قازاقتىڭ كەستەلەۋ ونەرى
ساباقتىق تاقىرىبى: قازاقتىڭ كەستەلەۋ ونەرى
كەستە جانە كوركەمدەپ تىگۋ ويۋ - ورنەكتى اشەكەيلەۋدىڭ ەرتەدەن كەلە جاتقان ەلەمەنتتەرىنىڭ باستى ءتۇرى. قازاقتىڭ ۇلتتىق كەستەلەۋ ونەرى تاريحىنىڭ ءتۇپ تامىرى عاسىرلار قويناۋىندا جاتىر. مىڭداعان جىلدار بويى قالىپتاسقان ۇلتتىق كەستە ونەرىمىز كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوزىنىڭ قۇندىلىقتارىن ساقتاپ، قاسيەتىن جوعالتپاي جاقسى ساقتالعان. كەستەنى بىزبەن جانە جاي ينەمەن اشەكەيلەپ تىگۋ بارلىق حالىقتارعا دا ورتاق ونەر. كەستە ونەرى ناعىز حالىقتىق، الۋان ءادىستى، تاڭداۋى كوپ ونەر. كەستە ونەرىنىڭ قازاق حالقىنا ءتان بايىرعى كونە تۇرلەرى: ءبىز كەستە، ايقاس تىگۋ، ايقىش - ۇيقىش تىگۋ، باسىپ تىگۋ، قايىپ تىگۋ. ءبىز كەستەنىڭ شىم كەستە جانە ارەدىك كەستە دەپ اتالاتىن ەكى ءتۇرى بار.
ءبىز كەستە دوڭگەلەك نەمەسە ءتورت بۇرىشتى ەتىلىپ كەرگىش اعاشقا كەرىلگەن ماتەريالدىڭ بەتىنە تۇسىرىلگەن ويۋ - ورنەك بويىنشا قاراماقتى بىزبەن وتكەرمەلەپ شالۋ ارقىلى كەستەلەنەدى.
شىم كەستە دەپ تىگىلەتىن ماتەريالدىڭ اشىق جەرىن قالدىرماي نەمەسە اشىق ورىندى وتە از قالدىرىپ، تۇتاس كەستەلەگەن شىمقاي كەستەنى ايتادى.
ارەدىك كەستەدە ماتەريالدىڭ ءار جەرى اشەكەيلەنىپ، بولەك - بولەك ورنەك سالىنادى.
شىم كەستە، تۇس كيىز، ساندىققاپ، ماقپال شاپان، ورامالدىڭ الاقانى، جاستىق جاپقىش، كەجىم، ساۋكەلە سياقتى باسقا دا كوپتەگەن زاتتارعا توگىلەدى نەمەسە بولەك ماتەريالعا توگىپ قوندىرىلادى. ارەدىك كەستە تاقيا، بالاق، ءوڭىر، جاعا، ەتەككە جانە كەڭ قونىش ەتىكتەردىڭ بۇرىش - بۇرىشى، پەردەلەردىڭ شەتتەرى سياقتى زاتتارعا توگىلەدى نەمەسە بولەك توگىپ قوندىرادى.
ايقاس (كرەستەپ) تىگۋ دە ينەمەن تىگىلەتىن كەستەنىڭ ەڭ كوپ تاراعان ءتۇرى. مۇندا ورنەك ىزىمەن بىركەلكى ءتورت بۇرىشتى ەتىپ، ءبىر ءجىپتىڭ ۇستىنەن ەكىنشى ءجىپتى كرەست تۇرىندە ايقاستىرا باستىرىپ وتىرادى. بۇل ءقازىر كەستە تىگۋدىڭ ەڭ قولايلى ءتۇرى دەپ تانىلىپ ءجۇر.
تەسىپ تورلاپ تىگۋدە ورنەكتەلەتىن ماتەريالدى ورنەك مانەرىنە قاراي تەسىپ الادى دا، ونى تورلاي جانە ورتاسىن كەرەگە كوزدەپ، ساناپ وتىرىپ شالۋ ارقىلى ءتۇرلى ورنەك سالادى. تەسىك ارالىعىن كەرەگە كوزدەۋ ادىسىندە كەستەنىڭ تەسىك ارالىعىنداعى جىپتەرىن ورمەلەپ شالىپ توقۋ ءتۇرى دە قولدانىلادى. مۇنداي تەسىپ، تورلاپ ورنەكتەۋ ادىسىمەن كوبىنەسە جاستىق تىسىنىڭ بەتى، جاستىق جاپقىشتار، توسەك جاپقىشتار ايەلدەردىڭ ءىش كويلەكتەرىنىڭ كەۋدەسى، ەتەگى، گۇل قويعىش توسەنىشتەر، داستارقاندار مەن ديۆان جاپقىشتار، ءۇيدىڭ قابىرعاسىنا كەرىپ قوياتىن ماتالار كەستەلەنەدى.
كەستەنى بەدەرلەپ تىككەندە كەستەلەنگەن ماتەريالدا ءار ءتۇرلى ويۋ - ورنەك، مانەرلى بۇدىرلار ورنەكتەلەدى. مۇنداي تىگۋ ءتۇرىن ورىنداعاندا اۋەلى ۇلگى بويىنشا سىزىلىپ الىنعان ورنەكتەردىڭ ۇستىنە ماقتا، ماتا قيىندىلارى، قاعاز، كارتون سالىنىپ، كەستەنىڭ جىپتەرىن، سول زاتتاردى باستىرا شالىپ تىگەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە ماتانىڭ بەتىندەگى ورنەكتەر بۇدىرلانىپ بەدەرلەنەدى. بەدەرلەپ تىگۋ ادىسىنە دە ورنەكتىڭ مانەرى مەن شەبەردىڭ شەشىمىنە قاراي بىرنەشە ءتۇستى جىپتەر قولدانىلادى. بەدەرلەپ تىككەن كەستەنى كوپ جۋا بەرۋگە بولمايدى.
كەستەلەپ تىگۋ ىسىندەگى ادەمىلىك پەن كورنەكتىلىك جاعىنان ەرەكشە كوزگە تۇسەتىن تۇرلەرىنىڭ ءبىرى كوپىرتىپ تىگۋ. كوپىرتىپ تىگۋ كەستەسى دە ازىرلەنگەن ورنەك ۇلگىسىنىڭ ىزىمەن تىگىلەدى. مۇندا ماتەريالدىڭ ۇستىڭگى بەتىنە بۇلدىرگەلەنگەن ءجىپ سەلپەۋلەرى قالدىرىلىپ وتىرادى. كەستەنىڭ ءجىبى بىرنەشە ءتۇستى بولۋى مۇمكىن. بەدەرلەپ تىگۋ ادىسىمەن الما، ءجۇزىم، بۇلدىرگەن، قاراقات، قاۋىن - قاربىز تۇينەكتەرى سياقتى ءتۇرلى جەمىستەردى سالۋعا بولادى. كوپىرتىپ كەستەلەنگەن بۇيىمدار جۋىلا دا ۇتىكتەلە دە بەرەدى، ءبىراق ۇتىكتەن شىققان سوڭ ولاردى قاعىپ، سىلكىپ بۇرتىكتەرىن ءتىرىلتۋ كەرەك.
كەستەنى تۇكتەپ تىككەندە بىزبەن شالىنعان ءجىپتىڭ ۇستىڭگى جاعىندا (ءوڭ بەتىندە) كەيدە 1، كەيدە 2 سانتيمەتردەي بۇلدىرگى قالىپ وتىرادى. شەبەر كەستەنى تىگىپ بولعاننان كەيىن الگى قالعان بۇلدىرگىلەردى تەگىستەپ قىرقادى. ءجيى شانشىلىپ، قالىڭ تۇسىرىلگەن بۇلدىرگە جىپتەرى قىرقىلىپ تەگىستەلگەن سوڭ، كادىمگى كىلەمنىڭ تۇگى سياقتى ءتۇرلى ءتۇستى بولىپ قۇلپىرىپ تۇرادى (تۇكتى كىلەم). كەيدە بۇلدىرگىلەردىڭ استىنا شيراتقان جۋان ءجىپتى شيراتقان شۇبەرەكتى، جۇمساق مەتالل شىبىقتارىن مۇيىزدەپ، ويۋ ورنەگىنە كەلتىرىپ سالىپ تىگەدى دە، تىگىپ بولعان الگى تىگىس استىنا سالىنعان زاتتاردى ۇستىنەن ءتىلىپ الىپ تاستايدى. مۇنداي ادىسپەن تۇكتەپ تىگىلگەن ورنەكتەر ءمىنسىز جانە تۇگىنىڭ بيىكتىگى بىركەلكى شىعادى.
التىنداپ، كۇمىستەپ تىگۋ ءسان - سالتانات بۇيىمدارىنا ءتان. بۇل ءۇشىن كوبىنەسە بارقىت، پليۋش، اتلاس، قىرمىزى سياقتى باعالى ماتەريالدار پايدالانىلادى. مۇنداي تىگىستەرگە، اسىرەسە، وزىنە ارنالىپ جاسالعان التىن جانە كۇمىس جىپتەر قولدانىلادى. كەيدە التىن، كۇمىس تۇستەس جىڭىشكە جيەك ساۋلارى (زەر) پايدالانىلادى. باعالى زاتتى ىسىراپسىز پايدالانۋ ءۇشىن ونىڭ ورنەگى مەن تىگىس جىپتەرىن ساناپ ءبىلۋ كەرەك. ويتكەنى بۇل جۇمىس وزگە تىگىستەردەن گورى اۋىر كەلەدى.
التىنداپ تىگۋگە كوبىنەسە بەدەرلى، بەدەرسىز باسىپ تىگۋ ءادىسىن قولدانادى. التىنداپ تىگۋ كەستەسىنە مارجانداپ تىگۋدى دە ارالاس جۇرگىزەدى. مىسالى، قىزداردىڭ قامزولدارىنىڭ ومىراۋلارى، وڭىرلەرى جانە تاعى دا سول سياقتىلار وسىلاي تىگىلەدى.
التىن كەستەلى تون، شاپان، ايىر قالپاق، كەمەر بەلبەۋ، سال شالبار، ساۋكەلە ادەمىلىك اشەكەيىنىڭ ەڭ اسىلى جانە باعالىسى بولىپ ەسەپتەلەدى.
مال ءورىسىنىڭ جازدىق، كۇزدىك جايىلىمى جاعدايىنا قاراي قونىس قۋالاپ، كوشپەلى ءومىر سۇرگەن قازاق اۋىلى ونەركاسىپ ورتالىعىنان قاشىق جاتتى. ولار كۇنبە-كۇنگى تۇرمىس قاجەتتەرىن وزدەرىندە بار مۇمكىنشىلىكتەرمەن عانا وتەدى. سوندىقتان ماتادان، تەرىدەن، ورمەك ونىمىنەن جاسالاتىن كيىم-كەشەكتەردى، سابا، تورسىق، ۇيگە جاباتىن كيىز سياقتى زاتتاردىڭ بارلىعىن دا قول ينەمەن تىكتى. قولمەن تىگۋ سەميا مۇقتاجىن وتەۋمەن قاتار، زاتتاردى كوركەمدەپ تىگۋدە دە ءتيىمدى ءادىس سانالدى. سوعان قاراعاندا كيىمدەردى توسەك - ورىن جابدىقتارىن قول ينەمەن كەستەلەپ تىگۋدىڭ الۋان تۇرلەرى تۋدى.
قولمەن تىگۋدە نەگىزىنەن جۋالدىز (تەبەن ينە)، جۋان ينە، جۋانتىق (جوندەم) ينە، باسەڭ ينە، جىڭىشكە ينە قولدانىلدى. جۋالدىزبەن تۇيەنىڭ جابۋى، قالىڭ سىرماق، بىلعارى توقىم سياقتى زاتتاردى سىريدى. جۋان ينەمەن سىرماقتىڭ جيەگىن، ءۇيدىڭ كيىزدەرىن، تەرى كيىمدەردى جانە كيىز بايپاقتاردى تىگەدى. جۋانتىق ينەمەن قاپ، شەكپەن، كۇپى، تىماق سياقتى زاتتاردى، ال باسەڭ ينەمەن تۇيمە، ىلگەك قادايدى، ماتادان جاسالعان جۇقا كيىمدەردى تىگەدى.
جىڭىشكە ينەمەن جىبەك، تورعىن سياقتى جۇقا ماتەريالداردى، ولارعا سالىناتىن كەستەلەردى تىگەدى. وسىلارعا كەرەكتى جۋان، جىڭىشكە جىپتەردى دە حالىق شەبەرلەرى سۋىرتپاقتاي وتىرىپ وزدەرى دايىندايدى. ول ءۇشىن كەرەكتى ءجىپتىڭ تۇسىنە ۇقساس ماتانىڭ شەتىنەن جالپاقتىعى 3 — 4 سم، ۇزىندىعى — 30 — 40سم كەنەرەسىن جىرتىپ الادى. وسىنداي ءجىپ سۋىرۋعا ارنالعان ءبىر بولەك جىرتىندى ماتانى شەبەرلەر سۋىرتپاق دەپ اتايدى. سۋىرتپاقتان ءجىپ سۋىرىپ الۋدىڭ دا ءادىسى بار. اۋەلگى ءجىپتى سەتىنەتىپ سۋىرادى دا، سۋىرتپاقتىڭ شەتى شاشاقتانعان سوڭ ونى ەپتەپ ساۋمالاپ وتىرىپ تۋرا تارتىپ سۋىرادى. ويتكەنى شەت شاشاعى مولايعان سايىن سۋىرتپاق تەز سەتىنەمەي، سۋىراتىن جىپتەر شاشاقتارعا ورالىپ ۇزىلە بەرەدى. سۋىرىپ الىنعان جالاڭ قابات جىپتەردى كەرەگىنە قاراي ەكىدەن، ۇشتەن، تورتتەن قاباتتاپ شيراتادى. ول ءۇشىن ءجىپتىڭ ءبىر ۇشىن تىستەپ تۇرىپ، ەكىنشى ۇشىن بارماق پەن سۇق قولدىڭ باسىمەن، نە ەكى الاقاننىڭ اراسىنا سالىپ شيرىقتىرا بۇراپ ەسەدى. مۇنى ءجىپ شيراتۋ دەپ اتايدى. سۋىرتپاققا كوبىنەسە سيرەك توقىلعان، تۇكسىز ماتالار پايدالانىلادى. ءجىپتى شۋدادان، جۇننەن، ماقتادان، تورقادان، كەندىردەن قولمەن ءيىرىپ الىپ پايدالانۋ ءتاسىلى دە كوپ قولدانىلادى.
قازاق حالقىنىڭ قول تىگىستەرى ءوزىنىڭ تىگىلۋ ءادىسى مەن مانەرىنە قاراي بىرنەشە تۇرگە بولىنەدى دە، ولاردىڭ ءارقايسىسى ءوز اتاۋلارىمەن اتالادى.
باتىرىپ تىگۋ. بۇل بىلعارى، كيىز، كورپە سياقتى قالىڭ زاتتارعا عانا قولدانىلادى. ونىڭ ۇستىڭگى ءوڭ جاعى وتە ءجيى شانشىلىپ، ال استىڭعى ءجىبى قاتتى تارتىلىپ الىس شانشۋ ارقىلى ۇستىڭگى ءجىپتى ءسىڭىرىپ وتىرىپ تىگىلەدى. شەبەر نەعۇرلىم ءجىپتىڭ ءوڭ بەتتە كورىنبەي تۇرۋىن قاراستىرادى.
«بۇزاۋ ءتىس»، تۇمارشا ورىندالۋ جاعىنان قاراپايىم، جۇردەك تىگىستەر. بۇزاۋ ءتىس ەكى جاپساردى قوساتىن تىگىس. بۇل ادىسپەن كوبىنەسە قالىڭ كيىز، جاباعى سياقتى زاتتاردى شەتتەستىرىپ تىگەدى. «بۇزاۋ ءتىس» تىگىسى زاتتىڭ شەتىن كەزەك تۇيرەپ الىپ، جاپساردان وتكىزىپ وتىرۋ ارقىلى ورىندالادى. تۇمارشا تىگىسىن كوبىنەسە ورامالدىڭ شەتىن جيناۋعا قولدانادى. بۇل تىگىس ماتانىڭ شەتىن بەكىتىپ، سونىڭ ىزىمەن قايتا جورمەۋ ارقىلى ورىندالادى.
بۇرمە تىگىس ءار ءتۇرلى جەلبىرلەردى، قوس ەتەكتەردى بۇرە جاپ - سىرعاندا، بۇرمەلى جاعالارعا، ەتىكتىڭ باسىن قالىپقا سالىپ ۇلتاراقشاعا جاپسىرعاندا، ءبىر زاتتىڭ شەتىن جيناي تىككەندە قولدانىلادى. بۇرمە تىگىستەر كوبىنە ەكى قاتار جۇرگىزىلەدى. مۇندا ينەنىڭ ءاربىر شانشىمى سيرەكتەۋ كەلەدى دە، ءجىپتىڭ بۇرە تارتىلۋىمەن جيىرىلا تىگىلەدى. بۇرمەلەردىڭ قاتپار جاسالىپ، تىزبەلەي جيىرىلا تىگىلۋى مۇمكىن.
ەسىپ جورمەۋ — كوبىنەسە سۋ تاسيتىن قارىن، مەس، ماتادان، كەنەپتەن تىككەن سونداي ىدىس قاپشىقتاردىڭ شەتتەرىن تىككەندە، كەيدە ورامالدىڭ شەتىن بۇگە تىككەندە قولدانىلادى. ونداي زاتتاردىڭ قۋسىرىندىسىن، شەتتەرىن سول قولدىڭ كومەگىمەن شيراتا بۇكتەمەلەپ وتىرىپ جورمەپ تىگەدى. سوندا شەت بۇكتەسىن تىگىسى ەسكەن سياقتى بولىپ ءوز - وزىنە كىرىگە جۇمىرلانىپ تۇسەدى.
جاپسىرما تىگۋ — ءبىر زاتتىڭ بەتىنە جاماۋ سالىپ جاپسىرعاندا، ادىپتەردىڭ شەتىن تىككەندە، ءادىپ ورنىنا لەنتا سياقتى كەنەرەلى زاتتاردى باستىرعاندا قولدانىلاتىن ءادىس. مۇندايدا جاپسىرىلاتىن ماتەريالدىڭ شەتىن تۇيرەپ شىققان ينە استىڭعى ماتەريالدىڭ ۇستىنەن (جاپسىرماعا، جاماۋعا سوقپاي، تەك ونىڭ ىرگەسىنەن عانا) تومەن شانشىلادى دا، ۇستىنە قاراي جاپسىرمانى قوسا تۇيرەپ شىعىپ، العاشقى باعىتىن قايتالاي بەرەدى. بۇلاي ەتىپ تىككەندە جاپسىرىلعان زاتتىڭ شەتى جينالا باسىلىپ وتىرادى.
«قابىرعا» تىگىس قول ينەمەن كوركەمدەپ تىگۋ ءادىسىنىڭ ءبىر ءتۇرى. «قابىرعا» تىگىسىمەن ۇزىندى - قىسقالى جارىسا تىگىلگەن ۇزىن سىزىقتار ارقىلى ەندىرمە، باستىرما، قابىرعا ورنەكتەرى تىگىلەدى. قابىرعا تىگىسى ەكى سىزىقتىڭ اراسىمەن نەمەسە ماتانىڭ بەتىندەگى توقىمانىڭ بەلگىلى ءبىر جولاعىمەن ۇنەمى بىركەلكى ەتىپ كولدەنەڭ وراي شانشىپ وتىرۋ ءادىسى ارقىلى تىگىلەدى.
كيىمنىڭ بويىن، شالباردىڭ بالاعىن، جەڭدى، ولاردىڭ ەكى شەتىن جالعاستىرا تىگۋ ءىسىن قۋسىرۋ دەپ اتايدى. مۇنداي تىگىستەردە جورمەۋ، تەپشۋ، قايۋ، ءوبىستىرۋ، تەبە تىگۋ سياقتى تىگىس ادىستەرىنىڭ تۇرلەرى قولدانىلادى.
«تاڭداي» تىگىس — بۇل دا كوركەمدەپ تىگۋ ىستەرىندە قولدانىلاتىن ءادىس. ونى ءۇش سىزىقتىڭ ۇستىمەن، ۇنەمى قيعاش شانشىپ تىگىلەتىن «قوس قابىرعا» مانەرىمەن ورىندايدى. مۇنداي كەستەلى تىگىستەرمەن كيمەشەكتىڭ جاقتارىن، جاعا - قاقپالاردى، جەڭنىڭ اۋزىن، كەستەلەنگەن ماتەريالداردىڭ شەتتەرىن ورنەكتەگەن.
«تىشقان ءىز» تىگىسى ءۇش سىزىق اراسىمەن، نە شارشى سىزىقتار اراسىمەن تىگىلەدى. العاشقى شانشىمىندا ينەنى تومەنگى سىزىقتان جوعارى كوتەرىپ ۇستىڭگى سىزىقتان شانشىپ ماتانىڭ استىنا تۇسىرەدى. بۇل كەزدە سول قولدىڭ بارماعىمەن ينە ءجىبىن وزىنە قاراي تارتا باسىپ، ىركىندى ىلمەك جاسايدى دا، ينەنى بوساڭداۋ تارتادى. ينە ءۇشىنشى شانشىمىندا ورتالىق سىزىق بويىمەن ەكى شانشىم ىلگەرى اتتاپ ىركىلىپ تۇرعان ىلمەك اراسىنان شىعادى. ينەنى كەلەسى كەزەكتە تارتقاندا ىلمەك ورتاسىندا سوپاقتاۋ ءۇش بۇرىش جاسالادى. تىگىس وسىلايشا قايتالانا بەرەدى.
كەستە جانە كوركەمدەپ تىگۋ ويۋ - ورنەكتى اشەكەيلەۋدىڭ ەرتەدەن كەلە جاتقان ەلەمەنتتەرىنىڭ باستى ءتۇرى. قازاقتىڭ ۇلتتىق كەستەلەۋ ونەرى تاريحىنىڭ ءتۇپ تامىرى عاسىرلار قويناۋىندا جاتىر. مىڭداعان جىلدار بويى قالىپتاسقان ۇلتتىق كەستە ونەرىمىز كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوزىنىڭ قۇندىلىقتارىن ساقتاپ، قاسيەتىن جوعالتپاي جاقسى ساقتالعان. كەستەنى بىزبەن جانە جاي ينەمەن اشەكەيلەپ تىگۋ بارلىق حالىقتارعا دا ورتاق ونەر. كەستە ونەرى ناعىز حالىقتىق، الۋان ءادىستى، تاڭداۋى كوپ ونەر. كەستە ونەرىنىڭ قازاق حالقىنا ءتان بايىرعى كونە تۇرلەرى: ءبىز كەستە، ايقاس تىگۋ، ايقىش - ۇيقىش تىگۋ، باسىپ تىگۋ، قايىپ تىگۋ. ءبىز كەستەنىڭ شىم كەستە جانە ارەدىك كەستە دەپ اتالاتىن ەكى ءتۇرى بار.
ءبىز كەستە دوڭگەلەك نەمەسە ءتورت بۇرىشتى ەتىلىپ كەرگىش اعاشقا كەرىلگەن ماتەريالدىڭ بەتىنە تۇسىرىلگەن ويۋ - ورنەك بويىنشا قاراماقتى بىزبەن وتكەرمەلەپ شالۋ ارقىلى كەستەلەنەدى.
شىم كەستە دەپ تىگىلەتىن ماتەريالدىڭ اشىق جەرىن قالدىرماي نەمەسە اشىق ورىندى وتە از قالدىرىپ، تۇتاس كەستەلەگەن شىمقاي كەستەنى ايتادى.
ارەدىك كەستەدە ماتەريالدىڭ ءار جەرى اشەكەيلەنىپ، بولەك - بولەك ورنەك سالىنادى.
شىم كەستە، تۇس كيىز، ساندىققاپ، ماقپال شاپان، ورامالدىڭ الاقانى، جاستىق جاپقىش، كەجىم، ساۋكەلە سياقتى باسقا دا كوپتەگەن زاتتارعا توگىلەدى نەمەسە بولەك ماتەريالعا توگىپ قوندىرىلادى. ارەدىك كەستە تاقيا، بالاق، ءوڭىر، جاعا، ەتەككە جانە كەڭ قونىش ەتىكتەردىڭ بۇرىش - بۇرىشى، پەردەلەردىڭ شەتتەرى سياقتى زاتتارعا توگىلەدى نەمەسە بولەك توگىپ قوندىرادى.
ايقاس (كرەستەپ) تىگۋ دە ينەمەن تىگىلەتىن كەستەنىڭ ەڭ كوپ تاراعان ءتۇرى. مۇندا ورنەك ىزىمەن بىركەلكى ءتورت بۇرىشتى ەتىپ، ءبىر ءجىپتىڭ ۇستىنەن ەكىنشى ءجىپتى كرەست تۇرىندە ايقاستىرا باستىرىپ وتىرادى. بۇل ءقازىر كەستە تىگۋدىڭ ەڭ قولايلى ءتۇرى دەپ تانىلىپ ءجۇر.
تەسىپ تورلاپ تىگۋدە ورنەكتەلەتىن ماتەريالدى ورنەك مانەرىنە قاراي تەسىپ الادى دا، ونى تورلاي جانە ورتاسىن كەرەگە كوزدەپ، ساناپ وتىرىپ شالۋ ارقىلى ءتۇرلى ورنەك سالادى. تەسىك ارالىعىن كەرەگە كوزدەۋ ادىسىندە كەستەنىڭ تەسىك ارالىعىنداعى جىپتەرىن ورمەلەپ شالىپ توقۋ ءتۇرى دە قولدانىلادى. مۇنداي تەسىپ، تورلاپ ورنەكتەۋ ادىسىمەن كوبىنەسە جاستىق تىسىنىڭ بەتى، جاستىق جاپقىشتار، توسەك جاپقىشتار ايەلدەردىڭ ءىش كويلەكتەرىنىڭ كەۋدەسى، ەتەگى، گۇل قويعىش توسەنىشتەر، داستارقاندار مەن ديۆان جاپقىشتار، ءۇيدىڭ قابىرعاسىنا كەرىپ قوياتىن ماتالار كەستەلەنەدى.
كەستەنى بەدەرلەپ تىككەندە كەستەلەنگەن ماتەريالدا ءار ءتۇرلى ويۋ - ورنەك، مانەرلى بۇدىرلار ورنەكتەلەدى. مۇنداي تىگۋ ءتۇرىن ورىنداعاندا اۋەلى ۇلگى بويىنشا سىزىلىپ الىنعان ورنەكتەردىڭ ۇستىنە ماقتا، ماتا قيىندىلارى، قاعاز، كارتون سالىنىپ، كەستەنىڭ جىپتەرىن، سول زاتتاردى باستىرا شالىپ تىگەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە ماتانىڭ بەتىندەگى ورنەكتەر بۇدىرلانىپ بەدەرلەنەدى. بەدەرلەپ تىگۋ ادىسىنە دە ورنەكتىڭ مانەرى مەن شەبەردىڭ شەشىمىنە قاراي بىرنەشە ءتۇستى جىپتەر قولدانىلادى. بەدەرلەپ تىككەن كەستەنى كوپ جۋا بەرۋگە بولمايدى.
كەستەلەپ تىگۋ ىسىندەگى ادەمىلىك پەن كورنەكتىلىك جاعىنان ەرەكشە كوزگە تۇسەتىن تۇرلەرىنىڭ ءبىرى كوپىرتىپ تىگۋ. كوپىرتىپ تىگۋ كەستەسى دە ازىرلەنگەن ورنەك ۇلگىسىنىڭ ىزىمەن تىگىلەدى. مۇندا ماتەريالدىڭ ۇستىڭگى بەتىنە بۇلدىرگەلەنگەن ءجىپ سەلپەۋلەرى قالدىرىلىپ وتىرادى. كەستەنىڭ ءجىبى بىرنەشە ءتۇستى بولۋى مۇمكىن. بەدەرلەپ تىگۋ ادىسىمەن الما، ءجۇزىم، بۇلدىرگەن، قاراقات، قاۋىن - قاربىز تۇينەكتەرى سياقتى ءتۇرلى جەمىستەردى سالۋعا بولادى. كوپىرتىپ كەستەلەنگەن بۇيىمدار جۋىلا دا ۇتىكتەلە دە بەرەدى، ءبىراق ۇتىكتەن شىققان سوڭ ولاردى قاعىپ، سىلكىپ بۇرتىكتەرىن ءتىرىلتۋ كەرەك.
كەستەنى تۇكتەپ تىككەندە بىزبەن شالىنعان ءجىپتىڭ ۇستىڭگى جاعىندا (ءوڭ بەتىندە) كەيدە 1، كەيدە 2 سانتيمەتردەي بۇلدىرگى قالىپ وتىرادى. شەبەر كەستەنى تىگىپ بولعاننان كەيىن الگى قالعان بۇلدىرگىلەردى تەگىستەپ قىرقادى. ءجيى شانشىلىپ، قالىڭ تۇسىرىلگەن بۇلدىرگە جىپتەرى قىرقىلىپ تەگىستەلگەن سوڭ، كادىمگى كىلەمنىڭ تۇگى سياقتى ءتۇرلى ءتۇستى بولىپ قۇلپىرىپ تۇرادى (تۇكتى كىلەم). كەيدە بۇلدىرگىلەردىڭ استىنا شيراتقان جۋان ءجىپتى شيراتقان شۇبەرەكتى، جۇمساق مەتالل شىبىقتارىن مۇيىزدەپ، ويۋ ورنەگىنە كەلتىرىپ سالىپ تىگەدى دە، تىگىپ بولعان الگى تىگىس استىنا سالىنعان زاتتاردى ۇستىنەن ءتىلىپ الىپ تاستايدى. مۇنداي ادىسپەن تۇكتەپ تىگىلگەن ورنەكتەر ءمىنسىز جانە تۇگىنىڭ بيىكتىگى بىركەلكى شىعادى.
التىنداپ، كۇمىستەپ تىگۋ ءسان - سالتانات بۇيىمدارىنا ءتان. بۇل ءۇشىن كوبىنەسە بارقىت، پليۋش، اتلاس، قىرمىزى سياقتى باعالى ماتەريالدار پايدالانىلادى. مۇنداي تىگىستەرگە، اسىرەسە، وزىنە ارنالىپ جاسالعان التىن جانە كۇمىس جىپتەر قولدانىلادى. كەيدە التىن، كۇمىس تۇستەس جىڭىشكە جيەك ساۋلارى (زەر) پايدالانىلادى. باعالى زاتتى ىسىراپسىز پايدالانۋ ءۇشىن ونىڭ ورنەگى مەن تىگىس جىپتەرىن ساناپ ءبىلۋ كەرەك. ويتكەنى بۇل جۇمىس وزگە تىگىستەردەن گورى اۋىر كەلەدى.
التىنداپ تىگۋگە كوبىنەسە بەدەرلى، بەدەرسىز باسىپ تىگۋ ءادىسىن قولدانادى. التىنداپ تىگۋ كەستەسىنە مارجانداپ تىگۋدى دە ارالاس جۇرگىزەدى. مىسالى، قىزداردىڭ قامزولدارىنىڭ ومىراۋلارى، وڭىرلەرى جانە تاعى دا سول سياقتىلار وسىلاي تىگىلەدى.
التىن كەستەلى تون، شاپان، ايىر قالپاق، كەمەر بەلبەۋ، سال شالبار، ساۋكەلە ادەمىلىك اشەكەيىنىڭ ەڭ اسىلى جانە باعالىسى بولىپ ەسەپتەلەدى.
مال ءورىسىنىڭ جازدىق، كۇزدىك جايىلىمى جاعدايىنا قاراي قونىس قۋالاپ، كوشپەلى ءومىر سۇرگەن قازاق اۋىلى ونەركاسىپ ورتالىعىنان قاشىق جاتتى. ولار كۇنبە-كۇنگى تۇرمىس قاجەتتەرىن وزدەرىندە بار مۇمكىنشىلىكتەرمەن عانا وتەدى. سوندىقتان ماتادان، تەرىدەن، ورمەك ونىمىنەن جاسالاتىن كيىم-كەشەكتەردى، سابا، تورسىق، ۇيگە جاباتىن كيىز سياقتى زاتتاردىڭ بارلىعىن دا قول ينەمەن تىكتى. قولمەن تىگۋ سەميا مۇقتاجىن وتەۋمەن قاتار، زاتتاردى كوركەمدەپ تىگۋدە دە ءتيىمدى ءادىس سانالدى. سوعان قاراعاندا كيىمدەردى توسەك - ورىن جابدىقتارىن قول ينەمەن كەستەلەپ تىگۋدىڭ الۋان تۇرلەرى تۋدى.
قولمەن تىگۋدە نەگىزىنەن جۋالدىز (تەبەن ينە)، جۋان ينە، جۋانتىق (جوندەم) ينە، باسەڭ ينە، جىڭىشكە ينە قولدانىلدى. جۋالدىزبەن تۇيەنىڭ جابۋى، قالىڭ سىرماق، بىلعارى توقىم سياقتى زاتتاردى سىريدى. جۋان ينەمەن سىرماقتىڭ جيەگىن، ءۇيدىڭ كيىزدەرىن، تەرى كيىمدەردى جانە كيىز بايپاقتاردى تىگەدى. جۋانتىق ينەمەن قاپ، شەكپەن، كۇپى، تىماق سياقتى زاتتاردى، ال باسەڭ ينەمەن تۇيمە، ىلگەك قادايدى، ماتادان جاسالعان جۇقا كيىمدەردى تىگەدى.
جىڭىشكە ينەمەن جىبەك، تورعىن سياقتى جۇقا ماتەريالداردى، ولارعا سالىناتىن كەستەلەردى تىگەدى. وسىلارعا كەرەكتى جۋان، جىڭىشكە جىپتەردى دە حالىق شەبەرلەرى سۋىرتپاقتاي وتىرىپ وزدەرى دايىندايدى. ول ءۇشىن كەرەكتى ءجىپتىڭ تۇسىنە ۇقساس ماتانىڭ شەتىنەن جالپاقتىعى 3 — 4 سم، ۇزىندىعى — 30 — 40سم كەنەرەسىن جىرتىپ الادى. وسىنداي ءجىپ سۋىرۋعا ارنالعان ءبىر بولەك جىرتىندى ماتانى شەبەرلەر سۋىرتپاق دەپ اتايدى. سۋىرتپاقتان ءجىپ سۋىرىپ الۋدىڭ دا ءادىسى بار. اۋەلگى ءجىپتى سەتىنەتىپ سۋىرادى دا، سۋىرتپاقتىڭ شەتى شاشاقتانعان سوڭ ونى ەپتەپ ساۋمالاپ وتىرىپ تۋرا تارتىپ سۋىرادى. ويتكەنى شەت شاشاعى مولايعان سايىن سۋىرتپاق تەز سەتىنەمەي، سۋىراتىن جىپتەر شاشاقتارعا ورالىپ ۇزىلە بەرەدى. سۋىرىپ الىنعان جالاڭ قابات جىپتەردى كەرەگىنە قاراي ەكىدەن، ۇشتەن، تورتتەن قاباتتاپ شيراتادى. ول ءۇشىن ءجىپتىڭ ءبىر ۇشىن تىستەپ تۇرىپ، ەكىنشى ۇشىن بارماق پەن سۇق قولدىڭ باسىمەن، نە ەكى الاقاننىڭ اراسىنا سالىپ شيرىقتىرا بۇراپ ەسەدى. مۇنى ءجىپ شيراتۋ دەپ اتايدى. سۋىرتپاققا كوبىنەسە سيرەك توقىلعان، تۇكسىز ماتالار پايدالانىلادى. ءجىپتى شۋدادان، جۇننەن، ماقتادان، تورقادان، كەندىردەن قولمەن ءيىرىپ الىپ پايدالانۋ ءتاسىلى دە كوپ قولدانىلادى.
قازاق حالقىنىڭ قول تىگىستەرى ءوزىنىڭ تىگىلۋ ءادىسى مەن مانەرىنە قاراي بىرنەشە تۇرگە بولىنەدى دە، ولاردىڭ ءارقايسىسى ءوز اتاۋلارىمەن اتالادى.
باتىرىپ تىگۋ. بۇل بىلعارى، كيىز، كورپە سياقتى قالىڭ زاتتارعا عانا قولدانىلادى. ونىڭ ۇستىڭگى ءوڭ جاعى وتە ءجيى شانشىلىپ، ال استىڭعى ءجىبى قاتتى تارتىلىپ الىس شانشۋ ارقىلى ۇستىڭگى ءجىپتى ءسىڭىرىپ وتىرىپ تىگىلەدى. شەبەر نەعۇرلىم ءجىپتىڭ ءوڭ بەتتە كورىنبەي تۇرۋىن قاراستىرادى.
«بۇزاۋ ءتىس»، تۇمارشا ورىندالۋ جاعىنان قاراپايىم، جۇردەك تىگىستەر. بۇزاۋ ءتىس ەكى جاپساردى قوساتىن تىگىس. بۇل ادىسپەن كوبىنەسە قالىڭ كيىز، جاباعى سياقتى زاتتاردى شەتتەستىرىپ تىگەدى. «بۇزاۋ ءتىس» تىگىسى زاتتىڭ شەتىن كەزەك تۇيرەپ الىپ، جاپساردان وتكىزىپ وتىرۋ ارقىلى ورىندالادى. تۇمارشا تىگىسىن كوبىنەسە ورامالدىڭ شەتىن جيناۋعا قولدانادى. بۇل تىگىس ماتانىڭ شەتىن بەكىتىپ، سونىڭ ىزىمەن قايتا جورمەۋ ارقىلى ورىندالادى.
بۇرمە تىگىس ءار ءتۇرلى جەلبىرلەردى، قوس ەتەكتەردى بۇرە جاپ - سىرعاندا، بۇرمەلى جاعالارعا، ەتىكتىڭ باسىن قالىپقا سالىپ ۇلتاراقشاعا جاپسىرعاندا، ءبىر زاتتىڭ شەتىن جيناي تىككەندە قولدانىلادى. بۇرمە تىگىستەر كوبىنە ەكى قاتار جۇرگىزىلەدى. مۇندا ينەنىڭ ءاربىر شانشىمى سيرەكتەۋ كەلەدى دە، ءجىپتىڭ بۇرە تارتىلۋىمەن جيىرىلا تىگىلەدى. بۇرمەلەردىڭ قاتپار جاسالىپ، تىزبەلەي جيىرىلا تىگىلۋى مۇمكىن.
ەسىپ جورمەۋ — كوبىنەسە سۋ تاسيتىن قارىن، مەس، ماتادان، كەنەپتەن تىككەن سونداي ىدىس قاپشىقتاردىڭ شەتتەرىن تىككەندە، كەيدە ورامالدىڭ شەتىن بۇگە تىككەندە قولدانىلادى. ونداي زاتتاردىڭ قۋسىرىندىسىن، شەتتەرىن سول قولدىڭ كومەگىمەن شيراتا بۇكتەمەلەپ وتىرىپ جورمەپ تىگەدى. سوندا شەت بۇكتەسىن تىگىسى ەسكەن سياقتى بولىپ ءوز - وزىنە كىرىگە جۇمىرلانىپ تۇسەدى.
جاپسىرما تىگۋ — ءبىر زاتتىڭ بەتىنە جاماۋ سالىپ جاپسىرعاندا، ادىپتەردىڭ شەتىن تىككەندە، ءادىپ ورنىنا لەنتا سياقتى كەنەرەلى زاتتاردى باستىرعاندا قولدانىلاتىن ءادىس. مۇندايدا جاپسىرىلاتىن ماتەريالدىڭ شەتىن تۇيرەپ شىققان ينە استىڭعى ماتەريالدىڭ ۇستىنەن (جاپسىرماعا، جاماۋعا سوقپاي، تەك ونىڭ ىرگەسىنەن عانا) تومەن شانشىلادى دا، ۇستىنە قاراي جاپسىرمانى قوسا تۇيرەپ شىعىپ، العاشقى باعىتىن قايتالاي بەرەدى. بۇلاي ەتىپ تىككەندە جاپسىرىلعان زاتتىڭ شەتى جينالا باسىلىپ وتىرادى.
«قابىرعا» تىگىس قول ينەمەن كوركەمدەپ تىگۋ ءادىسىنىڭ ءبىر ءتۇرى. «قابىرعا» تىگىسىمەن ۇزىندى - قىسقالى جارىسا تىگىلگەن ۇزىن سىزىقتار ارقىلى ەندىرمە، باستىرما، قابىرعا ورنەكتەرى تىگىلەدى. قابىرعا تىگىسى ەكى سىزىقتىڭ اراسىمەن نەمەسە ماتانىڭ بەتىندەگى توقىمانىڭ بەلگىلى ءبىر جولاعىمەن ۇنەمى بىركەلكى ەتىپ كولدەنەڭ وراي شانشىپ وتىرۋ ءادىسى ارقىلى تىگىلەدى.
كيىمنىڭ بويىن، شالباردىڭ بالاعىن، جەڭدى، ولاردىڭ ەكى شەتىن جالعاستىرا تىگۋ ءىسىن قۋسىرۋ دەپ اتايدى. مۇنداي تىگىستەردە جورمەۋ، تەپشۋ، قايۋ، ءوبىستىرۋ، تەبە تىگۋ سياقتى تىگىس ادىستەرىنىڭ تۇرلەرى قولدانىلادى.
«تاڭداي» تىگىس — بۇل دا كوركەمدەپ تىگۋ ىستەرىندە قولدانىلاتىن ءادىس. ونى ءۇش سىزىقتىڭ ۇستىمەن، ۇنەمى قيعاش شانشىپ تىگىلەتىن «قوس قابىرعا» مانەرىمەن ورىندايدى. مۇنداي كەستەلى تىگىستەرمەن كيمەشەكتىڭ جاقتارىن، جاعا - قاقپالاردى، جەڭنىڭ اۋزىن، كەستەلەنگەن ماتەريالداردىڭ شەتتەرىن ورنەكتەگەن.
«تىشقان ءىز» تىگىسى ءۇش سىزىق اراسىمەن، نە شارشى سىزىقتار اراسىمەن تىگىلەدى. العاشقى شانشىمىندا ينەنى تومەنگى سىزىقتان جوعارى كوتەرىپ ۇستىڭگى سىزىقتان شانشىپ ماتانىڭ استىنا تۇسىرەدى. بۇل كەزدە سول قولدىڭ بارماعىمەن ينە ءجىبىن وزىنە قاراي تارتا باسىپ، ىركىندى ىلمەك جاسايدى دا، ينەنى بوساڭداۋ تارتادى. ينە ءۇشىنشى شانشىمىندا ورتالىق سىزىق بويىمەن ەكى شانشىم ىلگەرى اتتاپ ىركىلىپ تۇرعان ىلمەك اراسىنان شىعادى. ينەنى كەلەسى كەزەكتە تارتقاندا ىلمەك ورتاسىندا سوپاقتاۋ ءۇش بۇرىش جاسالادى. تىگىس وسىلايشا قايتالانا بەرەدى.
You Might Also Like
-
الگەبرا جانە اناليز باستامالارى
