InfoHub Logo

نەگىزىنەن سول كەزەڭدەردەگى دەرەك كوزدەرىنىڭ بولماۋى سەبەپتى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى قالاي پايدا بولدى دەگەنگە ءبىراۋىزدى پىكىر جوق. ەۋروپالىقتاردىڭ بۇل جەرلەرگە اياقتارى تيمەگەن، شىعىس جىلناماشىلارى كوشپەلى دالا جۇرتشىلىعى ومىرىنەن گورى، قالالار توڭىرەگىندەگى وقيعالارعا بوي ۇرىپ كەتتى، ال كوشپەلىلەردىڭ وزدەرى بولسا ۇزىك-جۇلىق، كوبىنە اۋىزشا اڭىز-اڭگىمەلەردەن وزگە مۇرا ەتىپ ەشتەڭە قالدىرماعان. قازاقتاردىڭ پايدا بولۋى جونىندەگى ءبىزدىڭ بىلەتىندەرىمىزدىڭ كوپشىلىگى ورىس اننەكسيالارى مەن جاۋلاپ الۋلارى كەزەڭىندە قازاقتاردىڭ ىشىندە ساياحات جاساعان 18 عاسىرداعى ورىس ەميسسارلارىنىڭ بايقاعاندارى مەن جازبالارىنان الىنعان.

قازاق حالقى نەمەسە قازاق ۇلتى 15 عاسىردىڭ ورتا شەنىندە جانىبەك پەن كەرەي — باراق حاننىڭ ۇلدارى — موڭعولدىڭ اق ورداسىنىڭ وكىلى — وزبەك حانى ءابىلقايىردان ءبولىنىپ شىققان كەزدە پايدا بولعان دەگەن پىكىر بار. ءابىلقايىردىڭ ويراتتاردان (موڭعولدار) جەڭىلىپ قالعان كەزىندەگى جاعدايدى پايدالانعىسى كەلگەن جانىبەك پەن كەرەي ءوز جاقتاستارىن ەرتىپ جەتىسۋدىڭ باتىسىنا، بۇرىن وزبەكتەر جايلاعان شۋ مەن تالاس وزەندەرىنىڭ ارالىعىنا اتتانادى. وسى ارادا وزدەرىنە جاقتاستار قاراسىنىڭ كوبەيۋىنە وراي ولار ورتالىعى شۋ مەن سارىسۋ وزەندەرى ارالىعىنداعى بەتپاقدالا ءشولى بولعان دەربەس حاندىق قۇرادى. اۋقىمى ۇلعايا بەرگەن قازاق حاندىعى 16 عاسىردا بالقاش كولىنىڭ جاعالاۋى مەن سىرداريا ماڭىنداعى جەرلەردى، تورعاي وزەنىنىڭ تەرىستىگى، باتىس جانە ارال تەڭىزىنىڭ سولتۇستىك-باتىس جاعالاۋىن قامتيدى. قازاق حاندىعى تۇركى تىلدەس وزبەك-تۇرىك تەكتى كوشپەلىلەردەن، وسى ايماققا قىپشاق دالالارىنان قونىس اۋدارعان نوعايلاردان، سونداي-اق نايمان، ارعىن جانە وزبەك حاندىعىنىڭ شاعاتاي تايپاسىنان جانە جەرگىلىكتى حالىقتان تۇردى. 1511 جىلدان 1523 جىلدارعا دەيىن بيلىك قۇرعان قاسىم حان تۇسىندا قازاق ۇلتى ميلليون ادامنان اسىپ جىعىلدى.

«قازاق» ءسوزىنىڭ ءوزى وسى ايماقتا العاش رەت 15 عاسىردىڭ سوڭى 16 عاسىردىڭ ىشىندە ايتىلا باستادى. وسى ءسوزدىڭ شىعۋى جونىندە دە تولىپ جاتقان بولجامدار بار. كەيبىرەۋلەر بۇل تۇركىنىڭ «كەز» دەگەن گوزىنەن شىققان، سەبەبى قازاقتار دالا كوشپەلىلەرى بولعان نەمەسە قازاقتىڭ ەكى تايپاسىنىڭ «قاسپى» جانە «ساق» اتاۋلارىنىڭ بىرىكتىرىلگەن ءتۇرى نەمەسە موڭعولدىڭ «قاساق» ءسوزىنىڭ قالدىعى، بۇل «دوڭعالاق ۇستىندەگى اربا» دەگەندى بىلدىرەدى، ويتكەنى قازاقتار كيىز ءۇي مەن ىدىس-اياقتارىن وسىنداي كولىكتەرمەم تاسىمالداعان دەسەدى. ون توعىزىنشى عاسىردا بۇعان باسقاشا تۇسىنىك بەرىلىپ، ول «اق قاز» دەگەن تۇركى سوزىنەن شىققان، بۇل حانشاعا اينالىپ، سودان العاشقى قازاق تۋعان ەكەن دەگەن «دالانىڭ اق قۇسى تۋرالى» اڭىزعا كەلىپ تىرەلەدى.

«اق قاز ءتۇرالى» ەرتەگى — العاشقى قازاقتاردىڭ پايدا بولۋى جونىندە سىر شەرتەتىن تولىپ جاتقان اڭىزداردىڭ ءبىرى. الاش تۋرالى اڭىز دا حالىق جۇرەگىنە جاقىن. كوپتەگەن اڭىزداردا الاش قازاق حالقىنىڭ نەگىزىن سالۋشى رەتىندە كەسكىندەلەدى. ءۇش ۇلى قازاقتىڭ ءۇش ورداسىن تىككەن ەكەن دەيدى. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى باسقا اڭىزداردا ول تەك ۇلى سوڭعى حان، مۇراگەرى توقتامىس -تەمىر التىن وردانى كۇيرەتكەن كەزدە — 1395 جىلى سارىسۋداعى ۇرىستا قازا تاپقان. وسى ۋاقىتتاردا قازاقتاردىڭ بولعان-بولماعانىن دالەلدەيتىن تاريحي كۋالىكتەر بولماعانمەن، ءبىراق الاش تۋرالى اڭىز قازاقتاردىڭ باسىن بىرىكتىرۋدە ماڭىزدى ءرول اتقارعانى كۇمانوز. العاشقى قازاق ساياسي پارتياسى جانە 1917 جىلى قۇرىلعان اۆتونوميالىق قازاق ۇكىمەتى الاشوردا اتاندى.

ارحەولوگيا — قازاقستانداعى ءالى جاس عىلىم. العاشقى قازبالار 1940 جىلى باستالعان بولاتىن، سودان بەرى كونە دالا ءومىرىن قالپىنا كەلتىرۋ جۇزەگە اسىرىلىل جاتىر، باياۋ جۇرگىزىلگەنمەن، تۇراقتى. بۇل ايماقتاردىڭ تاريحي ءومىرى جونىندەگى مالىمەتتەر ازىرگە ۇزىك-ۇزىك قانا. قاراتاۋ ۇڭگىرلەرىنەن تومەنگى پالەوليت داۋىرىنە جاتاتىن العاشقى ادامداردىڭ مەكەندەرى تابىلدى. ورتا پالەوليت داۋىرىنە كەلەتىن جارتاستاعى جازۋلار شىعىس قازاقستاننان دا تابىلىپ وتىر. پالە-وليت داۋىرىندەگى قارۋ-جاراقتار مەن ءدىني زاتتار قازاقستاننىڭ كوپتەگەن بولىكتەرىنەن كەزىكتى، الگىندەي مەكەندەردىڭ ۇلكەن توبى ارال تەڭىزى جاعالاۋىندا جوعارعى پالەوليت داۋىرىندە بولعان سياقتى. جوعارعى پالەوليت داۋىرىنە جاتاتىن قارۋ-جاراقتار، سونداي-اق نەوليت داۋىرىنە جاتاتىن قارۋ-جاراقتار مەن تۇرمىستىق زاتتار دالانىڭ كوپتەگەن بۇرىشتارىنان تابىلعان.قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى مال ءوسىرۋ جانە قاراپايىم جەر وڭدەۋ نەوليت داۋىرىندە (ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى ءتورتىنشى جانە ءۇشىنشى مىڭجىلدىقتار كەزىندە) باستالعان ءتارىزدى، ءبىراق كەڭىنەن جانە ۇيىمداسقان تۇردە كوشپەلى مال وسىرۋمەن اينالىسۋ قولا ءداۋىرىنىڭ اندرونوۆ مادەنيەتىنە (ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى ەكىنشى مىڭجىلدىقتىڭ ورتاسى، ءبىرىنشى مىڭجىلدىقتىڭ باس كەزى) جاتاتىن سياقتى. تىك بۇرىشتى جارتىلاي جەركەپەلى اندرونوۆ قونىستارى قاراعاندى وبلىسىنىڭ اتاسۋ جانە قارقارالى، قوستاناي وبلىسىنىڭ الەكسەيەۆكا قازبالارى كەزىندە تابىلدى، وسى كەزەڭگە جاتاتىن قاراپايىم كەنىشتەر قالدىقتارى جەزقازعان مەن زىرياننان دا ۇشىراسقان.

ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى ءبىرىنشى مىڭجىلدىقتا وڭتۇستىك قازاقستان ساقتار (سكيفتەر) دەپ اتالاتىن يران تەكتەس ەركىن بىرلەسكەن مال ءوسىرۋشى كوشپەلى تايپالار قاراۋىندا قالدى. ولاردىڭ ومىر-تىرشىلىگى تۋرالى مالىمەتتەر ورتالىق قازاقستاندا، جەتىسۋ جانە ارال تەڭىزىنىڭ بىرنەشە ءتۇسىنان تابىلعان قورعانداردان الىندى.

ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى ەكى ءجۇز جانە ءۇش ءجۇز جىلدىقتار ارالىعىندا ساقتار تۇركى تىلدەس، ءبىراق موڭعولداردان شىققان كوشپەلى مال ءوسىرۋشى تايپالار — ۇيسىندەردىڭ بيلىگىندە قالدى. بۇل جونىندەگى مالىمەتتەر ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى ەكىنشى-بىرىنشى عاسىرلارعا جاتاتىن جۇڭگو جىلنامالارىندا بار. ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى 73 جىلى مۇراگەرلىكپەن بيلەگەن ۇيسىندەر 600 مىڭعا جەتتى.قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى ولار ەكى توپقا ءبولىندى: قاڭلىلار (كوشپەلى وتىرىقشى ەگىنشىلەر بولعان) قاراتاۋ جانە سىرداريا ازەندەرىنىڭ ورتا اعىسى بويىن مەكەندەگەن جانە ارال تەڭىزىنىڭ تەرىستىك جاعاسىنان كاسپيي تەڭىزىنىڭ تەرىستىك جاعالاۋىنا قونىس اۋدارعان - الاندار. اقتوبە تۇبىندەگى قازبالار (سىرداريا وڭ جاعالاۋى) ۇيسىندەردىڭ تايپانىڭ تەكتىلەرىنە قىستاۋ ءۇي-قوراجاي سالىپ بەرگەندىپن كورسەتەدى. ولاردىڭ كوپشىلىگى ىشكى قوراسى بار ەكى قاباتتى مەكەنجايلار بولعان.

ۇيسىندەر وداعى ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ بەسىنشى، التىنشى عاسىرلارىندا التايتۇركىلەرىنىڭ ءساتتى شابۋىلى ناتيجەسىندە ىدىراي باستادى. حالىقتىڭ ۇلكەن بولىگى ايماقتا قالعانمەن، ولار باستابىندا باتىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ (قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك جانە جەتىسۋلىق تۇركى تىلدەس تايپالاردان ءقۇرالعان) جانە كەيىننەن ورتالىعى قازىرگى تاشكەنت ماڭىنداعى شاشتا ورنالاسقان تۇركەش قاعاناتىنىڭ بيلىگىندە قالدى. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى بۇل قاعاناتتار كۇردەلى، سان تەكتى قۇرامنان: اقسۇيەكتەر، شاھار كوپەستەرى مەن ىسمەرلەردەن، ديقاندار، كوشپەلى مالشىلاردان تۇراتىن. سونداي-اق، اراب اسكەرىنە قارسى تۇرىپ، ولاردىڭ ءبىزدىڭ عاسىردىڭ 739 جىلىنا دەيىن سىرداريادان وتۋىنە مۇمكىندىك بەرمەگەن بىلىكتى جاۋىنگەرلەرى دە بولعاندى.

ارابتار قاعاناتتىڭ وڭتۇستىگىنىڭ ەداۋىر بولىگىن جاۋلاپ العان سوڭ، تۇركەشتەر ۇيعىرلار تاراپىنان شابۋىلعا ۇشىرادى، ال بۇدان كەيىن قارلىعتاردان (باتىس التايدى مەكەندەگەن تۇركىلەر) قيراي جەڭىلىس تاپتى. قارلىع قاعاناتى 766 جىلى تايپالارى وعىزدارمەن قوسىلىپ كەتكەن باتىس قازاقستاننان باسقا تۇركەش قاعاناتىنىڭ بارلىق جەرىندە قۇرىلدى. قۇرىلعان كەزىندە قارلىع مەملەكەتى قاشقاريادان سىرداريانىڭ ورتا اعىسىنا دەيىنگى جەردە سوزىلىپ جاتتى. ول ءارى قاراي دا كەڭەيە بەردى، ونىنشى عاسىردا ىستىق كول مەن بالقاش ارالىعىنداعى ايماقتى، سونداي-اق ىلە، شۋ جانە تالاس وزەندەرى اڭعارلارىن دا قوسىپ الدى. قارلىعتار بيلەگەن كەزدە دالادا العاشقى قالالار تاراز، يسفەدجات (كەيىننەن سايرام) جانە فاراب (وتىرار بولىپ وزگەردى) سالىندى،

940 جىلى قارلىعتار قاراحانيدتەردەن جەڭىلىپ قالدى دا، كەلەسى ەكى ءجۇز جىلدىقتا دالا بيلىگى سولاردىڭ قولىنا كوشتى. 960 جىلى قاراحانيد بيلەۋشىسى تامعا حان يسلام ءدىنىن ەنگىزدى، بۇل وعان ءامۋداريا وزەنى جانە سىرداريانىڭ تومەنگى اعىسىنداعى مۇسىلمان حالىقتارىنا دا بيلىك جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك بەردى. قاراحانيد ۇستەمدىگى كەزىندە دالا ەكونوميكاسى گۇلدەنىپ، وتىرىقشى ديقاندار سانى كوبەيدى. سەبەبى، سۋلاندىرۋ جۇيەسى يگەرىلىپ، جەمىس پەن كوكونىستەر، ءداندى داقىلدار وسىرىلە باستادى. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى ون بەسىنشى عاسىردىڭ باسىنداعى سەل-دجۋك جاۋلاپ الۋشىلىعى (ماۆاراننار دەپ تە اتالادى) قاراحانيدتەردى السىرەتىپ كەتتى دە، 1130 جىلى قاراحانيدتەردى باتىستان كەلگەن قاراقىتايلار، موڭعول حالىقتارى جاۋلاپ الدى، قاراقىتايلار دالادا ءبىر عاسىرداي بيلىك جۇرگىزدى. ون ءۇشىنشى عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا التايدان تۇركى تايپالارى نايماندار مەن كەرەيلەر دالانى جاۋلاپ الىپ، قاراقىتاي حانىن (گۋرىن) تاعىنان جۇلىپ ءتۇسىردى. ءبىراق ولار دا كوپ ۇزاماي 1218 جىلى جەتىسۋدى جاۋلاپ العان شىڭعىسحان اسكەرىنەن جەڭىلىس تاپتى. تالاي جىلدار بويى نايمان جەرىندە قالعان وسى اسكەرلەر مەملەكەتتى حوراسان (قازىرگى حورەزم)، ماۆاراننار جانە قازىرگى يران مەن اۋعانستاننىڭ كوپ بولىگىن قامتيتىن حورەزم شاحىنا قارسى لاگەر بازاسى رەتىندە پايدالاندى. حورەزم شاحى جەڭىلگەن سوڭ، موڭعول اسكەرى ارتىنا تەك اكىمشىلىك قۇرىلىمدارىن عانا قالدىرىپ، نايمان جەرىن تاستاپ كەتىپ قالدى. موڭعول جاۋلاپ الۋشىلىعى ايماق ەكونوميكاسىن ويسىراتا قيراتىپ كەتتى، كوپتەگەن تاريحشىلاردىڭ پايىمداۋىنشا، قاراحانيدتەر مەن قاراقىتايلىقتار كەزىندە جاسالعان ورتاق ۇلت قۇرۋدىڭ العىشارتتارى (اتاپ ايتقاندا ورتاق ءتىل، ورتاق ەكونوميكا جانە ورتاق ءومىر سالتى) قۇرتىلىپ جىبەرىلدى. موڭعول شاپقىنشىلىعىنىڭ سالدارىنان سىرداريا بويىنداعى قالالار، ساۋدا ورىندارى ساۋران، وتىرار، سىعاناق جانە بۇلارمەن قوسا وسى تايپالاردىڭ باسىن بىرىكتىرۋدى قامتاماسىە ەتەتىن وتىرىقشى ءومىردىڭ سالتىنا باستاعان نەگىزى جويىلدى، موڭعول بيلەۋشىلەرىنىڭ ءتىل مەن مادەنيەتكە ىقپالى ورتالىق ازيا تۇركى تايپالارىنا جاساعان اسەرىندەي بولدى. قازاق تىلىنە كوپتەگەن موڭعول سوزدەرى كىرىپ كەتتى، رۋلىق قاتىناستارعا دا موڭعولدىڭ ۇلى جۇيەسىنىڭ ۇقساستىعى دا سىڭبەي قالمادى. شىڭعىسحان يمپەرياسى مۇراگەرلەرىنە بولىنگەن كەزدە قازىرگى قازاقستان اۋماعى ونىڭ ۇلدارى جوشى مەن شاعاتايعا ءتيدى. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى وكەسىنەن بۇرىن ولگەن جوشىنىڭ مۇراگەرلىگىن (ەرتىستىڭ باتىس جاعالاۋىنداعى جەرلەر) ونىڭ بالاسى باتۋ يەلەندى، ول اۋماعىن باتىسقا قاراي كەڭەيتىپ، التىن وردا قۇردى، شاعاتاي بولسا جەتىسۋ ايماعىن باتىس جوڭعاريامەن (كەيىننەن قاشعاريا) جانە ماۆاراننارمەن قوسا بيلەپ تۇردى.

13 عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا باتۋ حاننىڭ اۋماعى باتىسقا قاراي وسە بەردى. ونىڭ استاناسى سارايدا (دەشتى قىپشاقتىڭ جۇرەگى) استراحاننىڭ سولتۇستىك جاعىندا الپىس بەس ميل جەردە بولدى. يەلىگىندەگى وراسان زور جەر ونىڭ بيلىگىندەگى، ءبىراق تاۋەلسىز حاندارعا التىن وردا اۋماعىنا كىرىپ كەتۋگە مۇمكىندىك بەردى. 14 عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە اق وردا اتانعان، وزىنە سىرداريا وزەنى ايماعىن قوسىپ العان جارتىلاي اۆتونوميالى موڭعول حاندىعى پايدا بولدى. سىعاناق ماڭىن قىستاعان اق وردا حانى ارال تەڭىزىنىڭ سولتۇستىك باتىسىنان ەسىل جانە سارىسۋ وزەندەرىنە دەيىنگى دالاعا بيلىك جۇرگىزدى. اق وردانىڭ العاشقى حانى التىن ورداعا الىم تولەپ ءتۇردى. بۇدان كەيىن بولعان سەگىز حان اق ورداعا تولىق اۆتونوميا الۋعا تەككە ارەكەتتەنگەنمەن، تەك 1364 جىلى عانا التىن وردادان تاۋەلسىزدىككە قولدارى جەتتى. ءبىراق بۇل تاۋەلسىزدىك ۇزاققا بارمادى، التىن وردا حانى توقتامىس (1381-1395 جىلدار ارالىعىندا بيلەگەن) التىن جانە اق وردالاردى قايتادان قوسىپ الدى. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى بۇل كەزەڭدە اۋىل شارۋاشىلىعى دامىدى، وڭتۇستىك قازاقستاندا جاڭا ساۋدا ورىندارى اشىلىپ، ەسكىلەرى جوندەلدى، قازاقستاندا ورتاق جانە قۋاتتى ەكونوميكالىق ايماق قۇرىلدى، ياعني ءجۇز جىلدان كەيىن قازاق حالقىنىڭ پايدا بولۋىنا قاجەتتى بارلىق العىشارتتار جاسالىندى.

---