InfoHub Logo

باتىس قازاقستان وبلىسى كازتالوۆ اۋدانى قاراكول ەلدىمەكەنى

قاراكول باستاۋىش جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەبى

 

باعىتى: تازا تابيعي ورتا - قازاقستان - 2030 ستراتەگياسىن ىسكە اسىرۋدىڭ نەگىزى
سەكسيا: قورشاعان ورتا جانە ادام دەنساۋلىعىن ساقتاۋ

ورىنداعان: 3 سىنىپ وقۋشىسى تىلەپبەرگەنوۆا ايكوركەم مەيىربەك قىزى

جەتەكشىسى : كۋشكينبايەۆا بالجان سەيفۋللييەۆنا

تۇيىندەمە

«قۇرما جانە ونىڭ پايداسى» تاقىرىبىنداعى زەرتتەۋ جۇمىسى وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن قالىپتاستىرۋعا، تاجىريبەلىك جانە وقۋ-زەرتتەۋ ارەكەتتەرىن دامىتۋدا وزىندىك ورنى بار. زەرتتەۋ بارىسىندا قۇرما العاش قاي كەزدە پايدا بولعانى،  بۇل ءتۇرىن العاش وسىرگەن قاي حالىق ەكەندىگى، قۇرمانىڭ تۇرلەرى، ونىڭ ادام اعزاسىنا پايداسى، دارىلىك قاسيەتى  وقۋ-زەرتتەۋ جۇمىسى جۇرگىزىلدى.

شىعارماشىلىق-ىزدەندىرۋ، تانىمدىق، ەڭبەكتەنۋ ارقىلى وقۋشىلاردىڭ كوكونىسكە دەگەن قىزىعۋشىلىعى تانىلىپ، ولاردىڭ اڭعارىمپازدىق، ەڭبەكسۇيگىشتىك قاسيەتتەرى ايقىندالادى.

قازىرگى عالامدانۋ زاماندا كىشى مەكتەپ جاسىنداعى وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق زەرتتەۋ جۇمىستارىنا قىزىقتىرۋ مەكتەپ مۇعالىمدەرىنىڭ ەنشىسىندە.

شىعارماشىلىقتىڭ ماقساتى:  مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ دەنىنىڭ ساۋ جانە ۇيلەسىمدى تۇردە دامۋى ءۇشىن ولارعا سالاۋاتتى ءومىر سۇرۋگە، الۋ ءۇشىن، دارىلىك وسىمدىكتەردى پايدالانىپ،ونىڭ قۇرامىنداعى بيولوگيالىق اسەرلى زاتتاردىڭ اعزاعا اسەرى بار ەكەندىگىن قالىپتاستىرۋ.

شىعارماشىلىق مىندەتتەرى:

سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ساقتاۋعا باۋلۋ، ساۋىعۋدىڭ پراكتيكالىق ادىس-تاسىلدەرىن قولدانۋ.

عىلىمنىڭ سوڭعى جەتىستىكتەرى نەگىزىندە دەنساۋلىق نىعايتۋ مەن سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ساقتاۋ تاسىلدەرىن وقىپ ۇيرەنۋ.

بولجام:

ەگەر وقۋشىنىڭ سالاۋاتتى ءومىر ءسۇرۋ سالتىن ارتتىرسا، وقۋشىنىڭ ومىرگە دەگەن كوزقاراسى قالىپتاسادى.

دەنساۋلىق نىعايتۋ ماقساتىندا دارىلىك وسىمدىكتەردىڭ ءبىرى قۇرمانى پايدالانۋ جولدارىن جۇزەگە اسىرادى.

كۇتىلەتىن ناتيجە:

ەمدىك قاسيەتىنە بايلانىستى «قۇرما – قۇناردىڭ قاينار كوزى» تۋرالى ءبىلۋى.

قۇرمانى ءار ءتۇرلى اۋرۋلارعا قولدانا بىلۋگە قول جەتكىزۋ.

زەرتتەۋدىڭ ادىس-تاسىلدەرى:

• اقپارات جيناۋ
• ماسەلەنى شەشۋ

جوسپارى:

ءى ءبولىم: كىرىسپە

ءىى ءبولىم؛ زەرتتەۋ ءبولىمى.

1. قۇرما تۋرالى نە بىلەمىز؟
2. قۇران جانە قۇرما
3. امانات قۇرما حيكاياسى
4. قۇرمانىڭ ەمدىك قاسيەتتەرى جايىندا تۇسىنىك بەرۋ.
5. قۇرمانى قانداي اۋرۋلارعا ەم ەكەندىگىن انىقتاۋ.

ءىىى ءبولىمى؛ قورىتىندى.

ءىۇ ءبولىمى: پايدالانىلعان ادەبيەتتەر

«دانا كوپتەن شىعادى، ءدارى شوپتەن شىعادى»

(حالىق دانالىعى)

ءى. كىرىسپە.

وسىمدىك - ءومىر ءنارى، ءومىر ءسانى.

وسىمدىكتەر الەمى – ءتىرى تابيعاتتىڭ ءبىر بولىگى. وسىمدىكتەر ادام ومىرىمەن جانە جانۋارلار الەمىمەن دە تىعىز بايلانىستى. تابيعاتتا وسەتىن وسىمدىكتەردىڭ ادامزاتقا تيگىزەتىن پايداسى زور. ولاردىڭ كەيبىرەۋىن تاماققا پايدالانسا، ەندى ءبىر توبىن ءارتۇرلى شارۋاشىلىقتا پايدالانادى. وسىمدىكتەر ادام ومىرىنە قاجەتتى اۋانى وتتەگىمەن بايىتادى. وسىمدىكتەر قالالار مەن اۋىلداردى شاڭ - توزاڭنان قورعايدى. ياعني، وسىمدىكتەر ادام كوڭىل - كۇيىنە ەرەكشە اسەر ەتەدى. بولمەگە جاسىل وسىمدىك وسىرسەڭىز، ءوزىڭىزدى بولمەدە ەمەس، ەرەكشە ءبىر ورىندا وتىرعان سياقتى سەزىنەسىز. وسىمدىك ادامنىڭ دەنساۋلىعىن نىعايتىپ، بويىنا كۇش بەرەدى. قوعامدىق ورىنداردا، بولمەلەردە وسىمدىك وسىرىلسە، ولاردىڭ حوش ءيىسى مەن ءساندى رەڭى ادامنىڭ جۇيكە جۇيەسىنىڭ جۇمىسىن جاقسارتىپ، كوڭىل - كۇيىن شاتتاندىرادى. ادام وسىمدىكتەردى ساندىك ۇشىندە ءوسىرىپ ەستەتيكالىق ءلاززات الادى. وسىمدىكتەر اينالاداعى شۋدى دا باسەڭدەتەدى. ال شۋدىڭ ادامنىڭ جۇيكە جۇيەسىنە جاعىمسىز اسەر ەتىپ، قان قىسىمىن كوتەرەتىنى بەلگىلى. اعاشتار جول جيەگىنە نەعۇرلىم جيىرەك ورنالاسسا، سوعۇرلىم دىبىستى جاقسى باسادى.

حالقىمىز وسىمدىكتەردىڭ پايداسىن، ءقادىر - قاسيەتىن جوعارى باعالاعان، مىسالى «اتاڭنان مال قالعانشا، تال قالسىن»، «ەر - ەلدىڭ كوركى، ورمان - توعاي جەردىڭ كوركى»، «ءدارى - شوپتەن شىعادى، دانا - كوپتەن شىعادى»، « قوراڭدا مالىڭ بولسىن، كوشەڭدە تالىڭ بولسىن»، دەگەن ماقالدار وسىمدىك اتاۋلىنىڭ ەرەكشە قاسيەتتى ەكەنىن دالەلدەيدى. وسىنداي دانالىق سوزدەردەن تابيعاتتىڭ كوركى، سىمباتى مەن سۇلۋلىعى - وسىمدىكتەر

الەمىن قورعاۋ كەرەك ەكەنىن ۇعۋعا بولادى. وسىمدىكتەر سارقىلمايتىن قازىنا ەمەس. سوندىقتان ولاردى ورىندى پايدالانىپ، قورعاي ءبىلۋدىڭ پايداسى زور.

ءىى ءبولىم؛ زەرتتەۋ ءبولىمى.

قۇرما تۋرالى نە بىلەمىز؟

 قۇرما لاتىن تىلىندە Phoenix dactylifera دەپ اتالادى. تىك شانشىلىپ، 24 مەتر بيىكتىككە دەيىن وسەتىن قۇرما پالماسى كوبىنە ىستىق كليماتتى ايماقتارعا ءتان. قۇرما ءوسىرۋ شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن اراب ەلدەرىنە نەگىزىنەن: ساۋد ارابستان، يراك، الجير، مىسىر، سۋدان مەملەكەتتەرى جاتادى. اتالىق جانە انالىق بولىپ بولىنەتىن قۇرما اعاشى ەسكى جاپىراقتارىنىڭ تۇبىمەن بۇرتىكتەلىپ، ءورىلىپ وسەدى. ەرەكشە كورىك بەرىپ تۇرعان توبە جاعىنداعى ادەمى شاشاقتى جاپىراقتارىنىڭ ۇزىندىعى 5 مەترگە دەيىن جەتەدى. وتىرعىزعاننان 4-5 جىلدان كەيىن بارىپ جەمىس بەرە باستايدى. سالماعى 8 كگ-عا دەيىن جەتەتىن ءبىر شوعىرىنا مىڭنان اسا جەمىس بىتەدى. ءار اعاشىنان 40-80 كگ جەمىس الۋعا بولادى. شامامەن 150 جىلعا دەيىن ءومىر سۇرەدى.

قۇرما پالماسى – جەر بەتىندەگى ەڭ قاسيەتتى، يگىلىگى مول، پايداسى وراسان زور اعاشتاردىڭ بىرەگەيى. قۇرمانى پايعامبارىمىز (وعان اللانىڭ يگىلىگى مەن سالەمى بولسىن) مۇسىلمانعا ۇقساتقان. سەبەبى، شىن مۇسىلمان قاراپايىم بولعانىمەن اينالاسىنا پايدالى كەلەدى ەمەس پە؟ قۇرما دا سول سەكىلدى: جاپىراعى تۇسپەيدى، جەمىس بەرۋىن ۇزبەيدى. ءيا، قۇرما – اللا مەيىرىمىنىڭ عاجاپ ءبىر كورىنىسى، ادامزاتقا سىي ەتىلگەن مارتەبەلى جەمىس. قۇرما – جەمىس اتاۋلىنىڭ مىرزاسى: ءارى تاعام، ءارى ءدارى، ءارى شىرىن، ءارى قۋات كوزى...

اللا ەلشىسىنىڭ (وعان اللانىڭ يگىلىگى مەن سالەمى بولسىن): «قۇرمانىڭ جارتىسىمەن بولسا دا ساداقا بەرىپ، توزاقتان ساقتانىڭدار» (بۇحاري، مۋسليم) دەگەن ءحاديسىن ەستىگەنىمىزدە، از مولشەردە بولسا دا ساداقا بەرۋدىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن ۇعىنامىز. ال، جارتى قۇرمانىڭ وزىندە ادام اعزاسىنا قاجەتتى قانداي پايدالار بار؟ بۇعان ءمان بەرىپ كوردىڭىز بە؟ ەندەشە، بۇل ماقالامىزدا قۇرما تۋرالى قۇندى مالىمەتتەردى يگىلىگىڭىزگە ۇسىنامىز.

قۇرمانىڭ تۇرلەرى

ءاجۋا قۇرماسى. ارداقتى پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ) بىلاي دەيدى: «ءاجۋا  ءجاننات جەمىسى. ول ۋلانۋعا قارسى». بۇنى بۇگىن  كۇنىمىزدەگى مەديسينا عىلىمى دا دالەلدەپ وتىر. تاعى ءبىر حاديس شاريفتە:  «كىمدە- كىم اش قارىنعا  كۇنىگە جەتى ءاجۋا قۇرماسىن جەسە، سول كۇنى كەشكە دەيىن سيقىر مەن ۋلانۋدان قۇتىلادى، ال ەگەر كەشقۇرىم  جەتى  ءاجۋا قۇرماسىن جەسە تاڭ اتقانعا دەيىن سيقىر مەن ۋلانۋدان قۇتىلادى»، –  دەگەن (مۋسليم). بىردە ساڭلاق ساحابالاردىڭ ءبىرى ساد بين ءابۋۋاققاس (ر.ا) مەككەدە  قاتتى ناۋقاستانىپ قالادى. پايعامبارىمىز  (س.ا.ۋ) حال-جاعدايىن سۇراي بارىپ: «سەن جۇرەك اۋرۋىنا شالدىعىپسىڭ»،– دەپ، حاريس ەسىمدى دارىگەردى شاقىرۋدى بۇيىرىپ، وعان ءاجۋا قۇرماسىنىڭ جەتەۋىن سۇيەگىمەن بىرگە ءسۇت نەمەسە مايعا ارالاستىرىپ قويۋ كۇيىندە جەگىزۋىن ءامىر ەتكەن (ءابۋ ءداۋىد). وسىدان كەيىن ساد بين ءابۋۋاققاس (ر.ا)  جازىلعان ەكەن. بۇدان بايقاعانىمىزداي  ءاجۋا قۇرماسىنىڭ جۇرەككە دە ەم ەكەنىن كورۋگە بولادى.

ءباراني قۇرماسى. ارداقتى پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ) ءوزىن زيارات ەتىپ كەلگەن ابدۋلقايس تايپاسىنىڭ ادامدارىنا سول ايماقتاعى قۇرمالاردىڭ تۇرلەرىن اڭگىمەلەپ، «سىزدەردە وسەتىن قۇرمالاردىڭ ەڭ جاقسىسى ءارى ەڭ پايدالىسى اش ادامدى تويدىرىپ، كۇش-قايراتتى ارتتىرادى، اۋرۋدى ەمدەپ ەش اۋرۋ تۋعىزبايتىن – ءباراني دەگەن قۇرما» دەگەن. ابدۋلقايس ادامدارى ەلدەرىنە قايتقاننان كەيىن، ءباراني دەگەن قۇرمانىڭ ءتۇرىن وسىرۋگە ارنايى كوڭىل ءبولىپ، ءبىرشاما ۋاقىتتان كەيىن ءبىرجولاتا قۇرمانىڭ وسى ءباراني ءتۇرىن وسىرۋگە عانا كوشكەن (احماد يبن ءحانبال). 

قۇرما – قاسيەتتى قۇراندا اتالعان جەمىستەردىڭ ءبىرى. حازىرەت ءماريام يساعا (ا.س.) تولعاتىپ قاتتى قينالعاندا، اللاھ تاعالا مەيىرىم ءبىلدىرىپ، وعان قۇرما جەۋدى ءامىر ەتكەن. بۇل جايلى «ءماريام» سۇرەسىندە:

«ءسويتىپ تۇرعاندا تولعاق قىسىپ، قۇرما اعاشىنا بارىپ سۇيەنۋگە يتەرمەلەدى. «قاپ، بۇرىن ءولىپ، ۇمىتىلىپ كەتكەنىمدە بولار ەدى» دەدى كۇيزەلىپ. سول ءسات (پەرىشتە) تومەننەن بىلاي دەپ داۋىستادى: «جابىرقاما، راببىڭ استى جاعىڭنان ءبىر ارىق جاسادى. قۇرما بۇتاعىن وزىڭە قاراي سىلكىلە، ۇستىڭە جاس قۇرمالار ءتۇسسىن. سودان ءىش، جە. كوز ايىم بول!»» دەلىنگەن (23-26 اياتتار).

قۇرما اعاشى قۇرىلىسى

تاعى ءبىر اياتتا قۇرمانىڭ وسۋىندە قۇدىرەتتىڭ بەلگىلەرىن كورۋگە بولاتىندىعى باياندالعان:

«كوكتەن سۋ تۇسىرگەن دە – اللاھ. كەيىننەن سول ارقىلى ءار ءتۇرلى وسىمدىكتەر شىعاردىق. ول وسىمدىكتەن ءبىر جاس بۇتاق، ودان ءوسىپ، ءبىر-بىرىنىڭ ۇستىنە مىنگەسكەن داندەر، ماساقتار وندىرەمىز. قۇرما اعاشىنان جەمىس تولى سالبىراپ تۇرعان بۇتاقتار، بۇعان قوسا ءجۇزىم، ءزايتىن، انار باقشالارىن وسىرەمىز. بۇلاردىڭ كەيبىرەۋى بىر-بىرىنە ۇقسايدى، كەيبىرى ۇقسامايدى. العاش جەمىس سالعاندا جانە تولىق پىسكەن كەزىندە ءارقايسىسىنىڭ جەمىسىنە قاراڭدار. كۇمانسىز، سەنەتىن كوپشىلىك ءۇشىن مۇندا كوپتەگەن دارىستەر بار» (ءانعام سۇرەسى، 99).

امانات قۇرما حيكاياسى

بىردە مۇحامبەت پايعامبار سەرىكتەرىمەن كەلە جاتقاندا، جولدا ازىقتارى تاۋسىلىپ، قارىندارى اشادى. جەبىرەيىل پەرىشتە ولارعا پەيىشتەن ءىنجۋ، مەرۋەرت، دۇرلەرمەن ورنەكتەلگەن التىن تاباققا سالىنعان قۇرما جەمىسىن اكەلەدى. پايعامبار «ءبىسcءىمىللا» دەپ، تاباققا قول سالىپ، قۇرمادان ءدام تاتتى. سەرىكتەرى دە جاپىرلاي قوزعالىپ، قۇرما جەۋگە كىرىستى. تاباقتاعى قۇرما ازايعاندا، ورتاداعى ءبىر قۇرما ەرەكشە كورىنەدى. ءبىر كەرەمەتى، ول قۇرما قولعا تۇسپەي دوڭگەلەي بەرەدى. ساحابالار بۇعان تاڭ قالادى. بۇل قۇرمانى ەشقايسىسى جەي المادى. سول كەزدە  پايعامبارىمىز قۇرمانى  قولىنا الىپ قارايدى دا، «بۇل نە عاجاپ؟»، «بۇل نە دەگەن كەرەمەت؟» دەپ ويلانىپ قالادى. سول كەزدە جەبىرەيىل پەرىشتە دە جەتتى.

– ۋا، اللانىڭ ەلشىسى! بۇل قۇرمادا ۇلكەن ءبىر قۇپيا بار. ول سىزگە دە، سەرىكتەرىڭىزگە دە بۇيىرمايدى. سىزگە ءتاڭىرىم سالەم جولدادى. ءتورت ءجۇز جىل زامان وتكەن سوڭ ءسىزدىڭ ءبىر ۇمبەتىڭىز دۇنيەگە كەلەدى. ونىڭ ەسىمى احمەت بولادى. ول ۇمبەتىڭىز ءسىزدىڭ رۋحاني جولىڭىزدى جالعاستىرادى. بۇل قۇرما سول بالانىڭ نەسىبەسى، – دەيدى. سەرىكتەرى مىنا اڭگىمەنى ەستىگەندە، تاڭ قالادى. سول كەزدە مۇحامبەت پايعامبار:

– ءيا، جەبىرەيىل، ول زامانعا دەيىن بۇل قۇرما قالاي جەتەدى؟ – دەپ سۇرادى. جەبىرەيىل پەرىشتە:

– بۇل قۇرمانى احمەت اتتى بالاعا جەتكىز دەپ ءبىر سەرىگىڭىزگە تاپسىرىڭىز، – دەدى. سوندا پايعامبار:

– ۋا، باۋىرلار! مىنا امانات قۇرمانى مەنىڭ 400 جىلدان كەيىن دۇنيەگە كەلەتىن  ارداقتى ۇمبەتىمە كىم تابىستايدى؟ كىم تاۋەكەلگە بەل بايلايدى؟ – دەدى.

ەشكىم ۇندەمەدى.

– بۇل قۇرمانى جەتكىزگەن ادام ەكى دۇنيەدە باقىتتى بولادى. ول باقىت كىمگە بۇيىرعالى تۇر ەكەن؟ – دەپ سۇرادى.

سەرىكتەرى «ءتورت ءجۇز جىلعا دەيىن ءومىرىمىز جەتپەي قالادى-اۋ» دەپ كۇماندانىپ تۇرعاندا، پايعامبار ءسوزىن قايتا جالعادى:

– ەگەر كىمدە كىم بۇل اماناتتى مەنىڭ ۇمبەتىمە جەتكىزەر بولسا ول ادام پەيىشتە اللا جامالىن كورەدى، – دەدى. سول كەزدە ورتاعا ارىستان باپ شىقتى دا پايعامبارعا قاراپ:

– ءيا، اللانىڭ ەلشىسى. امانات-قۇرمانى جەتكىزۋدى ماعان تاپسىرىڭىز. قۇداي قولداسا، اماناتىڭىزدى جەتكىزەرمىن، – دەدى.

– بارەكەلدى!

– بارەكەلدى!

– جارايسىڭ ارىستان ساحابا!

– دەگەنىڭە جەت!

– اللا جار بولسىن!

– اللا جار بولسىن! – دەپ شۋلاستى. بارلىق ساحابا قۋانىسىپ قالدى. مۇحامبەت پايعامبار:

– ۋا، مەنىڭ قۇرمەتتى سەرىگىم. تاۋەكەلگە بەل بايلاعانىڭا ريزامىن. اللا جولىڭدى وڭعارسىن، ماقساتىڭا جەت! – دەپ باتاسىن بەردى. ارىستان باپ:

– ۋا، اللانىڭ ەلشىسى، مەنىڭ سىزگە ايتار داتىم بار! – دەدى.

– داتىڭ بولسا ايت!

– بۇل قۇرمانى جەتكىزۋ ءۇشىن ماعان ۇزاق عۇمىر كەرەك. تاڭىردەن مەنىڭ ءومىر جاسىمدى ۇزارتۋىن سۇراپ، دۇعا قىلساڭىز، – دەيدى. پايعامبار:

– ءيا، اللا، ارىستان ساحابانىڭ عۇمىر-جاسىن ۇزاق قىل! ونى راقىمىڭ مەن يگىلىگىڭە بولەي كور! – دەپ دۇعا جاسادى. سول كەزدە جەبىرەيىل پەرىشتە:

– ۋا، اللانىڭ ەلشىسى! ءسۇيىنشى! ءسۇيىنشى! اللا سەنىڭ بۇل تىلەگىڭدى قابىل ەتتى. ارىستان باپتىڭ ءومىرىن ۇزارتتى، – دەيدى.

مۇحامبەت پايعامبار مۇنى ەستىپ، قۋانىپ قالدى. ول قۇرمانى بەرىپ تۇرىپ:

– اۋزىڭدى اش، ارىستان باپ! مىنا قۇرمانى ءتىلىڭنىڭ استىندا ساقتاعايسىڭ. تاڭسارىدەن تۇرىپ، مەنىڭ احمەت اتتى ۇمبەتىمدى ىزدەپ ساپار شەگەسىڭ. ارىپ-اشىپ، جەردىڭ ءجۇزىن شارلايسىڭ. بارماعان جەرىڭ، باسپاعان تاۋىڭ قالمايدى. اقىرى ءبىر مەكەنگە كەلىپ جەتەرسىڭ. تۇركىلەر مەكەندەگەن سايرام شاھارىنا كەز بولارسىڭ. وسى شاھاردا ۇلكەن ءبىر مەدرەسە بار. اماناتتىڭ يەسى – وسى مەدرەسەنىڭ شاكىرتى. ونىڭ مەدرەسەگە كىرگەن ءىزى بولسا دا، شىققان ءىزى بولمايدى. اماناتتى ءوزى كەلىپ، سەنەن سۇراپ الادى. وعان قۇداي سونداي ارتىقشا قاسيەت بەرگەن، – دەدى. ارىستان باپ:

– ءيا، راسۋل! بۇل اماناتتى امان-ەسەن بارىپ تاپسىرىپ، مىندەتىڭىزدەن قۇتىلارمىن – دەيدى.

ارىستان باپ ۇزاق جىل ساپار شەگىپ، سايرام شاھارىنا اقىرى جەتىپ جىعىلادى. ۇزاق جولدان قاجىعان ول دەم الماق بولىپ، ءىلىم ورداسىنىڭ ماڭىندا اعىپ جاتقان سايرام سۋىنىڭ جاعاسىندا ءسال ايالدادى. سول كەزدە مەدرەسەدەن جاس بالا شىعىپ، بۇعان قاراي اياڭدادى. الگى بالا ارىستان باپقا جەتە بەرە سالەمدەسەدى.

– اسسالاۋماعالەيكۋم، ارىستان باپ! جوعىڭ بولسا، كەشىكپەي تاپ! – دەدى. ارىستان باپ تا ىزدەگەن ادامىنىڭ وسى ەكەنىن ءبىلۋ ءۇشىن:

– بالام، ەسىمىڭ كىم؟ – دەپ سۇرادى.

– اتىمدى قايتەسىز، اماناتىمدى بەرىڭىز، اتا؟

– بالام، اتىڭ احمەت ەكەن. ءىشىڭ تولا حيكمەت ەكەن. اماناتىڭدى ال، اۋزىڭدى اش! – دەگەندە، ءتورت ءجۇز جىل بويى ساقتاعان قۇرما ۇشىپ بارىپ، شاكىرتتىڭ اۋزىنا كىردى. بالا احمەت قۇرمانى جۇتىپ جىبەردى. سوندا ارىستان باپ:

– اماناتىڭدى وسىنشا جىل ساقتاعاندا، ەڭبەگىمدى ەلەمەگەنىڭ قالاي؟ ماعان سۇيەگى عانا قالىپتى، – دەيدى.

– اتا، وندا جۇرت، الدىمەن سىزگە تۇنەسىن، بىزدەن تىلەسىن، – دەدى.

قۇل قوجا احمەت ياساۋيگە «امانات قۇرمانى» جەتكىزگەن ارىستان باپ حالىق اۋزىندا ونىڭ ۇستازى رەتىندە ايتىلادى. ەل اراسىندا «ارىستان باپقا تۇنە، قوجا احمەتتەن تىلە» دەگەن ءسوز تاراعان.

ارادا بىرنەشە عاسىر وتكەن سوڭ، ءامىر تەمىر قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ باسىنا كۇمبەزدى كەسەنە سالماق بولادى. تۇركىستانعا كەلگەننەن كەيىن بۇل ءىستى قولعا الادى. ءبىراق كەشكە دەيىن قالاعان دۋال تاڭەرتەڭ بارسا، بۇزىلىپ جاتادى. ونى قۇلاتقان كىم ەكەنىن ءبىلۋ ءۇشىن ءامىر تەمىردىڭ ءوزى تۇندە كەلىپ قاراۋىل بولادى. ءتۇننىڭ ءبىر ورتاسىندا ۇلكەن وگىز كەلىپ، دۋالدى ءسۇزىپ قيراتادى. ءامىر تەمىر ويلانىپ قالادى. وعان تۇسىندە قوجا احمەت بابامىز ايان بەرىپ، بىلاي دەيدى:

– ول كوك وگىز ارىستان باپتىڭ ارۋاعى. سەن، الدىمەن، سونىڭ باسىنا كەسەنە تۇرعىز، – دەدى.

– مەن ونى قالاي تابامىن؟ – دەگەندە،

– مەن ءوزىم جول كورسەتەمىن، – دەپ جاۋاپ بەرەدى. سونىمەن ول ەرتە تۇرىپ، وتىرارعا بەت الادى. ارىستان باپ جاتقان جەردى تاۋىپ، ءزاۋلىم كەسەنە سالادى. وسى كەزدەن بەرى قالىپتاسقان زيارات ءتارتىبى بويىنشا ادامدار، الدىمەن، ارىستان باپ كەسەنەسىندە تۇنەيتىن بولعان. ەرتەسىنە قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىنە بارىپ، قۇدايدان تىلەكتەرىن تىلەيدى ەكەن.

قۇرمانىڭ ەمدىك قاسيەتتەرى جايىندا تۇسىنىك بەرۋ.

    قۇرما – ارابتاردىڭ كۇنكورىسىندە  ماڭىزدى ورىن الاتىن  ءيىسى مۇلدەم بىلىنبەيتىن ءبىراق  ءدامى ءتىل ۇيىرەتىن  ءتاتتى جەمىس. بۇل جەمىس تاريحشىلاردىڭ ايتۋى بويىنشا، ادامزات تاريحىنىڭ  3500-4000 مىڭ جىل بۇرىن پايدا بولعان دەسەدى. قۇرمانىڭ 500-گە تارتا  ءتۇرى سۋبتروپيكتىك جانە تروپيكتىك ايماقتاردا تارالعان.

قۇران كارىمدە  دە قۇرما جايلى بىرنەشە جەردە باياندالعان: «كوكتەن سۋ تۇسىرگەن دە – اللا.  كەيىننەن سول ارقىلى ءار ءتۇرلى وسىمدىكتەر شىعاردىق. ول وسىمدىكتەن ءبىر جاس بۇتاق ءوسىپ، ءبىر-بىرىنىڭ ۇستىنە مىنگەسكەن داندەر، ماساقتار وندىرەمىز. قۇرما اعاشىنان جەمىس تولى سالبىراپ تۇرعان بۇتاقتار، بۇعان قوسا ءجۇزىم، ءزايتۇن، انار باقشالارىن وسىرەمىز. بۇلاردىڭ كەيبىرەۋى بىر-بىرىنە ۇقسايدى، كەيبىرى ۇقسامايدى. العاش جەمىس سالعاندا جانە تولىق پىسكەن كەزىندە ءارقايسىسىنىڭ جەمىسىنە قاراڭدار. كۇمانسىز، سەنەتىن كوپشىلىك ءۇشىن مۇندا كوپتەگەن عيبراتتار بار» (ءانعام سۇرەسى، 99).

 ادامزاتتىڭ ارداقتىسى سۇيىكتى پايعامبارىمىز مۇحاممەد مۇستافا (س.ا.ۋ) بىردە ساحابالارعا  قاراپ: «اعاشتار اراسىندا جاپىراعى ەش تۇسپەيتىن  اعاش بار، ول اعاش مۇسىلماندارعا ۇقسايدى. ونىڭ  قانداي اعاش ەكەنىن بىلەسىڭدەر مە؟» – دەپ سۇرايدى. سوندا  ساحابالاردىڭ ءبارى اعاش اتاۋلارىن  اتاي جونەلەدى.  ءحاديستى جەتكىزۋشى يبن ومار (اللا ول كىسىدەن رازى بولسىن)  ىشىمنەن  قۇرما اعاشى شىعار دەپ ويلاپ وتىر ەدىم، لەزدە ساحابالار اللا ەلشىسى جاقسى بىلەدى دەدى جامىراي. سول ساتتە  پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ):  «ول قۇرما اعاشى»، –  دەدى.  (مۋسليم. تيرميزي)

اللا ەلشىسى (س.ا.ۋ) قۇرمانى  قاتتى ۇناتقان. ماسەلەن، قۇرما ماۋسىمىندا وزىنە سىيلىق رەتىندە تارتىلعان جاس قۇرمالاردى كەرى قايتارمايتىن. تاعى ءبىر سوزىندە «قۇرماسى جوق ءۇيدىڭ ادامدارى انىق اش قالعانى» دەپ، قۇرمانىڭ ءمادينالىق كەدەيلەردىڭ كۇنكورىسىندە قانشالىقتى ورىن العانىن بايقاتقان (يبن ءماجا).  شاڭىراعىندا ايلاپ قازان اسىلماعان ۋاقىتتاردىڭ وزىندە دە ولارعا ارقاۋ بولعان قۇرما مەن قارا سۋ ەدى. ايشا انامىز (ر.ا.) سول كۇندەردى: «اللا ەلشىسى (س.ع.س) قايتىس بولعاندا دا، قارا قۇرما مەن قارا سۋدان باسقا ەشتەڭە تاپپاعانبىز»، – دەپ ەسكە العان (بۇحاري). ءبىراق تەك قۇرما جەپ كۇنەلتكەن ۋاقىتتاردا ساحابالاردىڭ ەشبىرى اۋرۋعا ۇشىراماعان.

سەبەبى، قۇرما جەمىسى تەك قانا ازىق ەمەس، سان ءتۇرلى دەرتتىڭ تاپتىرماس شيپاسى. قۇرما ادام اعزاسىنىڭ قالىپتى جۇمىس ىستەۋىنە قاجەتتى بارلىق دەرلىك پايدالى زاتتارعا يە. 

قۇران جانە سۇننەتتە ادامزاتتىڭ ارداقتىسى پايعامبارىمىز مۇحاممەد مۇستافا (س.ع.س) بىلاي بۇيىرادى: «ايەلدەرىڭىزگە بوسانعاننان (نيفاس حالىندە) كەيىن  قۇرما جەگىزىڭدەر. بوسانعاننان كەيىن قۇرما جەگەن ايەلدىڭ بالاسى مومىن، جۋاس بولادى. ءماريام يسانى (ا.س) دۇنيەگە اكەلگەن كەزدە  جەگەنى تەك قۇرما بولاتىن. ەگەر قۇرمادان دا قايىرلى جەمىس  بولسا، اللا سونى جەۋىن ءامىر ەتەر ەدى»، – دەگەن. تاعى دا ايتا كەتەتىن جايت پايعامبارىمىز (س.ع.س) جاڭا تۋىلعان  ءسابيدىڭ اۋىزىنا قۇرما سالاتىن بولعان. سول سابيلەر كەشەگى وتكەن ءسىز بەن ءبىز تانيتىن  عالىم يبن ابباس سەكىلدى ساحابا عالىمدار. بۇل ءۇردىس كۇنى بۇگىنگە دەيىن ادەتكە اينالعان.

عالىمدار: «قۇرما – قۇناردىڭ قاينار كوزى»

قۇرمانى الەمنىڭ بارلىق ەلىنەن، كەز كەلگەن ازىق-تۇلىك دۇكەندەرىنىڭ سورەلەرىنەن تابۋعا بولادى، ونىڭ ۇستىنە قۇرمانىڭ باعاسى قىمبات ەمەس، قولجەتىمدى. عالىمدار قۇرمانى – پايدالى ءارى قۇنارلى زاتتاردىڭ قاينار كوزى رەتىندە باعالايدى. قۇرمانىڭ بىرنەشە عانا كىشكەنتاي ءۇزىمىنىڭ وزىندە، قانداي دا ءبىر تولا شولمەك سۋسىندى قۇنارلاندىرا الاتىنداي جوعارى دەڭگەيدە تەمىر مەن كالسيي بار...

قۇرمانىڭ  مەديسينالىق تۇرعىدان پايدالارى

4-5% قۇرعاق زات

95 - 96% سۋ

2- 25% قانت

1%  بەلوك

ەفير مايى

كاليي

فوسفور

كالسيي

ماگنيي

تەمىر

مىرىش

دارۋمەندەر

ولار ايتارلىقتاي قۇنارلى (100 گ.-دا 277 ككال.)، سوندىقتان كەرەمەت قۋات كوزى بولىپ تابىلادى. قۇرمانىڭ بويىندا كومىرسۋلار (60-65%)، مىس، تەمىر، مىرىش، كوبالت، كاليي، فوسفور، كۇكىرت، بور، اليۋمينيي، كادميي، سونىمەن قاتار تيامين، نياسين، ريبوفلاۆين، فولاسين، پيريدوكسين، ك دارۋمەنى، تاعامدىق تالشىقتار، فتور، سەلەن، پەكتين جانە امينوقىشقىلداردىڭ 23 ءتۇرى بار. فتور تىستەردى تىسجەگىدەن قورعاسا، تاعامدىق تالشىقتار مەن سەلەن يممۋنيتەتتى كوتەرىپ، قاتەرلى ىسىك پەن جۇرەك-تامىر اۋرۋلارىنىڭ الدىن السا، كاليي سول جۇرەك پەن قان-تامىر اۋرۋلارىندا كومەكتەسەدى. قۇرما سۋىق تيگەندە (اسىرەسە اعزانىڭ شامادان تىس السىزدەنگەن جاعدايدا) كومەكتەسەدى؛ ەركەكتىك قاۋقاردى كوبەيتەدى؛ سارىۋايىم كەزىندە، اعزانىڭ السىزدەنۋىندە، سوزىلمالى شارشاۋ كەزىندە جاردەم بەرەدى؛ باۋىردى، بۇيرەكتى جانە جۇيكە جۇيەسىن بەكىتەدى؛ ىشەكتەگى پايدالى باكتەريالاردىڭ ءوسۋىن قامتاماسىز ەتەدى؛ قاندى نارلەندىرىپ، اعزاعا اۋرۋتۋدىرعىش ميكروبتارعا قارسى تۇرۋعا كومەكتەسەدى جانە قىشقىلدى تەڭگەرىمدى قولداپ تۇرادى.

قۇرما ونكولوگيالىق اۋرۋلاردا، تۋبەركۋلەزدى ەمدەۋ كەزىندە جانە مي قىزمەتىن جاقسارتۋ ماقساتىندا قولدانىلادى. ارىقتاعىسى كەلىپ، الايدا تاتتىدەن باس تارتا الماي جۇرگەن ادامدار كونفەتتىڭ ورنىنا قۇرما قولدانسا بولادى، سەبەبى ولاردىڭ تاتتىگە قاراعاندا نارلىلىگى از. عالىمداردىڭ زەرتتەۋى بويىنشا، 10 ءتۇيىر قۇرما ادامعا ماگنييدىڭ، مىستىڭ جانە كۇكىرتتىڭ تاۋلىكتىك مولشەرىن قامتاماسىز ەتەدى.

بۇل جەمىستى شيكى تۇرىندە دە، كەپتىرىلگەن تۇرىندە دە جەي بەرۋگە بولادى. قۇرمادان سالاتتار، ءنارسۋ (كومپوت)، دەسەرت، ءتىپتى بال دا دايىندايدى.

قۇرما پالماسىنىڭ جەمىستەرى گيپەرتونيكتەرگە (قان قىسىمى كوتەرىڭكى ادامدار) اسا پايدالى، سەبەبى قان تامىرىنىڭ تارىلۋىن باياۋلاتادى. قۇرما اللانىڭ قالاۋىمەن كۇش-قۋاتتى كوبەيتىپ، تونۋستى ارتتىرادى؛ كوپتەگەن كەسەلدەردە كومەكتەسەدى؛ اسىرەسە ەكولوگياسى ناشار اۋدانداردا تۇراتىن ادامدارعا جەۋگە كەڭەس بەرىلەدى. اش قارىنعا جەلىنسە ىشەكتەگى قۇرتتاردى ولتىرەدى. قۇرما باۋىردى قۋاتتاندىرادى،  اسقازاندى تازالايدى، ءالسىز بۇيرەكتى كۇشتەندىرەدى. قۇرمانى ءسۇت ارالاستىرىپ قالامپىر قوسىپ ىشسە، وكپەنىڭ قابىنۋى (برونحيت) سياقتى تىنىس جولدارىنا شيپا. قۇرمانىڭ قۇرامىندا تانين كوپ بولعاندىقتان دەنە جاراقاتتارىن تەز جازادى. ادامدى ارىقتاتادى، ەگەر كۇرىشپەن بىرگە پىسىرسە سەمىرتەدى. قۇرامىندا ا ە ب دارۋمەدەرىنە دە باي، الماداعى تەمىردىڭ ەكى ەسەسى قۇرمادا تابىلادى. سول سەبەپتى قان از بولعان (گەموگلوبين) كىسىگە كوپ جەۋىنە  كەڭەس بەرىلەدى. جاڭا بوسانعان انا ءۇشىن تاپتىرماس جەمىس، ويتكەنى انا ءسۇتىن كوبەيتەدى. سونداي-اق راك اۋرۋىنا قارسى پايدالى، قۇرامىندا  ميكروپ اتاۋلى  جوق بىردەن-بىر جەمىس. قۇرما سۇيەكتەرىن ۇگىتىپ كوفە قىپ قايناتىپ ىشسە، جۇيكە جۇيەسىن تىنىشتاندىرىپ دەمالدىرادى. سونىمەن قاتار بەتتەگى ءتۇرلى داقتاردى (بوسانعاننان كەيىن ايەلدەردە بولاتىن جانە كۇنگە كۇيگەننەن قالعان داقتاردى كەتىرىپ بەت ءپىشىنىن قاز قالپىندا ساقتاپ، ءاجىمنىڭ تەز تۇسۋىنەن قورعايدى. سونىمەن قوسا قۇرمانى جاتاردان الدىن جەسە سال اۋرۋىنا قارسى وتە پايدالى. كۇنىمىزدە مەديسينا قۇرمانى بير كۇندە  ەڭ  كوپ دەگەندە بەسەۋىن جەۋگە كەڭەس بەرەدى.

قۇرمانى قانداي اۋرۋلارعا ەم ەكەندىگىن انىقتاۋ.

سوڭعى جىلداردا جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەر ناتيجەسىندە قۇرمانىڭ كوپتەگەن قاسيەتتەرى اشىلعان. تۇركياداعى ايگىلى سەما ەمحاناسىنىڭ تاعامتانۋ جانە ديەتا ءبولىمىنىڭ مامانى حايرەددين مۋتلۋنىڭ ايتۋىنشا، قۇرما ليف، مينەرال، فەنول تۇرعىسىنان ءارى ناتريي، كاليي، ماگنيي، كالسيي، تەمىر، فوسفات سەكىلدى مينەرالدارعا وتە باي. اتاپ ايتقاندا، ول قۇرمانىڭ قاسيەتتەرىن بىلاي جۇيەلەپ كورسەتكەن:

پروتەين، ماي، كومىر سۋىن (ۋگليەۆود) – ۇشەۋىن قاتار قامتيتىن بىردەن ءبىر جەمىس.

تاماق اۋرۋىنا، جوتەلگە پايدالى؛

B1، B2 ۆيتاميندەرىنىڭ قاتار كەزدەسۋى باۋىردى ساۋىقتىرادى؛

قاتەرلى ىسىكتەن (راك) ساقتايدى، جۇرەك قان تامىرلارىنا تاپتىرمايتىن ەم؛

جاس قۇرما تەرىگە وڭ ىقپال ەتەدى، جۇكتىلىك پەن كۇنگە كۇيۋدەن تۇسكەن داقتاردى كەتىرەدى؛

جەڭىل بوسانۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى. بوسانعان ايەلدەردىڭ السىرەگەن دەنەسىن تىڭايتىپ، سەرگەكتىگىن ارتتىرادى.

قۇرامىندا فوسفور مەن كالسييدىڭ مولدىعى سۇيەك اۋرۋلارىنان قورعايدى؛

قۇرامىنداعى تەمىر قان ازدىققا پايدالى؛

ميدىڭ جۇمىس ىستەۋ قابىلەتىن كۇشەيتەدى؛.

جۇيكە جۇيەسىنىڭ شارشاۋىن باسادى؛

يزرايلدە جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋدە قۇرما مەن الما سالىستىرىلعان. ناتيجەدە الماعا قاراعاندا، قۇرمادا ءۆيتاميننىڭ كوپتىگى دالەلدەنگەن. بۇعان قوسا، مەحمەت التاننىڭ «شولدەن جەتكەن شيپالى قۇرما» اتتى قۇرمانىڭ قاسيەتتەرىن زەرتتەگەن ەڭبەگىندە قۇرما ءدانىنىڭ دە ۆيتامينگە باي ەكەندىگى، سول سەبەپتى ونى ءبىر ۋاقىت سورىپ جۇرگەننىڭ ادامعا پايدالى ەكەندىگى جازىلعان. سونىمەن قاتار 6-7 قۇرمانى بولشەكتەپ، ءبىر كەسە سۋعا سالىپ، بىرنەشە ساعات تۇرعان سوڭ سۋىن ءسۇزىپ الىپ، كۇنىنە ەكى مارتە ىسىتىپ ءىشىپ وتىرسا، ەكى اپتا كولەمىندە بۇيرەكتەگى تاستى دا تۇسىرەتىندىگى بىلدىرىلگەن.

قۇرما – قاتەرلى ىسىك (راك) اۋرۋىنا قارسى زاتتارعا باي

اسىرەسە، قۇرمانىڭ ماگنييگە وتە باي بولۋى، ونى بارلىق وزگە پايدالى تاعامدار مەن جەمىستەردىڭ ەڭ الدىنعى قاتارىنا شىعارعان. ماگنييدىڭ ماڭىزدى بولۋىنىڭ ءمانى مىنادا: ول ادام اعزاسىندا اسا قاتەرلى راك اۋرۋىنىڭ پايدا بولۋىنا توسقاۋىل قويادى. وسى سەبەپتى دە قۇرمانى تاعام رەتىندە ۇنەمى قولدانۋشى ايماق تۇرعىندارى مۇنداي اسا ءقاۋىپتى دەرتتىڭ بارىن بىلمەيدى...

قۇرمانىڭ قۇرامداس بولىگىن 15-كە جۋىق تۇز جانە مينەرالدى زاتتار: مىس، تەمىر، ماگنيي، مىرىش، مارگانەس، فوسفور، ناتريي، اليۋمينيي، كادميي، كوبالت، كۇكىرت، بور ت.ب. قۇرايدى. جەمىستىڭ قۇرامىندا: المادا، باناندا، اپەلسيندە جوق 23 امينقىشقىلدارى بار. قۇرامىندا: ا، ۆ_1، ۆ_2، ۆ_3، ۆ_6، PP دارۋمەندەرى بار. سونداي-اق، قۇرما قۇرامىنداعى پەكتين مەن تاعامدىق تالشىقتار ىشەكتىڭ جيىرىلۋ قىزمەتىن كۇشەيتىپ، راك اۋرۋلارىنىڭ الدىن الادى. قۇرمادا حولەستەرين جوق، ال ونىڭ قۇرامىنا كىرەتىن فتور مەن سەلەن ەلەمەنتتەرى ءتىستىڭ ساۋلىعىن نىعايتىپ، جۇرەك-تامىر اۋرۋلارىنىڭ الدىن الادى. سونىمەن قاتار، قۇرما بەتا-كاروتينگە وتە باي. بەتاكاروتين – ادام اعزاسىنىڭ جاسۋشالارىنا شابۋىل جاساۋشى مولەكۋلالاردى باقىلاۋ ارقىلى، قاتەرلى ىسىك جاسۋشالارىنىڭ پايدا بولۋىنا توسقاۋىل قوياتىن ەرەكشەلىككە يە زات... بارلىق ماقتاۋ اسا دانا اللا تاعالاعا بولسىن!

قۇرما – اعزانى تازارتادى ءارى شاشتىڭ تۇپتەرىن بەكىتەدى

مەديسينالىق زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسىندە قۇرمانىڭ اعزانى، اعزاداعى تاستارى ەرىتۋ ارقىلى، تازارتۋشى قاسيەتكە يە ەكەنى انىقتالعان. تيبەت مەديسيناسىندا، ەگەر قۇرما سۇيەكتەرىن قايناتىپ، سول قايناتپانى ىشسە، قۋىق قالبىرشاعىنداعى جانە بۇيرەكتەگى تاستاردى ەرىتەتىندىگى ايتىلادى. سونداي-اق، قۇرما سۇيەكتەرىن جاعىپ، كەيىن جاعىلعان قۇرما سۇيەگىنىڭ كۇلىن باس تەرىسىنە جاقسا، شاشتىڭ ءتۇسۋىن قويدىرادى دەيدى...

جاڭا تۋعان سابيگە تاحنيك جاساۋ ءداستۇرى جانە ونىڭ مەديسيناداعى پايداسى

بۇحاريدىڭ «اقيقا» كىتابىندا، ءابۋ مۇسانىڭ (اللا وعان رازى بولسىن) ۇلى تۋىلعاندا اللا ەلشىسىنىڭ (وعان اللانىڭ يگىلىگى مەن سالەمى بولسىن) وعان يبراھيم دەپ ات قويعاندىعى جانە نارەستەنىڭ تاڭدايىنا قۇرمامەن تاحنيك جاساپ، دۇعا جاساعاندىعى ايتىلادى.

ءيا، پايعامبارىمىز (وعان اللانىڭ يگىلىگى مەن سالەمى بولسىن) ءسابي دۇنيەگە كەلگەندە قۇرمانى شايناپ، ونىمەن نارەستەنىڭ تاڭدايىن سىلايتىن جانە ءسابي ءۇشىن دۇعا قىلاتىن. تاحنيك – يسلامدا جالپىعا بەلگىلى سۇننەت ءارى عاجاپ ءداستۇر. (ءسابيدىڭ تاڭدايىن سىلاۋ ءۇشىن قۇرمانى پايدالانعان ابزال، ال قۇرما تابىلماسا باسقا ءبىر شىرىندى نارسەمەن الماستىرسا بولادى.)

تاحنيك جاساۋ داستۇرىندە ۇلكەن پايدا جاسىرىنعان. ويتكەنى، قۇرمانىڭ قۇرامىنداعى ءنارلى زاتتار ءسابي اعزاسىنىڭ قالىپتى جۇمىس ىستەۋىنە جانە يممۋنيتەتىنىڭ نىعايۋىنا كومەكتەسەتىنى دالەلدەنگەن. قۇرمامەن تاحنيك جاساۋ، بۇل – ەڭ پايدالى ەكپە (پريۆيۆكا) سەكىلدى. ياعني، ول: پوليوميەليت (جۇلىن قابىنۋى)، ديفتەريا (جۇقپالى تاماق اۋرۋى)، قىزىلشا سەكىلدى ءقاۋىپتى دەرتتەردىڭ الدىن الادى.

قۇرما – جۇكتىلىك پەن بوسانۋدى جەڭىلدەتەدى

ۆ₉ (فولييەۆايا كيسلوتا) – جۇكتى ءارى ەمىزۋشى ايەلدەر ءۇشىن اسا ماڭىزدى دارۋمەن. جۇكتىلىك كەزەڭىندە ايەل اعزاسىنداعى بۇل دارۋمەنگە دەگەن سۇرانىس ەكى ەسەگە دەيىن ارتادى. سونىمەن قاتار، ۆ₉ فولييەۆ قىشقىلى – جاسۋشالاردىڭ ءبولىنۋى مەن گەنەتيكالىق قۇرىلىمىنىڭ قالىپتاسۋ پروسەسى كەزىندە ماڭىزدى ءرول اتقارادى. مىنە، سوندىقتان دا قۇرساقتاعى بالانىڭ دامۋى بارىسىندا انانىڭ اعزاسى بۇل دارۋمەنگە ءجيى مۇقتاجدىقتى سەزىنەدى. ال، قۇرما ءدال وسى، ۆ₉ فولييەۆ قىشقىلىنىڭ كوزى بولىپ تابىلادى.

عىلىمي تاجىريبەلەر، جۇكتىلىكتىڭ سوڭعى ايلارىندا قۇرمانىڭ جاتىر بۇلشىق ەتتەرىن كۇشەيتەتىن ىنتالاندىرۋشى قاسيەتكە يە ەكەنىن دالەلدەگەن.

قۇرمانىڭ قۇرامىندا كەزدەسەتىن حيميالىق زات – وكسيتوسين، مەديسينادا جۇكتى ايەلدىڭ بوسانۋىن جەڭىلدەتۋشى پرەپارات رەتىندە قولدانىلادى.

وكسيتوسين – دۇرىسىندا، مي گيپوفيزاسىنىڭ ارتقى بولىگىنەن بولىنەتىن، تولعاقتى باستاۋشى، جاتىر مەن جامباس بۇلشىق ەتتەرىنىڭ جيىرىلۋىن شاقىراتىن گورمون. انا اعزاسىنداعى بوسانار الدى بارلىق دايىندىق، وسى گورموننىڭ ىقپالىمەن جۇزەگە اسادى. بوسانۋ بارىسىنىڭ ءساتتى ءوتۋى ءۇشىن، جاتىر بۇلشىق ەتتەرىنىڭ دۇرىس جيىرىلۋى وتە ماڭىزدى. وكسيتوسين جاتىر بۇلشىق ەتتەرىنىڭ جىلدام جيىرىلۋىنا اسەر ەتەدى. بوسانۋ پروسەسى اياقتالعان سوڭ دا وكسيتوسين اعزاداعى ءوز جۇمىسىن جالعاستىرادى. ياعني، دۇنيەگە جاڭا كەلگەن ءسابي ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى سانالاتىن انا ءسۇتىنىڭ ءسۇت بەزدەرىنەن ءبولىنۋىن قامتاماسىز ەتىپ، مەحانيزم ىسپەتتى قىزمەت اتقارادى.

قۇرما جەمىسىندەگى وسى ءبىر عانا ارتىقشىلىق – وكسيتوسيننىڭ ءوزى – قۇران كارىم اقيقاتتىعىنىڭ ايقىن، ماڭىزدى دالەلى بولىپ تابىلادى. قۇرمانىڭ مەديسينا سالاسى ءۇشىن اشىلعان بۇل ۇلكەن جاڭالىعىنا قول جەتكىزۋ، تەك مەديسينانىڭ سوڭعى جەتىستىكتەرى ارقىلى عانا مۇمكىن بولعان. ال، بۇل وسىدان ون ءتورت عاسىر بۇرىن قۇراندا، ءماريام انامىزعا قاتىستى اياتتاردا بايان ەتىلگەن...

قۇرمانىڭ تاعى قانداي پايداسى بار؟

جاڭا زامان مەديسيناسى قۇرما جەمىسىنە ۇزاق ۋاقىت بويى دەن قويىپ، تاباندى تۇردە زەرتەۋلەر جۇرگىزىلىپ، ناتيجەسىندە:

قۇرما ادام دەنساۋلىعىنا ءقاۋىپتى قانداي بولسىن: باكتەريالار، ميكروبتار مەن پارازيتتەردى تاسىمالداۋشى جەمىس بولىپ تابىلمايتىنىن؛

قۇرما اسا قاتەرلى، ءولىم حالىنە دۋشار ەتەتىن اجالدى-امەبا ميكرواعزاسىنا قارسى ەڭ جاقسى «كۇرەسكەر» قۇرال ەكەنىن؛

قۇرمانىڭ قۇرامىنداعى زاتتار – ادام اعزاسىنداعى اۋرۋ جۇقتىرعىش، اۋرۋدى پايدا قىلاتىن باكتەريالاردى جوياتىنىن؛

قۇرما – عارىشكەرلەر ءۇشىن تاپتىرمايتىن تاعام ءارى ءدارى، سونىمەن قاتار يكراعا قاراعاندا اناعۇرلىم پايدالىراق ەكەنىن؛

قۇرما جەمىسى تولعاقتى جەڭىدەتەتىن ءارى جاتىر بۇلشىق ەتتەرىنىڭ وتە جىلدام جيىرىلۋىنا كومەكتەسەتىن زاتتاردان تۇراتىنىن جانە ت.ب. كوپتەگەن پايدالى، قۇنارلى ەلەمەنتتەردىڭ باي كوزى بولىپ تابىلاتىنىن انىقتاعان.

قۇرما – شىعارماشىلىقپەن اينالىساتىن، ميمەن جۇمىس ىستەيتىن ادامدار ءۇشىن، جۇيكە جۇيەسىنە شاعىمى بارلار ءۇشىن، باستىڭ جاقسى جۇمىس ىستەۋى ءۇشىن دە دارىگەرلەر تاراپىنان ۇسىنىلاتىن اسا پايدالى جەمىس.

–       قۇرمانى اش قارىندا جەۋ پارازيتتەردى جويادى.

–       100 گ قۇرما 281-دەن 318 كالورياعا دەيىن قۇنارلى. 100 گ قۇرمانىڭ قۇرامىندا 20 مگ فوسفور بار. فوسفورعا باي بولۋى سەبەپتى قۇرما جۇيكە جاسۋشالارىن نارلەندىرىپ، ەڭسەنى كوتەرەدى. قاتتى شارشاعان ادامنىڭ وزىنە قۇرمانى جەگەنىنەن سوڭ جارتى ساعات ىشىندە كۇش-قۋاتى ورالادى، سەرگەكتىك پايدا بولادى.

–       قۇرما گليۋكوزا مەن فرۋكتوزاعا باي. تابەتتى شاقىرادى.

–       ديەتولوگ ماماندارى ءدامدى دە پايدالى بۇل جەمىستى جۇيكە جۇيەسىنىڭ بۇزىلۋىنان زارداپ شەككەن بالالارعا جەگىزۋگە كەڭەس بەرەدى.

–       قۇرما قان قۇرامىنداعى حولەستەريننىڭ دەڭگەيىن تومەندەتەدى.

–       قۇرما ىشەك قىزمەتىن قالىپقا كەلتىرەدى. (ءىشتىڭ قاتۋى كەزىندە وتە پايدالى)

–       قۇرما كوز ىلعالدىلىعىنىڭ ساقتالۋىنا كومەكتەسىپ، تۇندە كورگىشتىگىن جاقسارتادى...

 

ءىىى ءبولىمى؛ قورىتىندى.

قاراپايىم عانا قۇرمانىڭ قانشالىقتى پايدالى ەكەنىنەن، ءبىز ءالى دە تولىق حاباردار ەمەسپىز. ءارى ونىڭ وراسان زور پايداسىن ءبىر ماقالاعا سىيدىرۋ مۇمكىن ەمەس. قۇرمانىڭ پايداسىن، ونى ادام بالاسىنا سىي ەتىپ بەرگەن اللا تاعالا عانا تولىق ءبىلۋشى. بۇگىنگى تاڭدا عالىمدار، قۇرما – ادام اعزاسىنا قاجەتتى بارلىق پايدالى زاتتاردىڭ شوعىرى بولعاندىقتان، «تەك قۇرما مەن سۋ ءىشۋ ارقىلى ۇزاق ءومىر سۇرۋگە بولادى» دەگەن توقتامعا كەلگەن. ال، مۇنىڭ سىرىن، ءبىز جوعارىدا كەلتىرگەن، «كۇنكورىستەرىڭ نە ەدى؟» – دەلىنگەن سۇراققا ايشا انامىزدىڭ (وعان اللا رازى بولسىن): «ەكى قارا: قۇرما جانە سۋ ەدى»، – دەگەن جاۋابى ايقىنداپ تۇر ەمەس پە؟...

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ءتۇرلى ۆيتامينگە باي، تويىمدى ءارى ەمدىك قاسيەتى مول قۇرما – عاجاپ جەمىس. ەندەشە، وسى عاجاپ جەمىستەن ءدام تاتقان سايىن جومارتتىعى شەكسىز جاراتۋشى يەمىزدى ەسكە الىپ، شۇكىرشىلىك ەتەيىك...

ءىۇ ءبولىمى: پايدالانىلعان ادەبيەتتەر

1. « دارىلىك شوپتەرمەن ەمدەلۋ»قالقامباي. ز. س استانا 2003ج
2. « ۇيدە ەمدەلۋ»، 1، 2، 3، تومدارى
3. بالالار ەنسيكلوپەدياسى، 6 توم.

 

قاراكول باستاۋىش جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەبىنىڭ

3 سىنىپ  وقۋشىسى

تىلەپبەرگەنوۆا ايكوركەم مەيىربەك قىزى

«قۇرما جانە ونىڭ پايداسى» اتتى

زەرتتەۋ جۇمىسىنا

پىكىر

جوعارىدا جازىلعان زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ ەكولوگيالىق  ماڭىزى وتە زور. زەرتتەۋ جۇمىسىندا قۇرمانىڭ ەرەكشەلىگىن،  قورشاعان ورتا ءۇشىن ماڭىزىن، قازىرگى تاڭداعى جاعدايىن دۇرىس قاراستىرعان. قۇرمانىڭ پايداسى اۆتور جۇمىسىندا انىق بايقالادى.

ايكوركەم زەرتتەۋ جۇمىسىن جازۋ بارىسىندا كوپتەگەن كوركەم ادەبيەتتەردى، گازەت-جۋرنالداردى، عالامتور ادەبيەتىن پايدالانعان. جۇمىس جوسپار بويىنشا جازىلىپ، تولىق ورىندالعان. سونىمەن قاتار ايكوركەم جۇمىسىن ءوز جاس ەرەكشەلىگىنە ساي ورىنداي بىلگەن. العا قويعان ماقساتىنا جەتكەن.

عىلىمي جەتەكشىسى: كۋشكينبايەۆا بالجان سەيفۋللييەۆنا

---