InfoHub Logo

شىڭعىس حان 1227 جىلى تامىزدا قايتىس بولدى، ءبىراق التىن وردا جاۋلاپ الۋ جورىقتارىن ونىڭ ۇرپاقتارى ءارى قاراي جالعاستىرا بەرەدى. 1235 جىلى حانزادالار مەن اقسۇيەكتەر باس قوسقان بۇكىلمونعولدىق قۇرىلتايدا سولتۇستىك-باتىس ەلدەرىن جاۋلاپ الىپ، ولاردى شىڭعىس حاننىڭ وزىنەن بۇرىن، 1227 جىلدىڭ باسىندا ولگەن ۇلكەن ۇلى جوشىنىڭ ۇلىسىنا قوسىپ بەرۋ جايىندا ۇيعارىم جاسالادى، اكەسى ءتىرى كەزىندە تابىستاعان ۇلىس ءالى دە جوشى ۇلىسى اتالاتىن. مونعول اسكەرلەرىنىڭ باس قولباسشىسى بولىپ جوشىنىڭ ەكىنشى ۇلى باتۋ (باتىي) تاعايىندالادى.

جەتى جىلعا (1236 -1242) سوزىلعان باتۋ شاپقىنشىلىعى كەزىندە ەۋرازيانىڭ بەينەسى ادام تانىماستاي وزگەردى. ەدىل بويى بولگارلارىنىڭ مەملەكەتى جويىلدى، باتىس قىپشاقتارىنىڭ اۋلەتى قۇرىپ ءبىتتى، ولاردان باسقا دا ءبىرقاتار دەربەس ەلدەر مەن بيلىك باسىنداعى اۋلەتتەردىڭ اتى ءبىرجولا ءوشىپ تىندى. تاريحتا تۇڭعىش رەت ەرتىستەن باستالاتىن ۇلى دالا، شىن مانىندە ءتىپتى شىعىستاعى ەنەسايدان كۇنباتىستاعى دۋنايعا دەيىنگى ۇلان-عايىر قونىستىڭ ءبارى ءبىر عانا اۋلەتتىڭ — جوشىنىڭ ەركەك كىندىك ۇرپاقتارىنىڭ — قولىنا كوشىپ، سولاردىڭ يەلىگىنە اينالدى.

جوشى ۇرپاقتارى يەلىگىنىڭ سولتۇستىك شەتى ەندى بولگار قالاسى (قازىرگى تاتارستان اۋماعى) مەن باشقىرد وبلىسى، وڭتۇستىك شەكاراسى كاۆكازداعى تەمىر قاقپا (داعىستانداعى دەربەنت قالاسى) بولدى؛ جوشى ۇلىسىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىس اۋماعى جوعارعى ەرتىستەن الاكولگە دەيىن، ودان ءارى كوكشە تەڭىزدىڭ (XVIII عاسىردان باستاپ — بالقاش) وڭتۇستىگى ارقىلى سىردارياعا قاراي ويىسقان بايتاق ولكەنى ءقۇرادى، ودان ءارى شەكارا سىرداريانىڭ ورتا تۇسى ءوڭىرى ارقىلى، ارال تەڭىزىنىڭ وڭتۇستىگى، سولتۇستىك حورەزم مەن ۇرگەنىشتى قوسا (ءامۋداريانىڭ تومەنگى سالاسى) ءۇستىرت جازىعى مەن ماڭعىستاۋعا قاراي سوزىلىپ كەتە بەرەدى.

التىن وردا جوشى ۇلىسىنىڭ العاشقى بيلەۋشىسى باتۋ، اكەسىنىڭ ىنىلەرى ۇگەدەي مەن شاعاتاي ولگەن سوڭ (ءى24ءى جىلدىڭ سوڭى، 1242 جىلدىڭ باسى)، XIII عاسىرداعى پارسى جىلناماشىسى جۋۆەينيدىڭ ايتۋى بويىنشا، «بارلىق حانزادالاردىڭ ۇلكەنى (اعو)» بولىپ ەسەپتەلەدى دە، اسا زور بەدەلگە يە بولادى، ءتىپتى كەي تۇستا جوعارعى بيلەۋشىنىڭ دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلەدى. سويتە تۇرا ول ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن مونعول يمپەرياسىنداعى ەكىنشى ادام بولىپ قالا بەردى دە، دەربەس مەملەكەتتىڭ باسشىسى بولا العان جوق. 1227-1255 جىلدارى بيلىك جۇرگىزگەن باتۋدىڭ تۇسىندا دات ودان كەيىنگى ونىڭ العاشقى مۇراگەرلەرى التىن وردا سارتاق، ۇلاقشى، بەركەلەر بيلەگەن كەزدە دە، جوشى ۇلىسى مونعولياداعى قاراقورىم ورتالىعىنا قارايتىن ۇلان-بايتاق مونعول يمپەرياسىنىڭ ءبىر قۇرامى عانا بولىپ كالا بەردى.

جوشى ۇرپاعى ساياسي تەۋەلسىزدىككە تەك باتۋدىڭ نەمەرەسى ماڭگى-تەمىر (1267-1280) بيلەگەن جىلدارى عانا قول جەتكىزدى. جوشى ۇلىسى بيلەۋشىلەرىنىڭ ىشىنەن سول عانا العاش رەت ءوز اتىنان «ۇلى حان دارگەيىندەگى» اتاقپەن تەڭگە شىعارىپ، جارلىق ۇلەستىرەتىن بولدى. ايتالىق، ورىس ءدىنباسىلارىنا تاپسىرىلعان جارلىقتا ونىڭ 1267 جىلى تامىز ايىندا بەرىلگەنى كورسەتىلگەن.

التىن وردا ءسويتىپ، XIII عاسىردىڭ 60-جىلدارىنىڭ سوڭىنا قاراي جوشى ۇلىسى جالپى يمپەريالىق ورتالىقتان ءبولىنىپ، ءوز الدىنا دەربەس مەملەكەت بولىپ شىعادى. ۇزاق جىلدار بويىنا ءار ءتۇرلى بيلەۋشىلەر باسقارىپ كەلگەن مونعولدىڭ وسىناۋ جاڭا مەملەكەتى مۇسىلمان اۆتورلارىنىڭ جازبالارىندا دا، ورتا عاسىرلارداعى رەسمي كۇجاتتار ماتىندەرىندە دە ءار ءتۇرلى، كوبىنە ءتىپتى ەل بيلەۋشىلەردىڭ اتىمەن بايلانىستى سوزدەرمەن اتالىپ كەلگەن. تولىق ەمەس ءتىزىمنىڭ ءبىر ءتۇرى مىناداي: جوشى ۇلىسى، دەشتى قىپشاق، وزبەك مەملەكەتى، وزبەك ۇلىسى، بەركە ەلى، باتۋ ءۇيى، ۇلىق ۇلىسى

جوشى اۋلەتى بيلەگەن مەملەكەت زەرتتەمە ادەبيەتتە التىن وردا اتىمەن بەلگىلى بولىپ كەلدى. وسى جەردە ايتا كەتەتىن ءبىر نارسە، «التىن وردا» اتاۋى ول كەزدە جوق بولاتىن. بۇل اتاۋ التىن وردا مەملەكەتى ابدەن ىدىراپ بىتكەننەن كەيىن — XVI عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا، تەك قانا ورىس ادەبيەتىندە پايدا بولدى. وسىنىڭ وزىندە ورىس نۇسكالارىنداعى «التىن وردا» اتاۋى تەك قانا جوشى حاندىعىنىڭ ورتالىق جانە باتىس ءوڭىرىن عانا ءبىلدىرىپ قويماي، حان ورداسى دەگەن ۇعىمدى قوسا اتقارعان. ءبىرتۇتاس جوشى ۇلىسىنىڭ اتى رەتىندە «التىن وردا» ۇعىمى تاريحي ەڭبەكتەر بەتتەرىندە تەك XIX عاسىردا عانا ءبىرجولاتا ورنىقتى.

جوشى اۋلەتى يەلىگىنىڭ قۇرامىندا ءار ءتۇرلى تىلدە سويلەتىن، مەدەنيەتتىڭ ءارقيلى دەڭگەيىندە تۇرعان، ءتۇرلى ءدىن ۇستانعان كوشپەندىلەر دە، وتىرىقشى حالىقتار مەن تايپالار دا بولدى. مادەنيەتتى ەلدەرمەن ارالاسۋ، شىڭعىس اۋلەتىنە قاراعان اسكەري-كوشپەندى اقسۇيەكتەردىڭ مۇسىلمان داستۇرىنە بەيىمدەلۋى جوشى ۇلىسىنىڭ العاشقى نەگىزگى قۇرىلىمىن وزگەرتكەن جوق. ەكونوميكالىق تۇرعىداعى ءار تۇرلىلىك بولماسا، جوشى ۇرپاقتارىنىڭ مەملەكەتى ساياسي قۇرىلىمى جاعىنان شىن مانىندەگى كوشپەلى مەملەكەت قالپىندا قالا بەردى دە، ءۇش اسكەري-اكىمشىلىك وكرۋگكە: وڭ قانات، سول قانات جانە ورتالىق بولىپ ءبولىندى، ەز كەزەگىندە ولار دا ۇلىستار نە وردالار دەپ اتالعان ۇساق ۇلەس-يەلىكتەرگە ءبولىنىپ وتىردى،

التىن وردانىڭ العاشقى استاناسى باتۋ حانزادا XIII عاسىردىڭ 50-جىلدارىنىڭ باسىندا ەدىلدىڭ تەمەنگى سالاسى اقتۇبا وزەنىنىڭ سول جاعالاۋىنا سالدىرعان ساراي (پارسى تىلىنەن) قالاسى بولدى. XIV عاسىردىڭ 30-جىلدارىنىڭ باسىندا ساراي ءال-جاديد (جاڭا ساراي) سالىنىپ، التىن وردا مەملەكەتىنىڭ استاناسى سوندا كوشىرىلدى (1395 جىلى ءامىر تەمىر اسكەرى قيراتقان بۇل قالانىڭ قالدىعىن رەسەيدىڭ ۆولگوگراد وبلىسىنا قارايتىن ساريەۆ سەلوسى ماڭىنان تابۋعا بولادى). ايتسە دە ساراي دا، ساراي ءال-جاديد تە التىن وردا حاندارىنىڭ تۇراقتى ورداسى بولا العان جوق. التىن وردانىڭ تۇڭعىش بيلەۋشىلەرى باتۋ مەن ونىڭ ءىنىسى بەركەدەن بەرى قاراي ەكى رەزيدەنسيالى جۇيە قالىپتاسقان بولاتىن؛ ساراي قالاسى (كەيىننەن ساراي ءال-جاديد) قالا تىرلىگى مەن ساۋدا ورتالىعى بولىپ قالا بەردى دە، ەلدىڭ ساياسي ءومىرىنىڭ ورتالىعى — حاننىڭ كوشپەلى رەزيدەنسياسى، ەلدىڭ تىرشىلىك-مۇددەسى، بيلىك-جارلىق، قىسقاسى مەملەكەت ءىسىنىڭ بارشا باسقارۋ جۇيەسى ورنالاسقان حان ورداسى بولىپ سانالدى.

بۇل جاعداي XV عاسىردا التىن وردا تۇگەل ىدىراعانعا دەيىن ساقتالىپ كەلدى. التىن وردا جايىندا ءوزىنىڭ «1394-1427 جىلدار ارالىعىنداعى ەۋروپا، ازيا، افريكاعا ساياحاتىندا» يوگانن شيلتبەرگەر بىلاي دەپ جازادى:

«مەن سونداي-اق ۇلى تاتار (جوشى ۇلىسىن ول وسىلاي اتاعان. — ت.س.) جەرىندە دە بولدىم. بۇل ەلدىڭ كورولى مەن شونجارلارى قىسى-جازى قاتىن بالا-شاعاسىمەن، مال-مۇلكىمەن كوشىپ جۇرەدى، وتارلارىن ايداپ، باسقا دا قازىنا-مۇلكىن ارتىپ الىپ، وسىناۋ تەپ-تەگىس جازىق ەلدە ءبىر جايىلىمنان ەكىنشى جايىلىمعا قاراي جىلجيدى دا وتىرادى»،

باسقا كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ تاريحىنداعى سياقتى، التىن وردانىڭ تاريحىندا دا ءار ءتۇرلى اۋمالى-تەكپەلى بۇلعاق كەزەڭدەر، جۇرت بەرەكەسى كەتكەن داۋىرلەر بولعان. جوشى ۇلىسى مونعولدارىنىڭ وزدەرىنىڭ اراسىنداعى ىشكى تالاس-تارتىستار سوناۋ XIII عاسىردىڭ اياعىندا-اق باستالعان بولاتىن. XIV عاسىر باسىندا ءسال-پال تولاس الدى دا، 1312 جىلى توقتاي حان ولگەن سوڭ ول تالاس-تارتىس قايتا كۇشەيە ءتۇستى. ولگەن حاننىڭ وسيەتى بويىنشا ونىڭ تاعىنا ءوز ۇلى ەلباسار وتىرۋعا ءتيىستى ەدى. ءبىراق بيلىك باسىنداعى بي-سۇلتانداردىڭ كوپشىلىگى ءبىراۋىزدان وزبەك حانزادانى حان ەتپەك بولدى دا، اقىرى ەلباساردىڭ جاقتاستارىن قۇرتا وتىرىپ، سونى تاققا وتىرعىزدى.

وزبەك حاننىڭ زامانداستارى مۇسىلمان اۆتورلارى جازبالارىندا ونىڭ سىرت كوركى كەلىستى، مىنەزى جايساڭ، جاۋجۇرەك قايسارلىعىمەن كوزگە تۇسكەن، الىستى بولجايتىن كورەگەن، شىڭعىس حاننىڭ زاڭدارى مەن جارعىلارىنا (ياسا ۆا يۋسۋن) ىزەتپەن قارايتىن ءامىرشى دەپ سيپاتتايدى. وزبەك حان مونعول جەنە تۇركى تىلدەرىن بىلگەن.

وزبەك حان بيلەگەن (1313-1341) كەزەڭدە التىن وردا مەملەكەتىنىڭ ومىرىندە ەلەۋلى وزگەرىستەر بولادى. ءبارىن تاپتىشتەپ ءتىزىپ جاتپاي-اق، بۇل جەردە ولارعا سەبەپشى بولعان ءۇش جاعدايعا عانا توقتالا كەتپەكپىن.

1321 جىلى وزبەك حان يسلام ءدىنىن قابىلداپ، مۇسىلمانشا مۇحاممەد دەگەن ات الدى دا، سۇلتان مۇحاممەد وزبەك حان اتىنا يە بولىپ، يسلام ءدىنىن التىن وردا مەملەكەتىنىڭ رەسمي ءدىنى ەتتى.

وزبەك حان بيلىك قۇرعان كەزەڭدەگى 1335 جىلعى التىن وردا وقيعالارىن سۋرەتتەگەن مۇسىلمان اۆتورلارىنىڭ جازبالارىندا وزبەكيي-ان (وزبەكتىك، وزبەكتىكتەر) ءسوزى مەن مەملەكەتي وزبەك (وزبەكتىكتەر مەملەكەتى) سياقتى ءسوز تىركەسى العاش رەت قولدانىلا باستادى. بىرتە-بىرتە التىن وردانىڭ مۇسىلمان ءامىرشىسى وزبەك حان ەسىمى جوشى ۇلىسىنىڭ ءار ءتۇرلى تايپالى تۇرعىندارىنىڭ جيناقتاما اتىنا اينالا باستادى.
وزبەك حان بيلەگەن ۋاقىتتا حاندىق بيلىك كۇشەيە ءتۇستى، ساياسي ورتالىقتانۋ جولعا كويىلىپ، جاڭا قالالار، ونىڭ ىشىندە التىن وردا مەملەكەتىنىڭ ەكىنشى استاناسى بولعان ساراي ءال-جاديد سالىندى. مۇسىلمان-سۇننەت وزبەك حاننىڭ ءوزى دە سول 1395 جىلى ءامىر تەمىر (ورتا ازيانى 1370-1405 جىلدارى بيلەگەن) اسكەرى تاس-تالقان ەتىپ قيراتقان ساراي ءال-جاديد قالاسىندا جەرلەنەدى.

التىن ورداداعى حان بيلىگى وزبەك حاننىڭ ۇلى جانىبەك حان بيلەگەن (1342-1357) تۇستا دا اجەپتاۋىر كۇشتى بولدى. جانىبەكتەن كەيىن تاققا ونىڭ ۇلى بەردىبەك وتىرىپ، 1357-1359 جىلدارى بيلىك جۇرگىزدى. ول بارىپ تۇرعان قورقاۋ، بيلىكقۇمار بولدى. 1413 جىلى جازىلعان «مۋنتاحاب ات-تاۋاريح-ي مۋيني» مەن 1426 جىلى جازىلعان «مۋيزز ال-انساب» اۆتورلارىنىڭ ايتۋىنشا، ءوزى بيلىك قۇرعان كەزدە بەردىبەك تاققا تالاسار دەگەن قاۋپپەن ءوزىنىڭ ەت جاقىن تۋىستارى، جوشى ۇلىسىنىڭ وزىمەن كىندىكتەس حانزادالارىنىڭ كوپشىلىگىنىڭ كوزىن جويادى. ءبىر اڭگىمەدە تايدۋلا حانشا بەردىبەكپەن ەمشەكتەس سەگىز ايلىق بالاسىن كوتەرىپ كەلىپ، وسى ءبىر كىناسىز ءسابيدىڭ جانىن قيۋدى جالىنا سۇراعاندا جاۋىز بەردىبەك بالانى ونىڭ قولىنان جۇلىپ الىپ، ءمىز باقپاستان جەرگە ءبىر ۇرىپ ولتىرگەندىگى جايىندا ايتىلادى.

سۇلتاندار (XIV عاسىردان باستاپ جوشى ۇلىسى مەن شاعاتاي ۇلىسىندا شىڭعىس حاننان تاراعان اۋلەتتىڭ ءاربىر مۇشەسى سۇلتان اتالا باستادى) تۇقىمىن تۇزداي قۇرتۋ ساياساتىنىڭ اقىرىندا 1359 جىلى جوشىنىڭ تىكەلەي باتۋ حاننان تاراعان ءبىر بۇتاعى ءبىرجولا قۇرىپ بىتەدى. بۇل 1255 جىلى ولگەن باتۋدان سوڭ ءجۇز جىل ىشىندە بولعان جاعداي.

التىن وردا ىشىندە بۇلعاق پەن ساراي توڭكەرىستەرى كەزەڭى باستالادى. XIV عاسىردىڭ 60-70-جىلدارىندا جوشى ۇرپاعى بيلىكتى ءبىرىنىڭ قولىنان ءبىرى تارتىپ الىپ، ءوزارا قىرقىس بارىسىندا بىرەۋى جارتى جىل، بىرەۋى ءبىر جىل، ەكى جىل، ەڭ ۇزاق بيلەگەنى ءۇش جىلعا جەتپەي بيلىكتەن تايدىرىلىپ وتىردى.

---