InfoHub Logo

15 عاسىردىڭ اياعى جانە 16 عاسىردىڭ باس كەزىندە قازاقتاردىڭ نەگىزىنەن ساياسي وداق بولدى. «قازاق حاندىعى» جانە «قازاق حالقى» دەگەندەر بۇعان دەيىن باستارى بىرىكپەگەن تۇركى تەكتەس سان قيلى رۋلار مەن تايپالاردى قوسۋدىڭ ارقاسىندا قۇرىلعان سينونيم ەدى. ولار ساياسي ۆاككۋم قالىپتاسقان شۋ وزەنى توڭىرەگىندە جانە بەتپاق دالا شولىندە توعىسىپ، ون بەسىنشى عاسىردىڭ اياق كەزىندە سيرەكتەۋ ۇشىراساتىن جاڭا ءالى پايدالانىلماعان جايىلىمدار تاپتى. جەردى باسىپ العان كوشپەلىلەر ەندى سوعان بيلىگىن ساقتاۋعا تىرىستى. جانىبەك پەن كەرەي قۇرعان قازاق وداعى بولاشاقتا بيلىكتى ساقتاۋعا دا، دامىتۋعا دا مۇمكىندىك بەردى. مۇنداي تايپالىق وداق سىرتتان شابۋىلدايتىن جاۋعا لايىقتى قارسىلىق كورسەتە الاتىن ۇلكەن اسكەر توبىن ۇستاۋعا، كۇشەيتۋگە دە ءتيىس ەدى.

كۇشتىڭ وسۋىمەن قاتار سانى دا مولايا ءتۇستى. نوعاي، وزبەك جانە موڭعول (التايلىق) تايپالارى جايىلىم ىزدەي ءجۇرىپ، جانىبەك-كەرەيگە كەلىپ قوسىلا باستادى. جايىلىمعا يە بولعان بۇل تايپالار مال باسىن تاعى ءوسىردى دە، تاعى جاڭا جايىلىمدار قاجەت بولدى. ەركىن مال وسىرۋگە بايلانىستى جايىلىمدى ۇنەمى اۋىستىرىپ وتىرۋ قازاقتاردى جاڭا اۋماقتارعا شىعۋعا ءماجبۇر ەتتى، 17 عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگىندە ولار قازىرگى قازاقستاننىڭ بۇكىل ۇلانعايىر اۋماعىن يەلەندى. رۋلار سانىنىڭ جانە ولاردىڭ يەلىكتەرىنىڭ وسۋىنە بايلانىستى قازاقتاردىڭ الەۋمەتتىك ۇيىمداسۋ پروبلەماسى تۋدى، 16 عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا، قاسىم حان دۇنيە سالىپ، ونىڭ يەلىگىندەگى جەرلەر بولىنۋىنە وراي، قازاقتار ءارقيلى ءۇش وردا قۇردى.

مالىمەتتەردىڭ تاپشىلىعىنا بايلانىستى قازاقتىڭ وسى ءۇش ورداسىنىڭ قۇرىلۋ ۋاقىتىن تاپ باسىپ ايتۋ قيىن. ءۇش ءجۇز تۋرالى العاش 1731 جىلى كىشى جۇزدەگى ورىس ەلشىسى تيەۆكەليەۆ جازعان. جۇزدەردىڭ بار ەكەندىگىن 1734 جىلى ورىنبور ەكسپەديسياسىنىڭ باسشىسى كيريللوۆ تا ەسكەرتەدى. وسى ەكى كۋالىك، 18 عاسىرداعى ەكى ورىس ساياحاتشىسى رىچكوۆ پەن گەورگيلەردىڭ ەستەلىكتەرىمەن قوسا جۇزدەردىڭ كولەمى جانە الىپ جاتقان ايماقتارىنان ماعلۇماتتار بەرەدى. قازاق تايپالىق وداقتارىن زەرتتەۋدەگى ەڭ بەدەلدى كەڭەستىك عالىمدار ۆوستروۆ پون مۇقانوۆتار ۇلى، ورتا جانە كىشى جۇزدەر 16 عاسىردىڭ ورتاسىندا، حاقنازار (1538-دەن 1580 جىلدارى بيلەگەن) بيلىگى كەزەڭىندە پايدا بولعان دەپ ەسەپتەيدى. قازىرگى كەڭەس عالىمدارىندا باسىم بۇل كوزقاراس ون توعىزىنشى عاسىردا ۆ.ۆ، ۆەليامينسكيي-زەرنوۆتىڭ جۇزدەر 17 عاسىردىڭ ورتا كەزىندە قۇرىلعان دەگەن پىكىرىنە قايشى كەلەدى. ءبىراق ۆوستروۆ پەن مۇقانوۆتار مەيلىنشە تولىق مالىمەتتەر ۇسىنعاندىقتان، سولاردىڭ قورىتىندىسى دالىرەك قوي دەپ سانايمىز.

ءۇش ءجۇز تابيعاتى مەن قۇرىلىمىنىڭ وزىنەن-اق تولىپ جاتقان تالاستارعا وزەك بولدى. باتىس جانە كەڭەس عالىمدارى قولدانعان «وردا» تەرمينىنىڭ ءوزى، ءسىرا، دۇرىس بولماۋى كەرەك، سەبەبى، قازاقتار بۇل توپتاردى ۇلى ءجۇز، ورتا ءجۇز، كىشى ءجۇز دەپ اتايدى، وسى «وردا» مەن «ءجۇز» دەگەننىڭ اراسى دا جەر مەن كوكتەي، سەبەبى، ەكىنشىسى تۋىستاستىقتى، جالپى شىعۋ تەگىن بىلدىرسە، بىرىنشىسىندە ونداي ەشتەڭەلەر جوق. قازاق وردالارى تايپالار فەدەراسياسى نەمەسە وداعى بولدى دا، ورتاق تەكتى ەمەس ەدى. ولار تەك تۇركى، موڭعول تايپالارى ءتارىزدى قۇرىلىپ، اسكەري بىرلەستىكتەردەن باستاۋ العان بولاتىن. مۇنداي وداقتار كوپ رەتتە ءجۇز دەپ اتالاتىن، 16 عاسىردا قازاقستان اۋماعىندا از عانا مەرزىمدەردە ءارتۇرلى جۇزدەردىڭ بولعاندىعى جايىندا مالىمەتتەر بار. وسىدان-اق، قازاق وردالارىنىڭ قۋاتتى ورتالىق وكىمەتى جوقتا قازاق جەرىن قاۋىپسىزىرەك ەتۋ ءۇشىن اسكەري ماقساتتا قۇرىلعانى كورىنىپ تۇر.

ءتىپتى اسكەري-ساياسي ماقساتتاعى قازاق وردالارىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن دە ءبىز نەگە بۇل ءۇش وردا قۇرىلعاندىعىنا جاۋاپ بەرگەنىمىز جوق. الاش پەن ونىڭ ءۇش ۇلى تۋرالى اڭىزدى دا ە. ارەستوۆ قايتالاعان اتاقتى قوسان، ونىڭ ءۇش ۇلى اقتول -ورتا وردا، الشىن — كىشى وردا، ءۇيسىن — ۇلى وردا دەگەن اڭىز تارىزدەس ويدان شىعارىلعان ەسەبىندە كوڭىل اۋدارماي-اق قويۋعا بولادى، ءسىرا، مۇنداي حيكايالار اتاقتى ورتاق اتا-بابادان تاراعان دەگەن ءتارىزدى ءۇش ءجۇزدىڭ زاڭدىلىعىن ارتتىرۋ ءۇشىن ويدان شىعارىلعان بولار. مۇنداعى ەڭ نانىمدى تۇسىنىك — قازاق حالقىنىڭ ءۇش جاقتى ءبولىنۋى قازاق دالاسىنىڭ جاعراپيالىق جاعدايىنا سايكەستىگىنە بايلانىستى بولۋىنان. قازاقتار 16 عاسىردا بيلىك قۇرعان بۇكىل اۋماقتى ءارقايسىسىنىڭ قىستىق، سونداي-اق جازدىق جايىلىمدارى بولعان ءۇش تابيعي جاعراپيالىق ايماققا بولۋگە بولار ەدى. وسىنداي ايماقتىڭ ءبىرى — ۇلى وردا ورنالاسقان جەتىسۋ ايماعى: الاتاۋدا جاز جايلاۋى بار شۋ، تالاس، جانە ىلە وزەندەرىنىڭ بويى. بۇرىندارى گۇل جايناعان اۋىل شارۋاشىلىق مەكەندەرى، ىشكى ءساۋدا جۇيەسى وركەندەگەن ايماق. ەكىنشى ايماققا ورتا وردا ورنالاسقان ورتالىق قازاقستان كىرەدى. سىرداريا وزەنىنىڭ تومەنگى اعىسىنداعى قىستاق جايىلىمدارى بار، ورتالىق دالا اۋداندارىنداعى سارىسۋ، توبىل جانە ەسىل وزەندەرى بويىنداعى جازدىق جايىلىمدى، سىرداريا وزەنى سۋ جولدارىمەن ورتا ازيا قالالارىمەن ساۋدا جۇرگىزگەن ايماق. ءۇشىنشى اۋماق كىشى وردا ورنالاسقان باتىس قازاقستان؛ سىرداريا وزەنىنىڭ تومەنگى جاعى، ورتا جانە ىرعىز وزەنى مەن تورعاي تاۋلارى اراسىنداعى ايماق، ورال، توبىلدىڭ باستالار تۇسى جانە ىرعىز بەن مۇعادجار جوتالارى كىرەدى.

ءۇش ورداعا بولىنگەنىنە قاراماستان قازاقتار ءتىلى، مادەنيەتى جانە ەكونوميكاسى ورتاق حالىق بولىپ قالا بەردى. العاشىندا 16 عاسىردا مۇنداي ءبولۋ تۇراقسىزداۋ، نەگىزىنەن پايدالانعان جەرىنە عانا بايلانىستى ەدى، ويتكەنى رۋلار مەن تايپالار قايسىسى بولماسىن ورداعا ءوز بەتتەرىمەن كىرگەندى، دالا اۋماعىنا بيلىگى كەڭىگەن قازاقتار 17 عاسىردا وزدەرىنە بەكىتىلگەن بەلگىلى اۋماقتارى بار ءۇش تۇراقتى وداققا اينالدى. 18 عاسىردا قازاق حاندىعى ىدىراي باستاعاندا (تاۋكە حان ولگەن سوڭ) ءار وردا ءوز اۋماعىندا شەتەل دەرجاۆالارىمەن شارت جاساسۋ قۇقىعى بار دەربەس بيلەۋشىگە يە بولدى. ەندى ورىستار ءار قازاق ورداسىمەن جەكە-جەكە ىستەس بولسا دا؛ قازاقتار وزدەرىن ءبىر حالىقپىز دەپ ەسەپتەدى.

16 عاسىرداعى قازاق وردالارى قۇرىلىمى جونىندە بىرنەشە قاراما-قايشى پىكىرلەر بار. وسىلاردىڭ ىشىيدەگى ەڭ بەدەلدىسى ۆوستروۆ پەن مۇقانوۆتىكى بولسا كەرەك. ولار ءۇيسىن تايپاسى باسىم تۇسەتىن ۇلى وردا باسقا دا بەس ءتۇرلى تايپالاردان قۇرالدى، بۇل ايتىلمىش تايپالاردي كوپشىلىگى جەتىسۋ ايماعىنىڭ ەجەلگى تۇرعىندارى بولاتىن دا، ¥لى وردا الدىڭعىلاردىڭ ءبىرى بولىپ قالىپتاستى دەيدى، بۇل وڭىردە تايپالىق كونفەدەراسيا وردالار پايدا بولعانعا دەيىن ءومىر سۇرگەنىمەن، ۇلى وردا باسقالاردان گورى بۇرىنىراق قالىپتاسقان دەۋگە ەشقانداي نەگىز جوق. دالاعا موڭعول شاپقىنشىلىعىنان كەيىن كەلگەن ۇيسىندەردەن باسقا ۇلى ورداعا ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى ءۇشىنشى جانە ەكىنشى عاسىردا سىرداريانىڭ ورتا تۇسىن جايلاعان قاڭلىلار، جەتىسۋعا التىنشى-جەتىنشى عاسىرلاردا ىرگەتەپكەن دۋلاتتار، سونداي-اق البان مەن سۋان تايپالارى كىرەدى. شىندىعىندا، بۇل تايپالار جەتىسۋ اۋماعىنا 6 عاسىردىڭ باس كەزىندە بىرىكتى، باسقا بىرنەشە تايپالار كەيىننەن كەلىپ قوسىلدى. مىسالى، ورتا ازيادا جالايىرلار مەن ۇستالار العاش 13 عاسىردا، سىرگەلى 15 عاسىردىڭ اياك كەزىندە اتالىنسا، ال شانىشقىلى مەن شاپىراشتى جونىندە 17 عاسىرعا دەيىن ەشقانداي دەرەكتەردە كەزىكپەيدى.

17 عاسىردا ورتا وردا ارال تەڭىزىنەن باتىسىندا ومبىعا دەيىن، تەرىستىگىندە ەرتىس وزەنى، شىعىسىندا التاي، سونداي-اق سىرداريا بويى مەن وڭتۇستىگىندە سارىسۋ وزەنىنە دەيىنگى اۋماقتى قامتىپ، ءوز يەلىگىن كەڭەيتتى. ۆوستروۆ پەن مۇقانوۆ دەرەگىنە سايكەس بۇل ورداعا: كەرەي، نايمان، ارعىن، قىپشاق، قوڭىرات جانە ۋاق بولىپ التى تايپا كىرگەن. وسى ورداداعى حالىقتار ىشىندە ەجەلگى كەرەيتتەر ۇرپاعى بولىپ سانالاتىن، شىققان تەگى بەلگىسىز (تۇركىنىكى مە، بولماسا موڭعول تايپالارىنان با) ورتالىق قازاقستاندا موڭعول شاپقىنشىلىعىنا دەيىن سانى باسىم بولعان كەرەيلەر ەڭ ەجەلگى حالىق بولىپ سانالادى. تۇركى تىلدەس تايپا بولا تۇرا نايمانداردىڭ شىققان تەگى موڭعولداردان تارايدى. ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ 8-9 عاسىرلارىندا ولار وسى اۋماقتاعى از حالىق رەتىندە سانالعانمەن، 13 عاسىردا سانى ەڭ كەپ توپقا اينالدى. راشيد ءاد-ديننىڭ جازبالارىندا ايتىلعان، شاعاتاي ورداسىنان شىققان موڭعولداردان سانالاتىن ارعىندار دا ەڭ سانى كوپ تايپا. تايپالار وداعىن ونىنشى عاسىردا ءقۇرعان قىپشاقتار دەشتى قىپشاقتان ونىنشى عاسىردا شىعىسقا قاراي جىلجىپ، قازاق حاندىعى قۇرىلعان سوڭ، سانى دا كوبەيە بەردى. العاش رەت 13 عاسىردا اتالعان، باسقاداي ەشقانداي دەرەكتەرى جوق ۋاق تا ورتا ورداعا كىرەدى. قوڭىرات تايپاسى 19 عاسىردا ورتا وردادان ءبولىنىپ قالىپ، كەيىننەن قوقان حاندىعىنداعى ديقانشى وزبەكتەرگە قوسىلىپ كەتتى.

كىشى وردانىڭ شىعۋ تەگىن زەرتتەۋ دە وتە قيىن. ەڭ كوپ دەگەندە رۋلىق قاۋىمعا كەلىڭكىرەيتىندەي، كىشى وردانىڭ 178 رۋى الشىننان شىعىپتى دەلىنەتىندىكتەن، ول الشىم رۋى وداعى سانالاتىن، ال قالعاندارى الشىندارعا سوڭىنان قوسىلعان جەتىقارالار ەدى. دەگەنمەن كىشى وردانىڭ كوپشىلىگى الشىندارمەن ءتۇپ تامىرى ورتاق دەگەن ءالى دە كۇماندى. كىشى وردانىڭ سانى نەعۇرلىم كوبىرەك ءۇش اتاسى — 10 عاسىردا ارال تەڭىزى اينالاسىندا تۇرعان كەزدەرى ۆوستروۆ پەن مۇقانوۆتىڭ ەسەپتەۋىنشە، 6 جانە 7 عاسىرلاردا ماڭعىستاۋ ايماعىندا مەكەن ەتكەن داكحا حالقىنىڭ ۇرپاقتارى ادايلار جانە العاش 13 عاسىردا اتالعان كەرەيتتەر.

---