قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارى - حالىقتىڭ مادەني مۇراسى
قىزىلوردا وبلىسى،
قازالى اۋدانى، قازالى اۋىلى
№100 ورتا مەكتەبىنىڭ كىتاپحاناشىسى
تاجييەۆا التىناي شايمەردەن قىزى
تاقىرىبى: قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارى - حالىقتىڭ مادەني مۇراسى.
ماقساتى:
1. بىلىمدىلىك: ول ويىندار جاسوسپىرىمدەر مەن جاستاردىڭ بوس ۋاقىتىن كوڭىلدى وتكىزۋىنە، دەنساۋلىقتارىن شىڭداي تۇسۋىنە سەپتىگىن تيگىزۋمەن قاتار، ولاردىڭ حالقىمىزدىڭ ادەت - عۇرىپتارىن، سالت - ساناسىن ءبىلىپ وسەرلەرىنە، ءتىلىن دامىتۋعا دا جاردەمدەسەدى.
2. تاربيەلىك: وقۋشىلاردى شاپشاڭدىققا، مەرگەندىككە، ەپتىلىككە، جىلدامدىققا ادەپتىلىككە تاربيەلەۋ.
3. دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ وي ءورىسىن، تانىم قابىلەتتەرىن دامىتۋ.
كورنەكىلىكتەر: كىتاپ كورمەسى، ناقىل سوزدەر، ينتەراكتيۆتى تاقتا.
بارىسى:
1. ۇيىمداستىرۋ:
- وقۋشىلاردى توپتارعا ءبولۋ
- توپ باسشىسىن سايلاۋ
2. نەگىزگى ءبولىم.
- ءمۇعالىمنىڭ كىرىسپە ءسوز
بيىل ءبىز ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعىن مەرەكەلەيمىز. ەلباسى جارلىعىمەن 2011 جىل قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعى دەپ جاريالاندى. «بەيبىتشىلىك پەن جاسامپازدىقتىڭ 20 جىلى» بيىلعى ەل مەرەيتويىنىڭ ۇرانى بولماق. تاۋەلسىزدىك كۇنىن اتاپ ءوتۋ كەزدەيسوق ەمەس. 1991 جىلدىڭ 16 جەلتوقسان كۇنى قازاقستاننىڭ جوعارى كەڭەسى رەسپۋبليكانىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن ەگەمەندىگى تۋرالى زاڭ قابىلدانعان بولاتىن. كسرو تاراعاننان كەيىن قازاقستان سوۆەتتىك سوسياليستىك رەسپۋبليكاسى سوڭعىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ءوز ەگەمەندىگىن الدى. بۇل قۇجات تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ كونستيتۋسيالىق - قۇقىقتىق نەگىزىن قالادى جانە وسى ۋاقىتتان باستاپ ونىڭ جاڭا تاريحى باستالدى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى جاريالاندى – زاڭ قازاق ۇلتىنىڭ ءوزىن - ءوزى بيلەۋ قۇقىعىن ناقتىلاپ بەردى. ءبىزدىڭ مەملەكەت ازاماتتاردىڭ ەركىندىگى مەن قۇقىعى ساقتالعان ازاماتتىق قوعام قۇرۋعا نىق سەنىممەن جول تارتىپ كەلەدى.
تاۋەلسىزدىك تۇعىرى عوي ۇل ەلدىڭ،
20 جاسىڭ قۇتتى بولسىن نۇر ەلىم.
20 جىلدا شىقتىڭ تالاي بەلەسكە،
قازاقستان جاساي بەرشى گۇل ەلىم!
وسى اتاۋلى مەرەكەگە وراي «تاۋەلسىزىدكتىڭ 20 شىڭى - 20 جۇلدىزدى كۇن» اياسىندا مادەني مۇرا باعدارلاماسىنا سايكەس 5 – سىنىپ وقۋشىلارى اراسىندا «قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارى - حالقىمىزدىڭ مادەني اسىل مۇراسى» تاقىرىبىندا سايىس وتكىزىلگەلى وتىر.
حالقىمىزدىڭ تاريحي - مادەني مۇرالارىنىڭ تۇرلەرى سان الۋان. سولاردىڭ قاي - قايسىسى دا ادامعا، سونىڭ يگىلىگىنە قىزمەت ەتۋگە باعىتتالعان.
وسىنداي اسا قۇندى مادەني يگىلىكتەردىڭ ءبىرى - ۇلت ويىندارى. بۇگىندە ويىندى حالىق پەداگوگيكاسىنىڭ قۇرامدى ءبىر بولىگى دەپ تەگىن ايتپاسا كەرەك، ادام بالاسى جاساعان جەتى كەرەمەتتىڭ قاتارىنا 8 - ءشى ەتىپ وسى ويىننىڭ اتالىپ ءجۇرۋى دە جايدان جاي ەمەس.
حالقىمىزدىڭ ۇلى پەرزەنتتەرىنىڭ ءبىرى، زامانىمىزدىڭ اسا كورنەكتى جازۋشىسى م. اۋەزوۆ: «ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ ءومىر كەشكەن - ۇزاق جىلدارىندا، وزدەرى قىزىقتاعان الۋان ويىن ونەرى بار عوي، ويىن دەگەن، مەنىڭ تۇسىنۋىمشە، كوڭىل كوتەرۋ، جۇرتتىڭ كوزىن قۋانتىپ، كوڭىلىن شاتتاندىرۋ عانا ەمەس، ويىننىڭ وزىنشە ءبىر ەرەكشە ماعىنالارى بولعان»، - دەپ تەگىن ايتپاسا كەرەك.
ۇلت ويىندارى - اتا - بابامىزدان بىزگە جەتكەن، وتكەن مەن بۇگىنگىنى بايلانىستىراتىن باعا جەتپەس بايلىعىمىز، اسىل قازىنامىز. سوندىقتان ونى ۇيرەنۋدىڭ، كۇندەلىكتى تۇرمىسقا پايدالانۋدىڭ زامانىمىزعا ساي ۇرپاق تاربيەلەۋگە پايداسى وراسان زور. ويىن بالانىڭ الدىنان ءومىردىڭ ەسىگىن اشىپ، ونىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىن وياتىپ، بۇكىل ومىرىنە ۇشتاسا بەرەدى.
ۆ. ن. سۋحوملينسكييدىڭ سوزىمەن ايتقاندا: «ويىنسىز اقىل - ويدىڭ قالىپتى دامۋى دا جوق جانە بولۋى دا مۇمكىن ەمەس. ويىن دۇنيەگە قاراي اشىلعان ۇلكەن جارىق تەرەزە ىسپەتتى، ول ارقىلى بالانىڭ رۋحاني سەزىمى جاسامپاز ومىرىمەن ۇشتاسىپ، ءوزىن قورشاعان، دۇنيە تۋرالى تۇسىنىك الادى. ويىن دەگەنىمىز ۇشقىن، بىلىمگە قۇمارلىق پەن ەلىكتەۋدىڭ مازداپ جانار وتى». مىنە، ويىن دەگەنىمىز تىنىسى كەڭ، الىسقا مەڭزەيتىن، ويدان ويعا جەتەلەيتىن، ادامعا قيالىمەن قانات بىتىرەتىن وسىنداي عاجايىپ نارسە، اقىل - وي جەتەكشىسى، دەنساۋلىق كەپىلى، ءومىر تىنىسى دەمەكپىز.
قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارى: بەس تاس، التىباقان، توعىزقۇمالاق، تەڭگە الۋ، قىز قۋۋ، اۋدارىسپاق، جامبى اتۋ، اسىق ويناۋ، قول كۇرەس، اقسۇيەك ت. ب. سپورتتىق سيپاتپەن بىرگە ۇلكەن تاربيەلىك ماڭىزعا دا يە بولدى.
بۇگىنگى وتكىزىلگەلى وتىرعان سايىسىمىزدىڭ تۋرلارىمەن تانىس بولىڭىزدار.
1. تانىستىرۋ (ءار توپ وزدەرىنىڭ اتىمەن جانە توپ مۇشەلەرىن
تانىستىرۋ)
2. جامبى اتۋ.
3. اۋدارىسپاق
4. ۇشتى - ۇشتى
5. تەڭگە الۋ
6. اسىق ويىنى
7. بىلەكتەسۋ (قول كۇرەس)
8. مىرشىم - مىرشىم
ماناشى ۇلى تۇياقپاي جىرىندا:
بالالارمەن وينايدى
ويناپ ءجۇرىپ ول بالا
كەۋدەگە اقىل ويلايدى» - دەپ تۇيىندەيدى.
سايىسقا قاتىسقالى وتىرعان 2 توپتى ورتاعا شاقىرامىز. بۇگىنگى وتكەلى وتىرعان سايىسىمىزدى ءادىل باعالاۋ ءۇشىن ءادىل قازىلار القاسىن سايلاپ الايىق. 1. ب. كارچالوۆا - مەكتەپ ديرەكتورىنىڭ تاربيە جۇمىسىنىڭ ورىن 2. ا. داۋىلوۆا – قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى.
3. ا. پشانوۆا - تالىمگەر.
1. «تۇلپار» توبى (وزدەرىن تانىستىرادى)
2. «قىران توبى» (وزدەرىن تانىستىرادى)
سايىسىمىزدىڭ 2 - ءشى تۋرى «جامبى اتۋ»
بۇل سايىس مەرگەندەر سايىسى. ۇلكەن تويلاردا ارنايى جۇلدە تاعايىندالىپ وتكىزىلەدى. جامبىنى اتىپ تۇسىرگەن ادام جۇلدەگە يە بولادى. ۇلكەن تويلاردا جاياۋ نەمەسە ات ۇستىنەن سىرىق باسىنداعى تەڭگەنى اتىپ ءتۇسىرۋ. ويىنشى ساداق جەبەسىن نىساناعا ءارى تەز ءدال تيگىزۋ كەرەك. ءبىزدىڭ ويىنشىلارىمىز ءىلۋلى تۇرعان تەڭگەنى كوزدەپ اتادى. جەبەسى ءدال تيگەن جاعدايدا ۇپايعا يە بولادى.
جۇرگىزۋشى: كەلەسى تۋرىمىز «اۋدارىسپاق» دەپ اتالادى. وتە كونە داۋىردەن كەلە جاتقان قازاق حالقىنىڭ ۇلت ويىندارىنىڭ ءبىرى. «اۋدارىسپاق» ول – قازاق حالقىنىڭ اراسىندا كەڭىنەن تاراعان ويىن. اتقا مىنگەن ەكى جىگىت جەكپە - جەككە شىعىپ، ءبىرىن - ءبىرى اتتان اۋدارىپ تاستاۋعا تىرىسادى.
ەكى توپتان 4 وقۋشى شىعىپ وسى اۋدارىسپاق ويىنىن كورسەتەدى. قاي توپ جەڭسە سول توپقا ۇپاي قوسىلادى.
جۇرگىزۋشى: سايىسىمىزدىڭ كەلەسى 4 - تۋرى «ۇشتى - ۇشتى» ويىنى. باستاۋشى وعان قاتىسۋشىلاردى جاڭىلىستىرۋ ءۇشىن تەز - تەز ۇشاتىن، ۇشپايتىن زاتتاردى ارالاستىرىپ ايتادى. شارت بويىنشا ويناۋشىلار ۇشاتىن زاتتارعا عانا قولىن كوتەرۋگە ءتيىستى. ولار ۇشپايتىن زاتقا قولىن كوتەرىپ قالسا، ايىبىنا ءوز ونەرىن كورسەتەدى. ال ءبىزدىڭ ويىنشىلارىمىز جاڭىلىسپاي ۇشاتىن عانا زاتقا قول كوتەرگەن جاعدايدا ۇپايعا يە بولادى.
1 - توپقا ۇشتى - ۇشتى – تارعاق ۇشتى
ۇشتى - ۇشتى – جارعاق ۇشتى
ۇشتى - ۇشتى – ۇكى ۇشتى
ۇشتى - ۇشتى – تۇلكى ۇشتى
ۇشتى - ۇشتى – بۇيرەك ۇشتى
ۇشتى - ۇشتى – ۇيرەك ۇشتى
2 - توپقا. ۇشتى - ۇشتى – كەكىلىك ۇشتى
ۇشتى - ۇشتى – كەكىلىڭ ۇشتى
ۇشتى - ۇشتى – ىركىت ۇشتى
ۇشتى - ۇشتى – بۇركىت ۇشتى
ۇشتى - ۇشتى – ەبەلەك ۇشتى
ۇشتى - ۇشتى – كوبەلەك ۇشتى
ۇشتى - ۇشتى – قىزعىش ۇشتى
ۇشتى - ۇشتى – سىزعىش ۇشتى
ۇشتى - ۇشتى – تىرنا ۇشتى
ۇشتى - ۇشتى – تىرما ۇشتى
ويىنىمىزدىڭ كەلەسى تۋرى «تەڭگە الۋ»
ەرتەدەن كەلە جاتقان قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارىمىزدىڭ ءبىرى – «تەڭگە الۋ». تەڭگە ءىلۋ دە ات سپورتىنا جاتاتىن ويىننىڭ ءبىرى. تەڭگە الۋ ويىنى تەگىس جەردە وتكىزىلەدى. جەردە جاتقان تەڭگەنى اتپەن شاۋىپ كەلە جاتىپ ءىلىپ الۋ ءۇشىن ۇلكەن ەپتىلىكتى، ات قۇلاعىندا وينايتىن شاباندوزدىق تاجىريبەنى تالاپ ەتەدى. تەڭگەنى جەردەن ءىلىپ العاندارعا بايگە بەرىلەدى. ەرتەدە ۇلكەندىگى اق توقىمداي كيىزدىڭ ۇستىندە 50، 20، 15 تيىندىق مايدا اقشالاردى سالىپ قوياتىن بولعان. سونداي كىشىرەك زاتتى ات ۇستىنەن ەڭكەيىپ كوتەرىپ اكەتەتىن ادام جەڭىمپاز اتانادى.
ەندى ءبىزدىڭ سايىسكەرلەرىمىز شەڭبەر ىشىندە تۇرعان تەڭگەنى ءبىر وقۋشى، ءبىر وقۋشىنى ارقالاۋ ارقىلى تەز جۇگىرىپ بارىپ، شاپشاڭدىقپەن ەپتىلىكپەن الۋلارى كەرەك. ەكى توپتان وقۋشى ورتاعا شىعادى.
جۇرگىزۋشى: سايىسىمىزدىڭ كەلەسى 6 - تۋرى «اسىق ويىنى». ۇلتتىق ويىندارى كوبىنەسە ءار حالىقتىڭ الەۋمەتتىك - ەكونوميكالىق جاعدايلارىنا، شارۋاشىلىق مۇمكىندىكتەرىنە بايلانىستى قالىپتاسادى. اسىق ويىندارى ۇلت ويىندارىنىڭ ىشىندەگى ارعىدان كەلە جاتقان كونەلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. اسىق ويىنى بالانىڭ جاستايىنان جۇيكە جۇيەلەرىن شىڭداپ، ولاردى دالدىككە، ۇستامدىلىققا، بايسالدىلىققا تاربيەلەيدى. بۇل ويىننىڭ شارتى ءبىر توپ بالا، جينالىپ كەلىپ، تەگىس جەرگە ءتورت بۇرىشتى سىزىق سىزادى. سول ءتورت بۇرىشتى ورتاسىنان تەڭ ەكىگە بولەدى. 1ح1، 5م. مولشەردە. اسىق اتاتىن ورىن بەلگىلەيدى.
ويىنشى اسىقتى ءدال تيگىزىپ سىزىقتان شىعارسا، ونى الادى دا، ساقا تۇسكەن جەردەن قايتا اتادى. ەگەر ونىڭ ساقاسى اسىققا تيمەي كەتسە، اسىقتى كەلەسى ويىنشى اتادى.
ال ەندى سايىسكەرلەرىمىزبەن اسىق اتۋ ويىنىن باستايمىز. وقۋشىلارىمىزعا ويىننىڭ شارتى تۇسىنىكتى بولدى. ءار توپ قانشا اسىق اتىپ السا، سونشا ۇپايعا يە بولادى.
جۇرگىزۋشى: سايىسىمىزدىڭ كەلەسى ءبولىمى «بىلەكتەسۋ» دەپ اتالادى. بۇل ويىن كۇش سىناسۋ ءۇشىن وينالادى. ءبىر ستولدىڭ شەتىنە قاراما - قارسى وتىرعان ەكى ويىنشى وڭ قولدارىنىڭ شىنتاعىن ستولعا قويادى دا، ءبىرىنىڭ قولىن ءبىرى الاقانداستىرا مىقتاپ ۇستايدى. سول جاقتاعى قولدارىن اركىم ءوزىنىڭ وڭ جاق قولتىعىنا تىعىپ الادى. وسىلاي ۇستاسىپ العان ەكى پالۋان، ويىن باستاۋشى بەلگى بەرىسىمەن، شىنتاقتارىن سول ورىنىنان قوزعاماي، قارسىسىنداعى پالۋاننىڭ تىرەۋلى قولىن شالقاسىنان تۇسىرۋگە ۇمتىلادى. بىلەگى تايىپ جانتايعان پالۋان جەڭىلەدى. بۇل بىلەك كۇشىنىڭ جەتىلۋىنە كومەكتەسەدى.
ويىندى ءارى قاراي جالعاستىرۋ ءۇشىن ەكى توپتى ورتاعا شاقىرايىق. ەكى توپتان ءبىر - ءبىر ويىنشىدان شىعىپ كۇش سىناسادى. بارلىق ويىنشى تۇگەل قاتىسادى.
جۇرگىزۋشى: سايىسىمىزدىڭ سوڭعى تۋرى «مىرشىم - مىرشىم».
«مىرشىم - مىرشىم» ويىنى وتە ەرتەدەن قالىپتاسىپ كەلە جاتقان، كوبىنەسە ويىن - ساۋىق كەشتەردە وينالاتىن ويىن. ويىنشىلار قانشالىقتى كوپ بولسا، ويىن سونشالىقتى قىزىقتى بولادى. ويىنعا قاتىسۋشىلاردىڭ جاس مولشەرىنە قاراماي قاتىسا بەرۋگە بولادى. ويىن جۇرگىزۋشى ويىنشىلاردى جايعاسىپ وتىرعاننان كەيىن ءبىر ويىنشىنى شىعارادى. وتىرعان ويىنشىلاردىڭ بىرەۋىنىڭ اۋزىنا تيىن سالىنادى. قالعان ويىنشىلاردىڭ اۋىزدارىندا ەش نارسە جوق. ويىن جۇرگىزۋشى ايتقان مىرىم - مىرىم دەگەن ءسوزدى قايتالايدى. ويىنشىنىڭ اۋزىندا تيىن بار ەكەنىن تابۋ كەرەك. بۇل ويىننىڭ نەگىزگى ماقساتى وقۋشىلاردى بايقامپازدىققا، تاپقىرلىققا تاربيەلەۋ.
وقۋشىلارىمىز وسى ويىندى ويناۋ ءۇشىن ورتاعا 1 - ءشى توپتى شاقىرامىز. ءبىزدىڭ ويىنشىلارىمىز اۋىزدارىنا 2 ءتۇيىر كونفەت سالىپ الىپ مىرىم - مىرىم دەپ ايتىپ وتىرادى. كەلەسى توپتان ءبىر وقۋشى شىعىپ قاي وقۋشىنىڭ اۋزىندا كونفەت بار ەكەنىن تابۋى كەرەك. تاۋىپ السا ۇپاي الادى. ەكى توپ كەزەكپەن ويىنعا شىعادى
تاۋەلسىز تويعا ارنالعان،
بۇگىنگى بايگە قانداي - دى!
كىم كەلەدى ەكەن الدىدا،
جارىس پەن جۇيرىك تاڭدايدى.
وسى وتكىزىلىپ وتىرعان سايىسىمىزدىڭ باعاسىن بەرۋ ءۇشىن ءادىلقازى القاسىنا ءسوز بەرەمىز.
ماڭگى تولى قازاعىمنىڭ عۇمىرى
سان اسىلدىڭ اشىلىپ تۇر تۇعىرى
كەشە عانا كەرەكسىز عىپ تاستاعان
عاجاپ ەكەن ادەبى مەن عۇرىبى
بۇگىنگى تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعىنا وراي مادەني مۇرا باعدارلاماسىنىڭ ءبىر بولىگى اياسىندا وتكىزىلىپ وتىرعان «قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارى - حالقىمىزدىڭ مادەني اسىل مۇراسى» اتتى سايىسىمىزدى اياقتايمىز.
قازالى اۋدانى، قازالى اۋىلى
№100 ورتا مەكتەبىنىڭ كىتاپحاناشىسى
تاجييەۆا التىناي شايمەردەن قىزى
تاقىرىبى: قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارى - حالىقتىڭ مادەني مۇراسى.
ماقساتى:
1. بىلىمدىلىك: ول ويىندار جاسوسپىرىمدەر مەن جاستاردىڭ بوس ۋاقىتىن كوڭىلدى وتكىزۋىنە، دەنساۋلىقتارىن شىڭداي تۇسۋىنە سەپتىگىن تيگىزۋمەن قاتار، ولاردىڭ حالقىمىزدىڭ ادەت - عۇرىپتارىن، سالت - ساناسىن ءبىلىپ وسەرلەرىنە، ءتىلىن دامىتۋعا دا جاردەمدەسەدى.
2. تاربيەلىك: وقۋشىلاردى شاپشاڭدىققا، مەرگەندىككە، ەپتىلىككە، جىلدامدىققا ادەپتىلىككە تاربيەلەۋ.
3. دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ وي ءورىسىن، تانىم قابىلەتتەرىن دامىتۋ.
كورنەكىلىكتەر: كىتاپ كورمەسى، ناقىل سوزدەر، ينتەراكتيۆتى تاقتا.
بارىسى:
1. ۇيىمداستىرۋ:
- وقۋشىلاردى توپتارعا ءبولۋ
- توپ باسشىسىن سايلاۋ
2. نەگىزگى ءبولىم.
- ءمۇعالىمنىڭ كىرىسپە ءسوز
بيىل ءبىز ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعىن مەرەكەلەيمىز. ەلباسى جارلىعىمەن 2011 جىل قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعى دەپ جاريالاندى. «بەيبىتشىلىك پەن جاسامپازدىقتىڭ 20 جىلى» بيىلعى ەل مەرەيتويىنىڭ ۇرانى بولماق. تاۋەلسىزدىك كۇنىن اتاپ ءوتۋ كەزدەيسوق ەمەس. 1991 جىلدىڭ 16 جەلتوقسان كۇنى قازاقستاننىڭ جوعارى كەڭەسى رەسپۋبليكانىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن ەگەمەندىگى تۋرالى زاڭ قابىلدانعان بولاتىن. كسرو تاراعاننان كەيىن قازاقستان سوۆەتتىك سوسياليستىك رەسپۋبليكاسى سوڭعىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ءوز ەگەمەندىگىن الدى. بۇل قۇجات تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ كونستيتۋسيالىق - قۇقىقتىق نەگىزىن قالادى جانە وسى ۋاقىتتان باستاپ ونىڭ جاڭا تاريحى باستالدى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى جاريالاندى – زاڭ قازاق ۇلتىنىڭ ءوزىن - ءوزى بيلەۋ قۇقىعىن ناقتىلاپ بەردى. ءبىزدىڭ مەملەكەت ازاماتتاردىڭ ەركىندىگى مەن قۇقىعى ساقتالعان ازاماتتىق قوعام قۇرۋعا نىق سەنىممەن جول تارتىپ كەلەدى.
تاۋەلسىزدىك تۇعىرى عوي ۇل ەلدىڭ،
20 جاسىڭ قۇتتى بولسىن نۇر ەلىم.
20 جىلدا شىقتىڭ تالاي بەلەسكە،
قازاقستان جاساي بەرشى گۇل ەلىم!
وسى اتاۋلى مەرەكەگە وراي «تاۋەلسىزىدكتىڭ 20 شىڭى - 20 جۇلدىزدى كۇن» اياسىندا مادەني مۇرا باعدارلاماسىنا سايكەس 5 – سىنىپ وقۋشىلارى اراسىندا «قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارى - حالقىمىزدىڭ مادەني اسىل مۇراسى» تاقىرىبىندا سايىس وتكىزىلگەلى وتىر.
حالقىمىزدىڭ تاريحي - مادەني مۇرالارىنىڭ تۇرلەرى سان الۋان. سولاردىڭ قاي - قايسىسى دا ادامعا، سونىڭ يگىلىگىنە قىزمەت ەتۋگە باعىتتالعان.
وسىنداي اسا قۇندى مادەني يگىلىكتەردىڭ ءبىرى - ۇلت ويىندارى. بۇگىندە ويىندى حالىق پەداگوگيكاسىنىڭ قۇرامدى ءبىر بولىگى دەپ تەگىن ايتپاسا كەرەك، ادام بالاسى جاساعان جەتى كەرەمەتتىڭ قاتارىنا 8 - ءشى ەتىپ وسى ويىننىڭ اتالىپ ءجۇرۋى دە جايدان جاي ەمەس.
حالقىمىزدىڭ ۇلى پەرزەنتتەرىنىڭ ءبىرى، زامانىمىزدىڭ اسا كورنەكتى جازۋشىسى م. اۋەزوۆ: «ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ ءومىر كەشكەن - ۇزاق جىلدارىندا، وزدەرى قىزىقتاعان الۋان ويىن ونەرى بار عوي، ويىن دەگەن، مەنىڭ تۇسىنۋىمشە، كوڭىل كوتەرۋ، جۇرتتىڭ كوزىن قۋانتىپ، كوڭىلىن شاتتاندىرۋ عانا ەمەس، ويىننىڭ وزىنشە ءبىر ەرەكشە ماعىنالارى بولعان»، - دەپ تەگىن ايتپاسا كەرەك.
ۇلت ويىندارى - اتا - بابامىزدان بىزگە جەتكەن، وتكەن مەن بۇگىنگىنى بايلانىستىراتىن باعا جەتپەس بايلىعىمىز، اسىل قازىنامىز. سوندىقتان ونى ۇيرەنۋدىڭ، كۇندەلىكتى تۇرمىسقا پايدالانۋدىڭ زامانىمىزعا ساي ۇرپاق تاربيەلەۋگە پايداسى وراسان زور. ويىن بالانىڭ الدىنان ءومىردىڭ ەسىگىن اشىپ، ونىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىن وياتىپ، بۇكىل ومىرىنە ۇشتاسا بەرەدى.
ۆ. ن. سۋحوملينسكييدىڭ سوزىمەن ايتقاندا: «ويىنسىز اقىل - ويدىڭ قالىپتى دامۋى دا جوق جانە بولۋى دا مۇمكىن ەمەس. ويىن دۇنيەگە قاراي اشىلعان ۇلكەن جارىق تەرەزە ىسپەتتى، ول ارقىلى بالانىڭ رۋحاني سەزىمى جاسامپاز ومىرىمەن ۇشتاسىپ، ءوزىن قورشاعان، دۇنيە تۋرالى تۇسىنىك الادى. ويىن دەگەنىمىز ۇشقىن، بىلىمگە قۇمارلىق پەن ەلىكتەۋدىڭ مازداپ جانار وتى». مىنە، ويىن دەگەنىمىز تىنىسى كەڭ، الىسقا مەڭزەيتىن، ويدان ويعا جەتەلەيتىن، ادامعا قيالىمەن قانات بىتىرەتىن وسىنداي عاجايىپ نارسە، اقىل - وي جەتەكشىسى، دەنساۋلىق كەپىلى، ءومىر تىنىسى دەمەكپىز.
قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارى: بەس تاس، التىباقان، توعىزقۇمالاق، تەڭگە الۋ، قىز قۋۋ، اۋدارىسپاق، جامبى اتۋ، اسىق ويناۋ، قول كۇرەس، اقسۇيەك ت. ب. سپورتتىق سيپاتپەن بىرگە ۇلكەن تاربيەلىك ماڭىزعا دا يە بولدى.
بۇگىنگى وتكىزىلگەلى وتىرعان سايىسىمىزدىڭ تۋرلارىمەن تانىس بولىڭىزدار.
1. تانىستىرۋ (ءار توپ وزدەرىنىڭ اتىمەن جانە توپ مۇشەلەرىن
تانىستىرۋ)
2. جامبى اتۋ.
3. اۋدارىسپاق
4. ۇشتى - ۇشتى
5. تەڭگە الۋ
6. اسىق ويىنى
7. بىلەكتەسۋ (قول كۇرەس)
8. مىرشىم - مىرشىم
ماناشى ۇلى تۇياقپاي جىرىندا:
بالالارمەن وينايدى
ويناپ ءجۇرىپ ول بالا
كەۋدەگە اقىل ويلايدى» - دەپ تۇيىندەيدى.
سايىسقا قاتىسقالى وتىرعان 2 توپتى ورتاعا شاقىرامىز. بۇگىنگى وتكەلى وتىرعان سايىسىمىزدى ءادىل باعالاۋ ءۇشىن ءادىل قازىلار القاسىن سايلاپ الايىق. 1. ب. كارچالوۆا - مەكتەپ ديرەكتورىنىڭ تاربيە جۇمىسىنىڭ ورىن 2. ا. داۋىلوۆا – قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى.
3. ا. پشانوۆا - تالىمگەر.
1. «تۇلپار» توبى (وزدەرىن تانىستىرادى)
2. «قىران توبى» (وزدەرىن تانىستىرادى)
سايىسىمىزدىڭ 2 - ءشى تۋرى «جامبى اتۋ»
بۇل سايىس مەرگەندەر سايىسى. ۇلكەن تويلاردا ارنايى جۇلدە تاعايىندالىپ وتكىزىلەدى. جامبىنى اتىپ تۇسىرگەن ادام جۇلدەگە يە بولادى. ۇلكەن تويلاردا جاياۋ نەمەسە ات ۇستىنەن سىرىق باسىنداعى تەڭگەنى اتىپ ءتۇسىرۋ. ويىنشى ساداق جەبەسىن نىساناعا ءارى تەز ءدال تيگىزۋ كەرەك. ءبىزدىڭ ويىنشىلارىمىز ءىلۋلى تۇرعان تەڭگەنى كوزدەپ اتادى. جەبەسى ءدال تيگەن جاعدايدا ۇپايعا يە بولادى.
جۇرگىزۋشى: كەلەسى تۋرىمىز «اۋدارىسپاق» دەپ اتالادى. وتە كونە داۋىردەن كەلە جاتقان قازاق حالقىنىڭ ۇلت ويىندارىنىڭ ءبىرى. «اۋدارىسپاق» ول – قازاق حالقىنىڭ اراسىندا كەڭىنەن تاراعان ويىن. اتقا مىنگەن ەكى جىگىت جەكپە - جەككە شىعىپ، ءبىرىن - ءبىرى اتتان اۋدارىپ تاستاۋعا تىرىسادى.
ەكى توپتان 4 وقۋشى شىعىپ وسى اۋدارىسپاق ويىنىن كورسەتەدى. قاي توپ جەڭسە سول توپقا ۇپاي قوسىلادى.
جۇرگىزۋشى: سايىسىمىزدىڭ كەلەسى 4 - تۋرى «ۇشتى - ۇشتى» ويىنى. باستاۋشى وعان قاتىسۋشىلاردى جاڭىلىستىرۋ ءۇشىن تەز - تەز ۇشاتىن، ۇشپايتىن زاتتاردى ارالاستىرىپ ايتادى. شارت بويىنشا ويناۋشىلار ۇشاتىن زاتتارعا عانا قولىن كوتەرۋگە ءتيىستى. ولار ۇشپايتىن زاتقا قولىن كوتەرىپ قالسا، ايىبىنا ءوز ونەرىن كورسەتەدى. ال ءبىزدىڭ ويىنشىلارىمىز جاڭىلىسپاي ۇشاتىن عانا زاتقا قول كوتەرگەن جاعدايدا ۇپايعا يە بولادى.
1 - توپقا ۇشتى - ۇشتى – تارعاق ۇشتى
ۇشتى - ۇشتى – جارعاق ۇشتى
ۇشتى - ۇشتى – ۇكى ۇشتى
ۇشتى - ۇشتى – تۇلكى ۇشتى
ۇشتى - ۇشتى – بۇيرەك ۇشتى
ۇشتى - ۇشتى – ۇيرەك ۇشتى
2 - توپقا. ۇشتى - ۇشتى – كەكىلىك ۇشتى
ۇشتى - ۇشتى – كەكىلىڭ ۇشتى
ۇشتى - ۇشتى – ىركىت ۇشتى
ۇشتى - ۇشتى – بۇركىت ۇشتى
ۇشتى - ۇشتى – ەبەلەك ۇشتى
ۇشتى - ۇشتى – كوبەلەك ۇشتى
ۇشتى - ۇشتى – قىزعىش ۇشتى
ۇشتى - ۇشتى – سىزعىش ۇشتى
ۇشتى - ۇشتى – تىرنا ۇشتى
ۇشتى - ۇشتى – تىرما ۇشتى
ويىنىمىزدىڭ كەلەسى تۋرى «تەڭگە الۋ»
ەرتەدەن كەلە جاتقان قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارىمىزدىڭ ءبىرى – «تەڭگە الۋ». تەڭگە ءىلۋ دە ات سپورتىنا جاتاتىن ويىننىڭ ءبىرى. تەڭگە الۋ ويىنى تەگىس جەردە وتكىزىلەدى. جەردە جاتقان تەڭگەنى اتپەن شاۋىپ كەلە جاتىپ ءىلىپ الۋ ءۇشىن ۇلكەن ەپتىلىكتى، ات قۇلاعىندا وينايتىن شاباندوزدىق تاجىريبەنى تالاپ ەتەدى. تەڭگەنى جەردەن ءىلىپ العاندارعا بايگە بەرىلەدى. ەرتەدە ۇلكەندىگى اق توقىمداي كيىزدىڭ ۇستىندە 50، 20، 15 تيىندىق مايدا اقشالاردى سالىپ قوياتىن بولعان. سونداي كىشىرەك زاتتى ات ۇستىنەن ەڭكەيىپ كوتەرىپ اكەتەتىن ادام جەڭىمپاز اتانادى.
ەندى ءبىزدىڭ سايىسكەرلەرىمىز شەڭبەر ىشىندە تۇرعان تەڭگەنى ءبىر وقۋشى، ءبىر وقۋشىنى ارقالاۋ ارقىلى تەز جۇگىرىپ بارىپ، شاپشاڭدىقپەن ەپتىلىكپەن الۋلارى كەرەك. ەكى توپتان وقۋشى ورتاعا شىعادى.
جۇرگىزۋشى: سايىسىمىزدىڭ كەلەسى 6 - تۋرى «اسىق ويىنى». ۇلتتىق ويىندارى كوبىنەسە ءار حالىقتىڭ الەۋمەتتىك - ەكونوميكالىق جاعدايلارىنا، شارۋاشىلىق مۇمكىندىكتەرىنە بايلانىستى قالىپتاسادى. اسىق ويىندارى ۇلت ويىندارىنىڭ ىشىندەگى ارعىدان كەلە جاتقان كونەلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. اسىق ويىنى بالانىڭ جاستايىنان جۇيكە جۇيەلەرىن شىڭداپ، ولاردى دالدىككە، ۇستامدىلىققا، بايسالدىلىققا تاربيەلەيدى. بۇل ويىننىڭ شارتى ءبىر توپ بالا، جينالىپ كەلىپ، تەگىس جەرگە ءتورت بۇرىشتى سىزىق سىزادى. سول ءتورت بۇرىشتى ورتاسىنان تەڭ ەكىگە بولەدى. 1ح1، 5م. مولشەردە. اسىق اتاتىن ورىن بەلگىلەيدى.
ويىنشى اسىقتى ءدال تيگىزىپ سىزىقتان شىعارسا، ونى الادى دا، ساقا تۇسكەن جەردەن قايتا اتادى. ەگەر ونىڭ ساقاسى اسىققا تيمەي كەتسە، اسىقتى كەلەسى ويىنشى اتادى.
ال ەندى سايىسكەرلەرىمىزبەن اسىق اتۋ ويىنىن باستايمىز. وقۋشىلارىمىزعا ويىننىڭ شارتى تۇسىنىكتى بولدى. ءار توپ قانشا اسىق اتىپ السا، سونشا ۇپايعا يە بولادى.
جۇرگىزۋشى: سايىسىمىزدىڭ كەلەسى ءبولىمى «بىلەكتەسۋ» دەپ اتالادى. بۇل ويىن كۇش سىناسۋ ءۇشىن وينالادى. ءبىر ستولدىڭ شەتىنە قاراما - قارسى وتىرعان ەكى ويىنشى وڭ قولدارىنىڭ شىنتاعىن ستولعا قويادى دا، ءبىرىنىڭ قولىن ءبىرى الاقانداستىرا مىقتاپ ۇستايدى. سول جاقتاعى قولدارىن اركىم ءوزىنىڭ وڭ جاق قولتىعىنا تىعىپ الادى. وسىلاي ۇستاسىپ العان ەكى پالۋان، ويىن باستاۋشى بەلگى بەرىسىمەن، شىنتاقتارىن سول ورىنىنان قوزعاماي، قارسىسىنداعى پالۋاننىڭ تىرەۋلى قولىن شالقاسىنان تۇسىرۋگە ۇمتىلادى. بىلەگى تايىپ جانتايعان پالۋان جەڭىلەدى. بۇل بىلەك كۇشىنىڭ جەتىلۋىنە كومەكتەسەدى.
ويىندى ءارى قاراي جالعاستىرۋ ءۇشىن ەكى توپتى ورتاعا شاقىرايىق. ەكى توپتان ءبىر - ءبىر ويىنشىدان شىعىپ كۇش سىناسادى. بارلىق ويىنشى تۇگەل قاتىسادى.
جۇرگىزۋشى: سايىسىمىزدىڭ سوڭعى تۋرى «مىرشىم - مىرشىم».
«مىرشىم - مىرشىم» ويىنى وتە ەرتەدەن قالىپتاسىپ كەلە جاتقان، كوبىنەسە ويىن - ساۋىق كەشتەردە وينالاتىن ويىن. ويىنشىلار قانشالىقتى كوپ بولسا، ويىن سونشالىقتى قىزىقتى بولادى. ويىنعا قاتىسۋشىلاردىڭ جاس مولشەرىنە قاراماي قاتىسا بەرۋگە بولادى. ويىن جۇرگىزۋشى ويىنشىلاردى جايعاسىپ وتىرعاننان كەيىن ءبىر ويىنشىنى شىعارادى. وتىرعان ويىنشىلاردىڭ بىرەۋىنىڭ اۋزىنا تيىن سالىنادى. قالعان ويىنشىلاردىڭ اۋىزدارىندا ەش نارسە جوق. ويىن جۇرگىزۋشى ايتقان مىرىم - مىرىم دەگەن ءسوزدى قايتالايدى. ويىنشىنىڭ اۋزىندا تيىن بار ەكەنىن تابۋ كەرەك. بۇل ويىننىڭ نەگىزگى ماقساتى وقۋشىلاردى بايقامپازدىققا، تاپقىرلىققا تاربيەلەۋ.
وقۋشىلارىمىز وسى ويىندى ويناۋ ءۇشىن ورتاعا 1 - ءشى توپتى شاقىرامىز. ءبىزدىڭ ويىنشىلارىمىز اۋىزدارىنا 2 ءتۇيىر كونفەت سالىپ الىپ مىرىم - مىرىم دەپ ايتىپ وتىرادى. كەلەسى توپتان ءبىر وقۋشى شىعىپ قاي وقۋشىنىڭ اۋزىندا كونفەت بار ەكەنىن تابۋى كەرەك. تاۋىپ السا ۇپاي الادى. ەكى توپ كەزەكپەن ويىنعا شىعادى
تاۋەلسىز تويعا ارنالعان،
بۇگىنگى بايگە قانداي - دى!
كىم كەلەدى ەكەن الدىدا،
جارىس پەن جۇيرىك تاڭدايدى.
وسى وتكىزىلىپ وتىرعان سايىسىمىزدىڭ باعاسىن بەرۋ ءۇشىن ءادىلقازى القاسىنا ءسوز بەرەمىز.
ماڭگى تولى قازاعىمنىڭ عۇمىرى
سان اسىلدىڭ اشىلىپ تۇر تۇعىرى
كەشە عانا كەرەكسىز عىپ تاستاعان
عاجاپ ەكەن ادەبى مەن عۇرىبى
بۇگىنگى تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعىنا وراي مادەني مۇرا باعدارلاماسىنىڭ ءبىر بولىگى اياسىندا وتكىزىلىپ وتىرعان «قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارى - حالقىمىزدىڭ مادەني اسىل مۇراسى» اتتى سايىسىمىزدى اياقتايمىز.
You Might Also Like
