قورقىت اتا كىتابى
يرجانوۆ مۇراتبەك ميرمارال ۇلى
تاجىريبە ستانساسى نەگىزگى مەكتەبىنىڭ
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
سىنىبى: ءىح سىنىپ
تاقىرىبى: «قورقىت اتا كىتابى»
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: قورقىت اتا تۋرالى ايتا وتىرىپ، ول تۋرالى اڭىزداردان مالىمەت بەرۋ؛
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردى ءوز ويىن ايتا بىلۋگە، ساۋاتتى مازمۇنداۋعا، مانەرلەپ وقۋعا داعدىلاندىرۋ؛
تاربيەلىك: ەلىن، جەرىن سۇيۋگە، جاماندىق پەن جاقسىلىق شەگىن ايىرا بىلگە تاربيەلەۋ.
ساباق ءتۇرى: ءداستۇرلى ساباق
ساباق ءتيپى: ارالاس ساباق
ءادىس - ءتاسىلى: مانەرلەپ وقۋ، تالداۋ، سالىستىرۋ، ىزدەندىرۋ، اناليزدەۋ
ءپانارالىق بايلانىس: مۋزىكا، تاريح
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: سلايد، كەسپە قاعازدار، اۋديو ديسك، قورقىت اتا پورترەتى.
ساباق بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ا) وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ
ءا) وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ:
كۇلتەگىن جىرلارى تۋرالى اڭگىمەلەۋ.
ءىىى. جاڭا ساباق.
وي شاقىرۋ.
تاقتادا قورقىت پورترەتى كورسەتىلەدى
ويلارىڭا ەڭ ءبىرىنشى قانداي وي كەلەدى؟
جاقسى، وسى قوبىز دەگەن مۋزىكالىق اسپاپتى العاش رەت جاساعان قورقىت اتانىڭ كىتابى تۋرالى اڭگىمەلەسەمىز.
ولاي بولسا بۇگىنگى ساباعىمىزدىڭ تاقىرىبى: قورقىت اتا كىتابى.
ساباقتىڭ ماقسات - مىندەتتەرىمەن تانىستىرۋ
قورقىت اتا – VIII عاسىردا سىرداريا وزەنىنىڭ بويىندا بۇرىنعى جانكەنت قالاسى ماڭىندا ءومىر سۇرگەن داناگوي كورىپكەل، اسقان كۇيشى، باقسى، جىرشى، ەل باسقارعان كورنەكتى قايراتكەر. قوبىز اسپابىن العاش ويلاپ تاپقان، ۇرپاقتارعا «جەلمايا»، «ۇشاردىڭ ۇلۋى»، «ءاۋپپاي»، «اققۋ»، «ەلىم - اي!»، «تارعىل تانا» ت. ب. كۇيلەردى قالدىرعان ۇلى ونەرپاز قوبىزشى، كۇي اتاسى.
«قورقىت» ءسوزى ەرتەدەگى تۇركىلەردىڭ «حۇر – كىسى» جانە «حىت – قۇت» سوزدەرىنەن شىققان. ول «قۇت اكەلۋشى كىسى» دەگەن ماعىنانى بەرەدى.
قورقىت تۋرالى اڭىز كوپ تاراعان. ءبىر اڭىزدا: ونىڭ ەرەكشە تۋۋ تاريحى، اناسىنىڭ ونى ءۇش جىل كوتەرگەنى، ۇزاق تولعاتقانى، ءسابي دۇنيەگە كەلەر كەزدە اسپاندى قارا بۇلت باسىپ، نايزاعاي ويناعانى، نوسەر جاڭبىردىڭ قۇيعانى، ادامداردىڭ بۇل قۇبىلىستان قاتتى قورقىپ، بالاعا قورقىت دەپ ات قويعانى، بالا تۋعان كەزدە اسپان شايداي اشىلىپ، الەمگە كۇن ساۋلەسىنىڭ توگىلگەنى، ءسابيدىڭ بىردەن سويلەپ كەتكەندىگى ايتىلادى. تاعى ءبىر اڭىزدا قورقىت جەلماياعا ءمىنىپ الىپ، ولمەيتىن جەر ىزدەۋ ءۇشىن دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن تۇگەل ارالايدى. ءبىراق ونىڭ الدىنان شىققان كوك مايسا "قۋراپ سولدىم" دەپ، اسپانمەن تىلدەسكەن اسقار تاۋ "بۇرىن ساۋلەتتى ەدىك، مىجىرايعىش بىتتىك" - دەپ مۇڭايادى. جاپىراعى سارعايعان قارا ورمان قايعىمەن باسىن شايقايدى. ول قايدا بارسا دا كور قازىپ جاتقاندارعا كەزدەسەدى. قورقىت ولىمگە قارسى ەم ىزدەۋگە ارەكەتتەنەدى، ءبىراق ول ەڭبەگىنەن دە ەشتەڭە شىقپايدى. سوڭىندا "ولمەيتىن نارسە جوق ەكەن" دەگەن قورىتىندى جاساپ، ءومىرىنىڭ كەيىنگى كەزىن قوبىزدا ماڭگىلىكتىڭ كۇيىن تارتۋمەن وتكىزەدى. ولمەۋدى، ماڭگى ءومىردى قوبىز ۇنىنەن ىزدەيدى. ول كۇيلەرىن تولاسسىز تارتىپ، دۇنيەدەن وتەدى.
قورقىت بابامىز اسقان كۇيشى عانا ەمەس، قازاق مۋزىكاسىنىڭ، ءان - كۇي ونەرىنىڭ اتاسى. كۇيشى قوبىزى بىردە تاعدىردىڭ قايعى - مۇڭىن شەرتىپ، بوتاداي بوزدايدى، بىردە ماڭگىلىك ءومىر مەن سۇلۋلىق جىرىن توگىپ، اققۋداي سىزىلا سۇڭقىلدايدى.
قورقىت تۋىندىلارىنىڭ ءارقايسىسىنىڭ شىعۋ تاريحى تۋرالى اڭىزدار بار.
"ۇشاردىڭ ۇلۋى". ءبىر جەسىر كەمپىردىڭ جالعىز بالاسى بولادى. ول قۇس سالىپ، يت جۇگىرتكەن ساياتشى ەكەن. قاشقان اڭدى قۇتقارمايتىن "ۇشار" دەگەن تازىسى، جەلمەن جارىسقان جۇيرىك اتى بار ەكەن. كۇندەردىڭ كۇنىندە جىگىت كەنەتتەن قايتىس بولادى. سول كەزدەگى ەلدىڭ ادەپ - عۇرپى بويىنشا، ولىكتى جەرلەگەننەن كەيىن جۇرت قونىس جاڭارتىپ، باسقا جەرگە كوشەدى ەكەن. جاڭا ورىنعا كوشىپ كەلگەننەن كەيىن كەمپىر بالاسىنان قالعان كوز – تازىنى ىزدەسە، ول ءۇشتى - كۇيلى جوق بولىپ شىعادى. "ەسكى جۇرتتا قالعان شىعار" - دەپ، انا بۇرىنعى قونىستارىنا قايتىپ كەلسە، ايتقانداي - اق، ۇشار يەسىن قيىپ كەتە الماي، مولا باسىندا ساي - سۇيەكتى سىرقىراتا اسپانعا قاراپ ۇلىپ وتىر ەكەن. مۇنى كورگەن اناسى دا: جالعىزىمنان ايرىلدىم، قاناتىمنان قايرىلدىم، ۇشار، ۇشار كا، كا... - دەپ اڭىرايدى. يەن دالادا جالعىزىنىڭ ارتىندا قالعان انا مەن يەسىنىڭ ايرىلعان تازى – ەكەۋى قوس مۇڭلىق قوسىلىپ كۇڭىرەنەدى. قورقىتتىڭ وسى وقيعاعا بايلانىستى تەبىرەنىپ شىعارعان كۇيى "ۇشاردىڭ ۇلۋى" دەپ اتالادى.
سەرگىتۋ ءساتى.
كۇي «ۇشاردىڭ ۇلۋى»
ءوزى ولگەنمەن ارتىندا كۇيلەرى، ۇلعاتتى سوزدەرى قالدى. ال ادەبيەت تاريحىندا دەرەكتى تۇردە قورقىت اتا كىتابى بار.
«قورقىت اتا كىتابى» («كيتاب - ي ءدادام كوركۋت عالي ليسان تايفا وعۋزان») – قاھارماندىق ەپوس ۇلگىسى، وعىز - قىپشاق ءداۋىرىنىڭ جازبا مۇراسى.
«قورقىت اتا كىتابىن» تۇڭعىش زەرتتەۋشى – نەمىس عالىمى ن. ف. ديس.
«قورقىت اتا كىتابىنىڭ» ەكى نۇسقاسى ساقتالعان. درەزدەن نۇسقاسى (12 جىردان تۇرادى) جانە ۆاتيكان نۇسقاسى (6 جىردان تۇرادى).
ءحىح عاسىردا بۇل جازبا ەسكەرتكىشتى زەرتتەپ، اۋدارۋ ىسىمەن اكادەميك ۆ. ۆ. بارتولد اينالىسىپ، جەكە تارماقتارىن جاريالادى. كەيىن بۇل اۋدارما «دەدە گورگۋد» (باكۋ، 1950)، «كنيگا موەگو دەدا كوركۋتا (م. – ل.، 1962) دەگەن اتپەن جارىق كوردى. ءا. قوڭىراتبايەۆتىڭ اۋدارۋىمەن قازاق تىلىندە 1986 جىلى تۇڭعىش رەت باسىلدى.
«قورقىت اتا كىتابىن» قازاقستاندا م. اۋەزوۆ، ءا. مارعۇلان، ءا. قوڭىراتبايەۆ، راحمانقۇل بەردىبايەۆ، ح. سۇيىنشالييەۆ، ن. كەلىمبەتوۆ، م. جولداسبەكوۆ، ش. ىبرايەۆ ت. ب. ەڭبەكتەرىندە زەرتتەلدى.
كىتاپتىڭ 1300 جىلدىعى 1999جىلى يۋنەسكو تاراپىنان حالىقارالىق دەڭگەيدە اتاپ ءوتىلدى، «قورقىت اتا» ەنسيكلوپەديالار جيناعى جارىققا شىقتى.
كىتاپتا قازاق حالقىنىڭ قۇرىلۋىنا تىكەلەي قاتىسى بار، تاريحتا بەلگىلى وعىز تايپالارىنىڭ تاعدىرىنا بايلانىستى وقيعالار باياندالادى.
قورقىت اتا كىتابى مىناداي جىرلاردان تۇرادى:
1. دەرسەحان ۇلى بۇقاش تۋرالى جىر؛
2. قازانسالار اۋىلىنا جاۋ قالاي شاپقانى تۋرالى جىر؛
3. بايىس - بايرەكە، ءبايبورى ۇلى تۋرالى جىر؛
4. قازانبەك ۇلى ورازبەك قالاي تۇتقىنعا تۇسكەنى تۋرالى جىر؛
5. دومرۋىل، دوقا قوجا (قاجى) ۇلى تۋرالى جىر؛
6. قاڭلى قوجا ۇلى قانتورەلى تۋرالى جىر؛
7. قازىلەكە قوجا ۇلى جۇگەنەك تۋرالى جىر؛
8. بيسات قالاي جالعىز كوزدى ديۋ توبەكوزدى ولتىرگەنى تۋرالى جىر؛
9. بەگيلا بالاسى امرەن تۋرالى جىر؛
10. ءۇيسىن قوجا ۇلى بالاسى سەكرەك تۋرالى جىر؛
11. سالار قازان قالاي تۇتقىنعا ءتۇستى جانە ونى ۇلى وراز قالاي بوساتقانى تۋرالى جىر؛
12. سىرتقى وعىزدار ىشكى وعىزدارعا قارسى سوعىسقانى تۋرالى جانە بامسا - بايراق قالاي مەرت بولعانى تۋرالى جىر.
كىتاپ كەيىپكەرلەرىنە بامسا - بايراق، قارا - كونە، قارا بوداق، قان ءتورالى، قازان - سالور، قۇلباش، وقشى، وراز، سونداي - اق ارۋز، امەن، ءامران، بەك ۇلى، بيسات، دۇلەك بوران، دونداز، قيان سەلجۇك، قاندى، قانىق حان، رۇستەمدەر جاتادى. جىردىڭ باس كەيىپكەرى – قورقىت. ول وعىز ەلىنىڭ اقىلشىسى، داناسى، ۇلكەن جىراۋ. ونىڭ ەسىمى كوپتەگەن تۇركى تايپالارىنا ورتاق، تاريحي ەتنيكالىق اتاۋى دا ايقىن.
قورقىت تۋرالى بىردەن - ءبىر جازبا دەرەك بولىپ تابىلاتىن «قورقىت اتا كىتابى» بىلاي باستالادى: «بايات رۋىندا قورقىت اتا دەيتىن بىلىكتى، ساۋەگەي ادام بولىپتى. ءتاڭىر زەردەسىنە سالعان سوڭ ونىڭ بارلىق بولجامدارى قاتەسىز بولعان... وعىز تايپالارىندا قورقىت اتا ەڭ قيىن دەگەن ماسەلەلەردى شەشكەن. قانداي عانا قيىن ءىس بولماسىن، قورقىتتىڭ كەڭەسىن الماي، ەل ەشبىر جۇمىسقا قول ۇرماعان. ەل ونىڭ بارلىق وسيەتىن (بيلىگىن) بۇلجىتپاي ورىنداعان».
ماعىنانى اشۋ.
1. ەجەلگى دۇشپان دوس بولماس.
2. ازەلدە جازىلماسا، قۇل باسىنا قازا كەلمەس،
اجال ۋاقىتى جەتپەيىنشە، ەشكىم دە ولمەس.
3. جات بالانى قانشا ساقتاساڭ دا، ول ۇل بولماس، ول ءىشىپ - جەر، كيەر دە كەتەر، ءبىراق كوردىم دەمەس.
4. مىنگەن اتىڭ قينالمايىنشا جول الىنباس،
ەر مالىن قيمايىنشا اتى شىقپاس.
5. كۇل توبە بولماس، كۇيەۋ بالا ۇل بولماس.
6. قىز انادان كورمەيىنشە، ونەگە الماس.
ۇل اتادان كورمەيىنشە ساپار شەكپەس.
وقۋلىقپەن جۇمىس.
ءىV. ءبىلىمدى بەكىتۋ.
بليس تەست:
1. قورقىت اتا كىم؟
ا) حان، ءامىرشى
ۆ) باتىر، قولباسشى
س) جىراۋ، كۇيشى
2. اڭىز اڭگىمەلەردىڭ ەرتەگىلەردەن ايىرماشىلىعىن كورسەتىڭدەر:
ا) كەيىپكەرلەرى تاريحتا بولعان ادامدار
ۆ) قيالدان تۋعان ادامدار
س) ەش ايىرماشىلىعى جوق
3. قورقىت ءومىر سۇرگەن عاسىر
ا) ءىح عاسىر
ۆ) Vءى
س) Vءىىى
4. قورقىتتىڭ كۇيى:
ا)«اققۋ»
ۆ)«اداي»
س)«سارىارقا»
5. «قورقىت اتا كىتابى» قانشا جىردان تۇرادى؟
ا) 9
ۆ) 12
س) 14.
V. قورىتىندى
ءان «قورقىت»
Vءى. باعالاۋ:
Vءىى. ۇيگە بەرىلەتىن تاپسىرما:
1. قورقىت اتا تۋرالى اڭىزدار تابۋ (رەفەرات دايارلاۋ).
2. قوبىز تۋرالى، قوبىزدا تارتىلاتىن كۇيلەر تۋرالى قوسىمشا دەرەكتەر جيناۋ.
تاجىريبە ستانساسى نەگىزگى مەكتەبىنىڭ
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
سىنىبى: ءىح سىنىپ
تاقىرىبى: «قورقىت اتا كىتابى»
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: قورقىت اتا تۋرالى ايتا وتىرىپ، ول تۋرالى اڭىزداردان مالىمەت بەرۋ؛
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردى ءوز ويىن ايتا بىلۋگە، ساۋاتتى مازمۇنداۋعا، مانەرلەپ وقۋعا داعدىلاندىرۋ؛
تاربيەلىك: ەلىن، جەرىن سۇيۋگە، جاماندىق پەن جاقسىلىق شەگىن ايىرا بىلگە تاربيەلەۋ.
ساباق ءتۇرى: ءداستۇرلى ساباق
ساباق ءتيپى: ارالاس ساباق
ءادىس - ءتاسىلى: مانەرلەپ وقۋ، تالداۋ، سالىستىرۋ، ىزدەندىرۋ، اناليزدەۋ
ءپانارالىق بايلانىس: مۋزىكا، تاريح
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: سلايد، كەسپە قاعازدار، اۋديو ديسك، قورقىت اتا پورترەتى.
ساباق بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ا) وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ
ءا) وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ:
كۇلتەگىن جىرلارى تۋرالى اڭگىمەلەۋ.
ءىىى. جاڭا ساباق.
وي شاقىرۋ.
تاقتادا قورقىت پورترەتى كورسەتىلەدى
ويلارىڭا ەڭ ءبىرىنشى قانداي وي كەلەدى؟
جاقسى، وسى قوبىز دەگەن مۋزىكالىق اسپاپتى العاش رەت جاساعان قورقىت اتانىڭ كىتابى تۋرالى اڭگىمەلەسەمىز.
ولاي بولسا بۇگىنگى ساباعىمىزدىڭ تاقىرىبى: قورقىت اتا كىتابى.
ساباقتىڭ ماقسات - مىندەتتەرىمەن تانىستىرۋ
قورقىت اتا – VIII عاسىردا سىرداريا وزەنىنىڭ بويىندا بۇرىنعى جانكەنت قالاسى ماڭىندا ءومىر سۇرگەن داناگوي كورىپكەل، اسقان كۇيشى، باقسى، جىرشى، ەل باسقارعان كورنەكتى قايراتكەر. قوبىز اسپابىن العاش ويلاپ تاپقان، ۇرپاقتارعا «جەلمايا»، «ۇشاردىڭ ۇلۋى»، «ءاۋپپاي»، «اققۋ»، «ەلىم - اي!»، «تارعىل تانا» ت. ب. كۇيلەردى قالدىرعان ۇلى ونەرپاز قوبىزشى، كۇي اتاسى.
«قورقىت» ءسوزى ەرتەدەگى تۇركىلەردىڭ «حۇر – كىسى» جانە «حىت – قۇت» سوزدەرىنەن شىققان. ول «قۇت اكەلۋشى كىسى» دەگەن ماعىنانى بەرەدى.
قورقىت تۋرالى اڭىز كوپ تاراعان. ءبىر اڭىزدا: ونىڭ ەرەكشە تۋۋ تاريحى، اناسىنىڭ ونى ءۇش جىل كوتەرگەنى، ۇزاق تولعاتقانى، ءسابي دۇنيەگە كەلەر كەزدە اسپاندى قارا بۇلت باسىپ، نايزاعاي ويناعانى، نوسەر جاڭبىردىڭ قۇيعانى، ادامداردىڭ بۇل قۇبىلىستان قاتتى قورقىپ، بالاعا قورقىت دەپ ات قويعانى، بالا تۋعان كەزدە اسپان شايداي اشىلىپ، الەمگە كۇن ساۋلەسىنىڭ توگىلگەنى، ءسابيدىڭ بىردەن سويلەپ كەتكەندىگى ايتىلادى. تاعى ءبىر اڭىزدا قورقىت جەلماياعا ءمىنىپ الىپ، ولمەيتىن جەر ىزدەۋ ءۇشىن دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن تۇگەل ارالايدى. ءبىراق ونىڭ الدىنان شىققان كوك مايسا "قۋراپ سولدىم" دەپ، اسپانمەن تىلدەسكەن اسقار تاۋ "بۇرىن ساۋلەتتى ەدىك، مىجىرايعىش بىتتىك" - دەپ مۇڭايادى. جاپىراعى سارعايعان قارا ورمان قايعىمەن باسىن شايقايدى. ول قايدا بارسا دا كور قازىپ جاتقاندارعا كەزدەسەدى. قورقىت ولىمگە قارسى ەم ىزدەۋگە ارەكەتتەنەدى، ءبىراق ول ەڭبەگىنەن دە ەشتەڭە شىقپايدى. سوڭىندا "ولمەيتىن نارسە جوق ەكەن" دەگەن قورىتىندى جاساپ، ءومىرىنىڭ كەيىنگى كەزىن قوبىزدا ماڭگىلىكتىڭ كۇيىن تارتۋمەن وتكىزەدى. ولمەۋدى، ماڭگى ءومىردى قوبىز ۇنىنەن ىزدەيدى. ول كۇيلەرىن تولاسسىز تارتىپ، دۇنيەدەن وتەدى.
قورقىت بابامىز اسقان كۇيشى عانا ەمەس، قازاق مۋزىكاسىنىڭ، ءان - كۇي ونەرىنىڭ اتاسى. كۇيشى قوبىزى بىردە تاعدىردىڭ قايعى - مۇڭىن شەرتىپ، بوتاداي بوزدايدى، بىردە ماڭگىلىك ءومىر مەن سۇلۋلىق جىرىن توگىپ، اققۋداي سىزىلا سۇڭقىلدايدى.
قورقىت تۋىندىلارىنىڭ ءارقايسىسىنىڭ شىعۋ تاريحى تۋرالى اڭىزدار بار.
"ۇشاردىڭ ۇلۋى". ءبىر جەسىر كەمپىردىڭ جالعىز بالاسى بولادى. ول قۇس سالىپ، يت جۇگىرتكەن ساياتشى ەكەن. قاشقان اڭدى قۇتقارمايتىن "ۇشار" دەگەن تازىسى، جەلمەن جارىسقان جۇيرىك اتى بار ەكەن. كۇندەردىڭ كۇنىندە جىگىت كەنەتتەن قايتىس بولادى. سول كەزدەگى ەلدىڭ ادەپ - عۇرپى بويىنشا، ولىكتى جەرلەگەننەن كەيىن جۇرت قونىس جاڭارتىپ، باسقا جەرگە كوشەدى ەكەن. جاڭا ورىنعا كوشىپ كەلگەننەن كەيىن كەمپىر بالاسىنان قالعان كوز – تازىنى ىزدەسە، ول ءۇشتى - كۇيلى جوق بولىپ شىعادى. "ەسكى جۇرتتا قالعان شىعار" - دەپ، انا بۇرىنعى قونىستارىنا قايتىپ كەلسە، ايتقانداي - اق، ۇشار يەسىن قيىپ كەتە الماي، مولا باسىندا ساي - سۇيەكتى سىرقىراتا اسپانعا قاراپ ۇلىپ وتىر ەكەن. مۇنى كورگەن اناسى دا: جالعىزىمنان ايرىلدىم، قاناتىمنان قايرىلدىم، ۇشار، ۇشار كا، كا... - دەپ اڭىرايدى. يەن دالادا جالعىزىنىڭ ارتىندا قالعان انا مەن يەسىنىڭ ايرىلعان تازى – ەكەۋى قوس مۇڭلىق قوسىلىپ كۇڭىرەنەدى. قورقىتتىڭ وسى وقيعاعا بايلانىستى تەبىرەنىپ شىعارعان كۇيى "ۇشاردىڭ ۇلۋى" دەپ اتالادى.
سەرگىتۋ ءساتى.
كۇي «ۇشاردىڭ ۇلۋى»
ءوزى ولگەنمەن ارتىندا كۇيلەرى، ۇلعاتتى سوزدەرى قالدى. ال ادەبيەت تاريحىندا دەرەكتى تۇردە قورقىت اتا كىتابى بار.
«قورقىت اتا كىتابى» («كيتاب - ي ءدادام كوركۋت عالي ليسان تايفا وعۋزان») – قاھارماندىق ەپوس ۇلگىسى، وعىز - قىپشاق ءداۋىرىنىڭ جازبا مۇراسى.
«قورقىت اتا كىتابىن» تۇڭعىش زەرتتەۋشى – نەمىس عالىمى ن. ف. ديس.
«قورقىت اتا كىتابىنىڭ» ەكى نۇسقاسى ساقتالعان. درەزدەن نۇسقاسى (12 جىردان تۇرادى) جانە ۆاتيكان نۇسقاسى (6 جىردان تۇرادى).
ءحىح عاسىردا بۇل جازبا ەسكەرتكىشتى زەرتتەپ، اۋدارۋ ىسىمەن اكادەميك ۆ. ۆ. بارتولد اينالىسىپ، جەكە تارماقتارىن جاريالادى. كەيىن بۇل اۋدارما «دەدە گورگۋد» (باكۋ، 1950)، «كنيگا موەگو دەدا كوركۋتا (م. – ل.، 1962) دەگەن اتپەن جارىق كوردى. ءا. قوڭىراتبايەۆتىڭ اۋدارۋىمەن قازاق تىلىندە 1986 جىلى تۇڭعىش رەت باسىلدى.
«قورقىت اتا كىتابىن» قازاقستاندا م. اۋەزوۆ، ءا. مارعۇلان، ءا. قوڭىراتبايەۆ، راحمانقۇل بەردىبايەۆ، ح. سۇيىنشالييەۆ، ن. كەلىمبەتوۆ، م. جولداسبەكوۆ، ش. ىبرايەۆ ت. ب. ەڭبەكتەرىندە زەرتتەلدى.
كىتاپتىڭ 1300 جىلدىعى 1999جىلى يۋنەسكو تاراپىنان حالىقارالىق دەڭگەيدە اتاپ ءوتىلدى، «قورقىت اتا» ەنسيكلوپەديالار جيناعى جارىققا شىقتى.
كىتاپتا قازاق حالقىنىڭ قۇرىلۋىنا تىكەلەي قاتىسى بار، تاريحتا بەلگىلى وعىز تايپالارىنىڭ تاعدىرىنا بايلانىستى وقيعالار باياندالادى.
قورقىت اتا كىتابى مىناداي جىرلاردان تۇرادى:
1. دەرسەحان ۇلى بۇقاش تۋرالى جىر؛
2. قازانسالار اۋىلىنا جاۋ قالاي شاپقانى تۋرالى جىر؛
3. بايىس - بايرەكە، ءبايبورى ۇلى تۋرالى جىر؛
4. قازانبەك ۇلى ورازبەك قالاي تۇتقىنعا تۇسكەنى تۋرالى جىر؛
5. دومرۋىل، دوقا قوجا (قاجى) ۇلى تۋرالى جىر؛
6. قاڭلى قوجا ۇلى قانتورەلى تۋرالى جىر؛
7. قازىلەكە قوجا ۇلى جۇگەنەك تۋرالى جىر؛
8. بيسات قالاي جالعىز كوزدى ديۋ توبەكوزدى ولتىرگەنى تۋرالى جىر؛
9. بەگيلا بالاسى امرەن تۋرالى جىر؛
10. ءۇيسىن قوجا ۇلى بالاسى سەكرەك تۋرالى جىر؛
11. سالار قازان قالاي تۇتقىنعا ءتۇستى جانە ونى ۇلى وراز قالاي بوساتقانى تۋرالى جىر؛
12. سىرتقى وعىزدار ىشكى وعىزدارعا قارسى سوعىسقانى تۋرالى جانە بامسا - بايراق قالاي مەرت بولعانى تۋرالى جىر.
كىتاپ كەيىپكەرلەرىنە بامسا - بايراق، قارا - كونە، قارا بوداق، قان ءتورالى، قازان - سالور، قۇلباش، وقشى، وراز، سونداي - اق ارۋز، امەن، ءامران، بەك ۇلى، بيسات، دۇلەك بوران، دونداز، قيان سەلجۇك، قاندى، قانىق حان، رۇستەمدەر جاتادى. جىردىڭ باس كەيىپكەرى – قورقىت. ول وعىز ەلىنىڭ اقىلشىسى، داناسى، ۇلكەن جىراۋ. ونىڭ ەسىمى كوپتەگەن تۇركى تايپالارىنا ورتاق، تاريحي ەتنيكالىق اتاۋى دا ايقىن.
قورقىت تۋرالى بىردەن - ءبىر جازبا دەرەك بولىپ تابىلاتىن «قورقىت اتا كىتابى» بىلاي باستالادى: «بايات رۋىندا قورقىت اتا دەيتىن بىلىكتى، ساۋەگەي ادام بولىپتى. ءتاڭىر زەردەسىنە سالعان سوڭ ونىڭ بارلىق بولجامدارى قاتەسىز بولعان... وعىز تايپالارىندا قورقىت اتا ەڭ قيىن دەگەن ماسەلەلەردى شەشكەن. قانداي عانا قيىن ءىس بولماسىن، قورقىتتىڭ كەڭەسىن الماي، ەل ەشبىر جۇمىسقا قول ۇرماعان. ەل ونىڭ بارلىق وسيەتىن (بيلىگىن) بۇلجىتپاي ورىنداعان».
ماعىنانى اشۋ.
1. ەجەلگى دۇشپان دوس بولماس.
2. ازەلدە جازىلماسا، قۇل باسىنا قازا كەلمەس،
اجال ۋاقىتى جەتپەيىنشە، ەشكىم دە ولمەس.
3. جات بالانى قانشا ساقتاساڭ دا، ول ۇل بولماس، ول ءىشىپ - جەر، كيەر دە كەتەر، ءبىراق كوردىم دەمەس.
4. مىنگەن اتىڭ قينالمايىنشا جول الىنباس،
ەر مالىن قيمايىنشا اتى شىقپاس.
5. كۇل توبە بولماس، كۇيەۋ بالا ۇل بولماس.
6. قىز انادان كورمەيىنشە، ونەگە الماس.
ۇل اتادان كورمەيىنشە ساپار شەكپەس.
وقۋلىقپەن جۇمىس.
ءىV. ءبىلىمدى بەكىتۋ.
بليس تەست:
1. قورقىت اتا كىم؟
ا) حان، ءامىرشى
ۆ) باتىر، قولباسشى
س) جىراۋ، كۇيشى
2. اڭىز اڭگىمەلەردىڭ ەرتەگىلەردەن ايىرماشىلىعىن كورسەتىڭدەر:
ا) كەيىپكەرلەرى تاريحتا بولعان ادامدار
ۆ) قيالدان تۋعان ادامدار
س) ەش ايىرماشىلىعى جوق
3. قورقىت ءومىر سۇرگەن عاسىر
ا) ءىح عاسىر
ۆ) Vءى
س) Vءىىى
4. قورقىتتىڭ كۇيى:
ا)«اققۋ»
ۆ)«اداي»
س)«سارىارقا»
5. «قورقىت اتا كىتابى» قانشا جىردان تۇرادى؟
ا) 9
ۆ) 12
س) 14.
V. قورىتىندى
ءان «قورقىت»
Vءى. باعالاۋ:
Vءىى. ۇيگە بەرىلەتىن تاپسىرما:
1. قورقىت اتا تۋرالى اڭىزدار تابۋ (رەفەرات دايارلاۋ).
2. قوبىز تۋرالى، قوبىزدا تارتىلاتىن كۇيلەر تۋرالى قوسىمشا دەرەكتەر جيناۋ.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
