InfoHub Logo

الەۋمەتتىك قوزعالىستار دەگەنىمىز - قوعامعا جاڭالىق نەمەسە وزگەرىس ەنگىزۋ ماقساتىندا ءبىر نەمەسە بىرنەشە بىرلەستىكتەر جۇزەگە اسىراتىن ءىس-شارالار. قوعامدىق قوزعالىستار قوعامداعى قاقتىعىستار مەن ماسەلەلەردى شەشۋ ءتاسىلى رەتىندە ساياسي مادەنيەتتىڭ ءبىر بولىگى بولىپ تابىلاتىندىعىن دالەلدەۋ ءۇشىن، ولاردا قوعامدىق قوزعالىستاردى شەشۋ جولىندا قوعام مۇشەلەرىنىڭ ءنورماتيۆتى قۇندىلىققا بەيىمدىلىگى بولاتىندىعىنان باستاۋ كەرەك. ول ءۇشىن بىرىنشىدەن، ءسىز نورماتيۆتىك قۇندىلىقتارعا بەيىمدىلىكتىڭ ساياسي مادەنيەتتىڭ قۇرامداس بولىگى ەكەندىگىنە كوز جەتكىزۋىڭىز كەرەك. قوعامدىق قوزعالىستار كوپتەگەن جىلدار بويى بولعان، ءبىراق سوڭعى بىرنەشە ونجىلدىقتاردا قازىرگى بولىپ جاتقان الەۋمەتتىك قوزعالىستار ءارتۇرلى دەپ ەسەپتەلەدى. ءقازىر بىزدە «جاڭا الەۋمەتتىك قوزعالىستار» دەگەن تەرمين بار.
مەنىڭ ويىمشا، كەز-كەلگەن قوزعالىستىڭ ءبىزدىڭ قوعامداعى ءرولىن ءتۇسىنۋدىڭ ەڭ جاقسى ءتاسىلى - ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى مەن ولاردىڭ ناتيجەلەرىن تالداۋ. 2019 جىلى جاعدايدىڭ ۋشىعۋىن كورسەتەتىن كوپتەگەن قوعامدىق نارازىلىقتار بولدى. ماسەلەن، اقپان ايىندا ءار قالاداعى كوپ بالالى انالار ءوز سىنىپتارىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن جاقسارتۋدى تالاپ ەتتى. ادەتتە، مۇنداي باياندامالارعا قاتىسۋشىلار، ارينە، ۇزاق ۋاقىت بويى وزگەرىستەر تۋرالى ويلانعان، ءبىراق نارازىلىق ءۇشىن، ادەتتە، ماسەلەنىڭ ماڭىزدىلىعىن كورسەتەتىن قانداي-دا ءبىر ءىس-شارا قاجەت. بۇل جاعدايدا بالالاردىڭ ءوز ۇيىندە جانىپ كەتۋى كەزدەيسوق جاعداي. ميتينگتەر، نارازىلىقتار، جاۋاپتار - بۇل حالىقتىڭ كەيبىر وقيعالارعا، شەشىمدەرگە، رەفورمالارعا رەاكسياسى. سوندىقتان، ولار وزدىگىنەن جۇرەدى. ءبىراق بۇل جەردە بيلىك بايلانىسقا شىعىپ، جاردەماقىنى كوبەيتۋ جانە باسپانا ماسەلەسىن قاراستىردى. وسىلايشا، بۇل الەۋمەتتىك نارازىلىق ءساتتى ءوتتى دەپ ايتۋعا بولادى. الايدا، بۇل دۇرىس ەمەس، ويتكەنى مەن ونىڭ قانشالىقتى ءتيىمدى بولعانىن بىلمەيمىن. ءبىراق مەن قولداۋدى كوپبالالى وتباسىلار عانا ەمەس، باسقا الەۋمەتتىك وسال توپتار دا الادى دەپ ەستىدىم.

ءبىراق ءقازىر ەكىۇشتى ەمەس قوزعالىستار تۋرالى دا ايتقىم كەلەدى. مىسالى، كومەك ەرىكتىلەر قوزعالىسى. اتىنداعى قازۇۋ ستۋدەنتتەرى كىرەتىن بۇل قوعامدىق ۇيىم ءال-فارابي. وزگەرىستەر دە ولاردىڭ ماقساتى، ءبىراق وعان جەتۋدىڭ جولى باسقاشا. ولار جەتىمدەرگە، ناۋقاس بالالارعا جانە قارتتارعا كومەككە كەلەدى. وسىلايشا ولار قوعامعا ءوز ۇلەستەرىن قوسىپ قانا قويماي، تاجىريبە جيناقتاپ، قوعامدا داميدى. جاسوسپىرىمدەرگە ارنالعان الەۋمەتتىك قىزمەتتەر ولارعا ماڭىزدى ازاماتتىق توپ رەتىندەگى ءوز مىندەتتەرى مەن مىندەتتەرىن ورىنداۋعا، پروبلەمالاردى شەشۋگە جانە بولاشاقتا قوعامداستىقتىڭ دامۋىنا باعىتتالعان رەسۋرستارمەن قامتاماسىز ەتۋگە، سونداي-اق الەۋمەتتىك وزگەرىستەرگە جەتەكشىلىك ەتەتىن جاس كادرلارمەن قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. شەتەلدەگى جۇمىس سياقتى ءار ءتۇرلى حالىقارالىق ۆولونتەرلىك ءىس-شارالار جاسوسپىرىمدەردى ءوز ەلدەرى مەن ەتنيكالىق توپتارىنا نەگىزدەلگەن تار تۇسىنىكتەر مەن الالاۋشىلىقتاردان شىعاتىن عالامدىق ازاماتتار رەتىندە كەڭ كوزقاراس پەن توزىمدىلىكتى دامىتۋعا شاقىرادى.

ەگەر ەكولوگيالىق قوزعالىستار تۋرالى ايتاتىن بولساق، وندا مەن قازاقستاندا قۇرىلعان ەڭ ماڭىزدى ەكولوگيالىق قوزعالىس - نيەۆادا-سەمەي انتيادرولىق قوزعالىسى دەپ سانايمىن. 1947 جىلى تامىزدا سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونى سالىندى (ول «پوليگون» دەپ تە اتالادى)، وندا يادرولىق سىناقتار جۇرگىزىلدى. قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋى قازاقستانداعى باستى ەكولوگيالىق پروبلەمالاردىڭ بىرىنە اينالدى جانە قوعام قايراتكەرى ولجاس سۇلەيمەنوۆ العاشقى كەزدەسۋدە ۇيىمداستىرىلعان نيەۆادا-سەمەي قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى بولدى. بۇل قوزعالىستىڭ باستى ماقساتى - جەردى ساقتاۋ، يادرولىق قارۋدى قولدانۋدى توقتاتۋ جانە پوليگونداردى جابۋ ارقىلى قورشاعان ورتانى جاقسارتۋ. سەمەي پوليگونىنداعى سوڭعى جارىلىس 1989 جىلى جاسالعان، سودان كەيىن ول جاپپاي نارازىلىقتارعا بايلانىستى جابىلدى. مۇنى قوزعالىستىڭ باستى جەتىستىگى دەپ ساناۋعا بولادى. بىرىنشىدەن، ولار وزدەرى باقىلاپ وتىرعان پروبلەمانى جاريالادى جانە حالىقتىڭ كوپ بولىگىن وزگەرىس قاجەتتىلىگىنە سەندىرە الدى. وسىلايشا ۇيىمداستىرۋشىلار بەلسەندىلەر تۇلعاسىندا حالىقتىڭ قولداۋىنا يە بولدى. بۇل قوزعالىس ءقازىر حالىقارالىق انتيادرولىق اليانستىڭ بولىگى بولىپ تابىلادى. وسى جەتىستىككە وراي ءبىز قوعامدىق، ەكولوگيالىق جانە ساياسي قوزعالىستاردىڭ ءرولىن جاقسى تۇسىنەمىز. سونىمەن قاتار، قوزعالىس پروبلەماسى - بۇل ورىنداۋدىڭ بولماۋى. مەنىڭشە، ىس-ارەكەتتىڭ رەسمي تۇردە جاسالۋى سيرەك ەمەس، ءبىراق ءىس جۇزىندە ولار ءتيىمدى ورىندالمايدى. ارينە، نيەۆادا-سەمەي قوزعالىسىن ءساتتى دەپ اتاۋعا بولمايدى، ويتكەنى باستى تالاپ ورىندالدى. الايدا، وڭالتۋ ماسەلەسى اناعۇرلىم اۋقىمدى بولىپ شىقتى جانە بولىنگەن كومەك ايماقتى تولىق قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن جەتكىلىكسىز بولدى. ماسەلە «شەشىلدى» دەپ سانالدى.

«مادەنيەت» ءسوزىنىڭ ءوزى ءار ءتۇرلى ماعىناعا يە، ءبىراق مەنىڭ ويىمشا، جوعارىدا ايتىلعانداردى ەسكەرە وتىرىپ: «قوعامدىق جانە ەكولوگيالىق قوزعالىستار جالپى قوزعالىس مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋعا ىقپال ەتەدى» دەپ ايتا الامىن.

مادەنيەتتانۋ ماماندىعىنىڭ 2 كۋرس ستۋدەنتى لي ا.ۆ. وندىرىستىك تاجىريبە جەتەكشىسى ەسبولوۆا م.ا.

---