قورقىت اتا كىتابى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: قورقىت اتا كىتابى
ساباقتىڭ ماقساتى: وعىز ادەبيەتى نۇسقالارى جايلى مالىمەتتەرمەن تانىستىرۋ. بۇل ءداۋىر ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى نۇسقاسى «قورقىت اتا كىتابى» تۋرالى بىلىمدەرىن كەڭەيتۋ. قورقىتتىڭ ناقىل سوزدەرىنە تالداۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ نەگىزىندە قازاق ماقال - ماتەلدەرىمەن سالىستىرۋ، ۇقساستىقتارىن انىقتاتۋ. ناقىل سوزدەرىنىڭ تاربيەلىك ءمانىن تانىتۋ.
تاربيەلىك ماڭىزىنا تالداۋ جاساتا وتىرىپ، ەل ەسىمىندە ماڭگىلىك قالعان تاريحي تۇلعالاردى دارىپتەۋگە، ۇلگى - ونەگە الۋعا شاقىرۋ.
ساباق ءتۇرى: ءدارىس ساباعى
س. تەحنولوگياسى: ق. بىتىبايەۆانىڭ «جاڭا ءبىلىمدى مەڭگەرتۋ تەحنولوگياسى»
ساباق ءادىسى: مانەرلەپ وكۋ، توپتىق جۇمىستار، سالىستىرۋ، دالەلدەۋ
ءپانارالىق بايلانىس. مۋزىكا: قورقىت كۇيلەرى. تاريح.
قولدانىلاتىن ادەبيەتتەر: 1. قازاق ادەبيەتى. 8 - سىنىپ. س. ماقپىر ۇلى. گ. قۇرمانباي. ا. قىراۋبايەۆا. الماتى «مەكتەپ» 2004. 2. قورقىت اتا كىتابى. الماتى، «جازۋشى»، 1986، 1994. اۋدارعاندار: ءا. قوڭىراتبايەۆ، ب. ىسقاقوۆ.
3. ءا. مارعۇلان. ەجەلگ ءىجىر - اڭىزدار. الماتى، «جازۋشى» 1985.
4. باعدارلامالار: قازاق ءتىلى مەن قازاق ادەبيەتى. 8 - 9 سىنىپ. الماتى 2004.
س. بارىسى: ءى ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى (وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ، ۇيگە بەرىلگەن ورحون ەكەرتكىشىنىڭ تولىق نۇسقاسىننىڭ مازمۇنىنى سۇراۋ، قورىتىندىلاۋ.
2. جىرداعى تۇسىنىكسىز سوزدەردىڭ ماعىناسىن جاتقا سۇراۋ.
3. ولەڭ قۇرىلىسىنا جاساعان تالداۋ جۇمىستارىن تەكسەرۋ.
ءىى جاڭا تەوريالىق ءبىلىم بەرۋ.
وي شاقىرۋ. 1. اڭىز دەگەندى قالاي ۇعىنامىز؟
2. قورقىت اتا تۋرالى نە بىلەمىز؟ (وقۋشىلار بىلىمەن ورتاعا سالۋ)
وقۋشىلارعا بەرىلەتىن قوسىمشا مالىمەتتەر
اڭىز اڭگىمەلەر.
قازاق حالقىنىڭ وقيعاسىن شىندىق ومىردەن الىپ اۋىزشا شىعارعان كوركەم شىعارمالارىنىڭ ءبىر سالاسى – اڭىز اڭگىمەلەر. اڭىز اڭگىمەلەر تاريحتا بولعان بەلگىلى ءبىر ادامداردىڭ اتىنا، ءىس - ارەكەتىنە بايلانىستى تۋادى. مۇنداي ادامداردىڭ ەل ءۇشىن ەتكەن ەڭبەگى، قامقورلىعى، حالىق نامىسىن قورعاۋى، سول جولدا جاساعان يگىلىكتى ءىس - ارەكەتتەرى ەل اۋزىندا اڭىز اڭگىمەگە اينالىپ، ۇرپاقتان - ۇرپاققا جەتكەن. اڭىز اڭگىمەلەردە حالىقتىڭ قوسپاسى بولعانىمەن، نەگىزگى وي ءتۇيىنى بارلىق جەردە بىردەي ساقتالادى. ولاردىڭ ومىرىنە بايلانىستى اڭگىمەلەردە ەرتەگىلەردەگىدەي اسىرە قيالداۋ كوپ كەزدەسپەيدى. ۋاقيعا جەلىسى كۇندەلىكتى ومىردە كەزدەسەتىن قاراپايىم سيۋجەتكە قۇرىلادى.
كەيىپكەرلەرى. قازاق اڭىزدارىنداعى اسان قايعى، جيرەنشە شەشەن، الدار كوسە، قوجاناسىر، قورقىت، ت. ب. – ءبارى دە قاراپايىم ادامدار رەتىندە سۋرەتتەلەدى.
اڭىز اڭگىمەلەردە كوبىنەسە ساراندىق پەن ساقيلىقتى، جالقاۋلىق پەن قيقارلىقتى وتكىر ساتيرامەن اجۋالاپ سىناۋ ارقىلى جاستاردى جامان ادەت، جات مىنەزدەردەن اۋلاق بولۋعا باۋلۋدى ماقسات تۇتادى.
قورقىت باباعا ورناتىلعان ەسكەرتكىش
قورقىت (VIII - IX عع.) وعىز قىپشاق تايپالارىنىڭ ۇلى ويشىلى، باتاگوي ابىزى، داۋلەسكەر كۇيشىسى، كەلەر كۇندى بولجايتىن كورىپكەل داناسى. اتا جاعىنان قورقىت وعىز تايپاسىنىڭ قاي (قايىسپاس) دەيتىن اتاسىنان تاراسا، اناسى جاعىنان قالىڭ قىپشاق ناعاشى جۇرتى بولىپ كەلەدى. قورقىتتىڭ اكەسى وعىز تايپاسىنا بەلگىلى قارا (قاراقوجا) دەگەن كىسى بولسا كەرەك.
قورقىت وعىز بەن قىپشاققا بىردەي باسالقىلىق جاساعان كەمەڭگەر. «قورقىت باتىر ەمەس، ابىز، حالىق دانالىعىن باس بولىپ پاش ەتۋشى جانە ساقتاۋشى، ونىڭ پاراساتىنا ءدۇيىم جۇرت دەن قويادى» دەيدى ۆ. ۆ. بارتولد. بۇل تۇجىرىمدى قورقىتتان جەتتى دەيتىن مىنانداي ناقىل سوزدەر ورنىقتىرا تۇسەدى: «قارا ەسەكتىڭ باسىنا جۇگەن تاققانمەن، تۇلپار بولماس، كۇڭگە سارى پاي شاپان جاپقانمەن، بايبىشە بولماس»، «انادان ونەگە كورمەگەن قىز جامان، اتادان ونەگە الماعان ۇل جامان»، «اتا داڭقىن شىعارى، ءوزىنىڭ تەگىن قۋعان بالاعا ەشكىم جەتپەيد»، «وتىرىك ءسوز ورگە باسپايدى».
قورقىت اتا وعىز قىپشاق ورتاسىنداعى ساياسي الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى شەشۋدە جول كورسەتۋشى باس تۇلعا. ول ەل ىشىندەگى ءجون جورالعىنى، سالت ءداستۇردى رەتتەۋشى باتاگوي دانا. حالىقتىڭ سىرتقى جاۋدان، ىشكى داۋدان امان بولۋىن قاداعالاۋشى اقىلگوي. ءدۇيىم جۇرتتىڭ كوش قونىن، مەكەن تۇراعىن، ەن تاڭباسىن، ۇران ۇجىمىن بەلگىلەپ وتىراتىن بىلگىر.
قورقىت اتا تۋرالى ايعاقتار. «قورقىت اتا كىتابى»
قورقىت تۋرالى ەڭ العاشقى حاتقا تۇسكەن ايعاق «قورقىت اتا كىتابى» بولسا، مۇنىڭ ءوزى XV عاسىردا جازىلعان. بۇل كىتاپتىڭ ازىرشە ەكى نۇسقاسى بەلگىلى. ءبىرى – 12 تاراۋدان درەزدەن نۇسقاسى، ەكىنشىسى تۇراتىن ۆاتيكان نۇسقاسى. بۇل ەڭبەكتەر وعىزداردىڭ اتا جۇرتىندا جازىلماعان، ءار تاراپقا شاشىراعان وعىز ۇرپاعىنىڭ ەسىندە قالعان ەستەلىك ىسپەتتەس.
قورقىت اتانىڭ ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىن جەتكەن 12 حيكاياسى بار. ولاردىڭ سەگىزى ىشكى جانە سىرتقى سوعىستار تۋرالى. ەكەۋى عاشىق وقيعالارى جايىندا بولسا، ەكەۋى ميفولوگيالىق سيپاتتا. ءبىراق ءبارى دە تۇركى دۇنيەسىن شىن سيپاتىندا كورسەتەدى. تۇركى قاۋىمىنىڭ قاھارماندىعى، مادەنيەتىن، مىنەزىن، ءدىني ادەتتەرىن جانە تۇرمىستارىن اشىپ بەرەدى.
قورقىت اتا كىتابىن VIII عاسىرلاردا جانە ودان دا بۇرىن تۋعان اڭىزداردىڭ جيناعى دەۋگە بولادى. ولاردى جىر تۇرىندە جازعان - قورقىت اتا. كىتاپتا قازاق حالقىنىڭ قۇرىلۋىنا تىكەلەي قاتىسى بار، تاريحتا بەلگىلى وعىز تايپالارىنىڭ تاعدىرىنا بايلانىستى وقيعالار باياندالادى. قورقىت اتا كىتابى مىناداي جىرلاردان تۇرادى:
- دەرسە حان ۇلى بۇقاش تۋرالى جىر،
- قازان بەكتىڭ اۋىلىن جاۋ شاپقانى تۋرالى جىر،
- وعىز قاعان جىرى ت. ب.
قورقىت اتا كىتابىندا كەلتىرىلگەن جىرلاردىڭ ماڭىزى
قورقىت اتا كىتابىنىڭ جىرلارى وعىز تايپاسىنىڭ تۋعان جەرىن، ەلىن سىرتقى جاۋلاردان قورعاۋ ءۇشىن قان مايدانعا شىققان الىپ باتىرلارىنىڭ ەرلىگى تۋرالى تولعايدى. داستاندا ەرلىك، ادىلدىك، ادامگەرشىلىك، اتا - انانى قۇرمەت تۇتۋ، ۋادەدە تۇرۋ سياقتى ىزگى قاسيەتتەر ايتىلادى. ونىڭ قاھارماندارى قورقاقتىق پەن وپاسىزدىققا، ادىپسىزدىك پەن ساراندىققا قارسى كۇرەسەدى. قورقىت اتا كىتابىنىڭ قاھارماندارى مەن ولاردىڭ باستان كەشكەن وقيعالارى وسى يدەيالاردى اشا تۇسەدى. جىرلاردىڭ تەڭ جارتىسىنان استامى قازان بەكتىڭ ەل قورعاعان ەرلىگىن، ەل - جۇرتقا جاساعان ىزگىلىكتى ىستەرىن جىرلاۋعا ارنالعان. ەرلەرشە قارۋ اسىنىپ، جاۋمەن تايسالماي سوعىسقان قازان بەكتىڭ ايەلى ءبورىلى سۇلۋ جانە ونىڭ ۇلى وراز ەل باسقارعان باياندىر حان، دەرسە حان، ونىڭ بالاسى بۇقاش، ت. ب. كەيىپكەرلەر ەرلىكپەن بىرگە ىزگىلىك تە تانىتادى. قورىتا ايتقاندا، قورقىت اتا كىتابى - ءار ءتۇرلى جىرلاردىڭ جيناعى بولسا دا، ەرلىك جاساۋ مەن ىزگىلىك كورسەتۋدى ءبىرتۇتاس ءورىپ وتىرادى.
قورقىتتىڭ ناقىل سوزدەرى
قورقىت اتا كىتابىندا تاربيەلىك قۇنارى مول قاناتتى سوزدەر كوپتەپ ۇشىراسادى. مىسالى:
جەر ءقادىرىن ەل بىلەدى، ەل ءقادىرىن ەر بىلەدى؛
قۇلان قۇدىققا قۇلاسا، قۇرباقا قۇلاعىندا وينايدى؛
ات قينالماي جول شالماس؛
كوڭىلى پاسىق ەردە داۋلەت بولماس؛
قار قانشاما قالىڭ جاۋعانمەن - جازعا بارماس؛
انادان ونەگە كورمەگەن قىز؛ اتا داڭقىن شىعارىپ، ءوزىنىڭ تەگىن قۋعان بالاعا ەشكىم جەتپەيدى، ت. ب.
«ءتاڭىرىسى قۇراماسا، ەشكىمنىڭ ءبىرى ەكەۋ بولمايدى»،
«ءتاڭىرى باندەسىنىڭ پەشەنەسىنە نە جازسا، سول بولادى»،
ونىڭ جازۋىنسىز ادام جاماندىق كورمەيدى، اجال كەلىپ، ولمەيدى»،
«جىگىت تىرىسىندە قاراتاۋداي قىلىپ، ءبىر كۇن تىنىم كورمەي دۇنيە جيادى، بايدى. ءبىراق سونىڭ ىشىنەن ول وزىنە ءتيىستى ۇلەسىن عانا جەيدى»،
نەمەسە:
«مەنمەن، تاكاپپار ادامدى ءتاڭىرى سۇيمەيدى»،
«باسقالاردان ءوزىن جوعارى ۇستاعان ادامعا ءتاڭىرى ب ا ق بەرمەيدى»،
«كۇلدى قانشاما ۇيگەنمەن توبە بولماس»،
«قارا ەسەكتىڭ باسىنا جۇگەن تاققانمەن - تۇلپار بولماس»...
ءار جولى تۇنعان يماندىلىق
ەندى اتالعان كىتاپتاعى «قورقىتتىڭ ناقىل سوزدەرى» اتتى كىرىسپەسىنەن تاعى ءبىراز مىسال كەلتىرىپ كورەلىك:
«... قورقىت اتا تاعى نە ايتقان ەكەن: «اۋزىمدى اشسام، تىلىمە كاليما كەلەدى.
اللاعا - شەكسىز قۇرمەت! اللانىڭ دوسى، ءدىنىمىزدىڭ ەگەسى مۇحاممەدكە - قۇرمەت!
سول مۇحاممەدتىڭ وڭىندا تۇرىپ دۇعا وقىعان ابۋباكىردىڭ اتى ولمەسىن!...
قۇراننىڭ بەتىن اشىپ، «ياسين» سۇرەسىن وقىعاندارعا قۇرمەت!... ءسوزى كوكتەن تۇسكەن، رەتىمەن ءتىزىلىپ، ءتىلىمىزدى كاليماعا كەلتىرگەن قۇرانعا - قۇرمەت!...
الاسا جەرگە سالىنعان اللانىڭ ءۇيى - مەككەگە - قۇرمەت!... كۇندەردىڭ جاقسىسى - جۇما ولمەسىن!... بۇكىل عالامدى جاراتقان، تەڭدەسى جوق اللاعا - قۇرمەت! حان يەم، كوكتە تۇرعان سول اللا بىزگە راحىم ەتىپ، جار بولسىن!» دەگەن ەكەن قورقىت اتا.
قورقىت تۋرالى ەستەلىكتەر
«بايات رۋىندا قورقىت اتا دەيتىن بىلىكتى، ساۋەگەي ادام بولىپتى. ءتاڭىرى زەردەسىنە سالعان سوڭ، ونىڭ بارلىق بولجامدارى قاتەسىز كەلگەن.
.. وعىز تايپالارىندا قورقىت اتا ەڭ قيىن دەگەن ماسەلەلەردى شەشكەن. قانداي عانا قيىن ىستە بولماسىن، قورقىتتىڭ كەڭەسىن الماي، ەل ەشبىر جۇمىسقا قول ۇرماعان. ەل ونىڭ بارلىق وسيەتىن، بيلىگىن بۇلجىتپاي ورىنداعان»، دەپ جىرلانعان جىر كىرىسپەسىندە.
تايعا تاڭبا باسقانداي كەلتىرىلگەن بۇل ءۇزىندى قورقىت اتانىڭ تاريحي تۇلعا ەكەندىگىنە - بۇلتارتپاس دالەل.
بۇل تۇجىرىمدى عالىم اۋەلبەك قوڭىراتبايەۆ ودان ءارى شەگەلەي تۇسەدى:
«قورقىتتىڭ ناقىل سوزدەرىندە...» «بۇل جىردى قورقىت ايتقان»... دەپ وتىرادى. سوندا قورقىت اۋليە ەمەس، وعىزداردىڭ ۇلكەن ويشىلى، ەپوس اقىنى بوپ كورىنەدى. سونىمەن بىرگە قورقىتتىڭ ءوزىن دە بارلىق جىردىڭ باس كەيىپكەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە كورسەتەدى»، دەيدى فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور اۋەلبەك قوڭىراتبايەۆ.
ءبىزدىڭ ويىمىزشا، دەمەك قورقىت اتانىڭ وسى داستاندار اۋتورى رەتىندە كورسەتىلۋى ونىڭ جاراتۋشى ايرىقشا دارىن بەرگەن ەل پەرزەنتى ەكەنىن ايعاقتاسا كەرەك.
وسىناۋ تاريحي قۇندى ەڭبەكتى زەرتتەۋ ىسىنە اكادەميك الكەي مارعۇلان مەن فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى دانداي ىسقاقوۆ تا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان.
قازاق دالاسىن تەربەگەن جىرلار
مىسالى، سول حيكايالاردا الاتاۋ، قاراتاۋ، قازىعۇرت، قازىلىق تاۋى، كوكشە تەڭىز، ياعني بالقاش كولى، ارقا بەلى سياقتى جەر - سۋ اتتارى ءجيى ۇشىراسادى.
وسىناۋ باتىرلىق 12 باياننىڭ ءارقايسىسى دەرلىك جىر اۋتورىنىڭ اللاعا ءمىناجات ەتىپ، جاراتقاننان جارىلقاۋ تىلەۋىمەن اياقتالىپ وتىرادى.
مىسالى، «كىتاپتاعى» «سىرتقى وعىزداردىڭ ىشكى وعىزدارعا قارسى باس كوتەرۋى...» دەپ اتالاتىن ەڭ سوڭعى 12 - ءشى جىردىڭ سوڭعى تۇيىنىندە بىلاي دەپ جىرلانادى:
بۇل جيىنعا قورقىت اتام كەلىپ، قۋانىشتى ولەڭ ايتىپتى. ءدىن ءۇشىن كۇرەسكەن سول باتىرلاردىڭ ەرلىگىن جىرعا قوسىپتى... ادام ءومىرى وتكىنشى... قۇداي سەنى ولگەنىڭشە دىنىڭنەن ايىرماسىن! اق ساقالدى اكەڭنىڭ بارعان جەرى جۇماق بولسىن!... يماندى ءجۇزىڭدى كورگەن سوڭ بەس اۋىز سوزبەن دۇعا وقىدىق. ول دۇنيەدە مۇحاممەد ساللالاحۋ الەيحيۋاسسالام پايعامبار ءۇشىن اللا سەنىڭ كۇناڭدى جەڭىل ەتسىن!»- دەگەن تىلەكپەن سوڭعى جىر اياقتالعان ەكەن.
ءاربىر باتىرلىق بايانى ءبىر نەمەسە بىرنەشە تالداۋ ەڭبەكتەرگە ارقاۋ بولارلىق بۇل «قورقىت اتا كىتابى» جيناعى ءبىزدىڭ اتا - بابالارىمىزدىڭ ۇلتتىق جازبا ادەبيەتىمىزگە قايتالانباس قانشاما جاۋھار دۇنيەلەردى قوسىپ كەتكەنىن ايعاقتاسا كەرەك.
قازاق ءۇشىن قورقىت كىم؟
قورقىت قازاق ءۇشىن ەڭ الدىمەن كۇي اتاسى. قوبىزدى كۇي شالۋ ءداستۇرىن العاش ورنىقتىرۋشى. قوبىزىن سەرىك ەتىپ، ەل قامى مەن حالىق تاعدىرىن بولجايتىن كورىپكەل باقسىسى تۇرىك حالىقتارىنىڭ ىشىندە قورقىت كۇيلەرىن ساقتاپ، بۇگىنگى كۇنگە جەتكىزە العان بىردەن - ءبىر قازاق بولىپ وتىر.
قورقىت اتانىڭ كۇيلەرى
قازاق اراسىندا قورقىت ومىرىنە قاتىستى اڭىز - اڭگىمەنىڭ باسىم كوپشىلىگى كۇيمەن كومكەرىلىپ، كۇيمەن ساباقتاسىپ وتىرادى. ەل ىشىندە «قورقىت كۇيى»، «قورقىت سارىنى»، «قوڭىر»، «ءتاڭىر كۇي»، «قورقىتتىڭ ەلمەن قوشتاسۋى»، «ۇشاردىڭ ۇلۋى»، «ءاۋپباي»، «باشپاي»، « كىلەم جايعان»، اققۋ»، «جەلمايا» دەپ اتالاتىن كۇيلەرى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالعان.
قورقىت تۋرالى اڭىزدار
قورقىت تۋىندىلارىنىڭ ءارقايسىسىنىڭ شىعۋ تاريحى تۋرالى اڭىزدار مەن قاتار، كۇيدىڭ مازمۇنىمەن، سارىنىمەن ۇندەسىپ جاتاتىن ولەڭدەرى دە بار. مىسالى: "ۇشاردىڭ ۇلۋى" كۇيىندەگى انانىڭ:
جالعىزىمنان ايرىلدىم،
قاناتىمنان قايرىددىم،
ۇشار، ۇشار، كا، كا...
- دەپ بالاسىن جوقتاۋى،
"تارعىل تاناداعى" تانانىڭ:
مەنىڭ ءوزىم قارا ەدىم،
قارادان تۋعان الا ەدىم.
تۋعان جەرىم - قازالىم،
مىنا تاۋ بولدى - اۋ اجالىم،
- دەپ قينالعانى، "ءاۋپپاي" كۇيىندەگى قورقىتتىڭ:
اينالايىن بالام - اي،
جاس بالاڭا الاڭداي،
اش بولساڭ ويىڭدا،
امان ساقتا - اۋ بالاندى - اي،
- دەپ، بالاسىن ءجۇباتقان اناعا ايتكان سوزدەرى كۇي ويناعاندا سارىنىنا قوسىلا ايتىلىپ وتىرىلادى. بۇل ەجەلگى ونەردىڭ ەرەكشەلىگىن، ونداعى كۇي، ءان، جىر بىرىگىپ كەلەتىن ايشىقتىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. قازىرگى كەزدە، ءداستۇر بويىنشا، قورقىت كۇيلەرى سانالىپ جۇرگەن شىعارمالاردىڭ سانى 20 - عا جۋىق. اتى اڭىزعا اينالعان كۇي اتاسى قورقىتتىڭ مۇراسىن حالقىمىز عاسىرلار بويى قادىرلەپ - قاستەرلەپ، كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ كەلدى. سونىڭ اركاسىندا قورقىت كۇيلەرى ءبىزدىڭ زامانىمىزگا جارقىراي جەتىپ، بۇگىنگى باقىتتى ۇرپاعىمەن تابىستى. بۇگىندە ول قوبىز مۋزىكاسىڭداگى بۇتىندەي ءبىر مەكتەپكە اينالدى، ۇلگگىق مۋزىكا مۇرامىزدىڭ التىن قورىنا اسىل قازىنا بولىپ قوسىلعان قورقىت شىعارمالارى وسىلاي وركەندى ونەرىمىزدىڭ ورەسىن تاگى ءبىر بيىككە كوتەردى.
قازاق حالقىنىڭ ءتول اسپابىنىڭ ءبىرى - قوبىزدا ويناۋشىلار قاتارى ءبىر كەزدە سيرەپ كەتسە، ءقازىر ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدەن قىل قوبىز ونەرى دە ءوز ورنىن تاۋىپ، كايتا تۇرلەنىپ، دامىپ كەلەدى. قۇرمانعازى اتىنداعى الماتى مەملەكەتتىك كونسەرۆاتورياسىندا، ءال - فارابي اتىنداعى شىمكەنت مادەني ينتيتۋتىندا، رەسپۋبليكامىزدىڭ كوپتەگەن مۋزىكالىق ۋچيليششەلەرى مەن مەكتەپتەرىندە قوبىز ونەرىن سۇيەتىن جاستار تاربيەلەنۋدە. اسپاپتىق مۋزىكا مادەنيەتىمىزدە قورقىت سالعان ءداستۇر بۇگىندە ءوز جالعاسىن تاۋىپ، ونەر كەرۋەنىنىڭ قوش باسىندا كەلەدى.
"ۇشاردىڭ ۇلۋى". ءبىر جەسىر كەمپىردىڭ جالعىز بالاسى بولادى. ول قۇس سالىپ، يت جۇگىرتكەن ساياتشى ەكەن. قاشقان اڭدى قۇتقارمايتىن "ۇشار" دەگەن تازىسى، جەلمەن جارىسقان جۇيرىك اتى بار ەكەن. كۇندەردىڭ كۇنىندە جىگىت كەنەتتەن كايتىس بولادى. سول كەزدەگى ەلدىڭ ادەپ - عۇرپى بويىنشا، ەلىكتى جەرلەگەننەن كەيىن جۇرت قونىس جانارتىپ، باسقا جەرگە كوشەدى ەكەن. جاڭا ورىنعا كوشىپ كەلگەننەن كەيىن كەمپىر بالاسىنان قالعان كوز – تازىنى ىزدەسە، ول ءۇشتى - كۇيلى جوق بولىپ شىعادى. "ەسكى ءجۇرتتا قالعان شىعار" - دەپ، انا بۇرىنعى قونىستارىنا قايتىپ كەلسە، ايتقانداي - اق، ۇشار يەسىن قيىپ كەتە الماي، مولا باسىندا ساي - سۇيەكتى سىرقىراتا اسپانعا قاراپ ۇلىپ وتىر ەكەن. ءمۇنى كورگەن اناسى دا: جالعىزىمنان ايرىلدىم، قاناتىمنان كايرىلدىم، ءۇشار، ءۇشار كا، كا... - دەپ اڭىرايدى. يەن دالادا جالعىزىنىڭ ارتىندا قالعان انا مەن يەسىنىڭ ايرىلعان تازى – ەكەۋى قوس ءمۇڭلىق قوسىلىپ كۇنىرەنەدى. قورقىتتىڭ وسى وقيعاعا بايلانىستى تەبىرەنىپ شىعارعان كۇيى "ۇشاردىڭ ۇلۋى" دەپ اتالادى.
"تارعىل تانا". قورقىت قىرىق جاسقا كەلگەندە وعان اجالىنىڭ جاقىن ەكەندىگى جايلى ءبىر قۇدىرەت ايان بەرەدى. قورقىت جارىق دۇنيەنى قيماي، ادام بالاسى ماڭگىلىك جاسايتىن جەرۇيىق ىزدەمەكشى بولىپ، جەلماياسىنا ءمىنىپ جولعا شىعادى. مۇنى كورگەن ءتاڭىرى پەرىشتەلەرىمەن اقىلداسىپ: "ەگەر بۇل ادام ءولىمدى ەشقاشان اۋزىنا المايتىن بولسا، وندا ماڭگىلىك ءومىر سۇرەدى. جانىن ولجالاعانىنا تاۋبە قىلسا ەركىنە جىبەرەيىك، قانشا ءومىر سۇرسە دە جۇرە بەرسىن"،- دەپتى. ءبۇل ءسوزدى ەستىگەن جەلماياعا ءتىل ءبىتىپ: "ەگەر ەشبىر دۇنيەگە مويىن بۇرماي، تەك قانا ءومىردى ويلاساڭ، مەن سەنى ولىمنەن الىپ شىعامىن"،- دەگەن ەكەن. بۇدان كەيىن قورقىتتىڭ كوڭىلى جايلانىپ، ءولىمدى ەشقاشان ويىنا الماۋعا تىرىسادى. ءبىر كۇنى قورقىت جەلماياسىمەن ەل ارالاپ كەلە جاتىپ، دالادا مال باعىپ جۇرگەن جاس بالانى ۇشىراتادى. قورقىتتان ۇركىپ ءبىر تارعىل تانا تابىننان ءبولىنىپ تۋرا قاشىپتى. ونى قايتارام دەپ قۋا جونەلگەن بالانىڭ اياعىنا شوگىر كىرىپ، تاناعا جەتە الماي جىلاپ وتىرا كەتەدى. بالانى اياعان قورقىت ونى ءوزى كايتارماقشى بولادى. ءبىراق قانشا قۋسا دا تانا جەتكىزبەيدى. ابدەن ىزا بولعان قورقىت: "ولسەم دە جەتەمىن!" - دەپ ورشەلەنە قۋادى. مۇنى ەستىگەن ءتاڭىرى تارعىل تانانى تاسقا اينالدىرىپ جىبەرەدى. دەنەسى تاسقا اينالىپ، جانى شىعاردا تاناعا ءتىل ءبىتىپ: «مەنىڭ ءوزىم قارا ەدىم، قارادان تۋعان الا ەدىم. تۋعان جەرىم - قازالىم، مىنا تاۋ بولدى - اۋ اجالىم،- دەپ ىشقىنادى.
تانانىڭ جارىق دۇنيەمەن قوشتاسارداعى وسى قينالىسىن كورگەن قورقىت سول جەردە قوبىزىن قولىنا الىپ "تارعىل تانا" كۇيىن شىعارعان ەكەن. سىر بويىندا، قورقىت بەيىتى تۇرعان جەردەن تەرىستىككە قاراي ءجۇز شاقىرىمداي جەردە "تارعىل" دەپ اتالاتىن تاۋ بار. بۇل جاڭاعى اڭىزعا قاتىستى تاۋ. قورقىت قۋعاندا تاس بولىپ قاتىپ قالعان تارعىل تانا بىرتە - بىرتە تاۋعا اينالىپتى - مىس.
"ءاۋپپاي" ءبۇل كۇيدىڭ دە ەزىندىك سىرى بار. قورقىت قاسيەتتى كىلەمىن توسەپ، سۋ بەتىندە وتىرعاندا سىرداريانىڭ جاعاسىنا بالا كەتەرگەن ءبىر ايەل كەلەدى. ءوزى ارىپ - اشقان ايەلدىڭ ەمشەگىنەن ءسۇت شىقپاي، اش بالا ۋانباي جىلاي بەرەدى. ول داريانىڭ ورتاسىڭدا اعىپ كەلە جاتقان قورقىتتان كومەك كۇتكەندەي تەلمىرە قاراپ، بالاسىن: "ءاۋپپاي، ءاۋپپاي"،- دەپ جۇباتىپ تۇرادى. سوندا قولىنان كەلەر قاۋكارى، جاردەم بەرەر ءحالى جوق كۇيشى:
اينالايىن بالام - اي،
جاس بالاڭا الاڭداي.
اش بولساڭ دا، ويىندا
امان ساقتاۋ بالاڭدى - اي،-
دەپ تەبىرەنىپ، انانىڭ پەرزەنتىنە دەگەن ىستىق ماحابباتىن ماڭگى جاسايتىن كۇيىنىڭ تىلىمەن سويلەتكەن ەكەن.
پراكتيكالىق كەزەڭ. وقۋشىلارمەن ورىندالاتىن جۇمىستار
ءى توپقا قورقىتتىڭ «ۇشاردىڭ ۇلۋى» كۇيىنىڭ شىعۋ تاريحىن بايانداۋ جانە قورقىتتىڭ «مەنمەن، تاكاپپار ادامدى ءتاڭىرى سۇيمەيدى»،
«باسقالاردان ءوزىن جوعارى ۇستاعان ادامعا ءتاڭىرى ب ا ق بەرمەيدى»،
«كۇلدى قانشاما ۇيگەنمەن توبە بولماس»،
«قارا ەسەكتىڭ باسىنا جۇگەن تاققانمەن - تۇلپار بولماس»... دەگەن ناقىل سوزدەرىنىڭ ماعىناسىن اشۋ
ءىى توپقا «تارعىل تانا» كۇيىنىڭ شىعۋ تاريحىن بايانداۋ جانە قورقىت اتانىڭ
«جەر ءقادىرىن ەل بىلەدى، ەل ءقادىرىن ەر بىلەدى؛
قۇلان قۇدىققا قۇلاسا، قۇرباقا قۇلاعىندا وينايدى؛
كوڭىلى پاسىق ەردە داۋلەت بولماس؛
انادان ونەگە كورمەگەن قىز؛ اتا داڭقىن شىعارىپ، ءوزىنىڭ تەگىن قۋعان بالاعا ەشكىم جەتپەيدى»- دەگەن ناقىلسوزدەرىنىڭ ماعىناسىنا تالداۋ جاساتۋ
ءىىى توپقا قورقىتتىڭ «داۋلەتتى ۇلىڭ بولسا، وشاعىڭنىڭ قورى بولار. داۋلەتسىز ۇلىڭ بولسا، اتانىڭ كورى بولار. قىز انادان كورمەيىنشە ونەگە الماس، ۇلاتادان كورمەيىنشە، سااپر شەكپەس. ەجەلگى دۇشپان دوس بولماس»- دەگەن ناقىل سوزدەرىنىڭ ماعىناسىنا تالداۋ جاساتۋ جانە «ءاۋپپاي» كۇيىنىڭ شىعۋ تاريحىن بايانداتۋ.
5. قورىتىندى. ناقىل سوزدەرىنىڭ قازاق ماقال - ماتەلدەرىمەن ۇقساستىعى بار ما؟
6. ۇيگە تاپسىرما. 1. قورقىت تۋرالى اڭىزداردى وقۋ، جيناستىرۋ.
2. قورقىتتىڭ ناقىل سوزدەرىن جاتتاۋ، تاقىرىپتارعا ءبولۋ.
ساباقتاردىڭ تولىق نۇسقالارىن جۇكتەپ الۋ
ساباقتىڭ ماقساتى: وعىز ادەبيەتى نۇسقالارى جايلى مالىمەتتەرمەن تانىستىرۋ. بۇل ءداۋىر ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى نۇسقاسى «قورقىت اتا كىتابى» تۋرالى بىلىمدەرىن كەڭەيتۋ. قورقىتتىڭ ناقىل سوزدەرىنە تالداۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ نەگىزىندە قازاق ماقال - ماتەلدەرىمەن سالىستىرۋ، ۇقساستىقتارىن انىقتاتۋ. ناقىل سوزدەرىنىڭ تاربيەلىك ءمانىن تانىتۋ.
تاربيەلىك ماڭىزىنا تالداۋ جاساتا وتىرىپ، ەل ەسىمىندە ماڭگىلىك قالعان تاريحي تۇلعالاردى دارىپتەۋگە، ۇلگى - ونەگە الۋعا شاقىرۋ.
ساباق ءتۇرى: ءدارىس ساباعى
س. تەحنولوگياسى: ق. بىتىبايەۆانىڭ «جاڭا ءبىلىمدى مەڭگەرتۋ تەحنولوگياسى»
ساباق ءادىسى: مانەرلەپ وكۋ، توپتىق جۇمىستار، سالىستىرۋ، دالەلدەۋ
ءپانارالىق بايلانىس. مۋزىكا: قورقىت كۇيلەرى. تاريح.
قولدانىلاتىن ادەبيەتتەر: 1. قازاق ادەبيەتى. 8 - سىنىپ. س. ماقپىر ۇلى. گ. قۇرمانباي. ا. قىراۋبايەۆا. الماتى «مەكتەپ» 2004. 2. قورقىت اتا كىتابى. الماتى، «جازۋشى»، 1986، 1994. اۋدارعاندار: ءا. قوڭىراتبايەۆ، ب. ىسقاقوۆ.
3. ءا. مارعۇلان. ەجەلگ ءىجىر - اڭىزدار. الماتى، «جازۋشى» 1985.
4. باعدارلامالار: قازاق ءتىلى مەن قازاق ادەبيەتى. 8 - 9 سىنىپ. الماتى 2004.
س. بارىسى: ءى ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى (وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ، ۇيگە بەرىلگەن ورحون ەكەرتكىشىنىڭ تولىق نۇسقاسىننىڭ مازمۇنىنى سۇراۋ، قورىتىندىلاۋ.
2. جىرداعى تۇسىنىكسىز سوزدەردىڭ ماعىناسىن جاتقا سۇراۋ.
3. ولەڭ قۇرىلىسىنا جاساعان تالداۋ جۇمىستارىن تەكسەرۋ.
ءىى جاڭا تەوريالىق ءبىلىم بەرۋ.
وي شاقىرۋ. 1. اڭىز دەگەندى قالاي ۇعىنامىز؟
2. قورقىت اتا تۋرالى نە بىلەمىز؟ (وقۋشىلار بىلىمەن ورتاعا سالۋ)
وقۋشىلارعا بەرىلەتىن قوسىمشا مالىمەتتەر
اڭىز اڭگىمەلەر.
قازاق حالقىنىڭ وقيعاسىن شىندىق ومىردەن الىپ اۋىزشا شىعارعان كوركەم شىعارمالارىنىڭ ءبىر سالاسى – اڭىز اڭگىمەلەر. اڭىز اڭگىمەلەر تاريحتا بولعان بەلگىلى ءبىر ادامداردىڭ اتىنا، ءىس - ارەكەتىنە بايلانىستى تۋادى. مۇنداي ادامداردىڭ ەل ءۇشىن ەتكەن ەڭبەگى، قامقورلىعى، حالىق نامىسىن قورعاۋى، سول جولدا جاساعان يگىلىكتى ءىس - ارەكەتتەرى ەل اۋزىندا اڭىز اڭگىمەگە اينالىپ، ۇرپاقتان - ۇرپاققا جەتكەن. اڭىز اڭگىمەلەردە حالىقتىڭ قوسپاسى بولعانىمەن، نەگىزگى وي ءتۇيىنى بارلىق جەردە بىردەي ساقتالادى. ولاردىڭ ومىرىنە بايلانىستى اڭگىمەلەردە ەرتەگىلەردەگىدەي اسىرە قيالداۋ كوپ كەزدەسپەيدى. ۋاقيعا جەلىسى كۇندەلىكتى ومىردە كەزدەسەتىن قاراپايىم سيۋجەتكە قۇرىلادى.
كەيىپكەرلەرى. قازاق اڭىزدارىنداعى اسان قايعى، جيرەنشە شەشەن، الدار كوسە، قوجاناسىر، قورقىت، ت. ب. – ءبارى دە قاراپايىم ادامدار رەتىندە سۋرەتتەلەدى.
اڭىز اڭگىمەلەردە كوبىنەسە ساراندىق پەن ساقيلىقتى، جالقاۋلىق پەن قيقارلىقتى وتكىر ساتيرامەن اجۋالاپ سىناۋ ارقىلى جاستاردى جامان ادەت، جات مىنەزدەردەن اۋلاق بولۋعا باۋلۋدى ماقسات تۇتادى.
قورقىت باباعا ورناتىلعان ەسكەرتكىش
قورقىت (VIII - IX عع.) وعىز قىپشاق تايپالارىنىڭ ۇلى ويشىلى، باتاگوي ابىزى، داۋلەسكەر كۇيشىسى، كەلەر كۇندى بولجايتىن كورىپكەل داناسى. اتا جاعىنان قورقىت وعىز تايپاسىنىڭ قاي (قايىسپاس) دەيتىن اتاسىنان تاراسا، اناسى جاعىنان قالىڭ قىپشاق ناعاشى جۇرتى بولىپ كەلەدى. قورقىتتىڭ اكەسى وعىز تايپاسىنا بەلگىلى قارا (قاراقوجا) دەگەن كىسى بولسا كەرەك.
قورقىت وعىز بەن قىپشاققا بىردەي باسالقىلىق جاساعان كەمەڭگەر. «قورقىت باتىر ەمەس، ابىز، حالىق دانالىعىن باس بولىپ پاش ەتۋشى جانە ساقتاۋشى، ونىڭ پاراساتىنا ءدۇيىم جۇرت دەن قويادى» دەيدى ۆ. ۆ. بارتولد. بۇل تۇجىرىمدى قورقىتتان جەتتى دەيتىن مىنانداي ناقىل سوزدەر ورنىقتىرا تۇسەدى: «قارا ەسەكتىڭ باسىنا جۇگەن تاققانمەن، تۇلپار بولماس، كۇڭگە سارى پاي شاپان جاپقانمەن، بايبىشە بولماس»، «انادان ونەگە كورمەگەن قىز جامان، اتادان ونەگە الماعان ۇل جامان»، «اتا داڭقىن شىعارى، ءوزىنىڭ تەگىن قۋعان بالاعا ەشكىم جەتپەيد»، «وتىرىك ءسوز ورگە باسپايدى».
قورقىت اتا وعىز قىپشاق ورتاسىنداعى ساياسي الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى شەشۋدە جول كورسەتۋشى باس تۇلعا. ول ەل ىشىندەگى ءجون جورالعىنى، سالت ءداستۇردى رەتتەۋشى باتاگوي دانا. حالىقتىڭ سىرتقى جاۋدان، ىشكى داۋدان امان بولۋىن قاداعالاۋشى اقىلگوي. ءدۇيىم جۇرتتىڭ كوش قونىن، مەكەن تۇراعىن، ەن تاڭباسىن، ۇران ۇجىمىن بەلگىلەپ وتىراتىن بىلگىر.
قورقىت اتا تۋرالى ايعاقتار. «قورقىت اتا كىتابى»
قورقىت تۋرالى ەڭ العاشقى حاتقا تۇسكەن ايعاق «قورقىت اتا كىتابى» بولسا، مۇنىڭ ءوزى XV عاسىردا جازىلعان. بۇل كىتاپتىڭ ازىرشە ەكى نۇسقاسى بەلگىلى. ءبىرى – 12 تاراۋدان درەزدەن نۇسقاسى، ەكىنشىسى تۇراتىن ۆاتيكان نۇسقاسى. بۇل ەڭبەكتەر وعىزداردىڭ اتا جۇرتىندا جازىلماعان، ءار تاراپقا شاشىراعان وعىز ۇرپاعىنىڭ ەسىندە قالعان ەستەلىك ىسپەتتەس.
قورقىت اتانىڭ ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىن جەتكەن 12 حيكاياسى بار. ولاردىڭ سەگىزى ىشكى جانە سىرتقى سوعىستار تۋرالى. ەكەۋى عاشىق وقيعالارى جايىندا بولسا، ەكەۋى ميفولوگيالىق سيپاتتا. ءبىراق ءبارى دە تۇركى دۇنيەسىن شىن سيپاتىندا كورسەتەدى. تۇركى قاۋىمىنىڭ قاھارماندىعى، مادەنيەتىن، مىنەزىن، ءدىني ادەتتەرىن جانە تۇرمىستارىن اشىپ بەرەدى.
قورقىت اتا كىتابىن VIII عاسىرلاردا جانە ودان دا بۇرىن تۋعان اڭىزداردىڭ جيناعى دەۋگە بولادى. ولاردى جىر تۇرىندە جازعان - قورقىت اتا. كىتاپتا قازاق حالقىنىڭ قۇرىلۋىنا تىكەلەي قاتىسى بار، تاريحتا بەلگىلى وعىز تايپالارىنىڭ تاعدىرىنا بايلانىستى وقيعالار باياندالادى. قورقىت اتا كىتابى مىناداي جىرلاردان تۇرادى:
- دەرسە حان ۇلى بۇقاش تۋرالى جىر،
- قازان بەكتىڭ اۋىلىن جاۋ شاپقانى تۋرالى جىر،
- وعىز قاعان جىرى ت. ب.
قورقىت اتا كىتابىندا كەلتىرىلگەن جىرلاردىڭ ماڭىزى
قورقىت اتا كىتابىنىڭ جىرلارى وعىز تايپاسىنىڭ تۋعان جەرىن، ەلىن سىرتقى جاۋلاردان قورعاۋ ءۇشىن قان مايدانعا شىققان الىپ باتىرلارىنىڭ ەرلىگى تۋرالى تولعايدى. داستاندا ەرلىك، ادىلدىك، ادامگەرشىلىك، اتا - انانى قۇرمەت تۇتۋ، ۋادەدە تۇرۋ سياقتى ىزگى قاسيەتتەر ايتىلادى. ونىڭ قاھارماندارى قورقاقتىق پەن وپاسىزدىققا، ادىپسىزدىك پەن ساراندىققا قارسى كۇرەسەدى. قورقىت اتا كىتابىنىڭ قاھارماندارى مەن ولاردىڭ باستان كەشكەن وقيعالارى وسى يدەيالاردى اشا تۇسەدى. جىرلاردىڭ تەڭ جارتىسىنان استامى قازان بەكتىڭ ەل قورعاعان ەرلىگىن، ەل - جۇرتقا جاساعان ىزگىلىكتى ىستەرىن جىرلاۋعا ارنالعان. ەرلەرشە قارۋ اسىنىپ، جاۋمەن تايسالماي سوعىسقان قازان بەكتىڭ ايەلى ءبورىلى سۇلۋ جانە ونىڭ ۇلى وراز ەل باسقارعان باياندىر حان، دەرسە حان، ونىڭ بالاسى بۇقاش، ت. ب. كەيىپكەرلەر ەرلىكپەن بىرگە ىزگىلىك تە تانىتادى. قورىتا ايتقاندا، قورقىت اتا كىتابى - ءار ءتۇرلى جىرلاردىڭ جيناعى بولسا دا، ەرلىك جاساۋ مەن ىزگىلىك كورسەتۋدى ءبىرتۇتاس ءورىپ وتىرادى.
قورقىتتىڭ ناقىل سوزدەرى
قورقىت اتا كىتابىندا تاربيەلىك قۇنارى مول قاناتتى سوزدەر كوپتەپ ۇشىراسادى. مىسالى:
جەر ءقادىرىن ەل بىلەدى، ەل ءقادىرىن ەر بىلەدى؛
قۇلان قۇدىققا قۇلاسا، قۇرباقا قۇلاعىندا وينايدى؛
ات قينالماي جول شالماس؛
كوڭىلى پاسىق ەردە داۋلەت بولماس؛
قار قانشاما قالىڭ جاۋعانمەن - جازعا بارماس؛
انادان ونەگە كورمەگەن قىز؛ اتا داڭقىن شىعارىپ، ءوزىنىڭ تەگىن قۋعان بالاعا ەشكىم جەتپەيدى، ت. ب.
«ءتاڭىرىسى قۇراماسا، ەشكىمنىڭ ءبىرى ەكەۋ بولمايدى»،
«ءتاڭىرى باندەسىنىڭ پەشەنەسىنە نە جازسا، سول بولادى»،
ونىڭ جازۋىنسىز ادام جاماندىق كورمەيدى، اجال كەلىپ، ولمەيدى»،
«جىگىت تىرىسىندە قاراتاۋداي قىلىپ، ءبىر كۇن تىنىم كورمەي دۇنيە جيادى، بايدى. ءبىراق سونىڭ ىشىنەن ول وزىنە ءتيىستى ۇلەسىن عانا جەيدى»،
نەمەسە:
«مەنمەن، تاكاپپار ادامدى ءتاڭىرى سۇيمەيدى»،
«باسقالاردان ءوزىن جوعارى ۇستاعان ادامعا ءتاڭىرى ب ا ق بەرمەيدى»،
«كۇلدى قانشاما ۇيگەنمەن توبە بولماس»،
«قارا ەسەكتىڭ باسىنا جۇگەن تاققانمەن - تۇلپار بولماس»...
ءار جولى تۇنعان يماندىلىق
ەندى اتالعان كىتاپتاعى «قورقىتتىڭ ناقىل سوزدەرى» اتتى كىرىسپەسىنەن تاعى ءبىراز مىسال كەلتىرىپ كورەلىك:
«... قورقىت اتا تاعى نە ايتقان ەكەن: «اۋزىمدى اشسام، تىلىمە كاليما كەلەدى.
اللاعا - شەكسىز قۇرمەت! اللانىڭ دوسى، ءدىنىمىزدىڭ ەگەسى مۇحاممەدكە - قۇرمەت!
سول مۇحاممەدتىڭ وڭىندا تۇرىپ دۇعا وقىعان ابۋباكىردىڭ اتى ولمەسىن!...
قۇراننىڭ بەتىن اشىپ، «ياسين» سۇرەسىن وقىعاندارعا قۇرمەت!... ءسوزى كوكتەن تۇسكەن، رەتىمەن ءتىزىلىپ، ءتىلىمىزدى كاليماعا كەلتىرگەن قۇرانعا - قۇرمەت!...
الاسا جەرگە سالىنعان اللانىڭ ءۇيى - مەككەگە - قۇرمەت!... كۇندەردىڭ جاقسىسى - جۇما ولمەسىن!... بۇكىل عالامدى جاراتقان، تەڭدەسى جوق اللاعا - قۇرمەت! حان يەم، كوكتە تۇرعان سول اللا بىزگە راحىم ەتىپ، جار بولسىن!» دەگەن ەكەن قورقىت اتا.
قورقىت تۋرالى ەستەلىكتەر
«بايات رۋىندا قورقىت اتا دەيتىن بىلىكتى، ساۋەگەي ادام بولىپتى. ءتاڭىرى زەردەسىنە سالعان سوڭ، ونىڭ بارلىق بولجامدارى قاتەسىز كەلگەن.
.. وعىز تايپالارىندا قورقىت اتا ەڭ قيىن دەگەن ماسەلەلەردى شەشكەن. قانداي عانا قيىن ىستە بولماسىن، قورقىتتىڭ كەڭەسىن الماي، ەل ەشبىر جۇمىسقا قول ۇرماعان. ەل ونىڭ بارلىق وسيەتىن، بيلىگىن بۇلجىتپاي ورىنداعان»، دەپ جىرلانعان جىر كىرىسپەسىندە.
تايعا تاڭبا باسقانداي كەلتىرىلگەن بۇل ءۇزىندى قورقىت اتانىڭ تاريحي تۇلعا ەكەندىگىنە - بۇلتارتپاس دالەل.
بۇل تۇجىرىمدى عالىم اۋەلبەك قوڭىراتبايەۆ ودان ءارى شەگەلەي تۇسەدى:
«قورقىتتىڭ ناقىل سوزدەرىندە...» «بۇل جىردى قورقىت ايتقان»... دەپ وتىرادى. سوندا قورقىت اۋليە ەمەس، وعىزداردىڭ ۇلكەن ويشىلى، ەپوس اقىنى بوپ كورىنەدى. سونىمەن بىرگە قورقىتتىڭ ءوزىن دە بارلىق جىردىڭ باس كەيىپكەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە كورسەتەدى»، دەيدى فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور اۋەلبەك قوڭىراتبايەۆ.
ءبىزدىڭ ويىمىزشا، دەمەك قورقىت اتانىڭ وسى داستاندار اۋتورى رەتىندە كورسەتىلۋى ونىڭ جاراتۋشى ايرىقشا دارىن بەرگەن ەل پەرزەنتى ەكەنىن ايعاقتاسا كەرەك.
وسىناۋ تاريحي قۇندى ەڭبەكتى زەرتتەۋ ىسىنە اكادەميك الكەي مارعۇلان مەن فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى دانداي ىسقاقوۆ تا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان.
قازاق دالاسىن تەربەگەن جىرلار
مىسالى، سول حيكايالاردا الاتاۋ، قاراتاۋ، قازىعۇرت، قازىلىق تاۋى، كوكشە تەڭىز، ياعني بالقاش كولى، ارقا بەلى سياقتى جەر - سۋ اتتارى ءجيى ۇشىراسادى.
وسىناۋ باتىرلىق 12 باياننىڭ ءارقايسىسى دەرلىك جىر اۋتورىنىڭ اللاعا ءمىناجات ەتىپ، جاراتقاننان جارىلقاۋ تىلەۋىمەن اياقتالىپ وتىرادى.
مىسالى، «كىتاپتاعى» «سىرتقى وعىزداردىڭ ىشكى وعىزدارعا قارسى باس كوتەرۋى...» دەپ اتالاتىن ەڭ سوڭعى 12 - ءشى جىردىڭ سوڭعى تۇيىنىندە بىلاي دەپ جىرلانادى:
بۇل جيىنعا قورقىت اتام كەلىپ، قۋانىشتى ولەڭ ايتىپتى. ءدىن ءۇشىن كۇرەسكەن سول باتىرلاردىڭ ەرلىگىن جىرعا قوسىپتى... ادام ءومىرى وتكىنشى... قۇداي سەنى ولگەنىڭشە دىنىڭنەن ايىرماسىن! اق ساقالدى اكەڭنىڭ بارعان جەرى جۇماق بولسىن!... يماندى ءجۇزىڭدى كورگەن سوڭ بەس اۋىز سوزبەن دۇعا وقىدىق. ول دۇنيەدە مۇحاممەد ساللالاحۋ الەيحيۋاسسالام پايعامبار ءۇشىن اللا سەنىڭ كۇناڭدى جەڭىل ەتسىن!»- دەگەن تىلەكپەن سوڭعى جىر اياقتالعان ەكەن.
ءاربىر باتىرلىق بايانى ءبىر نەمەسە بىرنەشە تالداۋ ەڭبەكتەرگە ارقاۋ بولارلىق بۇل «قورقىت اتا كىتابى» جيناعى ءبىزدىڭ اتا - بابالارىمىزدىڭ ۇلتتىق جازبا ادەبيەتىمىزگە قايتالانباس قانشاما جاۋھار دۇنيەلەردى قوسىپ كەتكەنىن ايعاقتاسا كەرەك.
قازاق ءۇشىن قورقىت كىم؟
قورقىت قازاق ءۇشىن ەڭ الدىمەن كۇي اتاسى. قوبىزدى كۇي شالۋ ءداستۇرىن العاش ورنىقتىرۋشى. قوبىزىن سەرىك ەتىپ، ەل قامى مەن حالىق تاعدىرىن بولجايتىن كورىپكەل باقسىسى تۇرىك حالىقتارىنىڭ ىشىندە قورقىت كۇيلەرىن ساقتاپ، بۇگىنگى كۇنگە جەتكىزە العان بىردەن - ءبىر قازاق بولىپ وتىر.
قورقىت اتانىڭ كۇيلەرى
قازاق اراسىندا قورقىت ومىرىنە قاتىستى اڭىز - اڭگىمەنىڭ باسىم كوپشىلىگى كۇيمەن كومكەرىلىپ، كۇيمەن ساباقتاسىپ وتىرادى. ەل ىشىندە «قورقىت كۇيى»، «قورقىت سارىنى»، «قوڭىر»، «ءتاڭىر كۇي»، «قورقىتتىڭ ەلمەن قوشتاسۋى»، «ۇشاردىڭ ۇلۋى»، «ءاۋپباي»، «باشپاي»، « كىلەم جايعان»، اققۋ»، «جەلمايا» دەپ اتالاتىن كۇيلەرى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالعان.
قورقىت تۋرالى اڭىزدار
قورقىت تۋىندىلارىنىڭ ءارقايسىسىنىڭ شىعۋ تاريحى تۋرالى اڭىزدار مەن قاتار، كۇيدىڭ مازمۇنىمەن، سارىنىمەن ۇندەسىپ جاتاتىن ولەڭدەرى دە بار. مىسالى: "ۇشاردىڭ ۇلۋى" كۇيىندەگى انانىڭ:
جالعىزىمنان ايرىلدىم،
قاناتىمنان قايرىددىم،
ۇشار، ۇشار، كا، كا...
- دەپ بالاسىن جوقتاۋى،
"تارعىل تاناداعى" تانانىڭ:
مەنىڭ ءوزىم قارا ەدىم،
قارادان تۋعان الا ەدىم.
تۋعان جەرىم - قازالىم،
مىنا تاۋ بولدى - اۋ اجالىم،
- دەپ قينالعانى، "ءاۋپپاي" كۇيىندەگى قورقىتتىڭ:
اينالايىن بالام - اي،
جاس بالاڭا الاڭداي،
اش بولساڭ ويىڭدا،
امان ساقتا - اۋ بالاندى - اي،
- دەپ، بالاسىن ءجۇباتقان اناعا ايتكان سوزدەرى كۇي ويناعاندا سارىنىنا قوسىلا ايتىلىپ وتىرىلادى. بۇل ەجەلگى ونەردىڭ ەرەكشەلىگىن، ونداعى كۇي، ءان، جىر بىرىگىپ كەلەتىن ايشىقتىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. قازىرگى كەزدە، ءداستۇر بويىنشا، قورقىت كۇيلەرى سانالىپ جۇرگەن شىعارمالاردىڭ سانى 20 - عا جۋىق. اتى اڭىزعا اينالعان كۇي اتاسى قورقىتتىڭ مۇراسىن حالقىمىز عاسىرلار بويى قادىرلەپ - قاستەرلەپ، كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ كەلدى. سونىڭ اركاسىندا قورقىت كۇيلەرى ءبىزدىڭ زامانىمىزگا جارقىراي جەتىپ، بۇگىنگى باقىتتى ۇرپاعىمەن تابىستى. بۇگىندە ول قوبىز مۋزىكاسىڭداگى بۇتىندەي ءبىر مەكتەپكە اينالدى، ۇلگگىق مۋزىكا مۇرامىزدىڭ التىن قورىنا اسىل قازىنا بولىپ قوسىلعان قورقىت شىعارمالارى وسىلاي وركەندى ونەرىمىزدىڭ ورەسىن تاگى ءبىر بيىككە كوتەردى.
قازاق حالقىنىڭ ءتول اسپابىنىڭ ءبىرى - قوبىزدا ويناۋشىلار قاتارى ءبىر كەزدە سيرەپ كەتسە، ءقازىر ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدەن قىل قوبىز ونەرى دە ءوز ورنىن تاۋىپ، كايتا تۇرلەنىپ، دامىپ كەلەدى. قۇرمانعازى اتىنداعى الماتى مەملەكەتتىك كونسەرۆاتورياسىندا، ءال - فارابي اتىنداعى شىمكەنت مادەني ينتيتۋتىندا، رەسپۋبليكامىزدىڭ كوپتەگەن مۋزىكالىق ۋچيليششەلەرى مەن مەكتەپتەرىندە قوبىز ونەرىن سۇيەتىن جاستار تاربيەلەنۋدە. اسپاپتىق مۋزىكا مادەنيەتىمىزدە قورقىت سالعان ءداستۇر بۇگىندە ءوز جالعاسىن تاۋىپ، ونەر كەرۋەنىنىڭ قوش باسىندا كەلەدى.
"ۇشاردىڭ ۇلۋى". ءبىر جەسىر كەمپىردىڭ جالعىز بالاسى بولادى. ول قۇس سالىپ، يت جۇگىرتكەن ساياتشى ەكەن. قاشقان اڭدى قۇتقارمايتىن "ۇشار" دەگەن تازىسى، جەلمەن جارىسقان جۇيرىك اتى بار ەكەن. كۇندەردىڭ كۇنىندە جىگىت كەنەتتەن كايتىس بولادى. سول كەزدەگى ەلدىڭ ادەپ - عۇرپى بويىنشا، ەلىكتى جەرلەگەننەن كەيىن جۇرت قونىس جانارتىپ، باسقا جەرگە كوشەدى ەكەن. جاڭا ورىنعا كوشىپ كەلگەننەن كەيىن كەمپىر بالاسىنان قالعان كوز – تازىنى ىزدەسە، ول ءۇشتى - كۇيلى جوق بولىپ شىعادى. "ەسكى ءجۇرتتا قالعان شىعار" - دەپ، انا بۇرىنعى قونىستارىنا قايتىپ كەلسە، ايتقانداي - اق، ۇشار يەسىن قيىپ كەتە الماي، مولا باسىندا ساي - سۇيەكتى سىرقىراتا اسپانعا قاراپ ۇلىپ وتىر ەكەن. ءمۇنى كورگەن اناسى دا: جالعىزىمنان ايرىلدىم، قاناتىمنان كايرىلدىم، ءۇشار، ءۇشار كا، كا... - دەپ اڭىرايدى. يەن دالادا جالعىزىنىڭ ارتىندا قالعان انا مەن يەسىنىڭ ايرىلعان تازى – ەكەۋى قوس ءمۇڭلىق قوسىلىپ كۇنىرەنەدى. قورقىتتىڭ وسى وقيعاعا بايلانىستى تەبىرەنىپ شىعارعان كۇيى "ۇشاردىڭ ۇلۋى" دەپ اتالادى.
"تارعىل تانا". قورقىت قىرىق جاسقا كەلگەندە وعان اجالىنىڭ جاقىن ەكەندىگى جايلى ءبىر قۇدىرەت ايان بەرەدى. قورقىت جارىق دۇنيەنى قيماي، ادام بالاسى ماڭگىلىك جاسايتىن جەرۇيىق ىزدەمەكشى بولىپ، جەلماياسىنا ءمىنىپ جولعا شىعادى. مۇنى كورگەن ءتاڭىرى پەرىشتەلەرىمەن اقىلداسىپ: "ەگەر بۇل ادام ءولىمدى ەشقاشان اۋزىنا المايتىن بولسا، وندا ماڭگىلىك ءومىر سۇرەدى. جانىن ولجالاعانىنا تاۋبە قىلسا ەركىنە جىبەرەيىك، قانشا ءومىر سۇرسە دە جۇرە بەرسىن"،- دەپتى. ءبۇل ءسوزدى ەستىگەن جەلماياعا ءتىل ءبىتىپ: "ەگەر ەشبىر دۇنيەگە مويىن بۇرماي، تەك قانا ءومىردى ويلاساڭ، مەن سەنى ولىمنەن الىپ شىعامىن"،- دەگەن ەكەن. بۇدان كەيىن قورقىتتىڭ كوڭىلى جايلانىپ، ءولىمدى ەشقاشان ويىنا الماۋعا تىرىسادى. ءبىر كۇنى قورقىت جەلماياسىمەن ەل ارالاپ كەلە جاتىپ، دالادا مال باعىپ جۇرگەن جاس بالانى ۇشىراتادى. قورقىتتان ۇركىپ ءبىر تارعىل تانا تابىننان ءبولىنىپ تۋرا قاشىپتى. ونى قايتارام دەپ قۋا جونەلگەن بالانىڭ اياعىنا شوگىر كىرىپ، تاناعا جەتە الماي جىلاپ وتىرا كەتەدى. بالانى اياعان قورقىت ونى ءوزى كايتارماقشى بولادى. ءبىراق قانشا قۋسا دا تانا جەتكىزبەيدى. ابدەن ىزا بولعان قورقىت: "ولسەم دە جەتەمىن!" - دەپ ورشەلەنە قۋادى. مۇنى ەستىگەن ءتاڭىرى تارعىل تانانى تاسقا اينالدىرىپ جىبەرەدى. دەنەسى تاسقا اينالىپ، جانى شىعاردا تاناعا ءتىل ءبىتىپ: «مەنىڭ ءوزىم قارا ەدىم، قارادان تۋعان الا ەدىم. تۋعان جەرىم - قازالىم، مىنا تاۋ بولدى - اۋ اجالىم،- دەپ ىشقىنادى.
تانانىڭ جارىق دۇنيەمەن قوشتاسارداعى وسى قينالىسىن كورگەن قورقىت سول جەردە قوبىزىن قولىنا الىپ "تارعىل تانا" كۇيىن شىعارعان ەكەن. سىر بويىندا، قورقىت بەيىتى تۇرعان جەردەن تەرىستىككە قاراي ءجۇز شاقىرىمداي جەردە "تارعىل" دەپ اتالاتىن تاۋ بار. بۇل جاڭاعى اڭىزعا قاتىستى تاۋ. قورقىت قۋعاندا تاس بولىپ قاتىپ قالعان تارعىل تانا بىرتە - بىرتە تاۋعا اينالىپتى - مىس.
"ءاۋپپاي" ءبۇل كۇيدىڭ دە ەزىندىك سىرى بار. قورقىت قاسيەتتى كىلەمىن توسەپ، سۋ بەتىندە وتىرعاندا سىرداريانىڭ جاعاسىنا بالا كەتەرگەن ءبىر ايەل كەلەدى. ءوزى ارىپ - اشقان ايەلدىڭ ەمشەگىنەن ءسۇت شىقپاي، اش بالا ۋانباي جىلاي بەرەدى. ول داريانىڭ ورتاسىڭدا اعىپ كەلە جاتقان قورقىتتان كومەك كۇتكەندەي تەلمىرە قاراپ، بالاسىن: "ءاۋپپاي، ءاۋپپاي"،- دەپ جۇباتىپ تۇرادى. سوندا قولىنان كەلەر قاۋكارى، جاردەم بەرەر ءحالى جوق كۇيشى:
اينالايىن بالام - اي،
جاس بالاڭا الاڭداي.
اش بولساڭ دا، ويىندا
امان ساقتاۋ بالاڭدى - اي،-
دەپ تەبىرەنىپ، انانىڭ پەرزەنتىنە دەگەن ىستىق ماحابباتىن ماڭگى جاسايتىن كۇيىنىڭ تىلىمەن سويلەتكەن ەكەن.
پراكتيكالىق كەزەڭ. وقۋشىلارمەن ورىندالاتىن جۇمىستار
ءى توپقا قورقىتتىڭ «ۇشاردىڭ ۇلۋى» كۇيىنىڭ شىعۋ تاريحىن بايانداۋ جانە قورقىتتىڭ «مەنمەن، تاكاپپار ادامدى ءتاڭىرى سۇيمەيدى»،
«باسقالاردان ءوزىن جوعارى ۇستاعان ادامعا ءتاڭىرى ب ا ق بەرمەيدى»،
«كۇلدى قانشاما ۇيگەنمەن توبە بولماس»،
«قارا ەسەكتىڭ باسىنا جۇگەن تاققانمەن - تۇلپار بولماس»... دەگەن ناقىل سوزدەرىنىڭ ماعىناسىن اشۋ
ءىى توپقا «تارعىل تانا» كۇيىنىڭ شىعۋ تاريحىن بايانداۋ جانە قورقىت اتانىڭ
«جەر ءقادىرىن ەل بىلەدى، ەل ءقادىرىن ەر بىلەدى؛
قۇلان قۇدىققا قۇلاسا، قۇرباقا قۇلاعىندا وينايدى؛
كوڭىلى پاسىق ەردە داۋلەت بولماس؛
انادان ونەگە كورمەگەن قىز؛ اتا داڭقىن شىعارىپ، ءوزىنىڭ تەگىن قۋعان بالاعا ەشكىم جەتپەيدى»- دەگەن ناقىلسوزدەرىنىڭ ماعىناسىنا تالداۋ جاساتۋ
ءىىى توپقا قورقىتتىڭ «داۋلەتتى ۇلىڭ بولسا، وشاعىڭنىڭ قورى بولار. داۋلەتسىز ۇلىڭ بولسا، اتانىڭ كورى بولار. قىز انادان كورمەيىنشە ونەگە الماس، ۇلاتادان كورمەيىنشە، سااپر شەكپەس. ەجەلگى دۇشپان دوس بولماس»- دەگەن ناقىل سوزدەرىنىڭ ماعىناسىنا تالداۋ جاساتۋ جانە «ءاۋپپاي» كۇيىنىڭ شىعۋ تاريحىن بايانداتۋ.
5. قورىتىندى. ناقىل سوزدەرىنىڭ قازاق ماقال - ماتەلدەرىمەن ۇقساستىعى بار ما؟
6. ۇيگە تاپسىرما. 1. قورقىت تۋرالى اڭىزداردى وقۋ، جيناستىرۋ.
2. قورقىتتىڭ ناقىل سوزدەرىن جاتتاۋ، تاقىرىپتارعا ءبولۋ.
ساباقتاردىڭ تولىق نۇسقالارىن جۇكتەپ الۋ
You Might Also Like
