InfoHub Logo

قازاق حاندىعىنىڭ وزەگىن قازىرگى قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن ءتۇرلى رۋ-تايپالار قۇرادى، بۇلاردان باسقا ۇلتىمىزدىڭ قۇراۋىش بولشەكتەرى (تورە، قوجا، ت.ب.) دە جەتكىلىكتى، زەرتتەۋشىلەر تاراپىنان ولاردىڭ جاي-كۇيى، الەۋمەتتىك ورنى، ەتنيكالىق ماسەلەسى سوڭعى جىلدارى ءبىرشاما زەردەلەندى. دەگەنمەن رۋ-تايپالاردىڭ قازاق حاندىعى كەزەڭىندەگى جاي-كۇيىن زەردەلەۋ ءىسى ۇزاق جىلدار بويى كەمشىن تارتىپ كەلدى دەۋگە بولادى. وعان كەڭەستىك زاماندا رۋشىلدىقپەن، ۇلتشىلدىقپەن «جۇرگىزىلگەن كۇرەس» كەرى اسەر ەتكەنى بەلگىلى.

جالپى العاندا، قازاق حالقىنىڭ رۋلىق-تايپالىق قۇرىلىمىن زەرتتەۋ رەسەيدە حYءىىى عاسىردىڭ وزىندە-اق قولعا الىندى جانە بۇل باعىتتاعى عىلىمي ىزدەنىستەر وتارلىق ساياسات مۇددەسىنە باعىندىرىلدى. سول سەبەپتى قازاق رۋلارى مەن تايپالارىنىڭ ورتا عاسىرلار كەزىندەگى تاريحىنا كوپ كوڭىل بولىنبەدى. ا.ي. ليەۆشين، ن.اريستوۆ، ا.حارۋزين سياقتى تاريحشىلار جالايىر، قاڭلى، قوڭىرات، ءۇيسىن، نايمان، كەرەي (كەرەيىت)، قىپشاق، ارعىن، الشىن تايپالارىنىڭ كونە زاماننان بەلگىلى ەكەندىگى، ورنالاسۋى، ءوزارا قاتىناستارى سياقتى ماسەلەلەر توڭىرەگىندە شاعىن ەسكەرتۋلەرمەن عانا شەكتەلدى. قازاق حالقىن قۇراعان رۋ-تايپالار تۋرالى العاشقى زەرتتەۋلەردىڭ ءبىرى – م.تىنىشپايەۆتىڭ «قىرعىز-قازاق حالقى تاريحىنىڭ ماتەريالدارى»، «قىرعىز-قازاق رۋلارىنىڭ گەنەالوگياسى» دا قاراستىرىلعان بۇل ەڭبەك عالىمىنىڭ 1924 جانە 1925 جىلدارى ورىس گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ تۇركىستان بولىمىندە وقىعان دارىستەرىنەن تۇرادى. وندا كەيبىر قازاق رۋلارى مەن تايپالارىنىڭ قازاق حاندىعى قۇرامىنا ەنۋ تاريحى، ورنالاسۋى، تىلدىك، ناسىلدىك تەگى تۋرالى قۇندى مالىمەتتەر قامتىلعان.

باتىس جانە ورتاعاسىرلىق شىعىس اۆتورلارىنىڭ دەرەكتەرى نەگىزىندە م.تىنىشپايەۆ ءۇيسىن، قاڭلى، ارعىن، كەرەي، ۋاق، نايمان، قوڭىرات، قىپشاق، الشىن، ت.ب. ەتنيكالىق توپتاردىڭ كونە داۋىردەن حYءىىى عاسىردىڭ ورتا كەزىنە دەيىنگى تاريحىنا، ۇراندارى مەن تاڭبالارىنا توقتالادى. اۆتور جيناقتاعان مالىمەتتەردەن مىنا جاعدايلاردى اڭعارۋعا بولادى:

1) جالايىرلار اق-وردا مەملەكەتىندەگى بەلگىلى تايپالاردىڭ ءبىرى جانە ورىس حان مەن ونىڭ بالالارىنىڭ جاساقتارىنىڭ ۇيىتقىسى بولعان؛

2) قازاق حاندىعى قۇرامىنا العاشقى ەنگەندەردىڭ ءبىرى – قاڭلىلار، سەبەبى ولار ءحىY عاسىردىڭ اياعىندا سىرداريا مەن تالاس ارالىعىن قونىستانعان؛

3) ارعىندار حY عاسىردىڭ باس كەزىنەن باراق حاننىڭ، ودان كەيىن جانىبەكتىڭ قولاستىندا بولعان؛

4) وسى كەزدەن، دالىرەك ايتساق، ارعىندار مەن كەرەيلەر (اسىرەسە، اشامايلى رۋى) ءوزارا تىعىز قاتىناستا بولادى.

كەرەيلەر 1420 جىلعى باراقتىڭ تاشكەنت پەن حودجەنتكە جاساعان جورىعىنا قاتىسادى. م. تىنىشپايەۆتان كەيىن وتاندىق تاريحنامادا قازاق حالقىنىڭ ەتنيكالىق تاريحىن تەرەڭدەپ زەرتتەۋگە ارەكەتتەر جاسالىنا قويمادى، سەبەبى «رۋشىلدىق»، «ۇلتشىلدىق» دەگەن ايىپ تاعىلىپ، يدەولوگيالىق قۋعىنداۋعا ۇشىراۋ ءقاۋپى بارشىلىق ەدى. تاقىرىپ تەك وتكەن عاسىردا 60-جىلداردان عانا ارنايى زەرتتەۋ نىسانىنا اينالا باستادى. ورتا عاسىرلار كەزىندە قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن ەتنيكالىق كومپونەنتتەرى جونىندە بىرنەشە ىرگەلى ەڭبەكتەر جاريالاندى، بۇل پروبلەمانى زەرتتەۋ ادىستەرى مەن مەتودولوگياسى قالىپتاستى. ك.ا. پيششۋلينا قازاق حالقىنىڭ ءحىY-حY عاسىرلارداعى رۋلىق-تايپالىق قۇرىلىمى جانە ورنالاسۋى ماسەلەسىن زەرتتەۋدە ونىڭ ءۇش-تورت گەوگرافيالىق ايماقتا ورنالاسقان ەتنيكالىق ۇيىتقى نەگىزىندە قالىپتاسقاندىعى تۋرالى يدەيانى باسشىلىققا الادى. بۇل كونسەپسيانىڭ ءمانى بولاشاق قازاق ەتنوسىنىڭ ۇيىتقىسى ءابىلقايىر حاندىعىندا (كوشپەلى وزبەك مەملەكەتىندە)، نوعاي ورداسىندا جانە موعولستاندا كورىنە باستاعاندىعى تۋرالى پىكىرگە تىرەلەدى. وسى ەتنيكالىق-گەوگرافيالىق وشاقتاردىڭ بارلىعىندا بىردەي رۋ-تايپالار (قىپشاقتار، كەڭگەرەس، قوڭىرات، نايمان، ارعىن، قاڭلى، الشىن، قارلۇق، الاش جانە ت.ب.) قازاق حالقىنىڭ نەگىزىن قالادى.

قازاق ەتنوسى قالىپتاسۋىنىڭ تاعى ءبىر وشاعى سولتۇستىك قازاقستان مەن باتىس ءسىبىر ءوڭىرى بولعاندىعى تۋرالى پىكىر ەشبىر تالاستۋدىرماعانىمەن، بۇل ماسەلە ءالى تۇپكىلىكتى زەرتتەلە قويعان جوق. ك.ا. پيششۋلينا: «باتىس ءسىبىر تايپالارىمەن كورشى بولىپ، ولارعا ەلەۋلى ىقپال ەتكەن قازاق تايپالارىنىڭ نەگىزگى ۇيىتقىسى قىپشاقتار ەدى. ەسىل، تورعاي دالالارىنىڭ، ەرتىس بويىنىڭ قىپشاقتارى: قۇلان-قىپشاق، قىتاي-قىپشاق، ساعال-قىپشاق، تورايعىر-قىپشاق جانە ماجار (ماديار) – قىپشاق بىرلەستىكتەرىنە ءبولىندى»، – دەپ جازادى. باتىس سىبىردە ەڭ ءىرى ەتنيكالىق-ساياسي قۇرىلىمداردىڭ ءبىرى ورتا ەدىل، توبىل، ەسىل مەن تۋرا اۋماعىنداعى تۇركى ءتىلدى تايپالاردىڭ بىرلەستىگى بولدى دا، وندا كەرەيىتتەر باستى ءرول اتقاردى دەپ كورسەتەدى زەرتتەۋشىلەر (م.ك. قوزىبايەۆ، ك.ا. پيششۋلينا، م.س. مۇقانوۆ جانە ت.ب.). ك.ا. پيششۋلينانىڭ قازاق ەتنوگەنەزىنىڭ بىرنەشە ەتنيكالىق ۇيىتقىلار نەگىزىندە دامىعاندىعى تۋرالى كونسەپسياسى وتاندىق تاريحنامادا ءالى دە بولسا كەڭ كولەمدە تالقىلانىپ، باعاسىن الا قويعان جوق. سوعان قاراماستان ورتا عاسىرلار كەزىندەگى قازاق رۋلارى مەن تايپالارىنىڭ ەتنيكالىق تاريحى مەن ورنالاسۋىن زەرتتەۋ جەكە-جەكە ەتنوساياسي بىرلەستىكتەر شەڭبەرىندە جۇزەگە اسىرىلىپ كەلەدى.

قازاق حالقىنىڭ باستى ەتنيكالىق ۇيىتقىلارىنىڭ ءبىرى نەگىزىن اق وردا مەملەكەتى قۇرعان وزبەك ۇلىسى جونىندە، ونىڭ حالقىنىڭ قۇرامى، ورنالاسۋى تۋرالى ىرگەلى ەڭبەك ب. احمەدوۆتىڭ «گوسۋدارستۆو كوچيەۆىح ۋزبەكوۆ» ەكەندىگى بەلگىلى. وتاندىق تاريحنامادا بۇل تاقىرىپ ت.ي. سۇلتانوۆتىڭ ەڭبەكتەرىندە زەرتتەلدى. ونىڭ ارال وڭىرىندەنى تايپالارعا ارنالعان كىتابى مەن «وپىت اناليزا تراديسيوننىح سپيسكوۆ 92 پلەمەن يلاتييا» دەگەن ماقالاسىندا ورتاعاسىرلىق شىعارمالاردا ايتىلاتىن 92 رۋ-تايپالار انىقتالعان. اۆتور حYءى عاسىردا فەرعانادا جازىلعان احسيكەنتيدىڭ «مادجمۋ ات-تاۆاريح» شىعارماسىنىڭ ءۇش تىزىمىندە كورسەتىلگەن «92 يلاتييا تايپالارىنىڭ» 20-سى قازاق حالقىنىڭ قۇرامىندا دا كەزدەسەتىندىگىنە نازار اۋدارادى. كوشپەلى وزبەك تايپالارىنىڭ قازاقستان اۋماعىنداعى ەتنوگەنەتيكالىق پروسەستەرگە قاتىستى ماسەلە باسقا دا زەرتتەۋشىلەر تاراپىنان جالعاسىن تابۋدا. سوڭعى جىلدارى مۇنداي پايىمداۋلار ز.قينايات ۇلى سەكىلدى عالىمدار تاراپىنان كوتەرىلىپ تە ءجۇر. وتاندىق تاريحنامادا قازاق حاندىعىنىڭ شاڭىراق كوتەرگەن اۋماعى موعولستان مەن جەتىسۋ حالقىنىڭ ەتنيكالىق قۇرامىن زەرتتەۋ باسىم باعىت رەتىندە قالىپتاستى. ن. مىڭجان موعولستان مەملەكەتىنىڭ نەگىزگى حالقى دۋلات (دۋعلات)، قاڭلى (بەكشىك)، ءۇيسىن، كەرەي (كەرەيىت)، ارعىنوت (ارعىن)، بارىن، بارلاس، بۇلعاچ، ت.ب. تايپالار بولدى؛ ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ەجەلدەن وسى وڭىردە ءومىر سۇرگەن تۇركى تىلدەس تايپالار، سونىمەن بىرگە تۇرىكتەنىپ كەتكەن مونعولدار ەدى دەپ جازادى. ك.ا. پيششۋلينا ەڭبەكتەرىندە موعولستان مەن جەتىسۋ حالقىنىڭ رۋلىق-تايپالىق قۇرامى، ولاردىڭ قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى مەن نىعايۋى كەزەڭىندەگى ەتنيكالىق پروسەستەر مەن ساياسي وقيعالارعا قاتىسۋى، قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋىنداعى ءرولى شىعىس دەرەك كوزدەرى نەگىزىندە جان-جاقتى زەرتتەلدى.

ۆ.پ. يۋدين موعولستان مەن موعۋليانىڭ «موعولدار» دەگەن اتپەن بەلگىلى رۋلارى مەن تايپالارىنىڭ ءحىY-حYءىى عاسىرلارداعى اۋماقتىق ورنالاسۋى، تىلدىك، ناسىلدىك اتريبۋسياسى، قازاق، قىرعىز، ۇيعىر حالىقتارىمەن ەتنيكالىق بايلانىستارى ماسەلەلەرىن قاراستىردى. موعولداردىڭ رۋلىق-تايپالىق قۇرامىن زەرتتەۋدە نەگىزگى دەرەك كوزدەرى مىرزا مۇحاممەد حايداردىڭ «تاريحي راشيدي»، شاح ماحمۋد بەن مىرزا فازىل چوراستىڭ «تاريح»، بەلگىسىز اۆتوردىڭ «تاريحي قاشعار» اتتى شىعارمالارى بولىپ تابىلادى. ءحىY جانە حY عاسىرلارعا جاتاتىن كەيبىر مالىمەتتەر حافيز-ي ابرۋ، شاراف اد-دين الي يەزدي، نيزام اد-دين شامي، ابد ار-راززاك سامارقاندي، ميرحوند جانە حوندەميردىڭ شىعارمالارىندا دا ۇشىراسادى. وسى دەرەك كوزدەرى نەگىزىندە موعولستان حالقىنىڭ ەتنيكالىق قۇرامىن زەرتتەگەن ۆ.پ. يۋدين كەرايت (كەرەي)، قاڭلى (قاڭلى – بەكشىك)، اركانۋد (ارحانۋت)، سۋلدۋز، دوگلات، چوراس، كۇرلەۋىت، قارلۇق، يتارشى، كونشى، بايرين، كالۋچي، بۇلعاشى، ارلات، بارلاس، دوحتۋي، ياركي، وردابەگى، مەركيت، شۋنكارشي (شۋلكارشي) نارين، دولان، بالىقشى، تاتار تايپالارىنىڭ ساياسي تاريحى، كوشى-قون جەرلەرى، ولاردىڭ قازاق تايپالارمەن قارىم-قاتىناستارى، ەتنونيمدەرىندەگى وزگەرىستەرى سياقتى ماسەلەلەردى كوتەردى. اۆتور موعولداردىڭ ءبارى دەرلىك تۇرىك تىلدەس بولعاندىعى، ولاردىڭ تۇرىك ءتىلىنىڭ قىپشاق تارماعىنا جاتاتىن قازاق جانە قىرعىز تىلدەرىنە جاقىن تىلدە سويلەگەندىگى تۋرالى ماڭىزدى قورىتىندى جاسادى.

موعولدار مەن قازاقتاردىڭ ۇلى ءجۇزىنىڭ رۋلىق-تايپالىق قۇرامدارىن سالىستىرۋ اۆتورعا موعولداردىڭ، اسىرەسە، دۋلات جانە قاڭلى تايپالارىنىڭ قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋىندا ماڭىزدى ءرول اتقارعاندىعى جونىندە تۇجىرىم جاساۋىنا مۇمكىندىك بەردى. ۇلى ءجۇز حالقىنىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ موعولداردان تۇرعاندىعى جونىندەگى پىكىردى قولدامايتىندار «تاريح-ي راشيدي» جانە باسقا دا حY-حYءى عاسىرلارعا جاتاتىن دەرەكتەردە موعولداردىڭ دەربەس ەتنوس رەتىندە كورسەتىلگەندىگىنە يەك ارتادى. ۆ.پ. يۋدين بۇل دايەكتىڭ نەگىزسىزدىگى مۇحاممەد حايداردىڭ بۇل ماسەلەنى ءوز تابى مۇددەسى تۇرعىسىنان زەردەلەگەندىگىنە جانە اۆتوردىڭ موعولستاننىڭ تەك وڭتۇستىك بولىگىن عانا بىلگەندىگىنە، ال سولتۇستىك، سولتۇستىك-شىعىس اۋداندارىنداعى وقيعالار تۋرالى حابارى كوپ بولماعاندىعىنا بايلانىستى دەگەن ءۋاج ايتادى. ءبىراق 1998 ج. جارىق كورگەن «قازاقستان تاريحىنىڭ» ەكىنشى تومىندا: «ۆ.پ. ءيۋديننىڭ پىكىرىنشە، «موعولدار» تەرمينى، دۋنايدان ەرتىسكە دەيىنگى اۋماقتا تاراعان «وزبەكتەر» تەرمينى سياقتى، ەتنونيم سيپاتىندا بولعان، ياعني حالىقتى بىلدىرگەن»، – دەپ جازىلىپتى. سىلتەمە جاسالىنىپ وتىرعان ۆ.پ. ءيۋديننىڭ كوزقاراسى قانشالىقتى دۇرىس پايىمدالعانىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، «كوشپەلى وزبەكتەردىڭ» دە، «موعولداردىڭ» دا ەتنوساياسي بىرلەستىكتەر بولعاندىعى تۋرالى ەسكەرتە كەتكەن ءجون سياقتى. وعان ب. احمەدوۆتىڭ دا («گوسۋدارستۆو كوچيەۆىح ۋزبەكوۆ»)، ۆ.پ. ءيۋديننىڭ دە («موعولستان مەن موعۋليانىڭ موعۋلدارىنىڭ رۋلىق- تايپالىق قۇرامى…») ەڭبەكتەرى دالەل بولا الادى. بۇل پروبلەمانىڭ كەيبىر قىرلارى س. جولداسباي ۇلىنىڭ «م.ح. دۋلاتي جانە حY-حYءى عاسىرلارداعى قازاق حاندىعى» مونوگرافياسىندا قاراستىرىلدى. اۆتوردىڭ تۇجىرىمدارى كوپ جاعدايدا ۆ.پ. ءيۋديننىڭ، ك.ا. پيششۋلينانىڭ زەرتتەۋ قورىتىندىلارىن جاڭا مالىمەتتەرمەن نىعايتا تۇسەدى. س. جولداسباي ۇلى «تاريحي راشيدي»، «زافار-نامە» مالىمەتتەرى نەگىزىندە قازاق حالقىنىڭ قۇرىلۋىنا ارقاۋ بولعان تايپالاردىڭ ءبىرى قاڭلىلار بولعاندىعىن، ولاردىڭ تۇعلىق تەمىر ۋاقىتىندا جەتىسۋدى، ال ەندى ءبىر بولىگىنىڭ سىرداريا ءوڭىرىن مەكەندەگەنىن كورسەتەدى. سونىمەن قاتار اۆتور قىپشاق، جالايىر، قاتاعان، كەرەي، دۋلات تايپالارىنىڭ شىعۋ تەگى تارالۋى، تىلدىك ناسىلدىك اتريبۋسياسى ماسەلەلەرىن تالداعان. بۇل ەتنوستار تۋرالى وتاندىق تاريحنامادا ورىن الىپ كەلە جاتقان كوزقاراستارعا ءوز پىكىرىن بىلدىرگەن. ولاردىڭ قاتارىندا قاڭلى تايپاسىنىڭ ەتنونيمى، دۋلات تايپاسىنىڭ العاشقى قونىستانعان اۋماعى، باسقا تايپالارمەن قارىم-قاتىناستارى ماسەلەلەرى جاتادى. «تاريحي راشيديدەگى»، باسقا دا دەرەك كوزدەرىندەگى ماعۇلماتتاردى سالىستىرا وتىرىپ، دۋلات تايپاسىنىڭ اۆتوحتوندىعى جانە تۇرىك تىلدەس بولعاندىعى تۋرالى قورىتىندى جاساعان. سول سياقتى قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن جالايىرلار شۋ مەن سىرداريا بويىن مەكەندەگەن.

وتاندىق تاريحنامادا كەرەيلەر شىڭعىس-حان اسكەرلەرىنەن جان ساۋعالاپ، قازاقستاننىڭ سولتۇستىك-شىعىسى مەن باتىسىنا قاراي جىلجىعانى ايتىلىپ كەلدى. ال، س. جولداسباي ۇلى ولاردىڭ جەتىسۋ ءوڭىرىن دە مەكەندەپ كەلگەنىنە دالەلدەر ۇسىنادى. قىپشاقتار تۋرالى قازاق حاندىعىنا ارنالعان بارلىق ەڭبەكتەردە ايتىلادى. وتاندىق تاريحنامادا ب. كومەكوۆ، س. اقىنجانوۆ، ت.ب. عالىمداردىڭ ىرگەلى زەرتتەۋلەرى ناتيجەسىندە قىپشاقتانۋ سالاسى قالىپتاستى. بۇگىنگى كۇنى قىپشاقتانۋ تاريحناماسىن جاساۋدىڭ قاجەتتىلىگى دە بايقالىپ كەلەدى. سوڭعى جىلدارداعى زەرتتەۋلەر (ب.ەجەنحان ۇلى، ت.ب.) قىپشىق تايپاسىنىڭ تاريحى ءقاڭلى-ۇيسىن (كانگيۋي-ۋسۋن) زامانىمەن استاسىپ جاتقاندىعىن اڭعارتىپ وتىر. مۇحاممەد حايداردىڭ كورسەتۋىنە قاراعاندا، مۇحاممەد شايبانيحان ورتا ازياعا ءبىرجولاتا ۇدەرە كوشكەندە قىپشاقتاردىڭ ءبىر بولىگى وعان ەرە كەتكەن. قالعاندارى بۇرىنعى اتا-مەكەندەرىن تاستاماي، قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن. حY-حYءى عاسىرلاردا «قىپشاق» ەتنونيمى، اسىرەسە، وڭتۇستىك قازاقستان اۋماعىنداعى تاريحي وقيعالارعا بايلانىستى جيىرەك ۇشىراساتىندىعىنا س. جولداسباي ۇلى دا نازار اۋداردى. ا.ش.قادىربايەۆ قىپشاقتاردىڭ، قاڭلىلار، قارلۇقتار، نايماندار، جالايىرلار جانە باسقا دا تۇرىك تايپالارىنىڭ مونعول يمپەرياسى مەن يۋان يمپەرياسىنىڭ ساياسي جانە قوعامدىق ومىرىنە ارالاسۋىن، ولاردىڭ قازاقستان اۋماعىنا قونىس اۋدارۋ كەزەڭىن انىقتاپ، جۇڭگو دەرەكتەرى نەگىزىندە ءبىرشاما سونى تۇجىرىمدار جاسادى.

م.س.مۇقانوۆ پەن ۆ.ۆ.ۆوستروۆتىڭ قازاقتاردىڭ ەتنيكالىق تاريحى جونىندە جازىلعان ەڭبەكتەرى نەگىزىنەن حYءىىى عاسىردان كەيىنگى كەزەڭدەردى قامتيدى. دەگەنمەن ولاردا ورتا عاسىرلارداعى قازاق رۋلارى مەن تايپالارىنىڭ ورنالاسۋىنا قاتىستى مالىمەتتەر ۇشىراسادى، سونىمەن قاتار نايماندار، كەرەيتتەر، قوڭىراتتار، ارعىندار، ۋاقتار مەن قىپشاقتاردىڭ شىعۋ تەگى، رۋلىق قۇرامى، تارالۋى، تىلدىك اتريبۋسياسى جونىندەگى پىكىر تالاستارعا، اڭىز-اڭگىمەلەر مەن باسقا دا دەرەك كوزدەرىنە كوڭىل بولىنگەن. قازاق حاندىعى حالقىنىڭ رۋلىق-تايپالىق قۇرىلىمى، ورنالاسۋى سياقتى پروبلەمالاردى زەرتتەۋدە اتالمىش جەتىستىكتەرمەن بىرگە، تاريح عىلىمىندا كەيبىر تايپالاردىڭ اۆتوحتوندىعى، ءتىلى، ناسىلدىك تەگى جونىندە پىكىر تالاستارى جالعاسىپ وتىر. Yيسىندەر مەن قاڭلىلار قازاقستانعا شىعىستان كەلگەن تۇركى تىلدەس تايپالارمەن ارالاسىپ، اسسيميلياسيالىق پروسەسكە ۇشىراۋى ناتيجەسىندە عانا Yءى-Yءىىى عاسىرلاردا «تۇركىلەندى» دەگەن بولجامدار ايتىلىپ كەلەدى. ب. ەرمۇقانوۆ جۇڭگو دەرەكتەرىندەگى «ۋسۋن» مەن قازاقتىڭ «ءۇيسىنى» ءبىر تايپا ەمەس دەپ پايىمدايدى. سونىمەن بىرگە ول ۇيسىندەر موڭعول شاپقىنشىلىعى كەزىندە قازاقستانعا كەلىپ ورنالاسقان، كەيىن تۇركىلەنگەن موڭعول تايپاسى دەپ جازدى. ولار (ۇيسىندەر) دەشتى-قىپشاقتى مەكەندەدى، جەتىسۋعا حY عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا عانا قونىس اۋداردى دەيدى. ءبىراق كونە جانە ورتا عاسىرلار زامانىنداعى قازاقستان تاريحىمەن شۇعىلدانىپ جۇرگەن عالىمداردىڭ كوپشىلىگى ۇيسىندەردىڭ جەتىسۋدا ەجەلگى زاماننان بەرى مەكەندەپ كەلە جاتقاندىعى، تۇرىك تىلدىلىگى، تۇرىك ناسىلىنەن ەكەندىگى تۋرالى پىكىردى ۇستانۋدا. ك.اقىشيەۆ، يۋ.زۋيەۆ، گ.ا.كۋشايەۆ، س.جولداسباي ۇلى، ا.دوسىمبايەۆا جانە ت.ب. اۆتورلار ۇيسىندەردىڭ ساقتاردىڭ ەتنيكالىق، مادەني جالعاسى، مۇراگەرى ەكەندىگىنە كۇمانمەن قارامايدى. ولار قازاقتىڭ اۆتوحتوندى حالىق ەكەندىگىن تولىعىمەن مويىندايدى. ال مۇنداي ۇستانىم گەوساياسي جاعىنان ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتىڭ مىزعىماستىعىنا قىزمەت ەتەتىندىگى انىق.

---