قازاق ءتىلىن جاڭاشا تەحنولوگيامەن وقىتۋ
قازىرگى كەزەڭدە ءبىلىم بەرۋدىڭ ۇلتتىق مودەلىنە ءوتۋ وقىتۋ مەن تاربيەلەۋدىڭ سوڭعى ءادىس - تاسىلدەرىن، يننوۆاسيالىق - پەداگوگيكالىق تەحنولوگيالاردى يگەرگەن، تەحنولوگيالىق - پەداگوگيكالىق دياگنوستيكانى قابىلداي الاتىن، پەداگوگيكالىق جۇمىستا قالىپتاسقان، بۇرىنعى ەسكى سۇرلەۋدەن تەز ارادا ارىلۋعا قابىلەتتى جانە ناقتى تاجىريبەلىك ءىس - ارەكەت ۇستىندە وزىندىك داڭعىل جول سالۋعا يكەمدى، شىعارماشىلىق پەداگوگ - زەرتتەۋشى، ويشىل ءمۇعالىم، زەردەلى وقىتۋشى بولۋىن قاجەت ەتەدى. بۇگىنگى تاڭدا قوزعالىپ جاتقان ەڭ وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە جاڭا ەلەكتروندىق تەحنولوگيانى ەنگىزۋ، حالىقارالىق كوممۋنيكاسيالىق جەلىلەرگە شىعۋ، ءبىلىم بەرۋدە اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردى قولدانۋ، جەتىستىكتەرى مەن جەكە تۇلعالاردى قالىپتاستىرۋ جانە قازىرگى زامان تالابىنا ساي ءبىلىم الۋعا قاجەتتى جاعدايلار جاساۋ. ءبىلىم بەرۋدىڭ جاڭا جۇيەسى جاسالىپ، ونىڭ مازمۇنىنىڭ تۇبەگەيلى وزگەرۋى، دۇنيەجۇزىلىك ءبىلىم كەڭىستىگىنە ەنۋى بۇكىل وقۋ ادىستەمەلىك جۇيەگە، وقىتۋشىلار الدىنا جاڭا تالاپتار مەن مىندەتتەر قويىپ وتىر.
قازىرگى كەزدەگى قوعامنىڭ اقپاراتتانۋ جاعدايىندا اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردىڭ قارقىندى دامۋى ادام ءومىرىنىڭ ءار ءتۇرلى سالاسىنا بىرتىندەپ وزگەرىستەر ەنگىزۋدە. قازىرگى ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا وزگەرىستەردى دۇرىس قابىلداپ، وقىتۋدىڭ وزىق تەحنولوگيالارىن مەڭگەرمەيىنشە ساۋاتتى، بۇگىنگى زامان تالابىنا ساي ۇستاز بولۋ مۇمكىن ەمەس. اقپاراتتاندىرۋ ءىسى قازاقستاننىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ ءبىلىم جۇيەسىنىڭ دامۋ جولىنا دا ىقپالىن تيگىزۋدە. اقپاراتتىق تەحنولوگيانىڭ قارقىندى دامۋىنا سايكەس وقىتۋدىڭ جاڭا تەحنولوگياسى قالىپتاسىپ نىعايا تۇسۋدە. سوندىقتان پەداگوگيكا عىلىمىنىڭ الدىندا ەلەكتروندىق ۇستانىمدارىن انىقتاۋ جانە ايقىنداۋعا بايلانىستى ءبىرقاتار مىندەتتەر قويىلدى. سونىمەن قاتار ەلەكتروندىق وقىتۋ قۇرىلىمى مەن مازمۇنىنا، وقىتۋ ادىستەرىنە، وقىتۋدىڭ فورماسىنا جانە قۇرامىنا قويىلاتىن كەشەن تالاپتاردى انىقتاۋ قاجەتتىگىنەن ەلەكتروندىق وقىتۋدىڭ ادىستەمەلىك جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ ماقساتى تۋىنداپ وتىر. ءداستۇرلى ادىستەمەلىك جۇيەدە وقۋ ۇردىسىندەگى بولىكتەر بىردەي جانە ءبىر ۋاقىتتا قاتىسادى. ال كلاسسيكالىق وقۋ ۇردىسىندە ادىستەمەلىك تاسىلگە بايلانىستى وقىتۋدى ۇيىمداستىرۋدىڭ ءار ءتۇرلى فورمالارى، ادىستەرى مەن وقىتۋ قۇرالدارى قولدانىلۋى مۇمكىن. ەلەكتروندىق وقىتۋدىڭ ادىستەمەلىك وقىتۋ مودەلىندە وقىتۋ قۇرالدارىنىڭ ورىن الۋى وزگەردى. ولار وقىتۋ قۇرىلىمى مەن مازمۇنىن، ادىستەرىن جانە وقىتۋدىڭ فورمالارىن انىقتايدى. ەندى بۇگىنگى كۇندە ەلەكتروندى وقىتۋ شەڭبەرىندە ءجيى قولدانىلاتىن وقىتۋ ادىستەمەلەرى مەن فورمالارىنا توقتالا كەتەيىك. ەلەكتروندىق وقىتۋدىڭ ادىستەرىنە توپتىق ءادىس جانە جەكە دارا وقىتۋ ءادىسى جاتادى. بۇلاردى كەڭىنەن تاراعان وقىتۋ فورمالارىنا جاتقىزۋعا بولادى [1].
«پەداگوگيكالىق تەحنولوگيا» دەگەن ۇعىمىنىڭ ەۆوليۋسياسى تۋرالى مىنانى ايتۋعا بولادى. العاشقى كەزەڭ XX عاسىردىڭ 40 – 50 - جىلدارىن قامتيدى. مۇندا «ءبىلىم بەرۋ تەحنولوگياسى» تەرمينى، نەگىزىنەن، وقىتۋ بارىسىندا قولدانىلاتىن كورۋ - ەستۋ قۇرالدارىن بىلدىرەدى. ەكىنشى كەزەڭ — XX عاسىردىڭ 50 – 60 - جىلدارى دەسە بولادى. بۇل كەزەڭدەگى ءبىلىم بەرۋ تەحنولوگياسى دەگەنىمىز پروگراممالاپ وقىتۋدى تانىتاتىن ەدى. ءۇشىنشى كەزەڭ — XX عاسىردىڭ 70 - جىلدارىن قامتيدى. مۇندا بۇل تەرمين الدىن الا ايقىن بەلگىلەنگەن ماقساتتارعا جەتۋ ءۇشىن ۇيىمداستىرىلعان جوبالىق وقۋ پروسەسىن بىلدىرەتىن بولادى. ءتورتىنشى كەزەڭ — حح عاسىردىڭ 80 - جىلدارىنان باستاپ، وسى كەزدەگى ءبىلىم بەرۋ تەحنولوگيا دەگەنىمىز وقىتۋ ۇدەرىسىندە كومپيۋتەر مەن اقپاراتتىق قۇرالداردى پايدالانۋ بارىسىن تانىتادى. پەداگوگيكالىق تەحنولوگيا دەپ وقىتۋ پروسەسىنىڭ ءوزىن جۇيە رەتىندە قۇرۋ مەن باسقارۋ، دياگنوستيكالىق ماقساتتار قويىپ، سوعان تيىمدىلىكپەن جەتۋ جولدارىن عىلىمي نەگىزدە ۇيىمداستىرۋ بارىسىندا تانىلادى. ءبىزدىڭ ۇسىناتىن باعىتىمىز وسى سوڭعى ايتىلعانىمەن تىعىز بايلانىستى. بۇل باعىتتىڭ ەرەكشەلىگى سوندا، مۇنىڭ تۇپنەگىزى وقىتۋ ۇدەرىسىنىڭ جالپى زاڭدىلىقتارى بار، سولاردى بەلگىلى ءبىر جۇيەگە ءتۇسىرىپ تانۋ جانە ناقتى ءبىلىم وقىتۋ ماقساتىنا لايىقتاپ ۇيىمداستىرۋ كەرەك دەگەن يدەياعا نەگىزدەلەدى. بۇل جەردە ءبىلىم بەرۋدىڭ ەكى جاقتىلىق بولمىسى دا عىلىمي نەگىزدەر ارقىلى تانىلىپ، جۇيەلەنۋى ءتيىس. ونىڭ ءبىر جاعى بەرىلەتىن ءبىلىم مازمۇنىنىنىڭ تەوريالىق دەڭگەيدە وقۋ ماقساتىنا لايىق جۇيەلەنۋى بولسا، ەكىنشى جاعى سونى وقىتۋ ۇدەرىسىن جۇيەلەپ تانۋ بولماق.
ەلەكتروندىق وقىتۋ قۇرالدارىنا وقىتۋدى ۇيىمداستىرۋ جانە جۇرگىزۋ ءۇشىن ارنالعان باعدارلامالىق ونىمدەردى جاتقىزامىز. ەلەكتروندىق وقىتۋ جاعدايىندا ءار ءتۇرلى وقىتۋ فورمالارى مەن ادىستەرىن، مازمۇنىن قالىپتاستىرۋ مۇمكىندىكتەرىن انىقتاۋ ءۇشىن وقىتۋ قۇرالدارىن سالىستىرۋ جانە ولاردى باعالاۋدىڭ نەگىزگى باعىتتارىن ەسكەرۋ قاجەت. ياعني، جاساۋ جانە قولدانۋ تەحنولوگياسى، ۇسىنىلاتىن اسپاپتار جيىنتىعى، ۇسىنىلاتىن قىزمەتتىڭ ىسكە اسىرىلۋ دەڭگەيى.
ناقتى باعدارلامالىق ءونىمدى جاساۋ مەن قولدانۋ تەحنولوگياسى جەكە دارا جانە توپتىق وقىتۋ سياقتى ءار ءتۇرلى ادىستەردى قولدانا وتىرىپ، وقىتۋدى ىسكە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. سونىمەن قاتار ولار — ەلەكتروندىق وقۋلىقتار. جاڭا تەحنولوگيامەن وقىتۋ جۇيەسى — ساباقتا بارلىق ءبىلىم الۋشىنىڭ بەلسەندى قاتىسۋىمەن ۇيىمداستىرىلاتىن وقۋ ۇدەرىسىنىڭ ءبىرى. بۇل رەتتە وقىتۋشى مەن ءتىل ۇيرەنۋشىنىڭ كوممۋنيكاتيۆتىك قاتىناسقا نەگىزدەلگەن قارىم - قاتىناسىنىڭ وزگەرمەي ساقتالۋى تالاپ ەتىلەدى. قازاق ءتىلىن وقىتۋدا جاڭاشا وقىتۋ تەحنولوگياسىن قولدانۋ ارقىلى قورشاعان ورتادا بولىپ جاتاتىن ءار ءتۇرلى جاعداياتتار تاراپىنان العاننان سوڭ، تىلدىك جاعدايات جاتتىعۋلارىنا اينالدىرا ءبىلۋ كەرەك. جالپى، جاڭاشا تەحنولوگيانىڭ تۇرلەرى وتە كوپ. مۇنىڭ ۇستىنە كومپيۋتەرلىك - اقپاراتتىق تەحنولوگيامەن جاسالاتىن جۇمىس جۇيەلەرىن الاتىن بولساق، بۇل تەحنولوگيانىڭ ساپالى ءبىلىم بەرۋدە، تانىمدىق قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋدا الاتىن ۇلكەن ورنى بايقالادى.
قازاق ءتىلىن مەكتەپتە، جوعارى وقۋ ورنىندا، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردى وقىتۋ كۋرستارىندا وقىتۋ جۇيەسى، جەكەلەگەن ساباق، ءبىر قاراعاندا، كۇندەلىكتى ءوتىپ جاتاتىن جاعداي سياقتى. ءبىراق تۇتاس وقىتۋ جۇيەسى سياقتى، ءبىر ساباقتى وتكىزۋ بارىسىندا تانىمدىق ۇدەرىستىڭ نەبىر كۇردەلى تۇرلەرى ءوتىلىپ، ادامنىڭ رۋحاني الەمى قالىپتاسىپ جاتادى. سونىسىمەن دە وقۋ ءۇردىسىنىڭ تانىمدىق ۇدەرىس رەتىندەگى سىرتقا قاراپايىم، ال ىشكى مازمۇنى ادام قالىپتاستىراتىن مۇمكىنشىلىگى ايقىندالا تۇسەدى. قازاق ءتىلىن وقىتۋ بارىسىندا ءتىل ۇيرەنۋشىلەردىڭ قازاقشا ويلاۋى مەن ەركىن سويلەۋ ءتىلىن دامىتۋدى ماڭىزدى ورىن الادى.
جاڭا تەحنولوگيالاردى قولدانا وتىرىپ، وقىتۋ بارىسىندا ءتىل ۇيرەنۋشىلەردىڭ قازاقشا ويلاۋى مەن جاقسى سويلەۋ ءتىلىن دامىتۋدا قازاق ءتىلىن وقىتۋدىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى ايقىندالۋى ءتيىس. ءاربىر بەرىلگەن ۇعىم مەن ونىڭ مازمۇنىڭ قۇرايتىن بىلىمدىك اقپارات — وقۋشىنىڭ وي - ساناسىن وزگەرتۋشى، دامىتۋشى قۇرال. ءبىراق تانىمدىق نەگىزدەرى تۋرالى بولىمدە ايتقانىمىزداي، وقۋشىلاردىڭ دامۋ بارىسىندا كوپ سۇيەنىپ، تالداۋلار جاساي بەرۋگە، ءبىلىم مازمۇنىن ءجونسىز كوبەيتۋگە نەمەسە كۇردەلەندىرۋگە بولمايدى. ءتىل ۇيرەنۋشىنىڭ دامۋ ەرەكشەلىگىن ونىڭ جاس ەرەكشەلىگىمەن بايلانىستىرا قاراۋ قاعيداتى باستى نازاردا بولۋعا ءتيىستى.
قازاق ءتىلىن جاڭاشا تەحنولوگيامەن وقىتۋ — ءتىل ۇيرەنۋشىلەردىڭ شىعارماشىلىق قىزمەتىن، ساپالى ءبىلىم الا ءبىلۋىن قالىپتاستىراتىن ۇدەرىس. ءتىل ۇيرەنۋشىنىڭ سانالىلىعى قازاق ءتىلىنىڭ ءتول دىبىسىنىڭ، ءسوزىنىڭ ءسوز تىركەسىنىڭ، سويلەمنىڭ وزىندىك بولمىسىن تانىپ - ءبىلۋ بارىسىندا عانا جانە سول ءۇشىن عانا ەمەس، جۇيە تەورياسىنىڭ زاڭدىلىقتارىن عىلىمنىڭ بارلىق سالاسىندا قولدانۋ جولدارىن مەڭگەرۋ قاجەت ەكەنىن تۇيسىگىمەن ءتۇيسىنۋى بارىسىندا عانا قالىپتاسادى. بۇل رەتتە ءمۇعالىمنىڭ دۇرىس قويعان تالاپتارى مەن تاپسىرمانى ورىنداۋ الگوريتمدەرىنىڭ ءبىرىزدى تارتىپتەلگەن جۇيەسى وقۋشىنى سانالىلىقپەن ءبىلىم الۋعا داعدىلاندىرادى. ءتىل ۇيرەنۋشىنىڭ سانالىلىقپەن ءبىلىم الۋ ۇستانىمى تولىققاندى جۇزەگە اسۋىندا كەلەسى ۇستانىممەن تابيعي بايلانىستى بولۋى ۇلكەن ءرول اتقارادى.
قازاق ءتىلىنىڭ جازۋ جانە سويلەۋ زاڭدىلىقتارىن ءىس - تاجىريبە جۇزىندە تانىپ - ءبىلۋ ءتىل ۇيرەنۋشىلەردىڭ قازاقشا ويلاۋ قابىلەتىن قالىپتاستىرادى جانە بىرتىندەپ دامۋىنا ۇلاسادى. ونىڭ ءوزى ءتىل ۇيرەنۋشىنىڭ اۋىزشا جانە جازباشا ءتىلى دامۋ ۇدەرىسىنە جالعاسىپ، قازاق ءتىلىن ۇيرەنىپ جۇرگەن جەكە ادام جانا ساتىداعى دۇنيەتانىمدىق اپپاراتىن قالىپتاستىرۋعا قىزمەت ەتەدى.
وقىتۋشىنىڭ باسشىلىعىمەن مەڭگەرىلگەن تانىمدىق ادىستەرمەن توقتاپ قالماي، ولاردى قولداۋ مەن تاعى باسقا تۇرلەرىن ىزدەۋى تەوريالىق ويلاۋى مەن سويلەۋ تەتىكتەرىنىڭ ءبىرتۇتاستىقتا دامىعان ءتىل ۇيرەنۋشىنىڭ مودەلى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان بۇل ۇستانىم قازاق ءتىلىن وقىتۋ ۇدەرىسىندە باسشىلىققا الىنادى.
قازاق ءتىلىن وقىتۋدا تالداۋ ءادىسىن وقۋشىعا دۇرىس ۇيرەتۋ ارقىلى قازاق تىلىندەگى دىبىستاردى، ءسوز قۇرامىن، ءسوز تىركەسىن، سويلەم مۇشەلەرىن ت. ب. ءوز بەتىمەن انىقتاي ءبىلۋ داعدىلارى قالىپتاستىرىلادى. ءتىل ۇيرەنۋدە بايقالاتىن ءتۇرلى زاڭدىلىقتار مەن قۇبىلىستارعا باقىلاۋ جاساتۋ بارىسىندا جەكە تالداۋ جاساتۋدىڭ ءمانى زور. تالداۋ ءادىسىن ورىندى، بەلگىلى ءبىر تارتىپپەن قولدانا ءبىلۋ داعدىلارى قالىپتاسۋى بارىسىندا، ءتىل ۇيرەنۋشىنىڭ تەوريالىق ويلاۋ داعدىلارى دامۋى دا جۇزەگە اسادى.
قازاق ءتىلىن وقىتۋ بارىسىندا ءتىل ۇيرەنۋشىلەردىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى جاقسى مەڭگەرۋىن ۇيىمداستىرۋ قازاق تىلىندەگى جەكەلەگەن ءتىل بىرلىكتەرىنىڭ بىرلەسە كەلىپ، جيناقتالعان ۇعىم جاساۋىنا جەتەكشى قىزمەت اتقارادى. قازاق ءتىل بىرلىكتەرىنىڭ بولمىسى تۋرالى جاڭا اسپەكتىدەگى ءبىلىم مازمۇنىن الۋ تەتىكتەرى مەن ۇستانىمدارىن انىقتاۋ تانىم تەورياسىن نەگىز ەتە وتىرىپ، جاسالاتىن ارنايى ادىستەمەنىڭ كەشەندى پروبلەمالارىن زەرتتەۋگە الىپ كەلەدى. ءتىل ۇيرەنۋشىنىڭ قازاقشا ەركىن دە ساۋاتتى سويلەۋى مەن جازا ءبىلۋ داعدىلارىن قالىپتاستىرۋدى ولاردىڭ عىلىمي ءبىلىم الۋىمەن ۇيلەسىمدى ۇيىمداستىرۋدا تانىم تەورياسىنىڭ ىلىمدەرى ۇلكەن تىرەك بولادى. قازاق ءتىلى ساباقتارىنىڭ ادىستەمەلىك سەنارييلەرىن ازىرلەۋدە وقىتۋدىڭ تەحنولوگيالىق جابدىقتالۋى دا ۇلكەن ورىن الاتىنى بەلگىلى. بۇل رەتتە كومپيۋتەردى قولدانۋدىڭ دا ماڭىزدىلىعى ايقىن. وقۋشىنىڭ ءوز بەتىمەن جۇمىس ىستەۋىن ۇيىمداستىرۋدا، ءبىلىمىن تەكسەرۋدە، ءبىلىمىن باعالاۋدا ساباقتىڭ كومپيۋتەرلىك جابدىقتالۋى ۇلكەن ورىن الادى.
ەلباسىمىز ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ مەكتەپتەردى كومپيۋتەرلەندىرۋ تۋرالى باعدارلاماسى قازاق ءتىلىن وقىتۋدى ساپالاندىرۋعا، وقۋشىلاردىڭ ويلاۋ دارەجەسىن وسىرۋگە زامان جەتىستىكتەرىن دۇرىس پايدالانا بىلۋگە باستايدى. سوندىقتان قازاق ءتىلىن وقىتۋدا بۇل باعىت تا مۇمكىندىگىنشە قولدانىلعانى دۇرىس. قازاق ءتىلىن وقىتۋدىڭ تەحنولوگيالىق جابدىقتالۋى مەن تەحنيكالىق قۇرالداردى قولدانۋ تۋراسىندا ەكى باعىت بار: «تەحنيكالىق قۇرالدار — جاندى وقۋ پروسەسىنەن ارتىق ەمەس» دەگەن بولسا، ەكىنشىسى — «تەحنيكالىق قۇرالدار — قازىرگى كەزەڭدەگى وقۋ پروسەسىنىڭ باستى جەتەكشىسى» دەپ كەلەدى. ەكى باعىتتىڭ ءبىرىن ۇستاۋ — ءبىرجاقتىلىققا الىپ كەتەتىنى بەلگىلى. وقۋ - تانىمدىق قىزمەتتى بەلسەندىرۋگە، وقۋشىنىڭ تەوريالىق ويلاۋ دارەجەسىن دامىتۋدا تەحنيكالىق قۇرالداردىڭ بەرەتىن كومەگى مەن مۇمكىنشىلىكتەرىن پايدالانۋ بار دا، ولارعا تىم اۋەستەنىپ كەتپەي، ورىندىلىق پەن قولدانۋ تارتىپتىلىگىن ساقتاي ءبىلۋ بار. سونىمەن، قازاق ءتىلىن وقىتۋدىڭ ديداكتيكالىق نەگىزدەرىن تالداي كەلە، مىناداي قورىتىندىعا كەلدىك. جالپى، ءتىلدى وقىتۋ تەورياسى ادامنىڭ ءتىلدى مەڭگەرۋىنىڭ جالپى نەمەسە جەكەلەگەن زاڭدىلىقتارىن بىلدىرەدى. وسى رەتتە قازاق ءتىلىن وقىتۋ تەورياسى، ديداكتيكالىق نەگىزدەرى قازاق ءتىلىن وقىتا وتىرىپ، قازاقشا سويلەۋ مەن ساۋاتتى جازۋ ادىستەرىنىڭ، وقىتۋ مازمۇنى مەن ماقسات - مىندەتتەرىنىڭ، ءۋاجىنىڭ وقىتۋ زاڭدىلىقتارى جۇيەسىنە شوعىرلانۋىن بەينەلەيدى. باعدارلامالىق ءونىمنىڭ دەڭگەيى ونى قولدانۋ كەزىڭدەگى ناقتى جۇمىس ىستەۋ قابىلەتى مەن ونىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋمەن انىقتالادى [2]. باعدارلامالىق ءونىمنىڭ جۇمىسى ونىڭ جىلدامدىعىمەن، سەنىمدىلىگىمەن، ينتەرفەيسىنىڭ ىڭعايلىعىمەن سيپاتتالادى.
ماسەلەن، باعدارلامالىق ءونىمنىڭ دەڭگەيىن تەك قانا ونى قولدانعان كەزدە انىقتاۋعا بولادى. الايدا ەلەكتروندىق وقىتۋ قۇرالدارىن باعالاپ تاڭداۋدى ەستەن شىعارماۋ قاجەت. ەلەكتروندىق وقۋلىقتىڭ اۆتوماتتاندىرىلعان وقۋ ءۇردىسى اشىق داميتىن ادىستەمەلىك جۇيە ەكەندىگى بەلگىلى. سونىمەن بىرگە ەلەكتروندىق وقۋ اقپاراتىن تاسىمالداۋدىڭ جاڭا قۇرالى بولىپ تابىلادى. وندا وقۋ اقپاراتى تولىق مازمۇندالىپ، ءار ءتۇرلى قوسىمشالار، انىقتامالىق ماتەريالدار، باقىلاۋ تاپسىرمالار، ۇسىنىلاتىن ادەبيەتتەر ءتىزىمى جانە تاقىرىپتىق سىلتەمەلەر بەرىلەدى. ەلەكتروندىق وقۋلىقتىڭ جەتىستىكتەرى مىنالار بولىپ تابىلادى. شۇعىل كەرى بايلانىستى قامتاماسىز ەتەدى، ءداستۇرلى وقۋلىقتا كوپ ىزدەۋدى قاجەت ەتەتىن ءتيىستى اقپاراتتى تەز تابۋعا كومەكتەسەدى، گيپەرماتىندى تۇسىندىرمەلەردى بىرنەشە رەت قاراپ شىعۋ بارىسىندا ۋاقىتتى اناعۇرلىم ۇنەمدەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى، قىسقا ماتىندەرمەن قاتار كورسەتەدى، اڭگىمەلەيدى، جوبالايدى ت. س. س. (مۋلتيمەديا تەحنولوگيانىڭ مۇمكىندىگى مەن ارتىقشىلىعى تۋرا وسى جەردە كورىنەدى)، ءاربىر ستۋدەنتكە دەربەستىك تۇرعىدان قاتىناس جاساۋعا مۇمكىندىك بەرىپ، ولاردىڭ ءوز بەتىنشە ءبىلىم الۋىن قامتاماسىز ەتەدى، بەلگىلى ءبىر ءبولىم بويىنشا ءبىلىمدى تەكسەرۋگە مۇمكىندىك تۋادى. ەلەكتروندىق وقىتۋدىڭ جاڭا مۇمكىندىكتەرى ارقىلى قوسىمشا بىلىمدەرمەن قارۋلانعان قىزمەتكەرلەر ماڭىزدى باسەكەلەستىك ارتىقشىلىققا يە بولادى. ۆيرتۋالدىك ۇيىمداردىڭ جاڭا ۇلگىلەرى وقىتۋدىڭ قاجەتتىگىن ارتتىرۋدا، وقىتۋدىڭ ءداستۇرلى باعدارلامالارىن قاشىقتىقتان وقىتۋ باعدارلامالارى بارعان سايىن ىعىستىرىپ كەلەدى جانە ءوز ءبىلىمىن باسقارۋدىڭ دامىپ كەلە جاتقان جۇيەلى جيناقتالعان تاجىريبەدەن پايدا تابۋعا كومەكتەسەدى. ەلەكتروندىق وقۋلىق جاس بۋىننىڭ جاڭا ادەبيەتى بولىپ ەسەپتەلەتىنى داۋسىز.
سونداي - اق ول كومپيۋتەر تەحنولوگياسىنىڭ مۇمكىندىكتەرى مەن كاسىبي وقۋلىقتاردىڭ دارەجەسىن بىرىكتىرەدى. ەلەكتروندىق وقۋلىقپەن وقىتۋدىڭ نەگىزگى ماقساتى — وقۋ ءۇردىسىن جانە تولىق دەڭگەيىن باقىلاۋ، سونىمەن قاتار اقپاراتتىق ىزدەنىس قابىلەتىن دامىتۋ. ءبىلىم بەرۋدىڭ كەز كەلگەن سالاسىندا ەلەكتروندىق وقۋلىقتاردى پايدالانۋ ستۋدەنتەردىڭ تانىمدىق بەلسەندىلىگىن ارتتىرىپ قانا قويماي، ويلاۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرۋعا، شىعارماشىلىقپەن ەڭبەك ەتۋىنە جاعداي تۋعىزادى. وسى ۋاقىتقا دەيىنگى ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى وقۋلىقتى پايدالانۋ قازىرگى زامان تالابىن قاناعاتتاندىرمايدى. سوندىقتان قازىرگى اقپاراتتاندىرۋ قوعامىندا بۇل وقۋلىقتاردى پايدالانباي العا جىلجۋ مۇمكىن ەمەس. قازىرگى ۋاقىتتا ەلەكتروندىق وقۋلىقتىڭ قۇرىلىسى ساپالى جانە جاڭا دەڭگەيدە بولۋى ءتيىس. ەلەكتروندى وقۋلىقتىڭ ەڭ قاجەت ەلەمەنتى اۋديوحابارلار بولىپ تابىلادى. يننوۆاسيالىق ءبىلىم بەرۋ قۇرالدارى، اۋديو -، ۆيدەوقۇرالدارى كومپيۋتەر، ينتەراكتيۆتىك تاقتا، ينتەرنەت، كومپيۋتەر مۋلتيمەديالىق قۇرالدار، ەلەكتروندىق وقۋلىقتارى مەن وقۋ ادىستەمەلىك كەشەن، مەدياتەكا، يننوۆاسيالىق ۆەب - سايت جانە ت. ب. سوندىقتان دا قازىرگى تاڭدا كوپتەگەن ۆەب - قوسىمشالار، ينتەراكتيۆتىك باعدارلامالىق ونىمدەر، قوزعالمالى نىساندار قۇرۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ۆەكتورلىق جانە گرافيكالىق باعدارلامالىق جابدىقتار كوپتەپ شىعىپ، قولدانىس تابۋدا.
قازاق ءتىلىن جاڭاشا وقىتۋ بارىسىندا ساباقتا جان - جاقتى تەحنولوگيالاردى ۇتىمدى قولدانىپ، ستۋدەنتتەردىڭ شىعارماشىلىقپەن جۇمىس جاساۋىنا مۇمكىندىك تۋعىزىپ وتىرۋ قاجەت. وقىتۋ كەزەڭ بويىنشا ۇيىمداستىرۋ، سول ارقىلى ءاربىر كەزەڭدە وقىتۋدىڭ مازمۇنىن، فورماسىن، ادىستەرىن جانە قۇرالدارىن سايكەستەندىرىپ تاڭداپ الۋدى، ناتيجەلەردى كەزەڭ بويىنشا دياگنوستيكالاۋدى ەسەپكە الۋ نەگىزىندە ديداكتيكالىق مىندەتتەردى قويۋ مەن شەشۋدىڭ لوگيكالىق بىرىزدىلىگىن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك. جاڭا تەحنولوگيالار ءداۋىرى جاعدايىندا ستۋدەنتتەرگە قازاق ءتىلىن جەدەلدەتە وقىتۋدىڭ ادىستەمەلىك جۇيەسىنىڭ مازمۇنى ايقىندالىپ، سوڭعى عىلىمي جاڭالىقتار نەگىزىندە تولىقتىرىلادى، ءبىلىم بەرۋدىڭ جاڭا پاراديگمالارى نەگىزىندەگى جەدەلدەتە وقىتۋدىڭ ءمانى ايقىندالىپ، ۇستانىمدارى ناقتىلانادى.
قازاق ءتىلىن وقىتۋ كەزەڭدەرىنىڭ ءتىل ۇيرەتۋ دەڭگەيلەرىمەن بايلانىسى انىقتالىپ، جەدەلدەتە دەڭگەيلىك وقىتۋدىڭ سوڭعى ناتيجەسى قاتىسىمدىق قۇزىرەتتىلىك دەڭگەيىن ايقىنداۋ ماقساتىندا ارالىق، قورىتىندى سىناقتاردى جانە وزىندىك جۇمىستى ۇيىمداستىرۋدىڭ ءتيىمدى تاسىلدەرى ايقىندالادى. قازاق ءتىلىن جاڭاشا وقىتۋ بارىسىندا ساباقتا جان - جاقتى تەحنولوگيالاردى ۇتىمدى قولدانىپ، ستۋدەنتتەردىڭ شىعارماشىلىقپەن جۇمىس جاساۋىنا مۇمكىندىك تۋعىزىپ وتىرۋ قاجەت. وقىتۋ كەزەڭ بويىنشا ۇيىمداستىرۋ، سول ارقىلى ءاربىر كەزەڭدە وقىتۋدىڭ مازمۇنىن، فورماسىن، ادىستەرىن جانە قۇرالدارىن سايكەستەندىرىپ تاڭداپ الۋدى، بولاتىن ناتيجەلەردى كەزەڭ بويىنشا دياگنوستيكالاۋدى ەسەپكە الۋ نەگىزىندە ديداكتيكالىق مىندەتتەردى قويۋ مەن شەشۋدىڭ لوگيكالىق بىرىزدىلىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءتيىس. جاڭا تەحنولوگيالار ءداۋىرى ستۋدەنتتەرگە قازاق ءتىلىن جەدەلدەتە وقىتۋدىڭ ادىستەمەلىك جۇيەسىنىڭ مازمۇنى ايقىندالىپ، سوڭعى عىلىمي جاڭالىقتار نەگىزىندە تولىقتىرىلادى، ءبىلىم بەرۋدىڭ پاراديگمالارى نەگىزىندەگى جەدەلدەتە وقىتۋدىڭ ءمانى ايقىندالىپ، ۇستانىمدارى ناقتىلانادى [3].
تەوريالىق ماتەريالداردى گرافيكالىق يلليۋستراسيا تۇرىندەگى ءار ءتۇرلى سۋرەتتەر، سۇلبا، تاسىلدەر ارقىلى تولىقتىرىپ وتىرسا، وندا تەوريالىق ءبىلىمدى وقىپ، كوزبەن كورىپ، ءتۇسىنىپ ونى ميدا بەكىتۋ ۇردىستەرى ءبىر ۋاقىتتا ءوتىپ وتىرادى دا ماتەريالدىق قورىتۋ ءۇردىسى ۇتىمدى بولادى. بۇلار پراكتيكۋم كومپيۋتەرلەر كومەگىمەن جۇزەگە اسىرىلادى. ال ءبىلىمدى باعالاۋ تەستىك جۇيە بويىنشا، ال تولىقتىرۋشى ماتەريالدار ينتەراكتيۆتىك كومپيۋتەرلەر تيپتە جۇزەگە اسادى.
ءبىزدىڭ ۇسىناتىن باعىتىمىز وسى سوڭعى ايتىلعانىمەن تىعىز بايلانىستى. بۇل باعىتتىڭ ەرەكشەلىگى سوندا، مۇنىڭ تۇپنەگىزى وقىتۋ ۇدەرىسىنىڭ جالپى زاڭدىلىقتارى بار، سولاردى بەلگىلى ءبىر جۇيەگە ءتۇسىرىپ تانۋ جانە ناقتى وقىتۋ ماقساتىنا لايىقتاپ ۇيىمداستىرۋ كەرەك دەگەن يدەياعا نەگىزدەلەدى. بۇل جەردە ءبىلىم بەرۋدىڭ ەكى جاقتىلىق بولمىسى دا عىلىمي نەگىزدەر ارقىلى تانىلىپ، جۇيەلەنۋى ءتيىس. ونىڭ ءبىر جاعى بەرىلەتىن ءبىلىم مازمۇنىنىڭ تەوريالىق دەڭگەيدە وقۋ ماقساتىنا لايىق جۇيەلەنۋى بولسا، ەكىنشى جاعى سونى وقىتۋ ۇدەرىسىن جۇيەلەپ تانۋ بولماق.
قازىرگى كەزدەگى قوعامنىڭ اقپاراتتانۋ جاعدايىندا اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردىڭ قارقىندى دامۋى ادام ءومىرىنىڭ ءار ءتۇرلى سالاسىنا بىرتىندەپ وزگەرىستەر ەنگىزۋدە. قازىرگى ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا وزگەرىستەردى دۇرىس قابىلداپ، وقىتۋدىڭ وزىق تەحنولوگيالارىن مەڭگەرمەيىنشە ساۋاتتى، بۇگىنگى زامان تالابىنا ساي ۇستاز بولۋ مۇمكىن ەمەس. اقپاراتتاندىرۋ ءىسى قازاقستاننىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ ءبىلىم جۇيەسىنىڭ دامۋ جولىنا دا ىقپالىن تيگىزۋدە. اقپاراتتىق تەحنولوگيانىڭ قارقىندى دامۋىنا سايكەس وقىتۋدىڭ جاڭا تەحنولوگياسى قالىپتاسىپ نىعايا تۇسۋدە. سوندىقتان پەداگوگيكا عىلىمىنىڭ الدىندا ەلەكتروندىق ۇستانىمدارىن انىقتاۋ جانە ايقىنداۋعا بايلانىستى ءبىرقاتار مىندەتتەر قويىلدى. سونىمەن قاتار ەلەكتروندىق وقىتۋ قۇرىلىمى مەن مازمۇنىنا، وقىتۋ ادىستەرىنە، وقىتۋدىڭ فورماسىنا جانە قۇرامىنا قويىلاتىن كەشەن تالاپتاردى انىقتاۋ قاجەتتىگىنەن ەلەكتروندىق وقىتۋدىڭ ادىستەمەلىك جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ ماقساتى تۋىنداپ وتىر. ءداستۇرلى ادىستەمەلىك جۇيەدە وقۋ ۇردىسىندەگى بولىكتەر بىردەي جانە ءبىر ۋاقىتتا قاتىسادى. ال كلاسسيكالىق وقۋ ۇردىسىندە ادىستەمەلىك تاسىلگە بايلانىستى وقىتۋدى ۇيىمداستىرۋدىڭ ءار ءتۇرلى فورمالارى، ادىستەرى مەن وقىتۋ قۇرالدارى قولدانىلۋى مۇمكىن. ەلەكتروندىق وقىتۋدىڭ ادىستەمەلىك وقىتۋ مودەلىندە وقىتۋ قۇرالدارىنىڭ ورىن الۋى وزگەردى. ولار وقىتۋ قۇرىلىمى مەن مازمۇنىن، ادىستەرىن جانە وقىتۋدىڭ فورمالارىن انىقتايدى. ەندى بۇگىنگى كۇندە ەلەكتروندى وقىتۋ شەڭبەرىندە ءجيى قولدانىلاتىن وقىتۋ ادىستەمەلەرى مەن فورمالارىنا توقتالا كەتەيىك. ەلەكتروندىق وقىتۋدىڭ ادىستەرىنە توپتىق ءادىس جانە جەكە دارا وقىتۋ ءادىسى جاتادى. بۇلاردى كەڭىنەن تاراعان وقىتۋ فورمالارىنا جاتقىزۋعا بولادى [1].
«پەداگوگيكالىق تەحنولوگيا» دەگەن ۇعىمىنىڭ ەۆوليۋسياسى تۋرالى مىنانى ايتۋعا بولادى. العاشقى كەزەڭ XX عاسىردىڭ 40 – 50 - جىلدارىن قامتيدى. مۇندا «ءبىلىم بەرۋ تەحنولوگياسى» تەرمينى، نەگىزىنەن، وقىتۋ بارىسىندا قولدانىلاتىن كورۋ - ەستۋ قۇرالدارىن بىلدىرەدى. ەكىنشى كەزەڭ — XX عاسىردىڭ 50 – 60 - جىلدارى دەسە بولادى. بۇل كەزەڭدەگى ءبىلىم بەرۋ تەحنولوگياسى دەگەنىمىز پروگراممالاپ وقىتۋدى تانىتاتىن ەدى. ءۇشىنشى كەزەڭ — XX عاسىردىڭ 70 - جىلدارىن قامتيدى. مۇندا بۇل تەرمين الدىن الا ايقىن بەلگىلەنگەن ماقساتتارعا جەتۋ ءۇشىن ۇيىمداستىرىلعان جوبالىق وقۋ پروسەسىن بىلدىرەتىن بولادى. ءتورتىنشى كەزەڭ — حح عاسىردىڭ 80 - جىلدارىنان باستاپ، وسى كەزدەگى ءبىلىم بەرۋ تەحنولوگيا دەگەنىمىز وقىتۋ ۇدەرىسىندە كومپيۋتەر مەن اقپاراتتىق قۇرالداردى پايدالانۋ بارىسىن تانىتادى. پەداگوگيكالىق تەحنولوگيا دەپ وقىتۋ پروسەسىنىڭ ءوزىن جۇيە رەتىندە قۇرۋ مەن باسقارۋ، دياگنوستيكالىق ماقساتتار قويىپ، سوعان تيىمدىلىكپەن جەتۋ جولدارىن عىلىمي نەگىزدە ۇيىمداستىرۋ بارىسىندا تانىلادى. ءبىزدىڭ ۇسىناتىن باعىتىمىز وسى سوڭعى ايتىلعانىمەن تىعىز بايلانىستى. بۇل باعىتتىڭ ەرەكشەلىگى سوندا، مۇنىڭ تۇپنەگىزى وقىتۋ ۇدەرىسىنىڭ جالپى زاڭدىلىقتارى بار، سولاردى بەلگىلى ءبىر جۇيەگە ءتۇسىرىپ تانۋ جانە ناقتى ءبىلىم وقىتۋ ماقساتىنا لايىقتاپ ۇيىمداستىرۋ كەرەك دەگەن يدەياعا نەگىزدەلەدى. بۇل جەردە ءبىلىم بەرۋدىڭ ەكى جاقتىلىق بولمىسى دا عىلىمي نەگىزدەر ارقىلى تانىلىپ، جۇيەلەنۋى ءتيىس. ونىڭ ءبىر جاعى بەرىلەتىن ءبىلىم مازمۇنىنىنىڭ تەوريالىق دەڭگەيدە وقۋ ماقساتىنا لايىق جۇيەلەنۋى بولسا، ەكىنشى جاعى سونى وقىتۋ ۇدەرىسىن جۇيەلەپ تانۋ بولماق.
ەلەكتروندىق وقىتۋ قۇرالدارىنا وقىتۋدى ۇيىمداستىرۋ جانە جۇرگىزۋ ءۇشىن ارنالعان باعدارلامالىق ونىمدەردى جاتقىزامىز. ەلەكتروندىق وقىتۋ جاعدايىندا ءار ءتۇرلى وقىتۋ فورمالارى مەن ادىستەرىن، مازمۇنىن قالىپتاستىرۋ مۇمكىندىكتەرىن انىقتاۋ ءۇشىن وقىتۋ قۇرالدارىن سالىستىرۋ جانە ولاردى باعالاۋدىڭ نەگىزگى باعىتتارىن ەسكەرۋ قاجەت. ياعني، جاساۋ جانە قولدانۋ تەحنولوگياسى، ۇسىنىلاتىن اسپاپتار جيىنتىعى، ۇسىنىلاتىن قىزمەتتىڭ ىسكە اسىرىلۋ دەڭگەيى.
ناقتى باعدارلامالىق ءونىمدى جاساۋ مەن قولدانۋ تەحنولوگياسى جەكە دارا جانە توپتىق وقىتۋ سياقتى ءار ءتۇرلى ادىستەردى قولدانا وتىرىپ، وقىتۋدى ىسكە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. سونىمەن قاتار ولار — ەلەكتروندىق وقۋلىقتار. جاڭا تەحنولوگيامەن وقىتۋ جۇيەسى — ساباقتا بارلىق ءبىلىم الۋشىنىڭ بەلسەندى قاتىسۋىمەن ۇيىمداستىرىلاتىن وقۋ ۇدەرىسىنىڭ ءبىرى. بۇل رەتتە وقىتۋشى مەن ءتىل ۇيرەنۋشىنىڭ كوممۋنيكاتيۆتىك قاتىناسقا نەگىزدەلگەن قارىم - قاتىناسىنىڭ وزگەرمەي ساقتالۋى تالاپ ەتىلەدى. قازاق ءتىلىن وقىتۋدا جاڭاشا وقىتۋ تەحنولوگياسىن قولدانۋ ارقىلى قورشاعان ورتادا بولىپ جاتاتىن ءار ءتۇرلى جاعداياتتار تاراپىنان العاننان سوڭ، تىلدىك جاعدايات جاتتىعۋلارىنا اينالدىرا ءبىلۋ كەرەك. جالپى، جاڭاشا تەحنولوگيانىڭ تۇرلەرى وتە كوپ. مۇنىڭ ۇستىنە كومپيۋتەرلىك - اقپاراتتىق تەحنولوگيامەن جاسالاتىن جۇمىس جۇيەلەرىن الاتىن بولساق، بۇل تەحنولوگيانىڭ ساپالى ءبىلىم بەرۋدە، تانىمدىق قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋدا الاتىن ۇلكەن ورنى بايقالادى.
قازاق ءتىلىن مەكتەپتە، جوعارى وقۋ ورنىندا، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردى وقىتۋ كۋرستارىندا وقىتۋ جۇيەسى، جەكەلەگەن ساباق، ءبىر قاراعاندا، كۇندەلىكتى ءوتىپ جاتاتىن جاعداي سياقتى. ءبىراق تۇتاس وقىتۋ جۇيەسى سياقتى، ءبىر ساباقتى وتكىزۋ بارىسىندا تانىمدىق ۇدەرىستىڭ نەبىر كۇردەلى تۇرلەرى ءوتىلىپ، ادامنىڭ رۋحاني الەمى قالىپتاسىپ جاتادى. سونىسىمەن دە وقۋ ءۇردىسىنىڭ تانىمدىق ۇدەرىس رەتىندەگى سىرتقا قاراپايىم، ال ىشكى مازمۇنى ادام قالىپتاستىراتىن مۇمكىنشىلىگى ايقىندالا تۇسەدى. قازاق ءتىلىن وقىتۋ بارىسىندا ءتىل ۇيرەنۋشىلەردىڭ قازاقشا ويلاۋى مەن ەركىن سويلەۋ ءتىلىن دامىتۋدى ماڭىزدى ورىن الادى.
جاڭا تەحنولوگيالاردى قولدانا وتىرىپ، وقىتۋ بارىسىندا ءتىل ۇيرەنۋشىلەردىڭ قازاقشا ويلاۋى مەن جاقسى سويلەۋ ءتىلىن دامىتۋدا قازاق ءتىلىن وقىتۋدىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى ايقىندالۋى ءتيىس. ءاربىر بەرىلگەن ۇعىم مەن ونىڭ مازمۇنىڭ قۇرايتىن بىلىمدىك اقپارات — وقۋشىنىڭ وي - ساناسىن وزگەرتۋشى، دامىتۋشى قۇرال. ءبىراق تانىمدىق نەگىزدەرى تۋرالى بولىمدە ايتقانىمىزداي، وقۋشىلاردىڭ دامۋ بارىسىندا كوپ سۇيەنىپ، تالداۋلار جاساي بەرۋگە، ءبىلىم مازمۇنىن ءجونسىز كوبەيتۋگە نەمەسە كۇردەلەندىرۋگە بولمايدى. ءتىل ۇيرەنۋشىنىڭ دامۋ ەرەكشەلىگىن ونىڭ جاس ەرەكشەلىگىمەن بايلانىستىرا قاراۋ قاعيداتى باستى نازاردا بولۋعا ءتيىستى.
قازاق ءتىلىن جاڭاشا تەحنولوگيامەن وقىتۋ — ءتىل ۇيرەنۋشىلەردىڭ شىعارماشىلىق قىزمەتىن، ساپالى ءبىلىم الا ءبىلۋىن قالىپتاستىراتىن ۇدەرىس. ءتىل ۇيرەنۋشىنىڭ سانالىلىعى قازاق ءتىلىنىڭ ءتول دىبىسىنىڭ، ءسوزىنىڭ ءسوز تىركەسىنىڭ، سويلەمنىڭ وزىندىك بولمىسىن تانىپ - ءبىلۋ بارىسىندا عانا جانە سول ءۇشىن عانا ەمەس، جۇيە تەورياسىنىڭ زاڭدىلىقتارىن عىلىمنىڭ بارلىق سالاسىندا قولدانۋ جولدارىن مەڭگەرۋ قاجەت ەكەنىن تۇيسىگىمەن ءتۇيسىنۋى بارىسىندا عانا قالىپتاسادى. بۇل رەتتە ءمۇعالىمنىڭ دۇرىس قويعان تالاپتارى مەن تاپسىرمانى ورىنداۋ الگوريتمدەرىنىڭ ءبىرىزدى تارتىپتەلگەن جۇيەسى وقۋشىنى سانالىلىقپەن ءبىلىم الۋعا داعدىلاندىرادى. ءتىل ۇيرەنۋشىنىڭ سانالىلىقپەن ءبىلىم الۋ ۇستانىمى تولىققاندى جۇزەگە اسۋىندا كەلەسى ۇستانىممەن تابيعي بايلانىستى بولۋى ۇلكەن ءرول اتقارادى.
قازاق ءتىلىنىڭ جازۋ جانە سويلەۋ زاڭدىلىقتارىن ءىس - تاجىريبە جۇزىندە تانىپ - ءبىلۋ ءتىل ۇيرەنۋشىلەردىڭ قازاقشا ويلاۋ قابىلەتىن قالىپتاستىرادى جانە بىرتىندەپ دامۋىنا ۇلاسادى. ونىڭ ءوزى ءتىل ۇيرەنۋشىنىڭ اۋىزشا جانە جازباشا ءتىلى دامۋ ۇدەرىسىنە جالعاسىپ، قازاق ءتىلىن ۇيرەنىپ جۇرگەن جەكە ادام جانا ساتىداعى دۇنيەتانىمدىق اپپاراتىن قالىپتاستىرۋعا قىزمەت ەتەدى.
وقىتۋشىنىڭ باسشىلىعىمەن مەڭگەرىلگەن تانىمدىق ادىستەرمەن توقتاپ قالماي، ولاردى قولداۋ مەن تاعى باسقا تۇرلەرىن ىزدەۋى تەوريالىق ويلاۋى مەن سويلەۋ تەتىكتەرىنىڭ ءبىرتۇتاستىقتا دامىعان ءتىل ۇيرەنۋشىنىڭ مودەلى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان بۇل ۇستانىم قازاق ءتىلىن وقىتۋ ۇدەرىسىندە باسشىلىققا الىنادى.
قازاق ءتىلىن وقىتۋدا تالداۋ ءادىسىن وقۋشىعا دۇرىس ۇيرەتۋ ارقىلى قازاق تىلىندەگى دىبىستاردى، ءسوز قۇرامىن، ءسوز تىركەسىن، سويلەم مۇشەلەرىن ت. ب. ءوز بەتىمەن انىقتاي ءبىلۋ داعدىلارى قالىپتاستىرىلادى. ءتىل ۇيرەنۋدە بايقالاتىن ءتۇرلى زاڭدىلىقتار مەن قۇبىلىستارعا باقىلاۋ جاساتۋ بارىسىندا جەكە تالداۋ جاساتۋدىڭ ءمانى زور. تالداۋ ءادىسىن ورىندى، بەلگىلى ءبىر تارتىپپەن قولدانا ءبىلۋ داعدىلارى قالىپتاسۋى بارىسىندا، ءتىل ۇيرەنۋشىنىڭ تەوريالىق ويلاۋ داعدىلارى دامۋى دا جۇزەگە اسادى.
قازاق ءتىلىن وقىتۋ بارىسىندا ءتىل ۇيرەنۋشىلەردىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى جاقسى مەڭگەرۋىن ۇيىمداستىرۋ قازاق تىلىندەگى جەكەلەگەن ءتىل بىرلىكتەرىنىڭ بىرلەسە كەلىپ، جيناقتالعان ۇعىم جاساۋىنا جەتەكشى قىزمەت اتقارادى. قازاق ءتىل بىرلىكتەرىنىڭ بولمىسى تۋرالى جاڭا اسپەكتىدەگى ءبىلىم مازمۇنىن الۋ تەتىكتەرى مەن ۇستانىمدارىن انىقتاۋ تانىم تەورياسىن نەگىز ەتە وتىرىپ، جاسالاتىن ارنايى ادىستەمەنىڭ كەشەندى پروبلەمالارىن زەرتتەۋگە الىپ كەلەدى. ءتىل ۇيرەنۋشىنىڭ قازاقشا ەركىن دە ساۋاتتى سويلەۋى مەن جازا ءبىلۋ داعدىلارىن قالىپتاستىرۋدى ولاردىڭ عىلىمي ءبىلىم الۋىمەن ۇيلەسىمدى ۇيىمداستىرۋدا تانىم تەورياسىنىڭ ىلىمدەرى ۇلكەن تىرەك بولادى. قازاق ءتىلى ساباقتارىنىڭ ادىستەمەلىك سەنارييلەرىن ازىرلەۋدە وقىتۋدىڭ تەحنولوگيالىق جابدىقتالۋى دا ۇلكەن ورىن الاتىنى بەلگىلى. بۇل رەتتە كومپيۋتەردى قولدانۋدىڭ دا ماڭىزدىلىعى ايقىن. وقۋشىنىڭ ءوز بەتىمەن جۇمىس ىستەۋىن ۇيىمداستىرۋدا، ءبىلىمىن تەكسەرۋدە، ءبىلىمىن باعالاۋدا ساباقتىڭ كومپيۋتەرلىك جابدىقتالۋى ۇلكەن ورىن الادى.
ەلباسىمىز ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ مەكتەپتەردى كومپيۋتەرلەندىرۋ تۋرالى باعدارلاماسى قازاق ءتىلىن وقىتۋدى ساپالاندىرۋعا، وقۋشىلاردىڭ ويلاۋ دارەجەسىن وسىرۋگە زامان جەتىستىكتەرىن دۇرىس پايدالانا بىلۋگە باستايدى. سوندىقتان قازاق ءتىلىن وقىتۋدا بۇل باعىت تا مۇمكىندىگىنشە قولدانىلعانى دۇرىس. قازاق ءتىلىن وقىتۋدىڭ تەحنولوگيالىق جابدىقتالۋى مەن تەحنيكالىق قۇرالداردى قولدانۋ تۋراسىندا ەكى باعىت بار: «تەحنيكالىق قۇرالدار — جاندى وقۋ پروسەسىنەن ارتىق ەمەس» دەگەن بولسا، ەكىنشىسى — «تەحنيكالىق قۇرالدار — قازىرگى كەزەڭدەگى وقۋ پروسەسىنىڭ باستى جەتەكشىسى» دەپ كەلەدى. ەكى باعىتتىڭ ءبىرىن ۇستاۋ — ءبىرجاقتىلىققا الىپ كەتەتىنى بەلگىلى. وقۋ - تانىمدىق قىزمەتتى بەلسەندىرۋگە، وقۋشىنىڭ تەوريالىق ويلاۋ دارەجەسىن دامىتۋدا تەحنيكالىق قۇرالداردىڭ بەرەتىن كومەگى مەن مۇمكىنشىلىكتەرىن پايدالانۋ بار دا، ولارعا تىم اۋەستەنىپ كەتپەي، ورىندىلىق پەن قولدانۋ تارتىپتىلىگىن ساقتاي ءبىلۋ بار. سونىمەن، قازاق ءتىلىن وقىتۋدىڭ ديداكتيكالىق نەگىزدەرىن تالداي كەلە، مىناداي قورىتىندىعا كەلدىك. جالپى، ءتىلدى وقىتۋ تەورياسى ادامنىڭ ءتىلدى مەڭگەرۋىنىڭ جالپى نەمەسە جەكەلەگەن زاڭدىلىقتارىن بىلدىرەدى. وسى رەتتە قازاق ءتىلىن وقىتۋ تەورياسى، ديداكتيكالىق نەگىزدەرى قازاق ءتىلىن وقىتا وتىرىپ، قازاقشا سويلەۋ مەن ساۋاتتى جازۋ ادىستەرىنىڭ، وقىتۋ مازمۇنى مەن ماقسات - مىندەتتەرىنىڭ، ءۋاجىنىڭ وقىتۋ زاڭدىلىقتارى جۇيەسىنە شوعىرلانۋىن بەينەلەيدى. باعدارلامالىق ءونىمنىڭ دەڭگەيى ونى قولدانۋ كەزىڭدەگى ناقتى جۇمىس ىستەۋ قابىلەتى مەن ونىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋمەن انىقتالادى [2]. باعدارلامالىق ءونىمنىڭ جۇمىسى ونىڭ جىلدامدىعىمەن، سەنىمدىلىگىمەن، ينتەرفەيسىنىڭ ىڭعايلىعىمەن سيپاتتالادى.
ماسەلەن، باعدارلامالىق ءونىمنىڭ دەڭگەيىن تەك قانا ونى قولدانعان كەزدە انىقتاۋعا بولادى. الايدا ەلەكتروندىق وقىتۋ قۇرالدارىن باعالاپ تاڭداۋدى ەستەن شىعارماۋ قاجەت. ەلەكتروندىق وقۋلىقتىڭ اۆتوماتتاندىرىلعان وقۋ ءۇردىسى اشىق داميتىن ادىستەمەلىك جۇيە ەكەندىگى بەلگىلى. سونىمەن بىرگە ەلەكتروندىق وقۋ اقپاراتىن تاسىمالداۋدىڭ جاڭا قۇرالى بولىپ تابىلادى. وندا وقۋ اقپاراتى تولىق مازمۇندالىپ، ءار ءتۇرلى قوسىمشالار، انىقتامالىق ماتەريالدار، باقىلاۋ تاپسىرمالار، ۇسىنىلاتىن ادەبيەتتەر ءتىزىمى جانە تاقىرىپتىق سىلتەمەلەر بەرىلەدى. ەلەكتروندىق وقۋلىقتىڭ جەتىستىكتەرى مىنالار بولىپ تابىلادى. شۇعىل كەرى بايلانىستى قامتاماسىز ەتەدى، ءداستۇرلى وقۋلىقتا كوپ ىزدەۋدى قاجەت ەتەتىن ءتيىستى اقپاراتتى تەز تابۋعا كومەكتەسەدى، گيپەرماتىندى تۇسىندىرمەلەردى بىرنەشە رەت قاراپ شىعۋ بارىسىندا ۋاقىتتى اناعۇرلىم ۇنەمدەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى، قىسقا ماتىندەرمەن قاتار كورسەتەدى، اڭگىمەلەيدى، جوبالايدى ت. س. س. (مۋلتيمەديا تەحنولوگيانىڭ مۇمكىندىگى مەن ارتىقشىلىعى تۋرا وسى جەردە كورىنەدى)، ءاربىر ستۋدەنتكە دەربەستىك تۇرعىدان قاتىناس جاساۋعا مۇمكىندىك بەرىپ، ولاردىڭ ءوز بەتىنشە ءبىلىم الۋىن قامتاماسىز ەتەدى، بەلگىلى ءبىر ءبولىم بويىنشا ءبىلىمدى تەكسەرۋگە مۇمكىندىك تۋادى. ەلەكتروندىق وقىتۋدىڭ جاڭا مۇمكىندىكتەرى ارقىلى قوسىمشا بىلىمدەرمەن قارۋلانعان قىزمەتكەرلەر ماڭىزدى باسەكەلەستىك ارتىقشىلىققا يە بولادى. ۆيرتۋالدىك ۇيىمداردىڭ جاڭا ۇلگىلەرى وقىتۋدىڭ قاجەتتىگىن ارتتىرۋدا، وقىتۋدىڭ ءداستۇرلى باعدارلامالارىن قاشىقتىقتان وقىتۋ باعدارلامالارى بارعان سايىن ىعىستىرىپ كەلەدى جانە ءوز ءبىلىمىن باسقارۋدىڭ دامىپ كەلە جاتقان جۇيەلى جيناقتالعان تاجىريبەدەن پايدا تابۋعا كومەكتەسەدى. ەلەكتروندىق وقۋلىق جاس بۋىننىڭ جاڭا ادەبيەتى بولىپ ەسەپتەلەتىنى داۋسىز.
سونداي - اق ول كومپيۋتەر تەحنولوگياسىنىڭ مۇمكىندىكتەرى مەن كاسىبي وقۋلىقتاردىڭ دارەجەسىن بىرىكتىرەدى. ەلەكتروندىق وقۋلىقپەن وقىتۋدىڭ نەگىزگى ماقساتى — وقۋ ءۇردىسىن جانە تولىق دەڭگەيىن باقىلاۋ، سونىمەن قاتار اقپاراتتىق ىزدەنىس قابىلەتىن دامىتۋ. ءبىلىم بەرۋدىڭ كەز كەلگەن سالاسىندا ەلەكتروندىق وقۋلىقتاردى پايدالانۋ ستۋدەنتەردىڭ تانىمدىق بەلسەندىلىگىن ارتتىرىپ قانا قويماي، ويلاۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرۋعا، شىعارماشىلىقپەن ەڭبەك ەتۋىنە جاعداي تۋعىزادى. وسى ۋاقىتقا دەيىنگى ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى وقۋلىقتى پايدالانۋ قازىرگى زامان تالابىن قاناعاتتاندىرمايدى. سوندىقتان قازىرگى اقپاراتتاندىرۋ قوعامىندا بۇل وقۋلىقتاردى پايدالانباي العا جىلجۋ مۇمكىن ەمەس. قازىرگى ۋاقىتتا ەلەكتروندىق وقۋلىقتىڭ قۇرىلىسى ساپالى جانە جاڭا دەڭگەيدە بولۋى ءتيىس. ەلەكتروندى وقۋلىقتىڭ ەڭ قاجەت ەلەمەنتى اۋديوحابارلار بولىپ تابىلادى. يننوۆاسيالىق ءبىلىم بەرۋ قۇرالدارى، اۋديو -، ۆيدەوقۇرالدارى كومپيۋتەر، ينتەراكتيۆتىك تاقتا، ينتەرنەت، كومپيۋتەر مۋلتيمەديالىق قۇرالدار، ەلەكتروندىق وقۋلىقتارى مەن وقۋ ادىستەمەلىك كەشەن، مەدياتەكا، يننوۆاسيالىق ۆەب - سايت جانە ت. ب. سوندىقتان دا قازىرگى تاڭدا كوپتەگەن ۆەب - قوسىمشالار، ينتەراكتيۆتىك باعدارلامالىق ونىمدەر، قوزعالمالى نىساندار قۇرۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ۆەكتورلىق جانە گرافيكالىق باعدارلامالىق جابدىقتار كوپتەپ شىعىپ، قولدانىس تابۋدا.
قازاق ءتىلىن جاڭاشا وقىتۋ بارىسىندا ساباقتا جان - جاقتى تەحنولوگيالاردى ۇتىمدى قولدانىپ، ستۋدەنتتەردىڭ شىعارماشىلىقپەن جۇمىس جاساۋىنا مۇمكىندىك تۋعىزىپ وتىرۋ قاجەت. وقىتۋ كەزەڭ بويىنشا ۇيىمداستىرۋ، سول ارقىلى ءاربىر كەزەڭدە وقىتۋدىڭ مازمۇنىن، فورماسىن، ادىستەرىن جانە قۇرالدارىن سايكەستەندىرىپ تاڭداپ الۋدى، ناتيجەلەردى كەزەڭ بويىنشا دياگنوستيكالاۋدى ەسەپكە الۋ نەگىزىندە ديداكتيكالىق مىندەتتەردى قويۋ مەن شەشۋدىڭ لوگيكالىق بىرىزدىلىگىن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك. جاڭا تەحنولوگيالار ءداۋىرى جاعدايىندا ستۋدەنتتەرگە قازاق ءتىلىن جەدەلدەتە وقىتۋدىڭ ادىستەمەلىك جۇيەسىنىڭ مازمۇنى ايقىندالىپ، سوڭعى عىلىمي جاڭالىقتار نەگىزىندە تولىقتىرىلادى، ءبىلىم بەرۋدىڭ جاڭا پاراديگمالارى نەگىزىندەگى جەدەلدەتە وقىتۋدىڭ ءمانى ايقىندالىپ، ۇستانىمدارى ناقتىلانادى.
قازاق ءتىلىن وقىتۋ كەزەڭدەرىنىڭ ءتىل ۇيرەتۋ دەڭگەيلەرىمەن بايلانىسى انىقتالىپ، جەدەلدەتە دەڭگەيلىك وقىتۋدىڭ سوڭعى ناتيجەسى قاتىسىمدىق قۇزىرەتتىلىك دەڭگەيىن ايقىنداۋ ماقساتىندا ارالىق، قورىتىندى سىناقتاردى جانە وزىندىك جۇمىستى ۇيىمداستىرۋدىڭ ءتيىمدى تاسىلدەرى ايقىندالادى. قازاق ءتىلىن جاڭاشا وقىتۋ بارىسىندا ساباقتا جان - جاقتى تەحنولوگيالاردى ۇتىمدى قولدانىپ، ستۋدەنتتەردىڭ شىعارماشىلىقپەن جۇمىس جاساۋىنا مۇمكىندىك تۋعىزىپ وتىرۋ قاجەت. وقىتۋ كەزەڭ بويىنشا ۇيىمداستىرۋ، سول ارقىلى ءاربىر كەزەڭدە وقىتۋدىڭ مازمۇنىن، فورماسىن، ادىستەرىن جانە قۇرالدارىن سايكەستەندىرىپ تاڭداپ الۋدى، بولاتىن ناتيجەلەردى كەزەڭ بويىنشا دياگنوستيكالاۋدى ەسەپكە الۋ نەگىزىندە ديداكتيكالىق مىندەتتەردى قويۋ مەن شەشۋدىڭ لوگيكالىق بىرىزدىلىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءتيىس. جاڭا تەحنولوگيالار ءداۋىرى ستۋدەنتتەرگە قازاق ءتىلىن جەدەلدەتە وقىتۋدىڭ ادىستەمەلىك جۇيەسىنىڭ مازمۇنى ايقىندالىپ، سوڭعى عىلىمي جاڭالىقتار نەگىزىندە تولىقتىرىلادى، ءبىلىم بەرۋدىڭ پاراديگمالارى نەگىزىندەگى جەدەلدەتە وقىتۋدىڭ ءمانى ايقىندالىپ، ۇستانىمدارى ناقتىلانادى [3].
تەوريالىق ماتەريالداردى گرافيكالىق يلليۋستراسيا تۇرىندەگى ءار ءتۇرلى سۋرەتتەر، سۇلبا، تاسىلدەر ارقىلى تولىقتىرىپ وتىرسا، وندا تەوريالىق ءبىلىمدى وقىپ، كوزبەن كورىپ، ءتۇسىنىپ ونى ميدا بەكىتۋ ۇردىستەرى ءبىر ۋاقىتتا ءوتىپ وتىرادى دا ماتەريالدىق قورىتۋ ءۇردىسى ۇتىمدى بولادى. بۇلار پراكتيكۋم كومپيۋتەرلەر كومەگىمەن جۇزەگە اسىرىلادى. ال ءبىلىمدى باعالاۋ تەستىك جۇيە بويىنشا، ال تولىقتىرۋشى ماتەريالدار ينتەراكتيۆتىك كومپيۋتەرلەر تيپتە جۇزەگە اسادى.
ءبىزدىڭ ۇسىناتىن باعىتىمىز وسى سوڭعى ايتىلعانىمەن تىعىز بايلانىستى. بۇل باعىتتىڭ ەرەكشەلىگى سوندا، مۇنىڭ تۇپنەگىزى وقىتۋ ۇدەرىسىنىڭ جالپى زاڭدىلىقتارى بار، سولاردى بەلگىلى ءبىر جۇيەگە ءتۇسىرىپ تانۋ جانە ناقتى وقىتۋ ماقساتىنا لايىقتاپ ۇيىمداستىرۋ كەرەك دەگەن يدەياعا نەگىزدەلەدى. بۇل جەردە ءبىلىم بەرۋدىڭ ەكى جاقتىلىق بولمىسى دا عىلىمي نەگىزدەر ارقىلى تانىلىپ، جۇيەلەنۋى ءتيىس. ونىڭ ءبىر جاعى بەرىلەتىن ءبىلىم مازمۇنىنىڭ تەوريالىق دەڭگەيدە وقۋ ماقساتىنا لايىق جۇيەلەنۋى بولسا، ەكىنشى جاعى سونى وقىتۋ ۇدەرىسىن جۇيەلەپ تانۋ بولماق.
You Might Also Like
-
تەگى + اتى + اكەسىنىڭ اتى بىردەي بولاتىن جەكە تۇلعالار سانى 2 158 761 ادام، ال تەگىمەن اتى سايكەس كەلەتىندەر - 10 900 515 ادام، ديماش كۋدايبەرگەن اتتاس 3 ادام جانە گەننادي گولوۆكين اتتاس 5 ادام بار.
-
وتباسى – بۇل قورعان، ويتكەنى جانۇيا مۇشەلەرى ءسىزدى كەز-كەلگەن جاۋدان قورعاۋعا دايىن. ءبىز تاتۋ ءومىر سۇرۋگە جانە ۇرىسپاۋعا تىرىسامىز. اكەم كوپ كىتاپ وقيدى جانە قىزىقتى اڭگىمەلەردى ايتۋدى ۇناتادى، ال ا...
