سوڭعى جاڭارتۋ

(وزگەرتىلگەن ۋاقىتى 6 كۇن بۇرىن)
قازاق ءتىلىن تانىمدىق تۇرعىدان وقىتۋ
مۇعالجار اۋدانى، قاندىاعاش قالالىق
№2 ورتا مەكتەبىنىڭ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
نۇرماعامبەتوۆا روزا قىلىشباي قىزى

قازاق ءتىلىن تانىمدىق تۇرعىدان وقىتۋ

لينگۆيستيكا عىلىمى سوڭعى جىلدارى كوپتەگەن جاڭا باعىتتاردى قامتىپ، عىلىمي - تەوريالىق جانە پراكتيكالىق جاعىنان كەڭ ءورىس الىپ دامىپ كەلەدى. مۇنداي باعىتتار قازىرگى ءومىر تالابى مەن ۋاقىت سۇرانىسىنا سايكەس پايدا بولىپ وتىرعانى بەلگىلى.

تانىمدىق لينگۆيستيكا ءتىلى ارقىلى قورشاعان ورتانى، ادامزات قاسيەتتەرىن، قوعامدىق قۇبىلىستار مەن جاراتىلىستى ءتانىپ-بىلۋدىڭ عىلىمي-تەوريالىق نەگىزدەرىن قاراستىرادى.سوندىقتان قازاق ءتىلىن وقىتۋدا تانىمدىق لينگۆيستيكا ءىلىمى ءبىلىم مازمۇنىنىڭ تانىمدىق باعىتتارى مەن اسپەكتىلەرىن ءار ءتۇرلى قىرىنان عىلىمي نەگىزدەيدى جانە ادامنىڭ تانىم ۇردىسىنە قاتىستى ءبىلىمىن تەرەڭدەتىپ، تاجىريبەسىن مولايتادى.
قازاق ءتىلىن تانىمدىق تۇرعىدان وقىتۋدىڭ ماقساتى - ءتىل بىلىمىندەگى تانىمدىق تەوريانىڭ عىلىمي نەگىزدەرىن مەڭگەرتۋ ارقىلى تەوريا مەن پراكتيكانى ۇشتاستىرا وتىرىپ، ءتىل ۇيرەنۋشىنىڭ ءوي-ورىسىن كەڭەيتۋ.
مىندەتتەرى:
- قازاق ءتىل ءبىلىمى مەن تانىمدىق لينگۆيستيكانىڭ بىر-بىرىمەن بايلانىسىن كورسەتە ءبىلۋ؛
- قازاق ءتىلىن وقىتۋ بارىسىندا ونىڭ باسقا سالالارمەن بايلانىسىن جۇزەگە اسىرۋ؛
- وقىتۋ بارىسىندا وقۋشىلاردىڭ ويلاۋ قابىلەتىن، قورشاعان ورتانى زەرتتەپ تانۋ قاسيەتىن، وزىندىك وي-پىكىرىن دالەلدەپ جەتكىزە ءبىلۋ داعدىسىن جەتىلدىرۋ، ولاردىڭ دۇنيەتانىمىن كەڭەيتۋ.
- وي، سانا، ءتىل تۇتاستىعى ارقىلى تىلدىك قاتىناستى جەتە مەڭگەرتۋ، تانىم ۇدەرىسىن جان-جاقتى ىسكە اسىرۋ.لينگۆيستيكا ءتىلدىڭ شىعۋ تەگىن، تابيعاتىن، قىزمەتىن سارالاۋ ماقساتىندا تىلشىلەر ادام، ويلاۋ، تانىم، حالىق، قوعام سياقتى ۇعىمداردىڭ ءمان-ماعىناسىنا ەرەكشە كوڭىل بولەدى.
سول سەبەپتى لينگۆيستتەر ءتىلدى وقىتۋدى قاراپايىمنان كۇردەلىگە، جالقىدان جالپىعا قاراي ايقىندالاتىن، ۇنەمى تولىعۋ، وزگەرۋ ۇستىندە بولاتىن ارەكەتتەر دەپ قاراستىردى.

ءتىل عىلىمىنىڭ تانىمدىق ەرەكشەلىگى ادامنىڭ ويلاۋ جۇيەسىنىڭ تابيعاتىن، ونىڭ ىشكى زاڭدىلىقتارىن قاراستىرۋدان تۇرادى. «ءتىل – امال، قۇرال، ونىڭ ارقاسىندا ادام بىرىمەن-بىرى قارىم-قاتىناسقا ەنەدى،
پىكىر الىسادى جانە ءبىرىن-بىرى تۇسىنەدى. ءتىل ويلاۋمەن تىكەلەي بايلانىستى بولعاندىقتان، ءسوزدى جانە سويلەمدەگى سوزدەردىڭ بىرلىگىندە ويلاۋ ءىسىنىڭ جەتىستىكتەرىن تىركەپ وتىرادى.

دەمەك، ادامنىڭ دۇنيە تانۋداعى جەتىستىكتەرى سوزدە، سويلەم قۇرىلىسىندا تىركەلەدى، ءسويتىپ ادام قوعامىندا پىكىر الىسۋعا مۇمكىندىك جاسايدى» دەپ كورنەكتى عالىم سارسەن امانجولوۆ اتاپ كورسەتكەندەي ءتىل مەن تانىم ۇعىمدارىنىڭ ساباقتاستىعى تىلدىك قۇرالدار ارقىلى ۇرپاقتان-ۇرپاققا بەرىلەدى. قازاق ءتىلىن وقىتۋدا تىلدىك جانە قاتىسىمدىق بىرلىكتەر ءبىلىم مەن تانىم ۇدەرىستەرىن بىرىكتىرەدى. اسىرەسە ءسوز كوممۋنيكاتيۆتىك تۇلعا رەتىندە ءارى اتاۋلىق، ءارى تانىمدىق قىزمەت اتقارادى. ويتكەنى، سوز-سويلەۋ، پىكىر الىسۋ ۇردىسىندەگى ەڭ باستى تۇلعا. ءسوز جەكە تۇرعاندا زاتتىڭ، سىننىڭ، قيمىلدىڭ ت.ب اتاۋى بولىپ ءنوميناتيۆتى قىزمەت اتقارسا، ءتىل ارقىلى قارىم-قاتىناستا بەلگىلى ءبىر جاعدايعا، ورتاعا بايلانىستى جۇمسالىپ، قارىم-قاتىناستىق قىزمەت اتقارادى.

قازاق ءتىلىن تانىمدىق تۇرعىدان وقىتۋدىڭ قاينار كوزى - تىلدىك ماتەريالدى ادەبيەتپەن ساباقتاستىرىپ، ءپانارالىق بايلانىستىڭ نەگىزىندە عىلىم مەن ءبىلىمدى ءوزارا توعىستىرا وتىرىپ، جەكە تۇلعانىڭ رۋحاني الەمىن بايىتۋ، بالانىڭ وزىنە دەگەن كوزقاراسى مەن پىكىرىن قالىپتاستىرۋ. اشىق اڭگىمە، ويلى سۇحبات، ادەبيەت قاعيدالارىن قازاق ءتىلى ساباعىندا پايدالانا ءبىلۋ، ۇنامدى وبرازدىڭ ادەمى قاسيەتتەرىن وقۋشى بويىنا ءسىڭىرىپ، ونى ومىرمەن ۇشتاستىرا الۋ، دۇنيەنى، ورتانى ادامدى جان-جاقتى زەرتتەپ تاني ءبىلۋ، تىلدىك قاتىناسقا ءتۇسۋ ت.ب. – بارلىعى وقىتۋ جۇيەسىن جاڭالاندىرىپ، ءبىلىم بەرۋ ءۇردىسىن تەرەڭدەتە تۇسەدى.

قازاق ءتىلى ساباعىندا ءسوز بەن سويلەمدى، تۇراقتى تىركەس پەن ءماتىندى مەڭگەرتۋ ءۇشىن وقۋشىعا وي سالۋ، ويلانتۋ، ءوز پايىمىن ءتىل ارقىلى ءدال، ناقتى، شەشەن جەتكىزە بىلۋگە جەتەلەۋ ۇستاز تاراپىنان كوپ ىزدەنىستى قاجەت ەتەدى.
وسى تۇرعىدان كەلگەندە ۇستاز قانيپا بىتىبايەۆانىڭ «وي سالۋ – ۇستاز تاراپىنان، ويلانۋ-شاكىرت تاراپىنان، شەشىمگە كەلۋ-وقۋشى تاراپىنان بولۋ كەرەك» دەگەن پىكىرىنىڭ پسيحولوگيالىق جاعىنان دۇرىس تۇجىرىم ەكەندىگىن اتاي كەتكەن ءجون. ويتكەنى تانىم ۇدەرىسى، بىرىنشىدەن، ۇستاز بەن وقۋشىنىڭ بىرلەسكەن ارەكەتى ارقىلى ىسكە اسسا، ەكىنشىدەن، ولاردىڭ ءارقايسىسى جەكە تۇلعا رەتىندە تۇرلىشە اسەرگە بولەنەدى.

قازاق ءتىلىن تانىمدىق تۇرعىدان وقىتۋ تومەندەگىدەي ماسەلەلەردى قامتيدى.
1.قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ ءبىلىم مازمۇنىن باعدارلاماعا سايكەس تىلدىك قاعيدالاردى باسشىلىققا الا وتىرىپ، جالپى ادامزاتقا ءتان قاسيەتتەرمەن ساباقتاستىرا ءبىلۋ ساباقتىڭ بىلىمدىك ماقساتىمەن قوسا تانىمدىق ماقساتىن جۇزەگە اسىرۋعا ىقپال ەتەدى.(قابىلداۋ، ويلاۋ، سەزىنۋ، وزىندىك پىكىر ءتۇيۋ ت.ب.).

2.ساباق بارىسىندا جەكە تۇلعانىڭ پسيحولوگيالىق جاي-كۇيىن ەسكەرە وتىرىپ، ونىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن، جادىسىن، كەز كەلگەن اقپاراتتى قابىلداۋ داعدىسىن، شەشىمدى پىكىر، دالەلدى مىسال كەلتىرە الۋ قابىلەتىن جەتىلدىرۋ، بەرىلگەن تاقىرىپ ىشىندەگى ەڭ قاجەتتى، ەڭ پايدالى ماسەلەنى سۇرىپتاپ، تاڭداي ءبىلۋ وقۋشىنىڭ
ويلاۋ قابىلەتىن ۇشتاپ، سوعان ساي ارەكەت ەتۋگە جەتەلەيدى. ويدى سىرتقا شىعارۋ كەزىندە سويلەمدى دۇرىس قۇراستىرۋ، لوگيكالىق قورىتىندىلار جاساۋ، تانىس مالىمەتتەردەن جاڭا دەرەكتەر جيناقتاۋ، ولاردى جوسپارلاۋ مەن جۇزەگە اسىرۋ جەكە تۇلعانىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگىن اڭعارتاتىن ءۇردىس.

3.تىلدىك جانە قاتىسىمدىق بىرلىكتەردىڭ ماعىنالىق ەرەكشەلىكتەرىن ناقتى مىسالدارمەن ءتۇسىندىرىپ، ءار ءسوزدىڭ ماعىنالىق رەڭكىن تىركەس پەن سويلەم قۇرامىندا قولدانا وتىرىپ ويدى تۇرلەندىرۋگە بولاتىن مۇمكىندىكتەر جاساۋ، ءسوزدى ءار ءتۇرلى جاعداياتقا سايكەس بەينەلى جەتكىزە ۇيرەتۋ وقۋشىنىڭ تانىمدىق
قابىلەتىن جاتتىقتىرادى.
قازاق ءتىلىن تانىمدىق تۇرعىدان وقىتۋ بەرىلگەن ءبىلىم مازمۇنىن تەرەڭدەتەدى، قوعامدىق-الەۋمەتتىك ءومىر مەن ءعىلىم-بىلىمدى ۇشتاستىرا كەلىپ، بولاشاق ۇرپاقتىڭ دۇنيەتانىمىن كەڭەيتەدى، وزىنشە وي-پىكىر تۇيىندەۋگە ۇيرەتەدى، ساباق - ءبىلىم ەستەرىندە ساقتالادى، تانىمدىق بەلسەندىلىگى ارتادى، ءبىر-بىرىنىڭ قاتەلىكتەرىن ايتىپ، جاقسى قاسيەتتەرىن ۇيرەنەدى.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
1.ف.ورازبايەۆا. تىلدىك قاتىناس: تەورياسى جانە ادىستەمەسى. ا.، 2000.
2.ءا.قايداروۆ. قازاق ءتىلىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى. ا.، 1998.
3.س.امانجولوۆ.«قازاق ءتىلى تەورياسىنىڭ نەگىزدەرى» ا.، «عىلىم»، 202 [89-بەت].
4.ق.جارىقبايەۆ. جانتانۋ نەگىزدەرى. ا.، 2002[68-بەت].
5.ق.احانوۆ. ءتىل ءبىلىمىنىڭ نەگىزدەرى. ا.، «سانات»، 1993 [12-بەت].
6.قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى جۋرنالى. 3.2006 [28 بەت].

You Might Also Like

جاڭالىقتار

جارناما