InfoHub Logo

كەرىمسال جۇباتقانوۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، قازاق-ورىس حالىقارالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوسەنتى

كوپتەگەن ادامدار ۇلى قولباسشى سۋۆوروۆتىڭ رەسەي يمپەرياسى جۇرگىزگەن كوپتەگەن جاۋلاپ الۋ سوعىستارىندا العان اسكەري داڭقى تۋرالى بىلەدى. سونىمەن بىرگە ولار ونىڭ ورىس اگرەسسياسىنا تويتارىس بەرگەن حالىقتاردى جازالاۋشى جانە جازالاۋشى رەتىندەگى ەرلىكتەرىن ۇمىتىپ كەتەدى. جارتى عاسىرلىق اسكەري مانسابىندا سۋۆوروۆ بىردە-بىر قورعانىس سوعىسىنا قاتىسقان ەمەس. ونىڭ ءومىربايانى رەسەي يمپەرياسىنىڭ باسقىنشىلىق ساياساتىنىڭ ايقىن دالەلى.

پولشانىڭ ءبىرىنشى جانە ءۇشىنشى بولىكتەرىنىڭ اراسىندا سۋۆوروۆ بوس وتىرمادى. 1774 جىلى تامىزدا ول كازاكتاردىڭ ازاتتىق سوعىسىنىڭ جەتەكشىسى ەمەليان پۋگاچيەۆتىڭ اسكەرلەرىنە قارسى شايقاسقا اتتاندى. كازاكتار ​​ءارقاشان ماسكەۋلىكتەردەن تۇرمىس-تىرشىلىگىمەن، ادەت-عۇرپىمەن، تىلىمەن، ۇلتتىق كيىمدەرىمەن ەرەكشەلەندى.

شىن مانىندە، بۇل قولايسىز جاعدايلارعا بايلانىستى ءوز تاۋەلسىز مەملەكەتىندە ءومىر سۇرۋگە دەگەن ۇمتىلىسىن ەشقاشان جۇزەگە اسىرماعان ءتورتىنشى شىعىس سلاۆيان حالقى. تاۋەلسىز ۇلتتىق ءومىر ءسۇرۋ قۇقىعى ءۇشىن ولار ماسكەۋلىكتەرمەن كوپ كۇرەستى: حءۇىى عاسىردىڭ باسىنداعى دميتريي ءى پاتشا باستاعان سوعىستان ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندەگى ازاتتىق كۇرەسكە دەيىن.

ازاتتىقتى قورعاۋدىڭ ەڭ ۇلكەن ارەكەتىنىڭ ءبىرى ەمەليان پۋگاچيەۆ باستاعان كوتەءرىلىس بولدى. پۋگاچيەۆ ورىس شارۋالارىنىڭ قولداۋىنا يە بولۋ ءۇشىن ولارعا نەمىس يمپەراتريساسىنىڭ بيلىگىنەن ازات ەتىلگەن بارلىق جەرلەردە كرەپوستنويلىق قۇقىقتى جويۋعا جانە كازاك پريكازدارىن ورناتۋعا ۋادە بەردى.

شارۋالاردى قولداۋدىڭ كەڭ ەتەك العانى سونشا، كەيبىر تاريحشىلار كازاك سوعىسىن شارۋالار سوعىسى دەپ اتادى.قاراپايىم حالىقتىڭ ەزگىگە دەگەن وشپەندىلىگى سونشالىق، سۋۆوروۆ ءوز سوزىمەن ايتقاندا: پاتشا جازالاۋشى كۇشتەرىنىڭ شتاب-پاتەرىنە امان-ەسەن جەتۋ ءۇشىن «كەيدە زۇلىم اتقا يە بولدى».

كرەپوستنوي قوجايىن-قۇل يەلەنۋشى سۋۆوروۆ كازارما تۇرىندەگى باسقارۋ يدەالىمەن كوتەرىلىستى جەكە ءوزى باسقىسى كەلدى. ونىڭ ەڭ وكىنىشتىسى، ول سوعىس قيمىلدارى بولعان جەرگە كەلگەندە، پۋگاچيەۆتىڭ نەگىزگى كۇشتەرىن ميحەلسون تالقاندادى. ورىس كازاكتاردىڭ كوسەمىن ىزدەۋ باستالدى. ساحابالار وپاسىزدىق جاساپ، پۋگاچيەۆتى سۋۆوروۆقا تاپسىردى. گەنەرال تريۋمفتىڭ داڭقىن ارمانداپ، تۇتقىندى تىكەلەي ماسكەۋگە دەيىن شىعارىپ سالعىسى كەلدى. ءبىراق پۋگاچيەۆ مايدانىندا پاتشا اسكەرىن باسقارعان گراف پانين داڭقتى كازاك كوسەمىن سيمبيرسكىگە جەتكىزۋدى بۇيىردى.

پۋگاچيەۆتى ەكى دوڭعالاقتى اربادا ارنايى جاسالعان تورعا قامادى. ءقازىر بۇل ۇياشىق نەمەسە ونىڭ كوشىرمەسى ماسكەۋ تاريحي مۇراجايىندا. وندا قالىپتى وتىرۋ نەمەسە تۇرۋ مۇمكىن ەمەس. كۇردەلى ازاپتاۋ قۇرالى. جاناشىر سۋۆوروۆ كۇندىز دە، تۇندە دە توردان شىقپادى - «زۇلىم» قالاي قاشىپ قۇتىلدى، ءتىپتى ودان دا سوراقىسى تورعا ىڭعايلىراق سىيدى! پۋگاچيەۆتىڭ قارۋلاس اعالارىنا قۇرمەت كورسەتۋىمىز كەرەك.

قازاقتار مەن قالماقتار پۋگاچيەۆتى بوساتۋعا تىرىستى، ءبىراق ارتيللەريامەن قارۋلانعان سۋۆوروۆتىڭ كولونناسى بارلىق ارەكەتتەردى توقتاتتى. سۋۆوروۆتىڭ تولىق كوڭىلى قالعاندىقتان، ەكاتەرينا II ونىڭ قۇلشىنىسىن باعالامادى جانە كوتەرىلىسشىلەردى ۇستاۋداعى سىڭىرگەن ەڭبەگىن ءيتىنىڭ ەڭبەگىمەن سالىستىردى. نارازى جازالاۋشى دەمالىس سۇرادى، ول قىسقا بولىپ شىقتى. سۋۆوروۆقا پۋگاچيەۆتى قولداعان باشقۇرتستاندى ماسكەۋدەن قازانعا دەيىن 80 مىڭنان استام ادام تۇراتىن اسكەرلەرمەن تىنىشتاندىرۋ تاپسىرىلدى.

ول جەردە ءسابىز بەن تاياقتاردى پايدالانىپ، باشقۇرت وتريادتارى باسشىلارىنىڭ كوپشىلىگىن قارسىلىقتى توقتاتۋعا كوندىردى. تەك سالاۋات يۋلايەۆ پەن ونىڭ اكەسى يۋلاي باسقىنشىلارمەن ىمىراعا كەلمەي، سوڭعى مۇمكىندىككە دەيىن تەڭسىز كۇرەستى جالعاستىردى. باشقۇرت حالقى ولاردىڭ ەرلىك ەرلىگىن ۇمىتپاي، حالىق باتىرى رەتىندە ارداقتاعان.

1778 جىلى سۋۆوروۆ قىرىم تاريحىنداعى العاشقى جەر اۋدارۋدى ۇيىمداستىردى. ول قىرىم حاندىعىنىڭ مۇسىلمانەمەس حالقىنا قامقورلىق جاساپ، ولاردى رەسەي يمپەرياسىنىڭ اۋماعىنا جەر اۋدارۋدى ۇيىمداستىردى. ءبىزدىڭزامانىمىزداعىداي، پۋتين بيلىگى ۋكرايناعا قارسى قىلمىستى «ورىس ءتىلدى حالىقتى قورعاۋمەن» تۇسىندىرەدى، ءحۇىىى عاسىردا دا وسىعان ۇقساس زۇلىمدىق رەسەي اگرەسسياسى جۇرگىزىلگەن ەلدەردىڭ پراۆوسلاۆيەلىك حالقىنا قامقورلىق جاساۋ تۋرالى دەماگوگيامەن جاسىرىلدى.

ارينە، ورىس تاريحناماسىندا دەپورتاسيا دارىپتەلىپ، «قونىس اۋدارۋدىڭ» ەرىكتى سيپاتى بەكىتىلەدى. فاكتىلەر باسقاشا كورسەتەدى. گەزليەۆ قالاسىنداعى گرەكتەر مەن ارميانداردىڭ رەسەيلىك جازالاۋشى كۇشتەرگە ۇيلەرىنەن كەتكىسى كەلمەيتىندەرىن ايتقان پەتيسياسى ساقتالعان. قىرىمدىق حريستيانداردىڭ دەپورتاسيالانباۋ ءۇشىن يسلام ءدىنىن قابىلداعانى بەلگىلى.قىرىم حانى شاحين-گيرەي پاتشا ءۇكىمەتىنە ورىستار قول قويعان كۋچۋك-كايناردجي ءبىتىم شارتىنىڭ شارتتارىن بۇزعانىن كورسەتءىپ، بىرنەشە رەت نارازىلىق ءبىلدىردى. ءبىراق، ماسكەۋدىڭ بۇكىل تاريحى دالەلدەگەندەي، رەسەيمەن جاسالعان كەلىسىمدەر ولار جازىلعان قاعازعا دا تۇرمايدى.

قىرىمدىق حريستيانداردى دەپورتاسيالاۋدىڭ سەبەپتەرى ماسكەۋدەگى بوس ادامدار ايتقاننان الدەقايدا قۋلىق. قىرىم حاندىعىندا ەرەكشە ەكونوميكالىق ماماندانۋ بولدى. بەيبىت ومىردە تاتارلار نەگىزىنەن ەگىنشىلىكپەن اينالىستى. قىرىمنىڭ حريستيان حالقى نەگىزىنەن حاندىق بيۋدجەتىنە تۇسەتىن كىرىستەردىڭ نەگىزگى بولىگىن قامتاماسىز ەتىپ، ساۋدا مەن قولونەرگە ماماندانعان. ولاردىڭ رەسەي يمپەرياسىمەن سوعىستا قيراعان تۇبەكتەن قۋىلۋى ەل ەكونوميكاسىن جاي عانا اياقتادى. ءدال وسى ماقساتتا سۋۆوروۆ قىرىم حاندىعىنان 30 333 ادامدى: 15 812 گرەك، 13 316 ارميان، 164 ۆولوح (مولداۆان)، 664 گرۋزين، 379 كاتوليكتى جەر اۋداردى.

قىرىمنان ازوۆ وبلىسىنا جەر اۋدارۋ قىسقا مەرزىمدە جۇزەگە اسىرىلدى: ول 28 شىلدەدە باستالىپ، 1778 جىلى 18 قىركۇيەكتە اياقتالدى. 1783 جىلى 8 ساۋىردە ەكاتەرينا II «قىرىم تۇبەگىن، تامان ارالىن جانە بۇكىل كۋبان جاعىن رەسەي مەملەكەتىنە قابىلداۋ تۋرالى» مانيفەست جاريالادى، وندا بۇل اۋماقتاردى اننەكسيالادى. قىرىم حاندىعى مەن رەسمي تۇردە قىرىم حانىنىڭ قاراماعىندا بولعان نوعاي مەملەكەتىنىڭ تاۋەلسىزدىگى جويىلدى دەپ جاريالاندى. سۋۆوروۆقا «تۋعان ايلاعىنا ورالعانداردىڭ» بارلىعىنا انت بەرۋ بۇيىرىلدى.

نوعايلاردى ورىس تاجىنە انت بەرۋ ءۇشىن سۋۆوروۆ جاسامپازدىق تانىتتى: 28 ماۋسىمدا يمپەراتريسا II ەكاتەرينا تاعىنا وتىرعان كۇنىن تويلاۋدى سىلتاۋراتىپ، ۇلكەن ىشىمدىك تويىن ۇيىمداستىردى. ورىس وفيسەرلەرى مەن نوعاي دۆورياندارى 500 شەلەك اراق، 100 وگىز، 800 قوشقار جەدى. نوعاي كوسەمدەرىنىڭ كوپشىلىگى ىشىمدىككە قاراماستان، «ورىس الەمىنىڭ» يگىلىگىن قابىلداۋدان باس تارتتى نەمەسە كۋبان وزەنى ارقىلى وسمانلى پورتىنىڭ يەلىگىنە كوشتى. نوعايلار باس كوتەردى. 11 تامىزدا ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ مۇشەلەرى وراق يىلعاسى وزەنىندەگى ورىس بەكەتىنە شابۋىل جاسادى، ءبىراق جاقسىراق قارۋلانعان باسقىنشىلاردان جەڭىلدى.

23 تامىزدا بەس مىڭدىق نوعايلار وتريادى ەيسكى قالاسىن جاۋلاپ الماق بولدى. تاعى دا ساتسىزدىك: باسقىنشىلاردىڭ ارتيللەرياسى نوعايلاردىڭ جەڭىل قارۋلانعان اتتى اسكەرىن شاشىراتىپ جىبەردى. وسى ۋاقىتتا سۋۆوروۆ «ءبىز ول جەردە ەمەسپىز» رۋحىندا تريۋكتار جاساپ جاتتى. 1783 جىلى قىركۇيەكتە نوعايلار كوتەرىلىسى تۋرالى حاباردى الىپ، پولتاۆاعا اتتاندى. سۋۆوروۆ اتىن جامىلعان سولداتپەن كەرەمەت قوشتاسۋدى ۇيىمداستىرعان «ۇلى قولباسشىنىڭ» ءوزى اسكەرلەردى كوتەرىلىسشىلەر باسقاراتىن اۋداندارعا جاسىرىن كوشىرۋدى باستادى.

جازالاۋشى وتريادتار وزدەرىنىڭ بارىن مۇقيات جاسىرىپ، تۇندە عانا قوزعالدى. نوعاي جاۋىنگەرلەرىن تاڭ قالدىرۋ ءۇشىن جورىق كەزىندە وت جاقپاي، كۇندىز قامىس پەن سايدا وتىردى، ءتىپتى اتتىڭ تۇياعى دا كيىزگە ورانىپ، اربالاردى مۇقيات مايلاپ تاستادى. از شۋ. سۋۆوروۆتىڭ «عاجايىپ قاھارماندارى» جاسىرىن تۇردە لابا وزەنىنە ءوتىپ، 1 قازاندا تاڭەرتەڭ كوتەرىلىسشىلەر وتريادتارى ورنالاسقان كەرمەنچيك اۋىلىنا جەتتى.

سۋۆوروۆ ستيلىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرمەن ارمياعا ارنالعان ءتارتىپ ساقتادى: «جاۋدى شەشۋشى تالقانداماي، جويىپ نەمەسە تۇتقىنداعانشا اسكەرلەرگە تىنىشتىق جوق. ەگەر ول جاقىن بولماسا، بارلىق جەرگە قاراڭىز، وقتاردى ساقتاڭىز، سۋىق قارۋمەن جۇمىس ىستەڭىز ». سۋۆوروۆتىڭ تاعى ءبىر ءافوريزمى قالاي ەسىنە تۇسپەيدى: «وق - اقىماق، شتىك - جاقسى ادام!» تاڭ نامازىن وقىپ جاتقاندا 15 دراگۋن ەسكادريلياسى، دون كازاكتارىنىڭ 10 پولكى جانە 15 ارتيللەريا روتاسى بەيحابار كوتەرىلىسشىلەرگە قۇلادى. قاندى قىرعىن قاراڭعى تۇسكەنشە جالعاستى. كوتەرىلىستىڭ بارلىق باسشىلارىن قوسقاندا، ەڭ كونسەرۆاتيۆتىك دەرەكتەر بويىنشا 5 مىڭنان استام نوعايلى قازا تاپتى.

وسى ۋاقىتقا دەيىن 1783 جىلدىڭ 1 قازانىن نوعاي حالقى ۇلتتىق اپات كۇنى رەتىندە قابىلداپ كەلەدى. كۋباندى تازارتۋ بىرنەشە اپتا بويى جالعاستى. ايەلدەر دە، بالالار دا ايانىپ قالمادى.سۋۆوروۆتىڭ جازالاۋ ەكسپەديسياسىنىڭ جالپى شىعىنى بەلگىسىز، ءار ءتۇرلى دەرەككوزدەر نوعاي حالقىنىڭ گەنوسيدىنىڭ قۇرباندارىنىڭ ءارتۇرلى سانىن بەرەدى: بىرنەشە ونداعان مىڭنان بىرنەشە ءجۇز مىڭ ادامعا دەيىن. ورىس تەررورى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان حالىقتىڭ جاپپاي كوشىپ كەتۋىنە سەبەپ بولدى: كەم دەگەندە 700 مىڭ نوعايلار ءوز اتامەكەندەرىن تاستاپ، وسمان يمپەرياسىنىڭ جەرلەرىن پانا تاپتى