قازاق ەتنوپەداگوگيكاسىن پايدالانا وتىرىپ بالا ءتىلىن دامىتۋ
قىزىلوردا وبلىسى، ايتەكە بي كەنتى،
№28 «اقبوتا» بالاباقشاسىنىڭ تاربيەشىسى
سانكەبايەۆا نۇرگۇل شورا قىزى
تاقىرىبى: قازاق ەتنوپەداگوگيكاسىن پايدالانا وتىرىپ بالا ءتىلىن دامىتۋ
بالالىق شاق بالانىڭ جەكە تۇلعا بولىپ ءوزىن - ءوزى سەزىنۋىنىڭ العاشقى ساتىسى. بالانىڭ ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىنىڭ قالىپتاسۋى وسى مەكتەپكە دەيىنگى جاس شاعىندا قالىپتاسادى. مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالار تۇسىنگەنىن، قيالىن، ويىن ءتىل ارقىلى بىلدىرەدى.
سوندىقتان بالا ءتىلىنىڭ دۇرىس دامۋىنا باسا نازار اۋدارعان ءجون. قازاق حالقى ارنايى بالا تاربيەسىمەن اينالىساتىن قوعامدىق ورىندار بولماسادا ءوز ۇرپاعىن بەسىكتە جاتقان كەزىنەن باستاپ - اق ولەڭ - جىرمەن، اڭگىمە، تاقپاق، ساناماق ت. ب ارقىلى تاربيەلەپ وتىرعان. تاربيە باسى بىرىنشىدەن ادەپتىلىككە ۇيرەتۋدەن باستالادى. ەكىنشىدەن بالانى قايىرىمدى، يماندى بولۋعا باۋلىعان.
ۇشىنشىدەن ءتىل العىش ەلگەزەك ادال، شىنشىل، اتا - انانى ۇلكەندى سىيلاپ، كىشىنى قۇرمەتتەۋگە، سونىمەن قاتار ەل قورعاعان باتىر بولىپ، حالىق الدىندا قىزمەت ەتۋگە تاربيەلەگەن. ۇلى پەداگوگ ا. س. ماكارەنكونىڭ «ادام مىنەزىن قالىپتاستىرۋدا تاربيەلەۋدە وتباسى قوعامدىق ءرول اتقارادى.»- دەگەن پىكىر ورىندى ايتىلعان. وكىنىشكە وراي بالا تاربيەسىنە اتا-انالاردىڭ قولى تيە بەرمەيدى. بالا تاربيەسىنە اتا - انادان كەيىنگى جاۋاپتى ادام - تاربيەشى. قازاقتىڭ كورنەكتى قايراتكەرى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ «دارىگەردەن دە تاربيەشىنىڭ كوپ بولعانى ارتىق، دارىگەر ادامنىڭ دەنەسىن ساۋىقتىرسا، تاربيەشى ادامنىڭ اقىلىن، مىنەزىن، جىنىن ساۋىقتىرادى»،- دەگەن. بالانىڭ الدىنداعى ءوز بورىشىن جاۋاپكەرشىلىكپەن اتقارۋ تاربيەشىگە ءتان قاسيەت، ول ءۇشىن ءبىلىمىن كۇندەلىكتى تاجىريبەمەن ۇشتاستىرۋى كەرەك.
ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىپ كەلە جاتقان ۇلتتىق ويىندارىمىز، ادەت - عۇرىپتار سالت - داستۇرلەرىمىز، حالىق اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرى ەرتەگىلەر، اڭىز اڭگىمەلەر، ولەڭدەر، ماقال - ماتەلدەر، جۇمباقتار، ساناماقتار، جاڭىلتپاشتار بالالارعا لايىقتى كوركەمسوز جانرلارىنىڭ ەجەلدەن-اق بالا تاربيەسىندە زور كومەكشى ەكەنى بەلگىلى. حالىق مۇراسىنىڭ ماڭىزى تۋرالى كەڭ تۇردە زەرتتەپ، بالا تاربيەسىندەگى ماڭىزىن انىقتاۋدا كوپتەگەن عالىمدارىمىز ءوز ۇلەستەرىن قوسۋدا. ق. جارىقبايەۆ، س. قالييەۆ، ب. توتەنايەۆ ت. ب عالىمدارىمىزدىڭ ەڭبەكتەرى بارشىلىق. بۇگىنگى تاڭدا بالالار اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرى بالاباقشالاردا كەڭىنەن قولدانىلىپ كەلەدى. مۇنداي شىعارمالاردى بالالار قىزىعىپ تىڭدايدى دا، جىلدام جاتتاپ الادى. مىسالى»ءالدي - ءالدي»، «تورعاي»، «باقا باقا بالپاق»، «قۋىر - قۋىر قۋىرماش»، «ساناماق»ت. ب سياقتى حالىق ولەڭدەرى ويناقى تىلمەن، قايتالاما سوزىمەن بوبەكتەردى باۋراپ، ءسوز ورنەگىنە باۋليدى.
جاتتاۋ ارقىلى بالانىڭ ءتىلى جەتىلدى. ال ءتىلىنىڭ دامۋى بالانىڭ بويىندا قابىلداۋ ەستي ءبىلۋ سياقتى پروسەستەردىڭ بىرتە - بىرتە قالىپتاسۋىنا نەگىز بولادى.
جۇمباق شەشۋ ارقىلى اينالاداعى ءومىر تىلسىمىن، كۇندەلىكتى تۇرمىس سالتىن، سيپاتتاپ ايتۋ ارقىلى بالانىڭ قيالىن قاناعاتتاندىرىپ، ويىن ورىستەتىپ وتىرعان. جۇمباقتاردى ءارتۇرلى ءىس - ارەكەت ارقىلى جاتتاۋعا بولادى.
اسىرەسە حالىق بالانىڭ ءتىلىن شيراتۋ ءۇشىن وعان ءسوز ۇيرەتىپ، دۇنيە تانىمىن دامىتۋ ماقساتىندا جاڭىلتپاشتار ويلاپ شىعارعان. ءتىل مۇكىسىن بولدىرماۋ ءۇشىن، دۇرىس انىق سويلەۋ ءۇشىن قينالىپ ايتاتىن دىبىستاردى بار سوزدەردى بالا نەعۇرلىم ءجيى-جيى دىبىستاپ ايتىپ جاڭىلماي، ءوز ويىن تولىق جەتكىزەتىن بولادى. جاس جەتكىنشەكتەرگە جان-جاقتى تاربيە بەرۋدە حالىقتىڭ اسىل قازىناسى ماقال-ماتەلدىڭ دە ءمانى زور. ماقال-ماتەلدەر عاسىرلار شەجىرەسى. وندا ءومىردىڭ سان–الۋان قۇبىلىستارىنا باعا بەرىلىپ، ۇلكەن ءتۇيىن جاسالادى. مىسالى:»كىسى ەلىندە سۇلتان بولعانشا ءوز ەلىڭدە ۇلتان بول»، «ەلدىڭ ءبارى جاقسى، ءوز ەلىڭ بارىنەن جاقسى»، «تۋعان جەر التىن بەسىك»، مۇنداي ماقالدار بالاعا تۋعان جەرى ىستىق ونى قادىرلەپ، ايالاي ءبىلۋ كەرەكتىگىن ۇقتىرادى. بالالارعا ماقال ماتەلدەردىڭ ماعىناسىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن ماقالداعى ءاربىر سوزگە ءمان بەرە وتىرىپ، ءار ءسوزدىڭ ماعىناسىن اشىپ ءتۇسىندىرۋ كەرەك.
ءسابي ومىرىندە ساناماقتىڭ ماڭىزى زور. اتاۋ ۇيقاستىرىپ ساناۋ ارقىلى بالا ءارى سان ۇيرەنەدى، ونىڭ ۇستىنە سانعا ۇيقاسقان زاتتاردى تانىپ بىلەدى، ءارى دۇنيەتانىمىن وسىرەدى.
بۇگىنگى كۇنى بالالاردى ءوز انا تىلىندە ەركىن سويلەۋى مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋى ماڭىزدى ماسەلەگە اينالىپ وتىر. بالالار كوپ ءسوزدىڭ ماعىناسىن تۇسىنبەيدى، سوزدىك قورلارى وتە از. سول سەبەپتى بالالاردىڭ ءتىلىن دامىتۋ ءۇشىن ادىس-تاسىلدەردىڭ ءتيىمدى جاقتارىن قاراستىرۋ ءاربىر تاربيەشىنىڭ مىندەتى بولماق.
كىشكەنە سابيمەن سويلەسە بىلگەندە ۇلكەن ونەر. ولار داۋىستى قۇبىلتا ايتىپ بەرگەن ەرتەگىنى ءسۇيتىپ تىڭدايدى. ەرتەگى كەيىپكەرلەرىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ جولىنداعى كۇرەسى، قارىم-قاتىناسى، ايلا تاسىلدەرى بالانى تاڭ قالدىرادى. ەرتەدەگى كەيىپكەرلەر ارقىلى شىنشىلدىققا، سۇيىسپەنشىلىكتى ماداقتاپ، وتىرىك، جالقاۋلىق، قۋلىق ت. ب ادام بويىنداعى كەمشىلىكتەردى سىنايدى، سونىمەن قاتار مەيىرىمدىلىككە تاربيەلەيدى، ءارى اقىل-ويىنىڭ جەتىلۋىنە كومەكتەسەدى.
بالالار ءتىلىن شيرىقتىرىپ، بەلسەندىلىكتەرىن ارتتىرا ءتۇسۋ ءۇشىن ساباقتاردى تۇرلەندىرىپ، وتكىزگەن ءوز ناتيجەسىن بەرەرى ءسوزسىز. وسى نەگىزدە بالالاردىڭ ءتىلىن دامىتۋ ءۇشىن قازاق ەتنوپەداگوگيكاسىن ەنگىزە وتىرىپ ساباقتار ويىن تۇرىندە ءجيى ۇيىمداستىرىلىپ وتىرادى.
ۋاقىت وتكەن سايىن قويىلار تالاپتىڭ دا بيىكتەي بەرەتىنى زاڭدى قۇبىلىس. ولاي بولسا بالالاردىڭ بويىنا حالقىمىزدىڭ ەڭ اسىل مۇرالارى ارقىلى ۇلتتىق سانا سەزىمىن قالىپتاستىرۋ. ارقىلى تىلدەرىن دامىتۋ بۇگىنگى زاماننىڭ ءوزى تالاپ ەتىپ وتىرعان ءبىرىنشى كەزەكتەگى وزەكتى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى دەپ ءبىلۋىمىز كەرەك.
№28 «اقبوتا» بالاباقشاسىنىڭ تاربيەشىسى
سانكەبايەۆا نۇرگۇل شورا قىزى
تاقىرىبى: قازاق ەتنوپەداگوگيكاسىن پايدالانا وتىرىپ بالا ءتىلىن دامىتۋ
بالالىق شاق بالانىڭ جەكە تۇلعا بولىپ ءوزىن - ءوزى سەزىنۋىنىڭ العاشقى ساتىسى. بالانىڭ ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىنىڭ قالىپتاسۋى وسى مەكتەپكە دەيىنگى جاس شاعىندا قالىپتاسادى. مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالار تۇسىنگەنىن، قيالىن، ويىن ءتىل ارقىلى بىلدىرەدى.
سوندىقتان بالا ءتىلىنىڭ دۇرىس دامۋىنا باسا نازار اۋدارعان ءجون. قازاق حالقى ارنايى بالا تاربيەسىمەن اينالىساتىن قوعامدىق ورىندار بولماسادا ءوز ۇرپاعىن بەسىكتە جاتقان كەزىنەن باستاپ - اق ولەڭ - جىرمەن، اڭگىمە، تاقپاق، ساناماق ت. ب ارقىلى تاربيەلەپ وتىرعان. تاربيە باسى بىرىنشىدەن ادەپتىلىككە ۇيرەتۋدەن باستالادى. ەكىنشىدەن بالانى قايىرىمدى، يماندى بولۋعا باۋلىعان.
ۇشىنشىدەن ءتىل العىش ەلگەزەك ادال، شىنشىل، اتا - انانى ۇلكەندى سىيلاپ، كىشىنى قۇرمەتتەۋگە، سونىمەن قاتار ەل قورعاعان باتىر بولىپ، حالىق الدىندا قىزمەت ەتۋگە تاربيەلەگەن. ۇلى پەداگوگ ا. س. ماكارەنكونىڭ «ادام مىنەزىن قالىپتاستىرۋدا تاربيەلەۋدە وتباسى قوعامدىق ءرول اتقارادى.»- دەگەن پىكىر ورىندى ايتىلعان. وكىنىشكە وراي بالا تاربيەسىنە اتا-انالاردىڭ قولى تيە بەرمەيدى. بالا تاربيەسىنە اتا - انادان كەيىنگى جاۋاپتى ادام - تاربيەشى. قازاقتىڭ كورنەكتى قايراتكەرى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ «دارىگەردەن دە تاربيەشىنىڭ كوپ بولعانى ارتىق، دارىگەر ادامنىڭ دەنەسىن ساۋىقتىرسا، تاربيەشى ادامنىڭ اقىلىن، مىنەزىن، جىنىن ساۋىقتىرادى»،- دەگەن. بالانىڭ الدىنداعى ءوز بورىشىن جاۋاپكەرشىلىكپەن اتقارۋ تاربيەشىگە ءتان قاسيەت، ول ءۇشىن ءبىلىمىن كۇندەلىكتى تاجىريبەمەن ۇشتاستىرۋى كەرەك.
ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىپ كەلە جاتقان ۇلتتىق ويىندارىمىز، ادەت - عۇرىپتار سالت - داستۇرلەرىمىز، حالىق اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرى ەرتەگىلەر، اڭىز اڭگىمەلەر، ولەڭدەر، ماقال - ماتەلدەر، جۇمباقتار، ساناماقتار، جاڭىلتپاشتار بالالارعا لايىقتى كوركەمسوز جانرلارىنىڭ ەجەلدەن-اق بالا تاربيەسىندە زور كومەكشى ەكەنى بەلگىلى. حالىق مۇراسىنىڭ ماڭىزى تۋرالى كەڭ تۇردە زەرتتەپ، بالا تاربيەسىندەگى ماڭىزىن انىقتاۋدا كوپتەگەن عالىمدارىمىز ءوز ۇلەستەرىن قوسۋدا. ق. جارىقبايەۆ، س. قالييەۆ، ب. توتەنايەۆ ت. ب عالىمدارىمىزدىڭ ەڭبەكتەرى بارشىلىق. بۇگىنگى تاڭدا بالالار اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرى بالاباقشالاردا كەڭىنەن قولدانىلىپ كەلەدى. مۇنداي شىعارمالاردى بالالار قىزىعىپ تىڭدايدى دا، جىلدام جاتتاپ الادى. مىسالى»ءالدي - ءالدي»، «تورعاي»، «باقا باقا بالپاق»، «قۋىر - قۋىر قۋىرماش»، «ساناماق»ت. ب سياقتى حالىق ولەڭدەرى ويناقى تىلمەن، قايتالاما سوزىمەن بوبەكتەردى باۋراپ، ءسوز ورنەگىنە باۋليدى.
جاتتاۋ ارقىلى بالانىڭ ءتىلى جەتىلدى. ال ءتىلىنىڭ دامۋى بالانىڭ بويىندا قابىلداۋ ەستي ءبىلۋ سياقتى پروسەستەردىڭ بىرتە - بىرتە قالىپتاسۋىنا نەگىز بولادى.
جۇمباق شەشۋ ارقىلى اينالاداعى ءومىر تىلسىمىن، كۇندەلىكتى تۇرمىس سالتىن، سيپاتتاپ ايتۋ ارقىلى بالانىڭ قيالىن قاناعاتتاندىرىپ، ويىن ورىستەتىپ وتىرعان. جۇمباقتاردى ءارتۇرلى ءىس - ارەكەت ارقىلى جاتتاۋعا بولادى.
اسىرەسە حالىق بالانىڭ ءتىلىن شيراتۋ ءۇشىن وعان ءسوز ۇيرەتىپ، دۇنيە تانىمىن دامىتۋ ماقساتىندا جاڭىلتپاشتار ويلاپ شىعارعان. ءتىل مۇكىسىن بولدىرماۋ ءۇشىن، دۇرىس انىق سويلەۋ ءۇشىن قينالىپ ايتاتىن دىبىستاردى بار سوزدەردى بالا نەعۇرلىم ءجيى-جيى دىبىستاپ ايتىپ جاڭىلماي، ءوز ويىن تولىق جەتكىزەتىن بولادى. جاس جەتكىنشەكتەرگە جان-جاقتى تاربيە بەرۋدە حالىقتىڭ اسىل قازىناسى ماقال-ماتەلدىڭ دە ءمانى زور. ماقال-ماتەلدەر عاسىرلار شەجىرەسى. وندا ءومىردىڭ سان–الۋان قۇبىلىستارىنا باعا بەرىلىپ، ۇلكەن ءتۇيىن جاسالادى. مىسالى:»كىسى ەلىندە سۇلتان بولعانشا ءوز ەلىڭدە ۇلتان بول»، «ەلدىڭ ءبارى جاقسى، ءوز ەلىڭ بارىنەن جاقسى»، «تۋعان جەر التىن بەسىك»، مۇنداي ماقالدار بالاعا تۋعان جەرى ىستىق ونى قادىرلەپ، ايالاي ءبىلۋ كەرەكتىگىن ۇقتىرادى. بالالارعا ماقال ماتەلدەردىڭ ماعىناسىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن ماقالداعى ءاربىر سوزگە ءمان بەرە وتىرىپ، ءار ءسوزدىڭ ماعىناسىن اشىپ ءتۇسىندىرۋ كەرەك.
ءسابي ومىرىندە ساناماقتىڭ ماڭىزى زور. اتاۋ ۇيقاستىرىپ ساناۋ ارقىلى بالا ءارى سان ۇيرەنەدى، ونىڭ ۇستىنە سانعا ۇيقاسقان زاتتاردى تانىپ بىلەدى، ءارى دۇنيەتانىمىن وسىرەدى.
بۇگىنگى كۇنى بالالاردى ءوز انا تىلىندە ەركىن سويلەۋى مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋى ماڭىزدى ماسەلەگە اينالىپ وتىر. بالالار كوپ ءسوزدىڭ ماعىناسىن تۇسىنبەيدى، سوزدىك قورلارى وتە از. سول سەبەپتى بالالاردىڭ ءتىلىن دامىتۋ ءۇشىن ادىس-تاسىلدەردىڭ ءتيىمدى جاقتارىن قاراستىرۋ ءاربىر تاربيەشىنىڭ مىندەتى بولماق.
كىشكەنە سابيمەن سويلەسە بىلگەندە ۇلكەن ونەر. ولار داۋىستى قۇبىلتا ايتىپ بەرگەن ەرتەگىنى ءسۇيتىپ تىڭدايدى. ەرتەگى كەيىپكەرلەرىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ جولىنداعى كۇرەسى، قارىم-قاتىناسى، ايلا تاسىلدەرى بالانى تاڭ قالدىرادى. ەرتەدەگى كەيىپكەرلەر ارقىلى شىنشىلدىققا، سۇيىسپەنشىلىكتى ماداقتاپ، وتىرىك، جالقاۋلىق، قۋلىق ت. ب ادام بويىنداعى كەمشىلىكتەردى سىنايدى، سونىمەن قاتار مەيىرىمدىلىككە تاربيەلەيدى، ءارى اقىل-ويىنىڭ جەتىلۋىنە كومەكتەسەدى.
بالالار ءتىلىن شيرىقتىرىپ، بەلسەندىلىكتەرىن ارتتىرا ءتۇسۋ ءۇشىن ساباقتاردى تۇرلەندىرىپ، وتكىزگەن ءوز ناتيجەسىن بەرەرى ءسوزسىز. وسى نەگىزدە بالالاردىڭ ءتىلىن دامىتۋ ءۇشىن قازاق ەتنوپەداگوگيكاسىن ەنگىزە وتىرىپ ساباقتار ويىن تۇرىندە ءجيى ۇيىمداستىرىلىپ وتىرادى.
ۋاقىت وتكەن سايىن قويىلار تالاپتىڭ دا بيىكتەي بەرەتىنى زاڭدى قۇبىلىس. ولاي بولسا بالالاردىڭ بويىنا حالقىمىزدىڭ ەڭ اسىل مۇرالارى ارقىلى ۇلتتىق سانا سەزىمىن قالىپتاستىرۋ. ارقىلى تىلدەرىن دامىتۋ بۇگىنگى زاماننىڭ ءوزى تالاپ ەتىپ وتىرعان ءبىرىنشى كەزەكتەگى وزەكتى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى دەپ ءبىلۋىمىز كەرەك.
You Might Also Like
