رەسەيدىڭ ەكونوميكالىق-گەوگرافيالىق جاعدايى
بايقوڭىر قالاسى،
№ 8 يۋ. ا. گاگارين اتىنداعى مەكتەپتىڭ
گەوگرافيا ءپان ءمۇعالىمى
يزمامبەتوۆا ايبارشا يتەمەنوۆنا
ساباقتىڭ تاقىرىبى: رەسەيدىڭ ەكونوميكالىق - گەوگرافيالىق جاعدايى.
ساباقتىڭ ماقساتى:
ا) بىلىمدىلىگى: وقۋشىلارعا رەسەيدىڭ ەكونوميكالىق - گەوگرافيالىق
جاعدايى تۋرالى مالىمەت بەرۋ، شەكارالارىنا توقتالۋ، مەملەكەتتىڭ قالىپتاسۋ تاريحى مەن گەوساياسي جاعدايىن بايانداۋ.
ب) دامىتۋشىلىق: بۇرىنعى العان بىلىمدەرىن دامىتۋ، ويلاۋ، ءوز بەتىنشە جۇمىس ىستەۋ قابىلەتىن دامىتۋ.
ۆ) تاربيەلىك: ءوز وتانىن سۇيۋگە، قورشاعان ورتانى قورعاۋعا شاقىرۋ، ەكولوگيالىق تاربيە بەرۋ.
ساباق ءتيپى: جاڭا ءبىلىمدى مەڭگەرتۋ.
ساباق ءتۇرى: ءداستۇرلى ساباق.
ساباق ءادىسى: تۇسىندىرمەلى – كورنەكىلىك ءادىس، رەپرودۋكتيۆتىك ءادىس، ىزدەنۋ ءادىسى، بايانداۋ.
ساباق كورنەكىلىگى: رەسەيدىڭ ەكونوميكالىق كارتاسى، دۇنيەجۇزىلىك ساياسي كارتاسى، ەپيدوسكوپ، ەپيپروەكتور، اتلاس، كەسكىن كارتا.
ءپان ارالىق بايلانىس: تاريح، ولكەتانۋ
ساباقتىڭ بارىسى: I. ۇيىمداستىرۋ.
II. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
III. ءۇي تاپسىرماسىن قورىتۋ.
IV. جاڭا ساباقتى قورىتۋ.
V. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ.
VI. جاڭا ساباقتى قورىتىندىلاۋ.
VII. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ.
VIII. وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمىن باعالاۋ.
I. ۇيىمداستىرۋ.
وقۋشىلاردى تۇگەلدەۋ. ساباقتىڭ ماقساتىن ءتۇسىندىرۋ.
II. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
§ 44. تمد ەلدەرىنىڭ ىشكى جانە سىرتقى ەكونوميكالىق بايلانىستارى.
1. تمد – ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى ءوزارا كومەك جانە ىنتىماقتاستىق وداعى.
2. ەكونوميكالىق بايلانىستارى.
3. الەۋمەتتىك – مادەني بايلانىستارى.
4. تمد ەلدەرى مەن قازاقستان اراسىنداعى بايلانىستار.
III. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
«كىم تاپقىر؟» ويىنى (كارتامەن جۇمىس)
تمد ەلدەرىنىڭ مەملەكەتتىك تۋىن، اتىن، ەل باسشىسىن تەز تاۋىپ بەرۋ، ايتۋ.
IV. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ.
§ 45. رەسەيدىڭ ەكونوميكالىق – گەوگرافيالىق جاعدايى.
مەملەكەتتىك قالىپتاسۋ تاريحى.
سونىمەن بۇگىنگى ساباقتا تمد ەلدەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ءىرى ەل – رەسەي فەدەراسياسىنا توقتالامىز.
1. ەكونوميكالىق – گەوگرافيالىق جاعدايى. (ەپيدوسكوپ پايدالانۋ)
2. مەملەكەتتىڭ قالىپتاسۋ تاريحى. (ەپيپروەكتور پايدالانۋ)
3. گەوساياسي جاعدايى.
4. اكىمشىلىك – اۋماقتىڭ قۇرىلىمى.(كارتامەن جۇمىس)
جەرىنىڭ اۋدانى – 17، 1 مىڭ كم².
حالقى – 143، 6 ملن ادام (2004ج.)
استاناسى – ماسكەۋ.
مەملەكەتتىك قۇرىلىمى – فەدەراسيالى رەسپۋبليكا.
مەملەكەت باسشىسى – پرەزيدەنت.
زاڭ شىعارۋشى ورگان – مەملەكەتتىك دۋما.
ۇكىمەت باسشىسى – پرەمەر - مينيستر.
مەملەكەتتىك ءتىل – ورىس ءتىلى.
ۇلتتىق ۆاليۋتاسى – رۋبل.
ەكونوميكالىق - گەوگرافيالىق جاعدايى. رەسەي فەدەراسياسى (رف) – ەۋرازيانىڭ سولتۇستىك - شىعىسىندا ورنالاسقان، اۋماعى جالپى قۇرلىقتىڭ 1/8 بولىگىن قامتيتىن، جەرىنىڭ اۋدانى جونىنەن دۇنيە جۇزىندە ءبىرىنشى ورىن الاتىن اسا ءىرى مەملەكەت. رەسەي جەرى باتىستان شىعىسقا قاراي 9 مىڭ كم - گە (كالينينگراد وبلىسىن ەسەپتەمەگەندە)، سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە قاراي 4 مىڭ كم-گە سوزىلىپ جاتىر. ەل اۋماعى 11 ساعاتتىق بەلدەۋدى قامتيدى.
رەسەي اۋماعىنىڭ 14 - ءى ەۋروپادا، 34 - ءى ازيادا ورنالاسقان. ونىڭ جاعالاۋلارىن ءۇش مۇحيتتىڭ سۋلارى شايىپ جاتىر. رەسەي فەدەراسياسىنىڭ شەكارالارىنىڭ جالپى ۇزىندىعى 58، 3 مىڭ كم، سونىڭ ىشىندە تەڭىزدىك شەكارالار 38 مىڭ كم - ءدى قۇرايدى.
رەسەيدىڭ الەمدەگى ەڭ ءىرى ماتەريكتە ورنالاسۋى ونىڭ ەكونوميكا -
لىق - گەوگرافيالىق جاعدايىنىڭ قولايلى جاعى بولىپ تابىلادى. ويتكەنى، ەۋرازيادا دۇنيە ءجۇزى مەملەكەتتەرىنىڭ 40%-دان استامى، حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى ورنالاسقان. جالپى العاندا، رەسەيدىڭ 12 مەملەكەتپەن تەڭىزدىك شەكاراسى بار، ال 14 مەملەكەتپەن قۇرلىق ارقىلى بايلانىسقان. رەسەي قۇرامىنا ەنەتىن كالينينگراد وبلىسى انكلاۆ بولىپ تابىلادى، ويتكەنى ونىڭ ەلدىڭ نەگىزگى بولىگىمەن ورتاق شەكارالارى جوق.
كورشىلەس مەملەكەتتەردىڭ كوپ بولۋى، ولاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ نەعۇرلىم دامىعان باتىس بولىكتە ورنالاسۋى ەلدىڭ سىرتقى بايلانىستارىنا قولايلى ىقپال ەتەدى. دەگەنمەن، رەسەي ءوزىنىڭ كورشىلىك جاعدايىنىڭ قولايلى تۇستارىن ءالى دە بولسا تولىعىمەن پايدالانباي كەلەدى. رەسەيدىڭ گەوگرافيالىق ورنى الەمدىك ەكونوميكالىق ورتالىقتارعا قاتىستى العاندا، قولايسىز بولىپ تابىلادى. ويتكەنى ول باتىس ەۋروپانىڭ دامىعان ەلدەرىمەن، اقش جانە جاپونيامەن تىكەلەي قۇرلىق ارقىلى شەكتەسپەيدى، اسا ماڭىزدى تەڭىزدىك ساۋدا جولدارىنان الىستا ورنالاسقان. الايدا ەل اۋماعىنىڭ ەۋروپانى شىعىس جانە وڭتۇستىك - شىعىس ازيا ەلدەرىمەن تەمىرجول ارقىلى بايلانىستىرىپ جاتۋى، سولتۇستىك تەڭىز جولىن يگەرۋى سولتۇستىك ەۋروپا، وڭتۇستىك - شىعىس ازيا ەلدەرىمەن بايلانىستى جاقسارتۋعا وڭ ىقپال ەتەدى. قيىر شىعىستىڭ ايرىقشا ورنى الەمدەگى ءۇش ءىرى مەملەكەتتىڭ (رەسەي، جۇڭگو، جاپونيا) توعىسىندا جاتۋىمەن انىقتالادى. رەسەيدىڭ تىنىق مۇحيتتىق جاعالاۋى، ازيا - تىنىق مۇحيت ايماعىنداعى ەلدەردىڭ بارلىعىمەن دە تەڭىز ارقىلى بايلانىس ورناتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
مەملەكەتتىڭ قالىپتاسۋ تاريحى. رەسەي – سان عاسىرلىق تاريحى بار ەجەلگى مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى. ورىس مەملەكەتى ايقىن اجىراتىلاتىن تابيعي شوپتەرى جوق ايماقتا قالىپتاستى. سوندىقتان ورىس جەرى تالاي رەت سىرتقى جاۋدىڭ شاپقىنشىلىعىنا ۇشىرادى. بىتىراڭقى ورىس جەرلەرىنىڭ ماسكەۋ اينالاسىندا بىرىگۋى حIV - XV عاسىرلاردا ءجۇردى. XV عاسىردىڭ 80 - جىلدارىنا كاراي تاتار - مونعول ەزگىسىنەن تولىعىمەن بوساعان ورىس جەرلەرى ءبىر -
تۇتاس مەملەكەتتى قۇرادى. وسىلايشا بولاشاقتاعى كۇشتى ورىس مەملەكەتىنىڭ نەگىزى قالاندى.
كەيىنگى عاسىرلاردا ورىس مەملەكەتى كورشىلەس اۋماقتاردى باسىپ الىپ، ءوزىنىڭ قۇرامىنا قوسۋ ساياساتىن جۇرگىزدى. سولتۇستىك – باتىسىنداعى، شىعىسىنداعى، وڭتۇستىك – شىعىسىنداعى اۋماقتاردى
كۇشپەن باعىندىرعان رەسەيدىڭ XVI عاسىردا باتىس ءسىبىر حالىقتارىن قوسىپ الۋ كەزەڭى باستالدى.
XVII عاسىردان حح ع. ءبىرىنشى جارتىسىنا دەيىن رەسەي يمپەريا -
سىن رومانوۆتار ديناستياسى باسقاردى. فەدور ميحايلوۆيچ رومانوۆ XVII ع. ءبىرىنشى جارتىسىندا تاققا وتىرادى. ءى پەتر پاتشا -
لىق ەتكەن كەزەڭدە «ەۆروپاعا تەرەزە اشىلۋى» جانە تۇبەگەيلى قايتا قۇرۋلاردىڭ جۇرگىزىلۋى رەسەي ساياساتى باعىتىنىڭ شىعىستان
باتىسقا بەت بۇرعانىنىڭ بەلگىسى ەدى. 1721 جىلدان باستاپ ورىس مەملەكەتى – يمپەريا دەپ اتالا باستادى. ورىس مەملەكەتىنىڭ ءبىرىنشى يمپەراتورى ءى پەتر تاققا وتىرادى. (ەپيپروەكتوردان سۋرەتتەردى كورسەتۋ).
رەسەيدىڭ حح عاسىرداعى جاڭا تاريحى. رەسەيدە 3 توڭكەرىس بولدى:
1. 1905 - 1907 ج. ءبىرىنشى ورىس ريەۆوليۋسياسى دەپ اتالدى.
2. 1917 ج. اقپانداعى توڭكەرىستە ءىى نيكولاي تاقتان قۇلادى، قوس
وكىمەت ورنادى.
3. 1917 ج. قازان توڭكەرىسىنىڭ ناتيجەسىندە كەڭەس وكىمەتى ورنادى.
1917 ج. قازانىنان 1918 ج. ناۋرىزىنا دەيىنگى ارالىقتا جەر - جەردە كەڭەس وكىمەتى ورناپ، بيلىك جۇمىسشىلار قولىنا بەرىلدى.
1918 - 1920 ج. رەسەيدە ازامات سوعىسى بولدى. ازامات سوعىسى دەگەنىمىز – كونترريەۆوليۋسيونەرلەرگە جانە شەتەل ينتەرۆەنتتە -
رىنە قارسى سوعىسا وتىرىپ، وتاننان قورعادى.
1922 - 1991 ج. ارالىعىندا كسرو (كەڭەستىك سوسياليستىك رەسپۋبليكالار وداعى) ءومىر ءسۇردى. ول 15 سوسياليستىك رەسپۋبليكادان تۇردى. 1941 - 1945 ج. ۇلى وتان سوعىسى بولدى. بۇل سوعىستا 27 ملن حالقىنان ايىرىلدى. 1924 - 1953 ج. ارالىعىندا مەملەكەتى يوسيف ۆيسساريونوۆيچ ستالين باسقاردى. ستالين كەزىندە 1930 - 1932 ج. اشارشىلىق. 1937 - 38 ج. جاپپاي قۋعىن سۇرگىن جىلدارى بولدى. قوعام قايراتكەرلەرى، ادەبيەتشىلەر، ونەر قىزمەتكەرلەرى «حالىق جاۋى» دەگەن اتپەن اتىلىپ كەتتى. 1953 ج. 5 ناۋرىزدا ستالين قايتىس بولادى. كوكپ 20 سەزىندە نيكيتا سەرگەيەۆيچ حرۋششيەۆ بايانداما جاساپ، ءستاليننىڭ جەكە باسىنا تابىنۋى تۋرالى ايىپتاپ، «حالىق جاۋى» دەپ اتالعاندار اقتالدى.
ن. س. حرۋششيەۆ 1953 - 64 ج. ارالىعىندا كوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ باس حاتشىسى بولىپ سايلاندى. 1961 ج. 12 ساۋىردە تاريحتا يۋ. ا. گاگارين ۆوستوك كورابلىمەن عارىشقا ۇشتى. عارىشتا 108 مينۋت بولدى.
1991 ج. كسرو ىدىراپ، رەسەي فەدەراسياسى قۇرىلدى. 1991 - 1999 ج. بوريس نيكولايەۆيچ ەلسين، 26 مارت 2000 - 2008ج. ۆ. ۆ. پۋتين، 2008 جىلدان باستاپ دميتريي مەدۆەديەۆ رەسەي فەدەراسياسىنىڭ پرەزيدەنتى بولدى.
گەوساياسي جاعدايى. رەسەيدىڭ ەۋروپا مەن ازيا ورتاسىنداعى ارالىق ورنى ەكى دۇنيە بولىگىن بايلانىستىرىپ تۇراتىن وزىندىك كوپىر قىزمەتىن اتقارۋىنا سەبەپشى بولادى. بۇل ەلدىڭ الەۋمەتتىك - ەكونوميكالىق دامۋ ەرەكشەلىكتەرىن ايقىنداۋمەن قاتار، ونىڭ ساياسي جاعدايىنا دا ىقپال ەتەدى. كەڭەس وداعى مەن سوسياليستىك جۇيەنىڭ ىدىراۋى، ۇزاققا سوزىلعان ەكونوميكالىق داعدارىس ەلدىڭ گەوساياسي جاعدايىن وزگەرتتى.
ناتو ەلدەرىمەن، ونىڭ ىشىندە اقش - پەن ۇزاققا سوزىلعان ەكونوميكالىق باسەكەلەستىك پەن جاپپاي قارۋلانۋ، قىرعي قاباق سوعىس ساياساتىنىڭ اياقتالۋى رەسەيدىڭ سىرتقى ساياساتىندا بەتبۇرىس كەزەڭ بولدى. ەندىگى جەردە رەسەي بەلگىلى ءبىر ەلدەر توبىنا باعدارلانعان ساياسات جۇرگىزۋدەن گورى، ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق، ساياسي مۇددەلەرىنە ساي كەلەتىن مەملەكەتتەردىڭ بارلىعىمەن ءوزارا ورناتۋعا كوشتى. گەوساياسي تۇرعىدان العاندا، رەسەي ناعىز اشىق مەملەكەتكە اينالدى. دەگەنمەن ناتو ەلدەرى شەكاراسىنىڭ شىعىس ەۋروپا مەملەكەتتەرى ەسەبىنەن كەڭەيىپ، ەل اۋماعىنا جاقىن كەلۋى رەسەي مۇددەلەرى تۇرعىسىنان العاندا ونشا قولايلى قۇبىلىس رەتىندە باعالانبايدى.
قازىرگى زامانعى الەمدەگى گەوساياسي جاعداي، ۇلتتار مەن دىندەر ارازدىعى، حالىقارالىق تەرروريزممەن كۇرەس شارالارى ەۋرازيانىڭ كوپتەگەن اۋداندارىنا ساياسي تۇراقسىزدىقتىڭ ورىن الۋىنا سەبەپشى بولدى. بۇل جاعدايدا ايماقتاعى، الەمدەگى ساياسي جاعدايعا ىقپال ەتەتىن ءىرى مەملەكەت رەتىندە رەسەيدىڭ ءرولى كۇشەيىپ، كەلەدى. شەكاراعا جاقىن اۋدانداردا ساياسي جاعدايدىڭ شيەلەنىسۋى رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك شەكارالارىن نىعايتۋىنا ىقپال ەتۋدە. رەسەي فەدەراسياسىنىڭ بۇرىنعى وداقتاس رەسپۋبليكالارمەن شەكارالارى ارنايى كەلىسىمدەر ارقىلى تولىق بەكىتىلىپ بىتكەن جوق. قازاقستانمەن شەكارالارى 2005 جىلعى مەملەكەتارالىق كەلىسىمدەر نەگىزىندە تولىعىمەن بەكىتىلدى.
رەسەي گەوساياسي تۇرعىدا تمد ەلدەرىمەن، ەۋروپالىق وداقپەن، ازيالىق – تىنىق مۇحيتتىق ايماق ەلدەرىمەن جان - جاقتى بايلانىستار ورناتۋعا مۇددەلى. اسىرەسە اقش، الەمدىك ەكونوميكا مەن ساياساتتىڭ جاڭا ورتالىقتارى بولىپ تابىلاتىن جۇڭگو، وڭتۇستىك - شىعىس ازيا جانە ۇندىستانمەن قارىم - قاتىناستاردى جاڭا دەڭگەيگە كوتەرۋ ەلدىڭ گەوساياسي جاعدايىن نىعايتا تۇسپەكشى.
قازاقستاننىڭ عارىش كەڭىستىگىن يگەرۋگە قاتىستى ونىڭ «بايقوڭىر» عارىش ايلاعىنىڭ ايماقتىق جاعىنان عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە وربيتالىق عارىش ستانسيالارى ارقىلى عارىشكەر باسقاراتىن عارىش كەمەلەرىنىڭ ۇشۋىمەن دە بايلانىستى. قازاقستان الەمدىك كوسموناۆتيكاعا تەك وتە سيرەك كەزدەسەتىن عارىش كەشەنىنىڭ يەسى جانە ارەنداعا بەرۋشى عانا ەمەس، ءوزىنىڭ عىلىمي عارىشتىق باعدارلاماسى ءوزىنىڭ عارىشكەرلەرى بار ەل رەتىندە بەلگىلى. مىسالى، قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى عارىشكەرى ت. اۋباكىروۆ «مير» وربيتالىق ستانسياسى ارقىلى 1991 جىلى عارىشقا ۇشتى.
قازاقستاندىق عىلىمي - عارىشتىق باعدارلامانىڭ جانە ەكسپەريمەنتتىڭ باستاماسىن جاسادى. بۇل باعدارلامانىڭ ودان ءارى جۇزەگە اسۋى قازاقستاندىق ەكىنشى عارىشكەر ت. مۇسابايەۆتىڭ 1994، 1998 جانە 2001 جىلدارداعى حالىقارالىق عارىش ستانسياسى ارقىلى ۇشۋ ساپارىندا ىسكە استى.
بايقوڭىر عارىش الاڭىندا عارىشقا ۇشىرىلاتىن زىمىراندار سىناقتان وتەدى. سونىمەن بىرگە عارىش ايلاعى ساياسي پوليگون بولىپ قالۋدا. بايقوڭىر عارىش ايلاعىنان 1991 جىلدان بەرى 40 - تان استام عارىشكەر ۇشىرىلدى.
1994 جىلى 28 ناۋرىزدا قازاقستان جانە رەسەي ەلدەرى باسشىلارى اراسىندا «بايقوڭىر» كەشەنىن 20 جىلعا رەسەيگە جالعا بەرۋگە قول قويىلدى. «بايقوڭىر» عارىش ايلاعىن جالعا بەرۋ ءوزارا ەكونوميكالىق تۇرعىدا باعالى بولۋدا. رەسەي جىل سايىن 115 ملن دوللار بولىنۋدە. بۇل كەلىسىم رەسەي فەدەراسياسىنا عارىشتى يگەرۋ بارىسىندا تابىستارعا جەتۋىنە مۇمكىندىك جاسادى.
2005 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا ماسكەۋدە قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق بويىنشا بايقوڭىر عارىش كەشەنىن ونان ءارى دامىتۋ جايلى مەملەكەتارالىق كوميسسيانىڭ كەزەكتى وتىرىسى ءوتتى.
«بايقوڭىر» عارىش كەشەنىندە قازاقستاندىق ماماندار سانىن ارتتىرۋ، سونداي - اق بايقوڭىر قالاسىندا ءبىلىم بەرۋ مەن دارىگەرلىك قىزمەت كورسەتۋدى دامىتۋ ماسەلەلەرى قارالدى.
بايقوڭىر كەشەنى 1955 جىلى سالىنعان. ءقازىر عارىش ايلاعى نەگىزىندە ەڭ جوعارى ەكولوگيالىق قاۋىپسىزدىك دەڭگەيىندەگى جاڭا عارىشتىق راكەتالىق «بايتەرەك» كەشەنى جاسالىنۋدا. استاناداعى ەكى جاق وكىلدەرىنىڭ ءراسىمى كەزىندە بۇلاردىڭ قارجىلىق قورى 400 مىڭ اقش دوللارى كولەمىندە بولاتىنى انىقتالدى. 2005 جىلى ناۋرىزدىڭ سوڭىندا قازاقستان مەن رەسەي ارالىعىندا «بايتەرەك» بىرلەسكەن كاسىپورىنى قۇرىلدى. بىرلەسكەن كاسىپورىن اكسيونەرلىك قوعامىنىڭ مۇددەسىن قورعايتىن وكىلەتتى تۇلعا – رەسەي باتىرى، قازاقستاننىڭ حالىق قاھارمانى – تالعات مۇسابايەۆ. «بايتەرەكتىڭ» پايدا بولۋىن ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ، جاس مەملەكەتىمىزدىڭ عارىشتى يگەرۋگە تاۋەكەل دەپ بەت بۇرعانىنىڭ بەلگىسى دەپ تۇسىنگەنىمىز ءجون.
قازىرگى عارىش يگەرۋمەن اتاعى الەمگە تارالعان، ءارى وتە ەكولوگيالىق قاۋىپتىلىك ءتوندىرىپ جاتقان «بايقوڭىر» تەك اتموسفەرالىق اۋا مەن جەر ۇستىندەگى كەڭىستىكتەگى ءبۇلدىرىپ جاتقان جوق، سونىمەن بىرگە جەر استىنان سۋىن دا سارقۋعا اينالدى. بايقوڭىر جىلدىق مەرزىمىن ۇزارتۋمەن قاتار رەسەي قازاقستاننىڭ عارىشتى يگەرۋ جۇمىستارىنا جان - جاقتى كومەك كورسەتەتىنى ايتىلدى. وسى كەلىسىم بويىنشا «انگارا» زىمىران - عارىش كەشەنى بازاسىندا قورشاعان ورتاعا، اۋا مەن جەرگە ەكولوگيالىق زيان كەلتىرمەيتىن «بايتەرەك» عارىش - زىمىران كەشەنى سالىناتىن بولدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا «بايتەرەك» عارىش - زىمىران كەشەنى ماڭىزدى حالىقارالىق جوبا بولىپ سانالادى.
اكىمشىلىك - اۋماقتىق قۇرىلىمى. رەسەي فەدەراسياسى قۇرامىنا تەڭ قۇقىقتى فەدەراسيالىق بىرلىكتەر: 21 رەسپۋبليكا، 9 دەر - بەس وكرۋگ، 1 دەربەس وبلىس، 6 ولكە، 49 وبلىس، 2 قالا (ماسكەۋ مەن سانكت-پەتەربۋرگ) ەنەدى. ءاربىر فەدەراسيالىق بىرلىكتىڭ زاڭ شىعارۋ، سوت جانە باسقا ورگاندارى بار. سونىمەن قاتار رەسەي فەدەراسياسى اۋماعىندا مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ ءبىرىڭعاي ورگاندارى قىزمەت ەتەدى، جالپىعا ورتاق كونستيتۋسيا، بىرەگەي ازاماتتىق، ورتاق اقشا بىرلىگى جانە ت. ب. تاعايىندالعان.
V. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ.
«ويلان دا جاۋاپ بەر» ويىنى. ويىننىڭ شارتى: 1 سيليندردە – تاريح، 2 سيليندردە – گەوگرافيا، 3 سيليندردە - ولكەتانۋ پاندەرى بويىنشا سۇراقتار بار. ءاربىر دۇرىس جاۋاپ 1 باللمەن ەسەپتەلەدى.
تاريح سۇراقتارى:
1. XIV - XV ع. رەسەيدىڭ تاريحى.
2. قاي جىلى ورىس مەملەكەتى – يمپەريا دەپ اتالادى؟
3. كسرو - دا بيلىكتىڭ توتاليتارلىق جۇيەسى قاي كەزدە قالىپتاستى؟
4. كسرو ىدىراعاننان كەيىن تمد قۇرىلۋىنىڭ سەبەبى؟
5. رەسەي يمپەرياسىنىڭ تۇڭعىش يمپەراتورى كىم؟
گەوگرافيا سۇراقتارى:
1. رەسەيدىڭ جەرىنىڭ اۋدانى قانشا؟
2. رەسەيدىڭ شەكاراسىنىڭ ۇزىندىعى؟
3. رەسەيمەن كورشىلەس مەملەكەتتەردى اتا، كارتادان كورسەت.
4. رەسەي نەشە ساعاتتىق بەلدەۋدە جاتىر؟
5. رەسەي فەدەراسياسى قۇرامىنا نەشە فەدەراسيالىق بىرلىكتەر ەنەدى؟
ولكەتانۋ سۇراقتارى:
1. بايقوڭىر عارىش ايلاعى تۋرالى نە بىلەمىز؟
2. قالانىڭ تاريحىن ايت.
3. يۋ. ا. گاگارين قاي جەردە دۇنيەگە كەلدى؟
4. يۋ. ا. گاگارين قاي جىلى قايتىس بولدى؟
5. يۋ. ا. گاگاريننىڭ سەميا جاعدايى تۋرالى ايت.
VI. جاڭا ساباقتى قورىتىندىلاۋ.
رەسەيدىڭ ورنالاسقان ورنىنىڭ پىشىمدىلىگىن، گەوساياسي جاعدايىنا اسەرىن، اكىمشىلىك قۇرىلىمىنىڭ كۇردەلى ەكەنىن تالداپ، داپتەرگە جازىپ الۋ.
VII. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ.
§45. وقىپ كەلۋ، كەسكىن كارتاعا ساياسي - اكىمشىلىك قۇرىلىمىن ءتۇسىرۋ، شەكارالارىن، شەكتەسىپ جاتقان ەلدەرىن كەسكىن كارتاعا ءتۇسىرۋ.
VIII. وقۋشىلاردى باعالاۋ.
№ 8 يۋ. ا. گاگارين اتىنداعى مەكتەپتىڭ
گەوگرافيا ءپان ءمۇعالىمى
يزمامبەتوۆا ايبارشا يتەمەنوۆنا
ساباقتىڭ تاقىرىبى: رەسەيدىڭ ەكونوميكالىق - گەوگرافيالىق جاعدايى.
ساباقتىڭ ماقساتى:
ا) بىلىمدىلىگى: وقۋشىلارعا رەسەيدىڭ ەكونوميكالىق - گەوگرافيالىق
جاعدايى تۋرالى مالىمەت بەرۋ، شەكارالارىنا توقتالۋ، مەملەكەتتىڭ قالىپتاسۋ تاريحى مەن گەوساياسي جاعدايىن بايانداۋ.
ب) دامىتۋشىلىق: بۇرىنعى العان بىلىمدەرىن دامىتۋ، ويلاۋ، ءوز بەتىنشە جۇمىس ىستەۋ قابىلەتىن دامىتۋ.
ۆ) تاربيەلىك: ءوز وتانىن سۇيۋگە، قورشاعان ورتانى قورعاۋعا شاقىرۋ، ەكولوگيالىق تاربيە بەرۋ.
ساباق ءتيپى: جاڭا ءبىلىمدى مەڭگەرتۋ.
ساباق ءتۇرى: ءداستۇرلى ساباق.
ساباق ءادىسى: تۇسىندىرمەلى – كورنەكىلىك ءادىس، رەپرودۋكتيۆتىك ءادىس، ىزدەنۋ ءادىسى، بايانداۋ.
ساباق كورنەكىلىگى: رەسەيدىڭ ەكونوميكالىق كارتاسى، دۇنيەجۇزىلىك ساياسي كارتاسى، ەپيدوسكوپ، ەپيپروەكتور، اتلاس، كەسكىن كارتا.
ءپان ارالىق بايلانىس: تاريح، ولكەتانۋ
ساباقتىڭ بارىسى: I. ۇيىمداستىرۋ.
II. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
III. ءۇي تاپسىرماسىن قورىتۋ.
IV. جاڭا ساباقتى قورىتۋ.
V. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ.
VI. جاڭا ساباقتى قورىتىندىلاۋ.
VII. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ.
VIII. وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمىن باعالاۋ.
I. ۇيىمداستىرۋ.
وقۋشىلاردى تۇگەلدەۋ. ساباقتىڭ ماقساتىن ءتۇسىندىرۋ.
II. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
§ 44. تمد ەلدەرىنىڭ ىشكى جانە سىرتقى ەكونوميكالىق بايلانىستارى.
1. تمد – ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى ءوزارا كومەك جانە ىنتىماقتاستىق وداعى.
2. ەكونوميكالىق بايلانىستارى.
3. الەۋمەتتىك – مادەني بايلانىستارى.
4. تمد ەلدەرى مەن قازاقستان اراسىنداعى بايلانىستار.
III. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
«كىم تاپقىر؟» ويىنى (كارتامەن جۇمىس)
تمد ەلدەرىنىڭ مەملەكەتتىك تۋىن، اتىن، ەل باسشىسىن تەز تاۋىپ بەرۋ، ايتۋ.
IV. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ.
§ 45. رەسەيدىڭ ەكونوميكالىق – گەوگرافيالىق جاعدايى.
مەملەكەتتىك قالىپتاسۋ تاريحى.
سونىمەن بۇگىنگى ساباقتا تمد ەلدەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ءىرى ەل – رەسەي فەدەراسياسىنا توقتالامىز.
1. ەكونوميكالىق – گەوگرافيالىق جاعدايى. (ەپيدوسكوپ پايدالانۋ)
2. مەملەكەتتىڭ قالىپتاسۋ تاريحى. (ەپيپروەكتور پايدالانۋ)
3. گەوساياسي جاعدايى.
4. اكىمشىلىك – اۋماقتىڭ قۇرىلىمى.(كارتامەن جۇمىس)
جەرىنىڭ اۋدانى – 17، 1 مىڭ كم².
حالقى – 143، 6 ملن ادام (2004ج.)
استاناسى – ماسكەۋ.
مەملەكەتتىك قۇرىلىمى – فەدەراسيالى رەسپۋبليكا.
مەملەكەت باسشىسى – پرەزيدەنت.
زاڭ شىعارۋشى ورگان – مەملەكەتتىك دۋما.
ۇكىمەت باسشىسى – پرەمەر - مينيستر.
مەملەكەتتىك ءتىل – ورىس ءتىلى.
ۇلتتىق ۆاليۋتاسى – رۋبل.
ەكونوميكالىق - گەوگرافيالىق جاعدايى. رەسەي فەدەراسياسى (رف) – ەۋرازيانىڭ سولتۇستىك - شىعىسىندا ورنالاسقان، اۋماعى جالپى قۇرلىقتىڭ 1/8 بولىگىن قامتيتىن، جەرىنىڭ اۋدانى جونىنەن دۇنيە جۇزىندە ءبىرىنشى ورىن الاتىن اسا ءىرى مەملەكەت. رەسەي جەرى باتىستان شىعىسقا قاراي 9 مىڭ كم - گە (كالينينگراد وبلىسىن ەسەپتەمەگەندە)، سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە قاراي 4 مىڭ كم-گە سوزىلىپ جاتىر. ەل اۋماعى 11 ساعاتتىق بەلدەۋدى قامتيدى.
رەسەي اۋماعىنىڭ 14 - ءى ەۋروپادا، 34 - ءى ازيادا ورنالاسقان. ونىڭ جاعالاۋلارىن ءۇش مۇحيتتىڭ سۋلارى شايىپ جاتىر. رەسەي فەدەراسياسىنىڭ شەكارالارىنىڭ جالپى ۇزىندىعى 58، 3 مىڭ كم، سونىڭ ىشىندە تەڭىزدىك شەكارالار 38 مىڭ كم - ءدى قۇرايدى.
رەسەيدىڭ الەمدەگى ەڭ ءىرى ماتەريكتە ورنالاسۋى ونىڭ ەكونوميكا -
لىق - گەوگرافيالىق جاعدايىنىڭ قولايلى جاعى بولىپ تابىلادى. ويتكەنى، ەۋرازيادا دۇنيە ءجۇزى مەملەكەتتەرىنىڭ 40%-دان استامى، حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى ورنالاسقان. جالپى العاندا، رەسەيدىڭ 12 مەملەكەتپەن تەڭىزدىك شەكاراسى بار، ال 14 مەملەكەتپەن قۇرلىق ارقىلى بايلانىسقان. رەسەي قۇرامىنا ەنەتىن كالينينگراد وبلىسى انكلاۆ بولىپ تابىلادى، ويتكەنى ونىڭ ەلدىڭ نەگىزگى بولىگىمەن ورتاق شەكارالارى جوق.
كورشىلەس مەملەكەتتەردىڭ كوپ بولۋى، ولاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ نەعۇرلىم دامىعان باتىس بولىكتە ورنالاسۋى ەلدىڭ سىرتقى بايلانىستارىنا قولايلى ىقپال ەتەدى. دەگەنمەن، رەسەي ءوزىنىڭ كورشىلىك جاعدايىنىڭ قولايلى تۇستارىن ءالى دە بولسا تولىعىمەن پايدالانباي كەلەدى. رەسەيدىڭ گەوگرافيالىق ورنى الەمدىك ەكونوميكالىق ورتالىقتارعا قاتىستى العاندا، قولايسىز بولىپ تابىلادى. ويتكەنى ول باتىس ەۋروپانىڭ دامىعان ەلدەرىمەن، اقش جانە جاپونيامەن تىكەلەي قۇرلىق ارقىلى شەكتەسپەيدى، اسا ماڭىزدى تەڭىزدىك ساۋدا جولدارىنان الىستا ورنالاسقان. الايدا ەل اۋماعىنىڭ ەۋروپانى شىعىس جانە وڭتۇستىك - شىعىس ازيا ەلدەرىمەن تەمىرجول ارقىلى بايلانىستىرىپ جاتۋى، سولتۇستىك تەڭىز جولىن يگەرۋى سولتۇستىك ەۋروپا، وڭتۇستىك - شىعىس ازيا ەلدەرىمەن بايلانىستى جاقسارتۋعا وڭ ىقپال ەتەدى. قيىر شىعىستىڭ ايرىقشا ورنى الەمدەگى ءۇش ءىرى مەملەكەتتىڭ (رەسەي، جۇڭگو، جاپونيا) توعىسىندا جاتۋىمەن انىقتالادى. رەسەيدىڭ تىنىق مۇحيتتىق جاعالاۋى، ازيا - تىنىق مۇحيت ايماعىنداعى ەلدەردىڭ بارلىعىمەن دە تەڭىز ارقىلى بايلانىس ورناتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
مەملەكەتتىڭ قالىپتاسۋ تاريحى. رەسەي – سان عاسىرلىق تاريحى بار ەجەلگى مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى. ورىس مەملەكەتى ايقىن اجىراتىلاتىن تابيعي شوپتەرى جوق ايماقتا قالىپتاستى. سوندىقتان ورىس جەرى تالاي رەت سىرتقى جاۋدىڭ شاپقىنشىلىعىنا ۇشىرادى. بىتىراڭقى ورىس جەرلەرىنىڭ ماسكەۋ اينالاسىندا بىرىگۋى حIV - XV عاسىرلاردا ءجۇردى. XV عاسىردىڭ 80 - جىلدارىنا كاراي تاتار - مونعول ەزگىسىنەن تولىعىمەن بوساعان ورىس جەرلەرى ءبىر -
تۇتاس مەملەكەتتى قۇرادى. وسىلايشا بولاشاقتاعى كۇشتى ورىس مەملەكەتىنىڭ نەگىزى قالاندى.
كەيىنگى عاسىرلاردا ورىس مەملەكەتى كورشىلەس اۋماقتاردى باسىپ الىپ، ءوزىنىڭ قۇرامىنا قوسۋ ساياساتىن جۇرگىزدى. سولتۇستىك – باتىسىنداعى، شىعىسىنداعى، وڭتۇستىك – شىعىسىنداعى اۋماقتاردى
كۇشپەن باعىندىرعان رەسەيدىڭ XVI عاسىردا باتىس ءسىبىر حالىقتارىن قوسىپ الۋ كەزەڭى باستالدى.
XVII عاسىردان حح ع. ءبىرىنشى جارتىسىنا دەيىن رەسەي يمپەريا -
سىن رومانوۆتار ديناستياسى باسقاردى. فەدور ميحايلوۆيچ رومانوۆ XVII ع. ءبىرىنشى جارتىسىندا تاققا وتىرادى. ءى پەتر پاتشا -
لىق ەتكەن كەزەڭدە «ەۆروپاعا تەرەزە اشىلۋى» جانە تۇبەگەيلى قايتا قۇرۋلاردىڭ جۇرگىزىلۋى رەسەي ساياساتى باعىتىنىڭ شىعىستان
باتىسقا بەت بۇرعانىنىڭ بەلگىسى ەدى. 1721 جىلدان باستاپ ورىس مەملەكەتى – يمپەريا دەپ اتالا باستادى. ورىس مەملەكەتىنىڭ ءبىرىنشى يمپەراتورى ءى پەتر تاققا وتىرادى. (ەپيپروەكتوردان سۋرەتتەردى كورسەتۋ).
رەسەيدىڭ حح عاسىرداعى جاڭا تاريحى. رەسەيدە 3 توڭكەرىس بولدى:
1. 1905 - 1907 ج. ءبىرىنشى ورىس ريەۆوليۋسياسى دەپ اتالدى.
2. 1917 ج. اقپانداعى توڭكەرىستە ءىى نيكولاي تاقتان قۇلادى، قوس
وكىمەت ورنادى.
3. 1917 ج. قازان توڭكەرىسىنىڭ ناتيجەسىندە كەڭەس وكىمەتى ورنادى.
1917 ج. قازانىنان 1918 ج. ناۋرىزىنا دەيىنگى ارالىقتا جەر - جەردە كەڭەس وكىمەتى ورناپ، بيلىك جۇمىسشىلار قولىنا بەرىلدى.
1918 - 1920 ج. رەسەيدە ازامات سوعىسى بولدى. ازامات سوعىسى دەگەنىمىز – كونترريەۆوليۋسيونەرلەرگە جانە شەتەل ينتەرۆەنتتە -
رىنە قارسى سوعىسا وتىرىپ، وتاننان قورعادى.
1922 - 1991 ج. ارالىعىندا كسرو (كەڭەستىك سوسياليستىك رەسپۋبليكالار وداعى) ءومىر ءسۇردى. ول 15 سوسياليستىك رەسپۋبليكادان تۇردى. 1941 - 1945 ج. ۇلى وتان سوعىسى بولدى. بۇل سوعىستا 27 ملن حالقىنان ايىرىلدى. 1924 - 1953 ج. ارالىعىندا مەملەكەتى يوسيف ۆيسساريونوۆيچ ستالين باسقاردى. ستالين كەزىندە 1930 - 1932 ج. اشارشىلىق. 1937 - 38 ج. جاپپاي قۋعىن سۇرگىن جىلدارى بولدى. قوعام قايراتكەرلەرى، ادەبيەتشىلەر، ونەر قىزمەتكەرلەرى «حالىق جاۋى» دەگەن اتپەن اتىلىپ كەتتى. 1953 ج. 5 ناۋرىزدا ستالين قايتىس بولادى. كوكپ 20 سەزىندە نيكيتا سەرگەيەۆيچ حرۋششيەۆ بايانداما جاساپ، ءستاليننىڭ جەكە باسىنا تابىنۋى تۋرالى ايىپتاپ، «حالىق جاۋى» دەپ اتالعاندار اقتالدى.
ن. س. حرۋششيەۆ 1953 - 64 ج. ارالىعىندا كوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ باس حاتشىسى بولىپ سايلاندى. 1961 ج. 12 ساۋىردە تاريحتا يۋ. ا. گاگارين ۆوستوك كورابلىمەن عارىشقا ۇشتى. عارىشتا 108 مينۋت بولدى.
1991 ج. كسرو ىدىراپ، رەسەي فەدەراسياسى قۇرىلدى. 1991 - 1999 ج. بوريس نيكولايەۆيچ ەلسين، 26 مارت 2000 - 2008ج. ۆ. ۆ. پۋتين، 2008 جىلدان باستاپ دميتريي مەدۆەديەۆ رەسەي فەدەراسياسىنىڭ پرەزيدەنتى بولدى.
گەوساياسي جاعدايى. رەسەيدىڭ ەۋروپا مەن ازيا ورتاسىنداعى ارالىق ورنى ەكى دۇنيە بولىگىن بايلانىستىرىپ تۇراتىن وزىندىك كوپىر قىزمەتىن اتقارۋىنا سەبەپشى بولادى. بۇل ەلدىڭ الەۋمەتتىك - ەكونوميكالىق دامۋ ەرەكشەلىكتەرىن ايقىنداۋمەن قاتار، ونىڭ ساياسي جاعدايىنا دا ىقپال ەتەدى. كەڭەس وداعى مەن سوسياليستىك جۇيەنىڭ ىدىراۋى، ۇزاققا سوزىلعان ەكونوميكالىق داعدارىس ەلدىڭ گەوساياسي جاعدايىن وزگەرتتى.
ناتو ەلدەرىمەن، ونىڭ ىشىندە اقش - پەن ۇزاققا سوزىلعان ەكونوميكالىق باسەكەلەستىك پەن جاپپاي قارۋلانۋ، قىرعي قاباق سوعىس ساياساتىنىڭ اياقتالۋى رەسەيدىڭ سىرتقى ساياساتىندا بەتبۇرىس كەزەڭ بولدى. ەندىگى جەردە رەسەي بەلگىلى ءبىر ەلدەر توبىنا باعدارلانعان ساياسات جۇرگىزۋدەن گورى، ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق، ساياسي مۇددەلەرىنە ساي كەلەتىن مەملەكەتتەردىڭ بارلىعىمەن ءوزارا ورناتۋعا كوشتى. گەوساياسي تۇرعىدان العاندا، رەسەي ناعىز اشىق مەملەكەتكە اينالدى. دەگەنمەن ناتو ەلدەرى شەكاراسىنىڭ شىعىس ەۋروپا مەملەكەتتەرى ەسەبىنەن كەڭەيىپ، ەل اۋماعىنا جاقىن كەلۋى رەسەي مۇددەلەرى تۇرعىسىنان العاندا ونشا قولايلى قۇبىلىس رەتىندە باعالانبايدى.
قازىرگى زامانعى الەمدەگى گەوساياسي جاعداي، ۇلتتار مەن دىندەر ارازدىعى، حالىقارالىق تەرروريزممەن كۇرەس شارالارى ەۋرازيانىڭ كوپتەگەن اۋداندارىنا ساياسي تۇراقسىزدىقتىڭ ورىن الۋىنا سەبەپشى بولدى. بۇل جاعدايدا ايماقتاعى، الەمدەگى ساياسي جاعدايعا ىقپال ەتەتىن ءىرى مەملەكەت رەتىندە رەسەيدىڭ ءرولى كۇشەيىپ، كەلەدى. شەكاراعا جاقىن اۋدانداردا ساياسي جاعدايدىڭ شيەلەنىسۋى رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك شەكارالارىن نىعايتۋىنا ىقپال ەتۋدە. رەسەي فەدەراسياسىنىڭ بۇرىنعى وداقتاس رەسپۋبليكالارمەن شەكارالارى ارنايى كەلىسىمدەر ارقىلى تولىق بەكىتىلىپ بىتكەن جوق. قازاقستانمەن شەكارالارى 2005 جىلعى مەملەكەتارالىق كەلىسىمدەر نەگىزىندە تولىعىمەن بەكىتىلدى.
رەسەي گەوساياسي تۇرعىدا تمد ەلدەرىمەن، ەۋروپالىق وداقپەن، ازيالىق – تىنىق مۇحيتتىق ايماق ەلدەرىمەن جان - جاقتى بايلانىستار ورناتۋعا مۇددەلى. اسىرەسە اقش، الەمدىك ەكونوميكا مەن ساياساتتىڭ جاڭا ورتالىقتارى بولىپ تابىلاتىن جۇڭگو، وڭتۇستىك - شىعىس ازيا جانە ۇندىستانمەن قارىم - قاتىناستاردى جاڭا دەڭگەيگە كوتەرۋ ەلدىڭ گەوساياسي جاعدايىن نىعايتا تۇسپەكشى.
قازاقستاننىڭ عارىش كەڭىستىگىن يگەرۋگە قاتىستى ونىڭ «بايقوڭىر» عارىش ايلاعىنىڭ ايماقتىق جاعىنان عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە وربيتالىق عارىش ستانسيالارى ارقىلى عارىشكەر باسقاراتىن عارىش كەمەلەرىنىڭ ۇشۋىمەن دە بايلانىستى. قازاقستان الەمدىك كوسموناۆتيكاعا تەك وتە سيرەك كەزدەسەتىن عارىش كەشەنىنىڭ يەسى جانە ارەنداعا بەرۋشى عانا ەمەس، ءوزىنىڭ عىلىمي عارىشتىق باعدارلاماسى ءوزىنىڭ عارىشكەرلەرى بار ەل رەتىندە بەلگىلى. مىسالى، قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى عارىشكەرى ت. اۋباكىروۆ «مير» وربيتالىق ستانسياسى ارقىلى 1991 جىلى عارىشقا ۇشتى.
قازاقستاندىق عىلىمي - عارىشتىق باعدارلامانىڭ جانە ەكسپەريمەنتتىڭ باستاماسىن جاسادى. بۇل باعدارلامانىڭ ودان ءارى جۇزەگە اسۋى قازاقستاندىق ەكىنشى عارىشكەر ت. مۇسابايەۆتىڭ 1994، 1998 جانە 2001 جىلدارداعى حالىقارالىق عارىش ستانسياسى ارقىلى ۇشۋ ساپارىندا ىسكە استى.
بايقوڭىر عارىش الاڭىندا عارىشقا ۇشىرىلاتىن زىمىراندار سىناقتان وتەدى. سونىمەن بىرگە عارىش ايلاعى ساياسي پوليگون بولىپ قالۋدا. بايقوڭىر عارىش ايلاعىنان 1991 جىلدان بەرى 40 - تان استام عارىشكەر ۇشىرىلدى.
1994 جىلى 28 ناۋرىزدا قازاقستان جانە رەسەي ەلدەرى باسشىلارى اراسىندا «بايقوڭىر» كەشەنىن 20 جىلعا رەسەيگە جالعا بەرۋگە قول قويىلدى. «بايقوڭىر» عارىش ايلاعىن جالعا بەرۋ ءوزارا ەكونوميكالىق تۇرعىدا باعالى بولۋدا. رەسەي جىل سايىن 115 ملن دوللار بولىنۋدە. بۇل كەلىسىم رەسەي فەدەراسياسىنا عارىشتى يگەرۋ بارىسىندا تابىستارعا جەتۋىنە مۇمكىندىك جاسادى.
2005 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا ماسكەۋدە قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق بويىنشا بايقوڭىر عارىش كەشەنىن ونان ءارى دامىتۋ جايلى مەملەكەتارالىق كوميسسيانىڭ كەزەكتى وتىرىسى ءوتتى.
«بايقوڭىر» عارىش كەشەنىندە قازاقستاندىق ماماندار سانىن ارتتىرۋ، سونداي - اق بايقوڭىر قالاسىندا ءبىلىم بەرۋ مەن دارىگەرلىك قىزمەت كورسەتۋدى دامىتۋ ماسەلەلەرى قارالدى.
بايقوڭىر كەشەنى 1955 جىلى سالىنعان. ءقازىر عارىش ايلاعى نەگىزىندە ەڭ جوعارى ەكولوگيالىق قاۋىپسىزدىك دەڭگەيىندەگى جاڭا عارىشتىق راكەتالىق «بايتەرەك» كەشەنى جاسالىنۋدا. استاناداعى ەكى جاق وكىلدەرىنىڭ ءراسىمى كەزىندە بۇلاردىڭ قارجىلىق قورى 400 مىڭ اقش دوللارى كولەمىندە بولاتىنى انىقتالدى. 2005 جىلى ناۋرىزدىڭ سوڭىندا قازاقستان مەن رەسەي ارالىعىندا «بايتەرەك» بىرلەسكەن كاسىپورىنى قۇرىلدى. بىرلەسكەن كاسىپورىن اكسيونەرلىك قوعامىنىڭ مۇددەسىن قورعايتىن وكىلەتتى تۇلعا – رەسەي باتىرى، قازاقستاننىڭ حالىق قاھارمانى – تالعات مۇسابايەۆ. «بايتەرەكتىڭ» پايدا بولۋىن ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ، جاس مەملەكەتىمىزدىڭ عارىشتى يگەرۋگە تاۋەكەل دەپ بەت بۇرعانىنىڭ بەلگىسى دەپ تۇسىنگەنىمىز ءجون.
قازىرگى عارىش يگەرۋمەن اتاعى الەمگە تارالعان، ءارى وتە ەكولوگيالىق قاۋىپتىلىك ءتوندىرىپ جاتقان «بايقوڭىر» تەك اتموسفەرالىق اۋا مەن جەر ۇستىندەگى كەڭىستىكتەگى ءبۇلدىرىپ جاتقان جوق، سونىمەن بىرگە جەر استىنان سۋىن دا سارقۋعا اينالدى. بايقوڭىر جىلدىق مەرزىمىن ۇزارتۋمەن قاتار رەسەي قازاقستاننىڭ عارىشتى يگەرۋ جۇمىستارىنا جان - جاقتى كومەك كورسەتەتىنى ايتىلدى. وسى كەلىسىم بويىنشا «انگارا» زىمىران - عارىش كەشەنى بازاسىندا قورشاعان ورتاعا، اۋا مەن جەرگە ەكولوگيالىق زيان كەلتىرمەيتىن «بايتەرەك» عارىش - زىمىران كەشەنى سالىناتىن بولدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا «بايتەرەك» عارىش - زىمىران كەشەنى ماڭىزدى حالىقارالىق جوبا بولىپ سانالادى.
اكىمشىلىك - اۋماقتىق قۇرىلىمى. رەسەي فەدەراسياسى قۇرامىنا تەڭ قۇقىقتى فەدەراسيالىق بىرلىكتەر: 21 رەسپۋبليكا، 9 دەر - بەس وكرۋگ، 1 دەربەس وبلىس، 6 ولكە، 49 وبلىس، 2 قالا (ماسكەۋ مەن سانكت-پەتەربۋرگ) ەنەدى. ءاربىر فەدەراسيالىق بىرلىكتىڭ زاڭ شىعارۋ، سوت جانە باسقا ورگاندارى بار. سونىمەن قاتار رەسەي فەدەراسياسى اۋماعىندا مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ ءبىرىڭعاي ورگاندارى قىزمەت ەتەدى، جالپىعا ورتاق كونستيتۋسيا، بىرەگەي ازاماتتىق، ورتاق اقشا بىرلىگى جانە ت. ب. تاعايىندالعان.
V. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ.
«ويلان دا جاۋاپ بەر» ويىنى. ويىننىڭ شارتى: 1 سيليندردە – تاريح، 2 سيليندردە – گەوگرافيا، 3 سيليندردە - ولكەتانۋ پاندەرى بويىنشا سۇراقتار بار. ءاربىر دۇرىس جاۋاپ 1 باللمەن ەسەپتەلەدى.
تاريح سۇراقتارى:
1. XIV - XV ع. رەسەيدىڭ تاريحى.
2. قاي جىلى ورىس مەملەكەتى – يمپەريا دەپ اتالادى؟
3. كسرو - دا بيلىكتىڭ توتاليتارلىق جۇيەسى قاي كەزدە قالىپتاستى؟
4. كسرو ىدىراعاننان كەيىن تمد قۇرىلۋىنىڭ سەبەبى؟
5. رەسەي يمپەرياسىنىڭ تۇڭعىش يمپەراتورى كىم؟
گەوگرافيا سۇراقتارى:
1. رەسەيدىڭ جەرىنىڭ اۋدانى قانشا؟
2. رەسەيدىڭ شەكاراسىنىڭ ۇزىندىعى؟
3. رەسەيمەن كورشىلەس مەملەكەتتەردى اتا، كارتادان كورسەت.
4. رەسەي نەشە ساعاتتىق بەلدەۋدە جاتىر؟
5. رەسەي فەدەراسياسى قۇرامىنا نەشە فەدەراسيالىق بىرلىكتەر ەنەدى؟
ولكەتانۋ سۇراقتارى:
1. بايقوڭىر عارىش ايلاعى تۋرالى نە بىلەمىز؟
2. قالانىڭ تاريحىن ايت.
3. يۋ. ا. گاگارين قاي جەردە دۇنيەگە كەلدى؟
4. يۋ. ا. گاگارين قاي جىلى قايتىس بولدى؟
5. يۋ. ا. گاگاريننىڭ سەميا جاعدايى تۋرالى ايت.
VI. جاڭا ساباقتى قورىتىندىلاۋ.
رەسەيدىڭ ورنالاسقان ورنىنىڭ پىشىمدىلىگىن، گەوساياسي جاعدايىنا اسەرىن، اكىمشىلىك قۇرىلىمىنىڭ كۇردەلى ەكەنىن تالداپ، داپتەرگە جازىپ الۋ.
VII. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ.
§45. وقىپ كەلۋ، كەسكىن كارتاعا ساياسي - اكىمشىلىك قۇرىلىمىن ءتۇسىرۋ، شەكارالارىن، شەكتەسىپ جاتقان ەلدەرىن كەسكىن كارتاعا ءتۇسىرۋ.
VIII. وقۋشىلاردى باعالاۋ.
You Might Also Like
-
«12 جىلدىق ءبىلىم بەرۋ جاعدايىندا مەكتەپكە تابىستى دايارلاۋ فاكتورى رەتىندە بالانىڭ تۇلعالىق دامۋى»
-
تاقىرىبى: اكە، انا ءۇش-اق ءارىپ تىرشىلىك،
