InfoHub Logo

ءسابيت مۇقانوۆ – قازاق ادەبيەتىنىڭ اسا كورنەكتى قايراتكەرى.

ءسابيت مۇقانوۆتىڭ تۋعان جەرى قازىرگى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ پرەسنوۆ اۋدانى. ول كەزدەگى قازاق اۋىلىنداعى جالعىز وقۋ – مولدا وقۋى بولعان. جاس ءسابيت وسى مولدادان وقىپ، ارابشا حات تانيدى. ەل اراسىنا كوپ تاراعان قيسسا - پوەمالاردى وقيتىنداي ساۋاتى اشىلدى. اۋەلدە ولەڭ - جىرعا، ەرتەگى - اڭگىمەگە اۋەس بالا تام - تۇمداپ ادەبيەت ۇلگىلەرىن تاۋىپ وقي باستايدى. ول كەزدەگى ازىن - اۋلاق قازاق كىتاپتارىندا ەسكى وزبەك، نەمەسە تاتار تىلدەرى ارالاسىپ كەلەتىن. بۇعان سەبەپ كىتاپ باستىرۋ ءىسى كوبىنە ەسكىشە، ءدىن وقۋىنا قانىق مولدا، نەمەسە قازاق تىلىنە شورقاق، بىلمەيتىن تاتار وقىعاندارىنىڭ قولىندا بولاتىن. تالانتتى جاستىڭ قولىنا وسىنداي ءارقيلى كىتاپتاردىڭ ىشىنەن تاتاردىڭ كلاسسيك اقىنى عابدوللا توقايدىڭ، ابايدىڭ كىتاپتارى تۇسەدى. بۇل – قاراڭعىدا نۇر جاۋعانمەن بىردەي ەدى. ويتكەنى پوەزيادان تۇسىنىگى مولايعان سابيتكە ناعىز كەرەگى دە وسىنداي شىنشىل، تۇسىنىكتى پوەزيا بولاتىن. اباي مەن توقايدىڭ ماعىناسى تەرەڭ، ءنارى مول، ءارى سۇلۋ ولەڭدەرى كوكەيىنە قونىپ، ءسابيتتىڭ كەيىن اقىندىق، جازۋشىلىق جولعا تۇسۋىنە كوپ اسەر ەتەدى.

ەندىگى ماسەلە – ءبىلىمدى تەرەڭدەتۋ. ويتكەنى ەسكى وقۋمەن الىسقا بارۋ جوق.
س. مۇقانوۆ ومبى قالاسىنداعى جۇمىسشى فاكۋلتەتىندە وقيدى. وسى كەزدە ورىسشا ۇيرەنىپ، ورىس ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرىمەن تانىسىپ، پوەزيانىڭ ۇلكەن دارياسىنان سۋسىندايدى، الۋان ءتۇرلى جانداردى، عاجايىپ بەينەلەردى ول سونان كورەدى. بىلىمىنە اقىندىق تالانتى ۇشتاسقان س. مۇقانوۆ بىرنەشە ولەڭدەرىن شىعارادى، ول 1926 جىلى رابفاكتى ءبىتىرىپ شىققان سوڭ «باتىراق»، «وكتيابر وتكەلدەرى»، «سۇلۋشاش» پوەمالارىن جازادى. ولەڭدەرى مەن پوەمالارى بىرنەشە كىتاپ بولىپ باسىلادى.

1926 - 1928 جىلدارى س. مۇقانوۆ رەسپۋبليكالىق «ەڭبەكشى قازاق» (قازىرگى «ەگەمەن قازاقستان») گازەتىندە، باسپا ورىندارىندا قىزمەت ىستەيدى. مۇنان كەيىنگى جىلداردا لەنينگراد ۋنيۆەرسيتەتىندە، كەيىن ماسكەۋدەگى قىزىل پروفەسسۋرا ينستيتۋتىندا وقىپ، 1935 جىلى ءبىتىرىپ شىعادى.
وسى كەزدە س. مۇقانوۆ بەلگىلى «مايعا سالەم!» ولەڭىن؛ «اق ايۋ» پوەمالارىن جازدى.
1935 جىلى س. مۇقانوۆ جاڭادان شىعا باستاعان «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ رەداكتورى بولىپ ىستەدى. 1937 جىلى قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ءتوراعاسى قىزمەتىن اتقاردى.
بۇل كەزەڭدەگى س. مۇقانوۆ قالامىنا شىققان ءىرى تۋىندىلار «بوتاگوز» رومانى (1938، بۇرىنعى اتى «جۇمباق جالاۋ») «مەنىڭ مەكتەپتەرىم» (1941)، «كولحوزدى اۋىل وسىنداي» (1937) سياقتى شىعارمالار.

س. مۇقانوۆ سوعىس جىلدارىندا فاشيستىك باسقىنشىلاردى اشكەرەلەيتىن بىرنەشە ۋىتتى ولەڭدەر، وچەرك، اڭگىمەلەر جازدى. حالقىمىزدىڭ مايدان مەن تىلداعى ەرلىگىن، قاھارماندىعىن پاش ەتتى. 1943 جىلدان 1951 جىلعا دەيىن س. مۇقانوۆ ەكىنشى رەت جازۋشىلار وداعىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ، رەسپۋبليكادا كوركەم ادەبيەتتى ونان ءارى وركەندەتۋ جولىندا قىزمەت ەتتى. بۇل جىلدارى ادەبيەتتىڭ جاس كادرلارىن تاربيەلەۋ، جاڭا تاقىرىپتاردى يگەرۋ، زامانعا لايىق كولەمدى شىعارمالار بەرۋدى ادەبيەت مايدانىنداعى ەڭ ماڭىزدى مىندەتتەردىڭ ءبىرى ساناعان س. مۇقانوۆتىڭ تاربيەلىك، ۇستازدىق ەڭبەگى ەلەۋلى.
1950 جىلدارى س. مۇقانوۆ «سىرداريا» رومانىن، «شوقان ءۋاليحانوۆ» پەساسىن جازدى. كەيىن بۇرىنىراق جاريالانعان ەكى تومدىق «ءومىر مەكتەبى» كىتابىنىڭ جالعاسى رەتىندە «ەسەيۋ جىلدارى» دەگەن ءومىرباياندىق رومانىن جازىپ شىعاردى.
س. مۇقانوۆ – بەلگىلى قوعام قايراتكەرى. 1947 جىلدان 1963 جىلعا دەيىن جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى بولدى.

ادەبيەتتى دامىتۋداعى قاجىرلى ەڭبەگى ءۇشىن س. مۇقانوۆ ەكى رەت ەڭبەك قىزىل تۋ وردەنىمەن، 1960 جىلى 60 جاسقا تولۋىنا بايلانىستى لەنين وردەنىمەن ناگرادتالعان.
پوەزياسى
س. مۇقانوۆ ريەۆوليۋسياسى قارساڭىندا جالپى ادام ءومىرى تۋرالى، كوڭىل كۇيى، ارمان تۋرالى ولەڭدەر جازعان. سونىڭ ىشىندەگى ەڭ ماڭىزدىسى – 1919 جىلى جازىلعان «بوستاندىق» ولەڭى. بۇل ولەڭ قازان توڭكەرىسى شىن ماعىنادا ەركىندىك اكەلدى دەگەن كەشەگى كۇنگە دەيىن ايتىلىپ كەلگەن ۇعىمعا سايادى.
بۇل بوستاندىق كوكتەن بىزگە كەلمەدى،
ەشكىم بىزگە سىيلاپ جانە بەرمەدى.
مۇندا ءقازىر ورتاعى جوق وزگەنىڭ
بۇل بوستاندىق – جۇمىسكەردىڭ جەڭگەنى!

بۇل شۋماقتان ەڭبەكشى حالىققا كەلگەن بوستاندىقتى اقىننىڭ فاكت رەتىندە عانا ۇعىپ قويماي، ونىڭ ساياسي، تاپتىق ماعىناسىن باسقاعا ناسيحاتتايتىنىن كورەمىز. تاپتىق كۇرەستىڭ ىمىرامەن بىتپەيتىنىن، قاناۋشىلارمەن ءۇزىلدى - كەسىلدى ايقاس ۇستىندە عانا، ولاردى ءبىرجولا جەڭۋمەن عانا تىنادى دەپ ۇعادى اقىن. قازان توڭكەرىسى اكەلگەن بوستاندىق ورتالىق رەسەي حالقى ءۇشىن دە، شەت ايماقتاعى قازاق حالقى ءۇشىن دە كوكتەن تۇسكەن ەمەس، ەزىلگەن ەڭبەكشىلەردىڭ، جۇمىسشى تابىنىڭ ونداعان جىلدار بويعى كۇرەسىنىڭ ناتيجەسى بولىپ كورىنەدى. ول كەزدەگى ۇعىم سولاي ەدى.

1920 جىلى جازعان «كەدەي بالاسى» ولەڭىندە س. مۇقانوۆ سول ريەۆوليۋسيالىق تاقىرىپتى ونان ءارى كەڭەيتە تۇسەدى، تاپتىق قىرىن وتكىرلەي بەرەدى. قاناۋشى تاپتىڭ قازاق اۋىلىنداعى سۇرقيالارى باي، بي، مولدالار، ولاردىڭ قولدانار ءادىسى الداۋ، ارباۋ، دىنمەن كوزدى بايلاۋ دەپ ۇعادى اقىن.
مولدەكەڭدەر الداۋعا باتا الماس،
قۇداي - داعى جۇماعىن مالعا ساتا الماس.
ەندى بايلار بوستاندىققا ءبىر ادىم
باسا الماس تا، كەدەيمەنەن قاتارلاس
ەڭبەكشىلەر، ەندىگى كۇن سەنىكى،
جاسايدى كەدەي، گۇلدەنسىن كەدەي، جاساسىن!

اقىن جيىرماسىنشى جالدارى قازاق اۋىلى، قازاق كەدەيىنىڭ ءحالى، شارۋالار تۇرمىسى جونىندە كوپتەگەن ولەڭدەر جازادى. ونىڭ باستىلارى «شوقپىتتىڭ شارۋاسى» «ءسۇت زاۆودى»، «قازاقستان»، «جولى جوقتار ءبىزدىڭ جولعا قوسىلسىن»، «ەگىستىك»، «بالقاش»، «كونۆەەر» جانە باسقالارى.
بۇرىنعى قازاق اۋىلى كەدەيلەرىنىڭ تيپتىك بەينەسى «شوقپىتتىڭ شارۋاسى» (1926) دەگەن ولەڭىندە كورىنەدى. ول ريەۆوليۋسياعا دەيىن ەڭبەگى جانباي كوپ ازاپ كورسە، ەندى ۇكىمەت كومەگىنىڭ ارقاسىندا ەگىنشىلىكتى كاسىپ ەتىپ، تابىسى تابىسقا ۇلاستى.
«ەگىستىك» ولەڭىندە (1926) شوقپىتتىڭ سانالى شارۋاعا اينالعانى، بولاشاق اۋىلدىڭ تىرەگى ەندى وسى شوقپىت بولاتىنى كورىنەدى:

تۇقىمدى كىم بەرگەنى،
قالايشا كۇن كورگەنى.
وزىنە ايقىن شوقپىتتىڭ
بۇكىل قازاق حالقىنا...

كەيىن ۇجىمداستىرۋ (كوللەكتيۆتەندىرۋ)، يندۋستريالاندىرۋ داۋىرىندە س. مۇقانوۆ كوپتەگەن جاڭا ولەڭدەر جازدى. بۇلاردىڭ قاي - قايسىندا بولسا دا اقىن قۇرىلىس مايدانىنداعى قايناعان ەڭبەكتى، جۇمىسشى، مالشى، ەگىنشى ءومىرىن نەگىزگى تاقىرىپ ەتىپ الادى.
س. مۇقانوۆ جوعارىدا ايتقانداي، قازاق پوەزياسىنا جاي اقىن بولىپ قانا كەلگەن جوق، وزىنشە جاڭا ءتۇر مەن مازمۇن الا كەلدى. بايىرعى پوەزيا ۇلگىسى، ارينە، جاڭا زامانعا ۇيلەسە بەرمەيتىن ەدى. اقىن پوەزياعا جاڭا ورنەك، ءتۇر بەرۋگە، ونى وسى كۇنگى ءومىر، تۇرمىسقا بەيىمدەۋگە ۇمتىلادى. وسىنداي سونى، اۋەندى تۋىندىسى – 1933 جىلى جازىلعان «مايعا سالەم!» اتتى ولەڭى. مۇندا اقىن دۇنيە ءجۇزى ەڭبەكشىلەرىنىڭ ىنتىماق كۇنى – 1 مايدى تەك جاسىل كوكتەم، شۋاق كۇن دەپ قانا جارلامايدى، بۇل كۇن بۇكىل ەزىلگەن حالىقتىڭ قولىنا تۋ ۇستاپ، كۇرەسكە شىعاتىن، بوستاندىققا ۇمتىلاتىن، ازات ەڭبەككە باستايتىن كۇن دەگەندى ۋاعىزدايدى. ماي مەيرامىنىڭ ءوزىن اقىن «جولداس» دەپ اتاپ، ونى جاڭا ادام، جۇمىسكەر بەينەسىندە ەلەستەدى.

مىڭ سالەم ساعان،
ماڭگى جولداس مايىم!
سەن جاس جىگىت بوپ كەلگەن سايىن،
جار جىبەك، بارقىت كيىپ،
جاسىل جەلەك،
بۇركەنەدى ۇيەڭكى تەرەك قايىڭ!
باسقاعا قىمبات، ساعان تەگىن، ارزان،
ءتۇرلى گۇل، ءىنجۋ جاقۇت، لاعىل، مارجان
ۇستىنە توگىلەدى.
ۇكىڭ – بۇلت،
قالپاعىڭ – كۇن.
نايزاعاي قىلىش قازىناڭ -
دەيدى،

ءارى قاراي، جەڭگەن ەلدە بوستاندىق العان حالىق ەڭبەك مەيرامىن قانداي تابىستارمەن قارسى الىپ وتىرعانى، شارۋا مەن جۇمىسكەردىڭ بۇكىل بايلىقتىڭ يەسى بولىپ وتىرعانى ولەڭدە ماقتانىشپەن ايتىلادى. ليريكالىق كەيىپكەر - ولەڭمەن، انمەن بىرگە بۇكىل ەڭبەكشىلەر توبى العا، ورگە جەتەلەيتىن، وزات، جوعارى سانالى قۇرىلىسشى، ەڭبەككەر بولىپ كورىنەدى.
«مايعا سالەم» - س. مۇقانوۆ پوەزياسىنداعى زور جاڭالىعى. جول ساندارى، بۋىن، ىرعاعى جاعىنان بۇرىنعى قازاق پوەزياسىنا ۇقسامايتىندىعى ۇزىندىدەن كورىنىپ تۇر.
«مالشىنىڭ ماقتانىشى» (1934)، «كولحوزدى اۋىل وسىنداي» (1938) اتتى ولەڭدەرىندە س. مۇقانوۆ
اۋىل ەڭبەككەرلەرىنىڭ بەينەسىن جاسايدى.

س. مۇقانوۆتىڭ كوپتەگەن ولەڭدەرى سوعىس تاقىرىبىنا، كەيىن بەيبىت ەڭبەك، تىڭ تاقىرىپتارىنا ارنالادى. سوعىس كەزىندە «مەن دە اتتاندىم مايدانعا»، «ءفاشيزمنىڭ اجالى»، «گۆاردەەس باۋىرلارعا»، «لەنين قالاسىندا» سياقتى جوعارى پاتريوتتىق سەزىمدەرگە تولى ولەڭدەر جازدى. «بەرلين الىندى» ولەڭىندە:
كوز جاسىن كولدەي قىلعان تالاي ەلدىڭ،
سان جەتپەس جۇرەكتەرگە قايعى - شەردىڭ.
ۋىن توككەن،
ورداسى – جىلان - شايان،
فاشيزمنەن تازاردى بۇگىن بەرلين! -

دەپ قۋانادى اقىن بۇكىل حالىق اتىنان، سوعىس ءبىتىپ، بەرليندە جەڭىس تۋى جەلبىرەگەندە.
اقىننىڭ ليريكالىق ولەڭدەرىنىڭ نەگىزگى كەيىپكەرى – قاراپايىم، ەڭبەكشى حالىق وكىلى.
س. مۇقانوۆ ليريكالىق ولەڭدەرمەن قاتار كوپتەگەن پوەمالار جازدى. پوەمادا اقىن سان الۋان ءومىر قىبىلىسىن كەڭ الىپ، بەلگىلى كەيىپكەرلەردىڭ ءىس - ارەكەتىن كورسەتۋ ارقىلى، ونىڭ قوعامدىق، الەۋمەتتىك نەمەسە مورالدىق، فيلوسوفيالىق سىرىن اشۋ ارقىلى داۋىرگە ساي نەگىزگى ايتپاق يدەيامەن باياندايدى. ليريكالىق ولەڭدەرگە قاراعاندا پوەمالارىندا ناقتىلى كەيىپكەرلەردىڭ ىستەرى سۋرەتتەلەدى.