قازاقتىڭ جارىق جۇلدىزى
اقتوبە وبلىسى،
مارتوك اۋدانى، قىزىلجار ورتا مەكتەبى
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءمۇعالىمى ك.س.ابدۋللينا
قازاقتىڭ جارىق جۇلدىزى (ش.ءۋاليحانوۆقا 180 جىل)
ماقساتى: شوقان شىعارماشىلىعىنان العان بىلىمدەرىن شىڭداي وتىرىپ، ونىڭ پىكىرلەرىنىڭ قۇندىلىعىنا، ومىرشەڭدىگىنە كوز جەتكىزۋ. شوقان ءومىرىنىڭ جارىق تۇستارىن جەتكىزە وتىرىپ، ونىڭ ءومىر سۇرگەن جىلدارىنىڭ وقيعالارى مەن شوقانعا اسەر ەتكەن جاعداي، جالپى شوقان تۋرالى ماعلۇمات الۋ، دوستارى سونىڭ ىشىندە شوقاننىڭ ونەرىنە توقتالۋ.
كورنەكىلىگى: شارلار، پلاكاتتار، سۋرەتتەر. كورىنىسكە كەرەك(كورپە، ۇستەل، داستارحان ت. ب.)
ءمۇعالىم. 1. شوقان ءومىرى تۋرالى دەرەكتەر. «كوكشەتاۋ» ءانى.
شوقان شىڭعىس ۇلى ءۋاليحانوۆ 1835 جىلى كوكشەتاۋ وكرۋگىنىڭ سىرىمبەت ەلدى مەكەنىندە قالىڭ قاراعاي باسقانتاۋ ەتەگىندە تۋعان دەلىنگەن.
شوقاننىڭ ءوز اتاسى ءۋالي رەسەي مەن جۇڭگو تانىعان ورتا ءجۇزدىڭ سوڭعى حانى. شوقاننىڭ اناسى زەينەپ تە تەكتى جەردىڭ قىزى. ءۋاليحانوۆتاردىڭ تامىرى عاسىرلار قويناۋىنا كەتكەلى – ءاز جانىبەك حانعا بارىپ تىرەلەدى.
جانىبەك – سۇلتان
ەر ەسىم – حان
جاڭگىر حان
سالقام ءۋالي – حان
شىڭعىس سۇلتان
شوقان
فيلم. «الاش الىپتارى».
سلايد. شوقان ءۋاليحانوۆ حالقىمىزدىڭ تۇڭعىش ارحەولوگى.
شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ساپارلارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ءقاۋىپتىسى، ول قاشقارياعا ءالىمباي دەگەن لاقاپ اتپەن كەرۋەنباسى بولىپ كىرەدى. 1855 جىلى شوقان ورتالىق قازاقستاندى، جەتىسۋ مەن تارباعاتايدى ارالايدى. قازاق حالقىنىڭ تاريحى مەن ادەت – عۇرپى، ءدىني – ۇعىمدارى جايىندا ماتەريال جيناپ قايتادى. 1856 جىلى شوقان قىرعىز ەلىن زەرتتەۋ ەكسپەديسياسىنا قاتىسادى. بۇدان كەيىن قۇلجا قالاسىندا بولىپ، جوڭعاريا تاريحىمەن شۇعىلدانادى. 1857 جىلى تاعى قىرعىز ەلىنە بارادى. وسى ساپارىندا جيناعان ماتەريالدارىن ول «جوڭعاريا وچەركتەرى»، «قىرعىزدار تۋرالى جازبالار»، «قازاقتىڭ حالىق پوەزياسىنىڭ تۇرلەرى تۋرالى»، «ىستىقكول ساپارىنىڭ كۇندەلىكتەرى»، «جۇڭگو يمپەرياسىنىڭ باتىس يمپەرياسى جانە قۇلجا قالاسى» اتتى ەڭبەكتەرىندە پايدالانادى. بۇل ەڭبەكتەردى ورىس عالىمدارى اسا زور باعالاعان. پ. پ. سەمەنوۆ – تيان-شانسكيي ءوزىنىڭ جەتىسۋ بويىنداعى زەرتتەۋلەرىن جۇرگىزگەندە شوقانمەن اقىلداسىپ وتىرعان. سەمەنوۆ – تيان-شانسكييدىڭ ۇسىنۋىمەن 1857 جىلى شوقان ورىس گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ تولىق مۇشەلىگىنە سايلانادى. 1858 – 1859 جىلدارى شوقان ءوزىنىڭ قاشقارياعا بارعان اتاقتى ساياحاتىن جاسايدى.
پوستەر قورعاۋ. «شوقان ءومىرى». «شوقان دوستارى». «شوقان - سۋرەتشى»
شوقان ءومىرىنىڭ سوڭعى ءساتى. 7 «ا» كلاسس.
قاتىسۋشىلار: شوقان، ونىڭ اناسى — زەينەپ - گۇلىمجان، جايناق — قىزمەتشى بالا - ايگەرىم، كاتەرينا — شوقاننىڭ پەتەربۋرگتەگى دوس قىزى - كاميلا
(ساحنا اشىلار الدىندا كۇي ورىندالادى. شىمىلدىق اشىلعاندا اسا جۇدەۋ شوقان توسەكتە ۇيىقتاپ جاتىر، قاسىندا قايعىلى زەينەپ وتىر. اقىرىن باسىپ جايناق كەلەدى.)
زەينەپ: (اقىرىن داۋىسپەن) ءجاي ما، جايناق؟
جايناق: (بەرىرەك كەل دەگەندەي زەينەپكە ىمدايدى.) ءبىرتالاي جىگىتتەر مەن قىزدار كەپ تۇر.
زەينەپ: قايداعى؟
جايناق: پەتەربوردان دەي مە، ايتەۋىر، ورىس قالاسىنان. قالادا ورىسشا وقىپ جۇرگەن قازاقتىڭ ۇلدارى مەن قىزدارىمىز دەيدى. انا جىلى شوقان جيناپ وقۋعا جىبەرگەن جەتىم بالالار كورىنەدى. ادام بوپ قاپتى.
شوقان: (ويانىپ كەتىپ) نە دەيدى، جانىم - اۋ؟!
جايناق: سەنى ادەيى ىزدەپ كەپتى، امانداسامىز دەپ… ۇيقىسىنان وياندى ما دەپ سەنى بىلەيىن دەپ كەلدىم.
شوقان: شاقىر تەز!
جايناق: (كەتىپ بارا جاتىپ، قايتا ورالادى) ايتپاقشى، قۋانعاننان ەسىمنەن شىعىپ كەتىپتى. تاعى ءبىر قىزىق بار!
شوقان، زەينەپ: ءيا؟!
جايناق: كاتەرينا كەلدى!
شوقان: (قۋانىشتى بار داۋىسىمەن ) نە دەيدى؟!
زەينەپ: قايداعى كاتەرينا؟
شوقان: باياعى، ومبىداعى گەنەرال - گۋبەرناتوردىڭ وزدەرىڭ ماعان ۇيلەندىرەم دەگەن جيەنى!.
زەينەپ: (ۇناتپاي) ول پالەسى قايدان كەپ قاپ ەدى تاعى!
شوقان: پالە ەمەس ول، اپا! مەنىڭ جانداي دوسىم! وتە جاقسى بولدى كەلگەنى. (تۇرعىسى كەلىپ) مەن ونى قارسى الام، اپا! (تۇرا المايدى)
زەينەپ: شارشاماشى، قۇلىنىم! (جايناققا) بار، شاقىر!
جايناق: (جونەلە بەرىپ) قاسىندا ساقالدى بىرەۋى تاعى بار.
زەينەپ: بارسايشى تەز، ءبارىن تۇپتەمەي!.. شاقىرىپ كەل! (جايناق جۇگىرە باسىپ شىعىپ كەتەدى).
شوقان: قانداي جاقسى، اپا! جازىلعانداي بولدىم عوي!
زەينەپ: اۋىزىڭ پەرىشتەنىڭ اۋىزى بولسىن، قۇلىنىم!.. كوڭىلىڭدى كوتەرسەڭ، اۋرۋىڭنان جازىلىپ كەتەرسىڭ.
شوقان: وقۋعا جىبەرگەن بالالارىمنىڭ كەلگەنى جارىق ساۋلە سەپكەندەي بولدى عوي مىنا دالاعا!
زەينەپ: (جىلاپ) و، جاساعان! قابىلداي گور، تىلەكتى!.. ساۋىقتىرا كور شوقانجاندى!..
شوقان: اپا، مەنى تۇرعىزشى!
زەينەپ: (تولقىپ) قايدام، كۇنىم، كۇشىڭە تيمەسە…
شوقان: راس ايتام، اپا. بويىما كۇش بىتكەن سياقتى. تۇرعىزشى مەنى!
(زەينەپتىڭ سۇيەۋىمەن شوقان كوتەرىلە باستايدى. سىرتتان ءبىر توپ قىز بەن جىگىتتى، كاتەرينانى، قولىندا ءبىر بۋماسى بار سەمەنوۆتى باستاپ جايناق كىرەدى. شوقاندى زەينەپ سۇيەپ تۇرعىزعانشا، ولار شاتىرعا كىرە بەرەدى.)
شوقان: (قۇشاق جايىپ) كاتەرينا!..
كاتەرينا: شوقان! (كاتەرينا قۇشاقتايمىن دەگەندە، شوقان قۇلاپ تۇسەدى. زەينەپ پەن كاتەرينا ونى قۇشاقتاي وتىرا قالادى. وزگەلەرى قورىققان بەينەمەن قاراي قالىسادى. كاتەرينا ۇرەيلى كەسكىنمەن) — شوقان!..
زەينەپ: (زارەسى كەتكەن بەينەمەن، باسىن قۇشاقتاپ) قۇلىنىم - اۋ، نە بوپ باراسىڭ!..
سەمەنوۆ: (ۇرەيلەنگەن كەسكىنمەن شوقاننىڭ تامىرىن ۇستاپ) ول ەندى دۇنيەدە جوق! (ءبارى قايعىلى كەسكىنمەن بورىكتەرىن الادى. زەينەپ پەن كاتەرينا شوقاننىڭ باسىن، جايناق دەنەسىن قۇشاقتاپ، جىلاپ جاتا قالىسادى. سەمەنوۆ كورەرمەندەرگە قاراپ) حالقىنىڭ باقىتىن اڭسادى ول. ءبىراق باقىتتى بولعانىن كورە الماي كەتتى. (قولىنداعى بۋمانى كورسەتىپ) مىنا بۋما — ونىڭ شىعارمالار جيناعى. بۇنى دا ول كورە الماي كەتتى. ءبىراق ونى، بۇل كىتاپتار ارقىلى حالىق كورەدى، بۇگىنگى عانا ەمەس، بولاشاقتاعى ۇرپاق كورەدى!
كاتەرينا. (كەنەت سەرگىپ، تەز تۇرەگەپ): ءيا، ونىڭ اتى حالقىنىڭ تاريحىنا التىنمەن ماڭگى جازىلادى. (وقۋشىلارعا قاراپ) شوقاننان قالعان ۇشقىن سىزدەر دەپ بىلەم مەن، ول جاققان وتتى سوندىرمەيدى دەپ سەنەم مەن!
گەوگرافيا عىلىمىنا قوسقان زور جاڭالىعى بولدى.
فيلمنەن ءۇزىندى. وقۋشىلارعا سۇراق.
ولمەيتۇعىن ارتىنان ءىز قالدىرعان. سلايد.
- كوكشەتاۋلىقتار ءوزىنىڭ ۇلى جەرلەسىن ماقتان تۇتادى. شوقان ءۋاليحانوۆ اتىمەن كوكشەتاۋ ۋنيۆەرسيتەتى، ءبىر اۋدان، قالالار كوشەلەرى، كەنتتەر اتالعان. كوكشەتاۋ قالاسىندا ونىڭ ەسكەرتكىشى بوي كوتەرگەن، ونىڭ تۋعان جەرى سىرىمبەتتە مەموريالدىق مۋزەيى ۇيىمداستىرىلعان.
- شوقان 1865 جىلى قايتىس بولادى. ونىڭ سۇيەگى التىنەمەل تاۋىنىڭ باۋرايىنداعى كوشەن – توعان دەگەن جەرگە قويىلادى. شوقان شىعارمالارىنا جازعان العى سوزىندە اكادەميك ن. ي. ۆەسەلوۆسكيي: «شوقان ءۋاليحانوۆ شىعىستانۋ الەمىندە قۇيرىقتى جۇلدىزداي جارق ەتىپ شىعا كەلگەندە، ورىستىڭ شىعىستى زەرتتەۋشى عالىمدارى ونى تاڭعاجايىپ قۇبىلىس دەپ تۇگەل مويىنداپ، تۇركى حالقىنىڭ تاعدىرى تۋرالى ودان ماڭىزى زور، ۇلى جاڭالىقتار اشۋدى كۇتكەن ەدى. ءبىراق شوقاننىڭ مەزگىلسىز ءولىمى ءبىزدىڭ بۇل ءۇمىتىمىزدى ءۇزىپ كەتتى»، — دەپ جازدى.
كورىنىس. «بايدالى ءبيدىڭ كوڭىل ايتۋى». 5 كلاسس وقۋشىلارى
«شوقان جايلى لەبىزدەر». سلايد.
ءوزىنىڭ بىزدەن ارتىق بىلەتىندىگىن، نە بىزدەردەن ءبىلىم جاعىنان جوعارىلىعىن بىلدىرۋگە تىرىسپاسا دا، جولداستاردىڭ اراسىندا بولاتىن جاي اڭگىمەلەردىڭ وزىندە – اق ونىڭ ءبىلىمىنىڭ بىزدەن ارتىقتىعى تانىلىپ قالاتىن.
گريگوريي پوتانين
شوقان تۇلعاسى تاۋسىلمايتىن سىرعا باي عاجايىپ تۇلعا عوي. كەيدە وزىڭمەن ءوزىڭ بولىپ، وي كەشىپ وتىرعاندا شوقان ومىردە راس بولدى دەگەنگە سەنىڭكىرەمەيتىنىم راس. كەلتە عۇمىرىندا سونشالىقتى مول ەڭبەكتى قالاي عانا سىيدىرعان دەسەڭىزشى؟
شىڭعىس ايتماتوۆ.
قازاق جەرى تالاي عۇلامالاردى دۇنيەگە اكەلدى. وزدەرىنىڭ بارلىق ىزگى تىلەكتەرى جاس جەتكىنشەكتەردىڭ ۇلتتىق دۇنيەتانىمىنىڭ قالىپتاسۋىنا، دامۋىنا ارناعان اعارتۋشىلارىمىز – ش. ءۋاليحانوۆ، ى. التىنسارين، ا. قۇنانبايەۆ. حالىقتىڭ دۇنيەتانىمى وزەن بولسا، ال ۇشەۋى سول وزەنگە قۇيعان ءۇش سالاسىنداي.
مۇحتار اۋەزوۆ.
شوقان ءۋاليحانوۆ شىعىس الەمىنە قۇيرىقتى جۇلدىزداي جالت ەتىپ شىعا كەلگەندە، ورىستىڭ شىعىستى زەرتتەۋشى عالىمدارى ونى ءبىر اۋىزدان ەرەكشە قۇبىلىس دەپ تۇگەل مويىنداپ، تۇركى حالقىنىڭ تاعدىرى تۋرالى ودان ماڭىزى زور ۇلى جاڭالىقتاردى اشۋدى كۇتكەن ەدى. ءبىراق شوقاننىڭ مەزگىلسىز ءولىمى ءبىزدىڭ بۇل ءۇمىتىمىزدى ءۇزىپ كەتتى… ن. ي. ۆەسەلوۆسكيي
ورتا جۇزدەن شىققان قازاق، قازاقتىڭ سوڭعى حانى ءۋاليدىڭ نەمەرەسى جانە شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاعى اتاقتى ابىلاي حاننىڭ شوبەرەسى، كەرەمەت دارىن يەسى – شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ!
گريگوريي پوتانين.
ءمۇعالىمنىڭ قورىتىندى ءسوزى:
اشىق ميكروفون. وقۋشىلاردان بۇگىنگى رولدەرى بويىنشا، ورىنداعان جۇمىستارى بويىنشا ءوز ويلارىن سۇراۋ.
شوقانى بار ەل – شوقتىعى بيىك ەل! عابيت مۇسىرەپوۆ. تاۋلار الىستاعان سايىن بيىكتەي تۇسەدى. شوقان ءۋاليحانوۆ تا ۋاقىت وتكەن سايىن دارالانىپ، بيىككە ورلەپ، تۋعان حالقىمەن بىرگە جاساۋدا. شوقان مۇراسى - حالىق قازىناسى. شوقان اتامىزدىڭ رۋحاني قازىناسىن ۇلت يگىلىگىنە جاراتاتىن بولاشاق جاستارى - مىنا پارتادا وتىرعان سىزدەرسىزدەر.
مارتوك اۋدانى، قىزىلجار ورتا مەكتەبى
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءمۇعالىمى ك.س.ابدۋللينا
قازاقتىڭ جارىق جۇلدىزى (ش.ءۋاليحانوۆقا 180 جىل)
ماقساتى: شوقان شىعارماشىلىعىنان العان بىلىمدەرىن شىڭداي وتىرىپ، ونىڭ پىكىرلەرىنىڭ قۇندىلىعىنا، ومىرشەڭدىگىنە كوز جەتكىزۋ. شوقان ءومىرىنىڭ جارىق تۇستارىن جەتكىزە وتىرىپ، ونىڭ ءومىر سۇرگەن جىلدارىنىڭ وقيعالارى مەن شوقانعا اسەر ەتكەن جاعداي، جالپى شوقان تۋرالى ماعلۇمات الۋ، دوستارى سونىڭ ىشىندە شوقاننىڭ ونەرىنە توقتالۋ.
كورنەكىلىگى: شارلار، پلاكاتتار، سۋرەتتەر. كورىنىسكە كەرەك(كورپە، ۇستەل، داستارحان ت. ب.)
ءمۇعالىم. 1. شوقان ءومىرى تۋرالى دەرەكتەر. «كوكشەتاۋ» ءانى.
شوقان شىڭعىس ۇلى ءۋاليحانوۆ 1835 جىلى كوكشەتاۋ وكرۋگىنىڭ سىرىمبەت ەلدى مەكەنىندە قالىڭ قاراعاي باسقانتاۋ ەتەگىندە تۋعان دەلىنگەن.
شوقاننىڭ ءوز اتاسى ءۋالي رەسەي مەن جۇڭگو تانىعان ورتا ءجۇزدىڭ سوڭعى حانى. شوقاننىڭ اناسى زەينەپ تە تەكتى جەردىڭ قىزى. ءۋاليحانوۆتاردىڭ تامىرى عاسىرلار قويناۋىنا كەتكەلى – ءاز جانىبەك حانعا بارىپ تىرەلەدى.
جانىبەك – سۇلتان
ەر ەسىم – حان
جاڭگىر حان
سالقام ءۋالي – حان
شىڭعىس سۇلتان
شوقان
فيلم. «الاش الىپتارى».
سلايد. شوقان ءۋاليحانوۆ حالقىمىزدىڭ تۇڭعىش ارحەولوگى.
شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ساپارلارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ءقاۋىپتىسى، ول قاشقارياعا ءالىمباي دەگەن لاقاپ اتپەن كەرۋەنباسى بولىپ كىرەدى. 1855 جىلى شوقان ورتالىق قازاقستاندى، جەتىسۋ مەن تارباعاتايدى ارالايدى. قازاق حالقىنىڭ تاريحى مەن ادەت – عۇرپى، ءدىني – ۇعىمدارى جايىندا ماتەريال جيناپ قايتادى. 1856 جىلى شوقان قىرعىز ەلىن زەرتتەۋ ەكسپەديسياسىنا قاتىسادى. بۇدان كەيىن قۇلجا قالاسىندا بولىپ، جوڭعاريا تاريحىمەن شۇعىلدانادى. 1857 جىلى تاعى قىرعىز ەلىنە بارادى. وسى ساپارىندا جيناعان ماتەريالدارىن ول «جوڭعاريا وچەركتەرى»، «قىرعىزدار تۋرالى جازبالار»، «قازاقتىڭ حالىق پوەزياسىنىڭ تۇرلەرى تۋرالى»، «ىستىقكول ساپارىنىڭ كۇندەلىكتەرى»، «جۇڭگو يمپەرياسىنىڭ باتىس يمپەرياسى جانە قۇلجا قالاسى» اتتى ەڭبەكتەرىندە پايدالانادى. بۇل ەڭبەكتەردى ورىس عالىمدارى اسا زور باعالاعان. پ. پ. سەمەنوۆ – تيان-شانسكيي ءوزىنىڭ جەتىسۋ بويىنداعى زەرتتەۋلەرىن جۇرگىزگەندە شوقانمەن اقىلداسىپ وتىرعان. سەمەنوۆ – تيان-شانسكييدىڭ ۇسىنۋىمەن 1857 جىلى شوقان ورىس گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ تولىق مۇشەلىگىنە سايلانادى. 1858 – 1859 جىلدارى شوقان ءوزىنىڭ قاشقارياعا بارعان اتاقتى ساياحاتىن جاسايدى.
پوستەر قورعاۋ. «شوقان ءومىرى». «شوقان دوستارى». «شوقان - سۋرەتشى»
شوقان ءومىرىنىڭ سوڭعى ءساتى. 7 «ا» كلاسس.
قاتىسۋشىلار: شوقان، ونىڭ اناسى — زەينەپ - گۇلىمجان، جايناق — قىزمەتشى بالا - ايگەرىم، كاتەرينا — شوقاننىڭ پەتەربۋرگتەگى دوس قىزى - كاميلا
(ساحنا اشىلار الدىندا كۇي ورىندالادى. شىمىلدىق اشىلعاندا اسا جۇدەۋ شوقان توسەكتە ۇيىقتاپ جاتىر، قاسىندا قايعىلى زەينەپ وتىر. اقىرىن باسىپ جايناق كەلەدى.)
زەينەپ: (اقىرىن داۋىسپەن) ءجاي ما، جايناق؟
جايناق: (بەرىرەك كەل دەگەندەي زەينەپكە ىمدايدى.) ءبىرتالاي جىگىتتەر مەن قىزدار كەپ تۇر.
زەينەپ: قايداعى؟
جايناق: پەتەربوردان دەي مە، ايتەۋىر، ورىس قالاسىنان. قالادا ورىسشا وقىپ جۇرگەن قازاقتىڭ ۇلدارى مەن قىزدارىمىز دەيدى. انا جىلى شوقان جيناپ وقۋعا جىبەرگەن جەتىم بالالار كورىنەدى. ادام بوپ قاپتى.
شوقان: (ويانىپ كەتىپ) نە دەيدى، جانىم - اۋ؟!
جايناق: سەنى ادەيى ىزدەپ كەپتى، امانداسامىز دەپ… ۇيقىسىنان وياندى ما دەپ سەنى بىلەيىن دەپ كەلدىم.
شوقان: شاقىر تەز!
جايناق: (كەتىپ بارا جاتىپ، قايتا ورالادى) ايتپاقشى، قۋانعاننان ەسىمنەن شىعىپ كەتىپتى. تاعى ءبىر قىزىق بار!
شوقان، زەينەپ: ءيا؟!
جايناق: كاتەرينا كەلدى!
شوقان: (قۋانىشتى بار داۋىسىمەن ) نە دەيدى؟!
زەينەپ: قايداعى كاتەرينا؟
شوقان: باياعى، ومبىداعى گەنەرال - گۋبەرناتوردىڭ وزدەرىڭ ماعان ۇيلەندىرەم دەگەن جيەنى!.
زەينەپ: (ۇناتپاي) ول پالەسى قايدان كەپ قاپ ەدى تاعى!
شوقان: پالە ەمەس ول، اپا! مەنىڭ جانداي دوسىم! وتە جاقسى بولدى كەلگەنى. (تۇرعىسى كەلىپ) مەن ونى قارسى الام، اپا! (تۇرا المايدى)
زەينەپ: شارشاماشى، قۇلىنىم! (جايناققا) بار، شاقىر!
جايناق: (جونەلە بەرىپ) قاسىندا ساقالدى بىرەۋى تاعى بار.
زەينەپ: بارسايشى تەز، ءبارىن تۇپتەمەي!.. شاقىرىپ كەل! (جايناق جۇگىرە باسىپ شىعىپ كەتەدى).
شوقان: قانداي جاقسى، اپا! جازىلعانداي بولدىم عوي!
زەينەپ: اۋىزىڭ پەرىشتەنىڭ اۋىزى بولسىن، قۇلىنىم!.. كوڭىلىڭدى كوتەرسەڭ، اۋرۋىڭنان جازىلىپ كەتەرسىڭ.
شوقان: وقۋعا جىبەرگەن بالالارىمنىڭ كەلگەنى جارىق ساۋلە سەپكەندەي بولدى عوي مىنا دالاعا!
زەينەپ: (جىلاپ) و، جاساعان! قابىلداي گور، تىلەكتى!.. ساۋىقتىرا كور شوقانجاندى!..
شوقان: اپا، مەنى تۇرعىزشى!
زەينەپ: (تولقىپ) قايدام، كۇنىم، كۇشىڭە تيمەسە…
شوقان: راس ايتام، اپا. بويىما كۇش بىتكەن سياقتى. تۇرعىزشى مەنى!
(زەينەپتىڭ سۇيەۋىمەن شوقان كوتەرىلە باستايدى. سىرتتان ءبىر توپ قىز بەن جىگىتتى، كاتەرينانى، قولىندا ءبىر بۋماسى بار سەمەنوۆتى باستاپ جايناق كىرەدى. شوقاندى زەينەپ سۇيەپ تۇرعىزعانشا، ولار شاتىرعا كىرە بەرەدى.)
شوقان: (قۇشاق جايىپ) كاتەرينا!..
كاتەرينا: شوقان! (كاتەرينا قۇشاقتايمىن دەگەندە، شوقان قۇلاپ تۇسەدى. زەينەپ پەن كاتەرينا ونى قۇشاقتاي وتىرا قالادى. وزگەلەرى قورىققان بەينەمەن قاراي قالىسادى. كاتەرينا ۇرەيلى كەسكىنمەن) — شوقان!..
زەينەپ: (زارەسى كەتكەن بەينەمەن، باسىن قۇشاقتاپ) قۇلىنىم - اۋ، نە بوپ باراسىڭ!..
سەمەنوۆ: (ۇرەيلەنگەن كەسكىنمەن شوقاننىڭ تامىرىن ۇستاپ) ول ەندى دۇنيەدە جوق! (ءبارى قايعىلى كەسكىنمەن بورىكتەرىن الادى. زەينەپ پەن كاتەرينا شوقاننىڭ باسىن، جايناق دەنەسىن قۇشاقتاپ، جىلاپ جاتا قالىسادى. سەمەنوۆ كورەرمەندەرگە قاراپ) حالقىنىڭ باقىتىن اڭسادى ول. ءبىراق باقىتتى بولعانىن كورە الماي كەتتى. (قولىنداعى بۋمانى كورسەتىپ) مىنا بۋما — ونىڭ شىعارمالار جيناعى. بۇنى دا ول كورە الماي كەتتى. ءبىراق ونى، بۇل كىتاپتار ارقىلى حالىق كورەدى، بۇگىنگى عانا ەمەس، بولاشاقتاعى ۇرپاق كورەدى!
كاتەرينا. (كەنەت سەرگىپ، تەز تۇرەگەپ): ءيا، ونىڭ اتى حالقىنىڭ تاريحىنا التىنمەن ماڭگى جازىلادى. (وقۋشىلارعا قاراپ) شوقاننان قالعان ۇشقىن سىزدەر دەپ بىلەم مەن، ول جاققان وتتى سوندىرمەيدى دەپ سەنەم مەن!
گەوگرافيا عىلىمىنا قوسقان زور جاڭالىعى بولدى.
فيلمنەن ءۇزىندى. وقۋشىلارعا سۇراق.
ولمەيتۇعىن ارتىنان ءىز قالدىرعان. سلايد.
- كوكشەتاۋلىقتار ءوزىنىڭ ۇلى جەرلەسىن ماقتان تۇتادى. شوقان ءۋاليحانوۆ اتىمەن كوكشەتاۋ ۋنيۆەرسيتەتى، ءبىر اۋدان، قالالار كوشەلەرى، كەنتتەر اتالعان. كوكشەتاۋ قالاسىندا ونىڭ ەسكەرتكىشى بوي كوتەرگەن، ونىڭ تۋعان جەرى سىرىمبەتتە مەموريالدىق مۋزەيى ۇيىمداستىرىلعان.
- شوقان 1865 جىلى قايتىس بولادى. ونىڭ سۇيەگى التىنەمەل تاۋىنىڭ باۋرايىنداعى كوشەن – توعان دەگەن جەرگە قويىلادى. شوقان شىعارمالارىنا جازعان العى سوزىندە اكادەميك ن. ي. ۆەسەلوۆسكيي: «شوقان ءۋاليحانوۆ شىعىستانۋ الەمىندە قۇيرىقتى جۇلدىزداي جارق ەتىپ شىعا كەلگەندە، ورىستىڭ شىعىستى زەرتتەۋشى عالىمدارى ونى تاڭعاجايىپ قۇبىلىس دەپ تۇگەل مويىنداپ، تۇركى حالقىنىڭ تاعدىرى تۋرالى ودان ماڭىزى زور، ۇلى جاڭالىقتار اشۋدى كۇتكەن ەدى. ءبىراق شوقاننىڭ مەزگىلسىز ءولىمى ءبىزدىڭ بۇل ءۇمىتىمىزدى ءۇزىپ كەتتى»، — دەپ جازدى.
كورىنىس. «بايدالى ءبيدىڭ كوڭىل ايتۋى». 5 كلاسس وقۋشىلارى
«شوقان جايلى لەبىزدەر». سلايد.
ءوزىنىڭ بىزدەن ارتىق بىلەتىندىگىن، نە بىزدەردەن ءبىلىم جاعىنان جوعارىلىعىن بىلدىرۋگە تىرىسپاسا دا، جولداستاردىڭ اراسىندا بولاتىن جاي اڭگىمەلەردىڭ وزىندە – اق ونىڭ ءبىلىمىنىڭ بىزدەن ارتىقتىعى تانىلىپ قالاتىن.
گريگوريي پوتانين
شوقان تۇلعاسى تاۋسىلمايتىن سىرعا باي عاجايىپ تۇلعا عوي. كەيدە وزىڭمەن ءوزىڭ بولىپ، وي كەشىپ وتىرعاندا شوقان ومىردە راس بولدى دەگەنگە سەنىڭكىرەمەيتىنىم راس. كەلتە عۇمىرىندا سونشالىقتى مول ەڭبەكتى قالاي عانا سىيدىرعان دەسەڭىزشى؟
شىڭعىس ايتماتوۆ.
قازاق جەرى تالاي عۇلامالاردى دۇنيەگە اكەلدى. وزدەرىنىڭ بارلىق ىزگى تىلەكتەرى جاس جەتكىنشەكتەردىڭ ۇلتتىق دۇنيەتانىمىنىڭ قالىپتاسۋىنا، دامۋىنا ارناعان اعارتۋشىلارىمىز – ش. ءۋاليحانوۆ، ى. التىنسارين، ا. قۇنانبايەۆ. حالىقتىڭ دۇنيەتانىمى وزەن بولسا، ال ۇشەۋى سول وزەنگە قۇيعان ءۇش سالاسىنداي.
مۇحتار اۋەزوۆ.
شوقان ءۋاليحانوۆ شىعىس الەمىنە قۇيرىقتى جۇلدىزداي جالت ەتىپ شىعا كەلگەندە، ورىستىڭ شىعىستى زەرتتەۋشى عالىمدارى ونى ءبىر اۋىزدان ەرەكشە قۇبىلىس دەپ تۇگەل مويىنداپ، تۇركى حالقىنىڭ تاعدىرى تۋرالى ودان ماڭىزى زور ۇلى جاڭالىقتاردى اشۋدى كۇتكەن ەدى. ءبىراق شوقاننىڭ مەزگىلسىز ءولىمى ءبىزدىڭ بۇل ءۇمىتىمىزدى ءۇزىپ كەتتى… ن. ي. ۆەسەلوۆسكيي
ورتا جۇزدەن شىققان قازاق، قازاقتىڭ سوڭعى حانى ءۋاليدىڭ نەمەرەسى جانە شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاعى اتاقتى ابىلاي حاننىڭ شوبەرەسى، كەرەمەت دارىن يەسى – شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ!
گريگوريي پوتانين.
ءمۇعالىمنىڭ قورىتىندى ءسوزى:
اشىق ميكروفون. وقۋشىلاردان بۇگىنگى رولدەرى بويىنشا، ورىنداعان جۇمىستارى بويىنشا ءوز ويلارىن سۇراۋ.
شوقانى بار ەل – شوقتىعى بيىك ەل! عابيت مۇسىرەپوۆ. تاۋلار الىستاعان سايىن بيىكتەي تۇسەدى. شوقان ءۋاليحانوۆ تا ۋاقىت وتكەن سايىن دارالانىپ، بيىككە ورلەپ، تۋعان حالقىمەن بىرگە جاساۋدا. شوقان مۇراسى - حالىق قازىناسى. شوقان اتامىزدىڭ رۋحاني قازىناسىن ۇلت يگىلىگىنە جاراتاتىن بولاشاق جاستارى - مىنا پارتادا وتىرعان سىزدەرسىزدەر.
You Might Also Like
-
"№152 قازاق ورتا مەكتەبى كمم"
