InfoHub Logo

«قازاق» تەرمينى — تۇرىك ءسوزى. باستاپقى نىسانى ناق وسىنداي — ەكى جاعىنان ەكى — ق، قازاق بولىپ جازىلادى. ا. ي. ليەۆشيننىڭ قازاقتار تۋرالى كىتابى جارىق كورگەن ۋاقىتتان بەرى (1832) كەيبىر عالىمداردىڭ ەڭبەگىندە پارسىنىڭ ۇلى اقىنى ءفيردوۋسيدىڭ (X-XI عاسىرلار مەجەسى) «شاحناماسىنىڭ» رۇستەم جايلى تاراۋىندا قازاق حالقى، قازاق حاندارى جايىندا ايتىلعان دەگەن پىكىر تاراعان. ءبىراق ول الدەنە تۇسىنىكسىزدىكتەن تۋعان جاعداي. دانىشپان ءفيردوۋسيدىڭ ماڭگى ولمەس شىعارماسىنىڭ مازمۇنى شىعىس زەرتتەۋشىلەرىنە جاقسى تانىس، وندا «قازاق» ءسوزى اتىمەن جوق. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كورنەكتى شىعىستانۋشىسى ب. ە. كومەكوۆتىڭ كوپ جىلعى زەرتتەۋلەرى كورسەتكەندەي، «قازاق» ءسوزى ەجەلگى اراب اۆتورلارى شىعارمالارىندا دا ۇشىراسپايدى.

مۇسىلمان جازبا ەسكەرتكىشتەرىندە «قازاق» ءسوزىنىڭ العاش اتالۋىنىڭ ءبىرىن اۆتورى بەلگىسىز تۇرىك-اراب سوزدىگىندە كەزدەستىرەمىز. سوزدىك، تەگى، ەگيپەتتە تۇزىلگەن بولۋى كەرەك، لەيدەندە 1894 جىلى م. حوۋتسم باسىپ شىعارعان 1245 جىلعى قولجازبا بويىنشا بەلگىلى. بۇل سوزدىكتە «قازاق» سوزىنە «ءۇيسىز»، «باسپاناسىز»، «قاڭعىباس»، «الاستالعان» دەگەن ماعىنادا تۇسىنىك بەرىلەدى.

تاريحي ادەبيەتتەردە «قازاق» ءسوزىنىڭ سان ءتۇرلى تۇسىندىرمەسى بار. بىرەۋلەر ونى تۇرىك تىلىندەگى قاز، قازۋ (رىت) سوزىنە نەمەسە كەز، كەزۋ (سكيتاتسيا)، قاش، قاشۋ (بەجات، سپاساتسيا) سوزىنە اپارىپ تەليدى؛ ەكىنشىلەرى قاز (گۋس)، اق (بەلىي) سوزدەرىنەن شىققان دەپ بۇل ءسوزدىڭ ادام نانعىسىز ەتيمولوگياسىن جاسايدى؛ «قازاق ءسوزىن» مونعولدىڭ قاساق-تەرگەن (اربانىڭ ءبىر ءتۇرى) سوزىنەن شىعارۋعا بولاتىن دەيتىن زەرتتەۋشىلەر بار. تاعى ءبىرقاتار اۆتورلار «قازاق» ءسوزىن كونە كاۆكاز تايپاسىنىڭ نەمەسە تايپالار وداعىنىڭ اتاۋى «كاسوگپەن» بايلانىستىرادى؛ الايدا بۇل سياقتى جورامال-بولجامنىڭ ءبارى، ۆ. ۆ. بارتولدتىڭ پىكىرىنشە، «تاريحشى ءۇشىن كادەگە جاراي قويمايدى».

قىسقاسى، «كازاق» ءسوزىنىڭ سەنىمدى ەتيمولوگيالىق تۇسىنىگى ازىرگە جوق. ءبىراق «قازاق» ءسوزىنىڭ شىعۋ تەگى قانداي ەكەندىگىنە قاراماستان، ونىڭ اۋەل باستا ەركىن، ۇيسىز-كۇيسىز، كەزبە، الاستالعان، سونىمەن قاتار ەرجۇرەك، ءور ادام دەگەن ماندەگى اتاۋ ماعىناسى بولعانى داۋ تۋدىرماسى انىق.

ءسويتىپ، ەشقانداي ساياسي بولماسا ەتنوستىق ماعىناسى جوق «قازاق» ءسوزى ءاربىر ءوز جۇرتىنان، ءوزىنىڭ زاڭدى بيلەۋشىسىنىڭ قول استىنان بولىنە كوشكەن، ءسويتىپ تاۋەكىلشىلەپ ءومىر سۇرۋگە ءماجبۇر بولعان ءوز ەركى وزىندەگى ادام دەگەندى بىلدىرەدى. ايتا كەتەتىن جايت، تۇرىكتىڭ وسى ءسوزى ورىس تىلىندە دە سول ماعىنادا قولدانىلادى. رۋستە كازاكتار دەپ ارناۋلى ءبىر كاسىپپەن اينالىسپايتىن ادامداردى، جالدامالى باتىراقتاردى، قىسقاسى ءوز ەركىنشە جۇرگەن ادامداردى ايتقان. «كازاك» ءسوزى XIV عاسىردىڭ اياعىندا ءرۋستىڭ تەرىستىك اۋماعىندا تىركەلگەنىمەن، تاريحشىلار ورىس كازاچەستۆوسىنىڭ وتانى قىپشاق دالاسىمەن شەكارالاس وڭتۇستىك رۋس جەرى بولعانىن مويىندايدى. بۇل ايماقتاعى تۇرمىستىڭ ىڭعايى ولاردىڭ اسكەري قاۋىمداستىق رەتىندە قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتتى.

باسقاشا ايتار بولساق، «قازاق» ءسوزىنىڭ تۇپكى ءمانى — الەۋمەتتىك ءمان. ول — ءدال وسى ساتتەگى جەكە ادامنىڭ، ۇجىمنىڭ ءوز بيلەۋشىسىنە، قوعامعا، مەملەكەتكە قاتىستى جاعدايى، كۇيى، مارتەبەسى. ماسەلەن، اينالاسىنا سىيماي ەل كەزىپ، ءوزىن-وزى قىلىشتىڭ جۇزىمەن اسىراپ جۇرگەن ادام — قازاق، جورا-جولداسسىز جالعىز ءوزى قاتەرلى دە شالعاي جولعا شىققان ادام — قازاق، بابىردىڭ سوزىمەن ايتساق، «كوزسىز ەرلىكپەن جاۋىنىڭ جىلقىسىن ايداپ اكەتپەي تىنبايتىن» جاۋجۇرەك جىگىت — بۇل دا قازاق.

كەيدە ءوز ەركىمەن نە ەلدە ءبىر جاعدايعا بايلانىستى ەرىسكىز قازاقى ءومىر سۇرەتىن ادام قاشاندا از بولماعان. وعان ول كەزدىڭ كۇندەلىكتى تىرلىگى دە قولايلى ەدى، ونىڭ ۇستىنە سول كەزدىڭ تۇسىنىگى بويىنشا، «تاريحي راشيدي» اۆتورى ايتقانداي، ەر-ازاماتتىڭ جاس شاعىندا ەلدەن جىراق، ءشولدى جەردە، تاۋ مەن ورمان ىشىندە، اۋىلىنان شالعايدا ءومىر ءسۇرىپ، جۇگىرگەن اڭ، ۇشقان قۇس ەتىمەن تاماقتانىپ، باس كەتەر قاتەرگە بارا ءجۇرىپ ۇستاعان اڭ تەرىسىن ۇستىنە ءىلىپ ءجۇرۋدىڭ ءوزى ەرلىككە پاراپار بولعان.

كەز كەلگەن ادام، ول تۇرىك پە، پارسى ما، كوشپەلى مالشى نەمەسە جەتى اتاسىنان ۇزىلمەي كەلە جاتقان اقسۇيەك تورە مە، «قازاق» بولىپ كەتە الاتىن ەدى. ءبىراز ۋاقىت توقتامىس حاننىڭ تۇڭعىش ۇلى جالاد-دين دە، شيبان اۋلەتى مەملەكەتىن ورناتقان ءابىلحايىر دا، ونىڭ نەمەرەسى مۇحاممەد شيبان دا، شاعاتاي ۇرپاعى ءۋايىس سۇلتان مەن سايد سۇلتان دا «قازاق» بولىپ جۇرگەن. قىلىشتاسۋدان الدىنا جان سالمايتىن ءامىر تەمىر ۇرپاعى سۇلتان حۋسەين دە كوپ ايلار «قازاق» بولىپ جۇرگەن. ءوزىنىڭ ايگىلى «جازبالارىندا» بابىر دا «قازاق اتالىپ»، تاۋلى ايماق ماسچادان سۇلتان ماحمۋد حانعا بارماق بولعانىن ەسىنە الادى.

بۇل جەردە قازاق بولعان ادامنىڭ ءوز بەتىنەن قايتىپ، بۇرىنعى قالپىنا قايتا كەلۋىنە، ەجەلگى ءوز اۋىلىنا قايتا ورالۋىنا بولاتىنىن باسا ايتۋ كەرەك. جوعارىدا ءبىز اتاپ وتكەن اقسۇيەك تۇقىمدارىنىڭ ءبارى دە سويتكەنىن كورەمىز. سۇلتان حۋسەين مەن سۇلتان سايد كەيىن ءارقايسىسى ءوز ەلىندە پاتشا بولدى. مۇحاممەد شەيباني مەن زاحير اد-دين بابىرلار ءوز الدىنا دەربەس مەملەكەتتەرىن قۇردى. ءسويتىپ، سوناۋ ءبىر ەسكى زاماندا قازاق بولۋ اركىمنىڭ ءوز قولىنداعى نارسە ەدى. يران جانە تۇركى تىلدەس دەرەكتەر تۇپنۇسقالارىندا قازاقتىڭ ءتۇرمىس-حالىن كورسەتۋ ءۇشىن قازاق بولۋ، كازاچەستۆو، ەل كەزۋ، ەركىندىك دەگەندى بىلدىرەتىن قازاقلىق زات ەسىمى» سونداي-اق قازاقلاماق ەتىستىگى قابىلداندى. «كازاچەستۆو كەزىندە» دەگەن ۇعىم تۇركى ءتىلدى دەرەكتەمەلەردە ادەتتە قازاقلىقتا، قازاقلىقلاردا، يران تىلدىلەردە دار اييام-ي قازاق (ي)، مۋددات-ي قازاق سوزدەرى ارقىلى بەرىلەدى.

قازاقتىڭ ءتۇرمىس-حالى قارابايىر ەكەنى بەلگىلى. سودان بارىپ «قازاقىنا»، ياعني «قازاقشا»، «قاراپايىم» ۇعىمدارىن بىلدىرەتىن ءسوز، تۇرىكتىڭ قازاق دەگەن سوزىنە پارسىنىڭ ىنا قوسىمشاسى جالعانۋىنان بارىپ تۋعان ءسوز شىققان. ورتاعاسىرلىق دەرەكتەمە ماتىنىندە بۇل ءسوزدىڭ قالاي كولدانىلعانىنان ءبىر مىسال. شاعاتاي ءناسىلى سۇلتان احماد ناعىز دالا بالاسى ەدى، ءقارادۇرسىن قاتاڭ تىرلىك كەشتى. بابىر تاڭبالا امىرگە قارسى 1502 جىلعى جورىعى كەزىندەگى سۇلتان احمادتىڭ «باسپاناسىن» سۋرەتتەگەن.

بابىر سۇلتانعا كەلىپ جەتكەندە، ول ونىڭ قولىنان الىپ، ءوزىنىڭ «ۇياداي شاعىن شاتىرىنا» كىرگىزەدى. «سۇلتان احماد شەتكەرى جەردە وسكەندىكتەن، — دەپ جازادى بابىر، — ونىڭ تۇرىپ جاتقان شاتىرى دا، ءتۇرمىس-حالى دە بارىنشا جۇپىنى، قازاقشا (قازاقىنا) ەكەن. قاۋىن، ءجۇزىم، ات-ابزەلدەرى دە وسى ءوزى تۇراتىن اياداي شاتىردا ءۇيىلىپ جاتتى».

قازاق، ارينە، ءوزىنىڭ «قازاقلىعىن» جالعىز-جارىم وتكىزە بەرمەگەن. ەركىن قازاقپەن بىرگە ونىڭ بولاشاعى بەيمالىم تىرلىگىن تەڭدەي بولىسكىسى كەلەتىن ادام، وعان قازاقتاس بولعان. قازاقتاس ءسوزىن (ونىڭ نەگىزىندە بەلگىلى ۇلگى: يولداش- سەرىكتەس، اركاداش — جولداس، اۋىلداس — جەرلەس، ۆاتانداش — وتانداس جاتىر) مەن ەكى-اق جەردە — ەل-حادجا ابد ءال-عاففار كيريميدىڭ «ۋمداگ اتتاۋاريح» («تاريحتار نەگىزى») شىعارماسىندا جانە XVII عاسىرداعى وسمان اۆتورى ەۆلي چەلەبيدىڭ قىرىم حاندىعىن سۋرەتتەگەن «ساياحاتتار كىتابىنان» عانا كەزدەستىردىم. قازاقتاس. قىزىق ءسوز! ءبىراق ونى ورىسشا قالاي لايىقتاپ اۋدارۋدى بىلمەدىم.

ورتاعاسىرلىق مۇسىلمان اۆتورلارى ءتىپتى «قازاقتاردان تۇراتىن قوعامداردى»، دجاما’اتي قازاق دەپ تە اتاعان. مۇنداي ۇجىمدار ءار كەزدە، ءتۇرلى سەبەپپەن ءار جەردە پايدا بولىپ وتىرعان. كەيكەيدە، دەپ جازادى XV عاسىردىڭ تاريحشىسى ءابدىراززاق سامارقاندي، «وزبەكتىڭ جەكەلەگەن جاۋىنگەرلەرى قازاققا اينالىپ»، مازاندارانعا (1440-1444 جىلداردا كاسپيي تەڭىزىنىڭ وڭتۇستىك جاعالاۋ ايماعى وسىلاي اتالعان) كەلىپ، اينالاسىن ۇرلاپتوناپ، كەرى قايتىپ جاتاتىن. كەيدە «قازاق بىرلەستىگى» تاققا تالاسىپ ءجۇرىپ باس ساۋعالاعان ۇمىتكەر مەن ونىڭ سەنىمدى جاقتاستارىنان قۇرىلعان، يەن دالانى ەركىن جايلاعان توپ بولىپ تا شىعاتىن.

ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان داۋىردە «قازاق» ءسوزى جەكەلەگەن ەتنوستىق، ساياسي جانە باسقا توپتارعا، كەيدە ءتىپتى جەكە ادامدار اتىنا قوسىلىپ ايتىلعان. ماسەلەن، موعول قازاقتارى، نوعاي قازاقتارى، دەشتى قازاقتارى، قىزىلباس قازاقتارى، سونداياق «تاڭبالا ءامىر قازاقتارى»، «ءبىزدىڭ قازاقتار» (بابىر)، «شيبان قازاقتارى» بولعان.

«قازاق» ءسوزى سونداياق بەلگىلى ءبىر توپتىڭ، ءار ءتۇرلى سەبەپتەرمەن ءوز مەملەكەتىنەن اجىراپ قالعان، ءقازىر ونىمەن سوعىسۋعا ءماجبۇر بولىپ جۇرگەن كوشپەندىلەردىڭ ءبىر بولىگىنە دە تاڭىلىپ كەلدى. مىنە، سونداي توپتىڭ، قازاقتاردىڭ بىرىنە ءابىلحايىر حان مەملەكەتىنىڭ وعان قارسى شىعىپ، ونىڭ بيلىگىنەن ءبولىنىپ كەتكەن ورىس حان ۇرپاكتارى كەرەي مەن جانىبەكتەرگە قوسىلىپ جات جەردەن باقىت ىزدەگەن كوشپەندىلەرى دە جاتادى. بۇل جەردە ناق سول اۋا كوشۋدىڭ سەبەپتەرىنە توقتالىپ جاتپايمىز، بۇكىل سول ۋاقيعادا كەيىن، 1459-1460 جىلدارى بولعان جايلار اناعۇرلىم ماڭىزدى.

البەتتە مىناداي سۇراق تۋادى: كەرەي مەن جانىبەكتىڭ اۋا كوشىپ كەتۋىنىڭ قازاق حالقىنىڭ ەتنوگەنەزىندەگى ءرولى قانداي؟ كەرەي مەن جانىبەك ماڭىنداعى قازاقتار بىرلەستىگى ساياسي جانە ەتنوستىق تۇرعىدان قانداي بىرلەستىك ەدى؟

كەرەي مەن جانىبەكتىڭ جەتىسۋ جەرىنە كوشىپ كەتۋى، ءسوز جوق، قازاق حالقىنىڭ ەتنوگەنەزىندە شەشۋشى ءرول اتقاردى. ءبىراق حالىقتىڭ ءوزىنىڭ قالىپتاسۋىنداعى ەمەس، ونىڭ قازىرگى اتىنىڭ ءبىرجولا بەكىپ قالۋىنداعى ءرولىن ايتامىز. 1459-1460 جىلدارداعى اۋا كوشۋدەن قازاق حالقى پايدا بولعان جوق، ول حالىقتىڭ بۇعان دەيىن دە ءجۇرىپ جاتقان قالىپتاسۋ ءۇردىسىن ودان ءارى جەدەلدەتتى.

قىسقاسى، ول كوش قازاق حالقىنىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسۋىنىڭ باستاۋى دا، جەتەر مەجەسى دە بولعان جوق. ءبىراق ول سول ءارقيلى اسپەكتىدەن تۇراتىن ءۇردىستىڭ ەڭ باستى قوزعاۋ كۇشىنىڭ ءبىرى بولدى: قالىپتاسىپ جاتقان حالىقتىڭ ءوزىنىڭ بولاشاق ەسىمىمەن تاريحي توعىسۋى وسىلايشا جەتىسۋ دالاسىندا جۇزەگە استى. وسىدان بىلاي ورىس حان اۋلەتىن جاقتاعان ادامداردىڭ تاريحى مەن «قازاق» ءسوزىنىڭ تاريحى تۇتاسىپ بىتە قايناسىپ كەتتى. ەندەشە كەرەي مەن جانىبەكتىڭ كوشۋى «قازاق» ءسوزىنىڭ دە تاريحي تاعدىرىن ءبىرجولا شەشىپ بەردى.

---