InfoHub Logo

حح عاسىردىڭ 32-33 جىلدارداعى اشارشىلىق.اشارشىلىقتىڭ باستى سەبەبى - ۇجىمداستىرۋ دەپ سانالادى.كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ مەن وتىرىقشىلاندىرۋ، الىم-سالىق جيناۋداعى قياناتتار ، ءستاليننىڭ ساياساتى، گولوششوكيننىڭ جاۋىزدىعى مەن جانىنداعى جاندايشاپتىلار ارقىلى قازاقستاندىقتاردى، ەڭ الدىمەن، حالىقتى اشتىققا جانە بوسقىندىققا ۇشىراتتى. 

شەرحان مۇرتازانىڭ "بەسەۋدىڭ حاتى" تۋىندىسى تاريحي شىندىقتىڭ كىشكەنە ءبىر بولىگىن بايان ەتسەدە، ۇلكەن دۇنيەنى قوزعاپ، ەلگە مۇنى جەتكىزە ءبىلدى.ەكى ميلليونداي قازاق قىرىلىپ، جوقشىلىقتان ازاپ تارتقاندىعى، ءبىرىنىڭ ەتىن ءبىرى جەۋگە دەيىن بارعان، توزاقتىق عۇمىردى باستان كەشكەندىگى جازۋشىنىڭ قولىمەن سۋرەتتەلگەندەي انىق جازىلىپ،شىندىقتى كوركەم ءسوزدىڭ قۋاتىمەن قايتا جاڭعىرتۋى، وقىرمانىنىڭ جۇرەگىنەن وتكىزۋى ناعىز تالانت ەكەنىن داۋسىز.

تۋىندىدا اشتىققا تىرەلگەن قازاق قوعامى ، ءولىمشى كۇيگە كەلىپ، وتباسىلاردىڭ ويران بولۋىمەن، شاڭىراقتاردىڭ شايقالۋىمەن كورىنىس تاپتى. زارلاعان انا، شىرىلداعان بالا، تۇنەرىپ، ولەكسە ساسىعان قازاق دالاسى.. 

شەرحان مۇرتازا كەيىپكەرلەردى مىنەز-قۇلقىنا دەيىن اشىپ، ءارى قاراي جان دۇنيەسىن كورسەتىپ، ءوز شەبەرلىگىن پايدالانادى. سول ءبىر قيىن شاقتا ، ەلىم دەپ بار شىندىقتى بۇكپەسىز ايتۋ، زيالى توپتىڭ ىشىندە بەسەۋدىڭ شىعۋى، بۇل حالىقتىڭ باسىنداعى تۇماننان الاسارتپاق بولعان

شىنشىلدارىمىزدىڭ ءىسى.قازاق زيالىلارى ستالينگە، گولوششوكينگە ەلدىڭ جاعدايىن جەتكىزبەكشى بولىپ حات جازۋعا بەكىنىپ ،ەلدىڭ جاعدايىن بۇكپەسىز ايتادى. حالىقتىڭ جاپپاي قىرىلعانى جايلى،مال شارۋاشىلىعىنىڭ قيساپسىز كەمىپ كەتۋىن ءدوپ باسىپ ايتىپ، ءوز ءىسىن ادال اتقارا الماي وتىرعان بيلىكتەگىلەردى دە تىلگە تيەك ەتەدى.حاتتى عابيت مۇسىرەپوۆ، قازاق مەملەكەتتىك باسپاسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى مانسۇر عاتاۋلين، كوممۋنيستىك جوعارى وقۋ ورنىنىڭ وقۋ ءىسى ءجونىن­دەگى پرورەكتورى ەمبەرگەن التىنبەكوۆ پەن ونىڭ ورىنباسارى مۇتاش داۋلەتقالييەۆ، قازاق اكسر مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ كوميسسياسىنىڭ سەكتور باستىعى قادىر قۋانىشيەۆ جازعان بولاتىن.

حاتتىڭ قىسقاشا مازمۇنى:

بك(ب)پ ولكەلiك كوميتەتiنە، گولوششوكين جولداسقا!

…«بۇگiنگi قازاقستان – بۇل 163 ميلليون سومنىڭ توۆارلى ءونiمiن بەرەتiن، 40 ميلليون مالى بار ولكە»، – دەپ جازدىڭىز سiز، گولوششوكين جولداس، 1930 جىلى «وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنىڭ جەڭiستەرi» دەگەن ماقالاڭىزدا («قازاقستاننىڭ 10 جىلدىعى» اتتى جيناق). …بiراق قازiر، سiزدiڭ ءمالiمدەمەڭiزدەن كەيiن 2 جىل وتكەن كەزدە قازاقستاندا مال شارۋاشىلىعى سالاسىندا مال باسىنىڭ قيساپسىز كەمiپ كەتكەنi امبەگە ايان: 1930 جىلعى مال باسىنىڭ 1/8 ءبولiگi (40 ميلليوننان 5 ميلليون) عانا قالدى. تەك بايلار مەن كۋلاكتاردىڭ عانا ەمەس، تەك جەكەمەنشiكتi ورتاشالار مەن كەدەيلەردiڭ عانا ەمەس، سونىمەن بiرگە، نەگiزiنەن العاندا، كولحوزدار مەن كولحوزشىلاردىڭ (iشiنارا سوۆحوزداردىڭ دا) قوعامداستىرىلعان جانە قوعامداستىرىلماعان مالى دا وسىنداي زور شىعىنعا، سۇراپىل قىرعىنعا ۇشىرادى… مال باسىنىڭ قيساپسىز كەمiپ كەتۋi مەن كوپتەگەن قازاق اۋداندارىن قامتىپ، ادامداردىڭ جاپپاي قىرىلۋىنا اكەپ سوققان اشارشىلىق (قىستىڭ ەكiنشi جارتىسىنان باستاپ) ءجونiندە ءالi كۇنگە دەيiن اۋىز اشپاي وتىرۋ قانشالىقتى دۇرىس؟.. ناعىز كوزبوياۋشىلار، كوپiرمە جوسپارلار جاساۋشىلار، ونىڭ ءۇستiنە وزدەرiنە جۇكتەلگەن ناقتى iس باسقارا الماعان، كوزبوياۋشىلىقپەن «ءبارi دە جاقسى» دەپ تۇجىرىمداپ، ونەركاسiپ سالاسىنداعى جەتiستiكتەرگە ارقا سۇيەگەن، ءسويتiپ، وسىناۋ ەلەۋلi ماسەلەلەرگە جۇرت­شىلىق نازارىن ءالسiرەتكەن جەر ورگاندارى مەن اۋىل شارۋاشىلىعى كووپەراتيۆتەرi ودا­عىنىڭ مۇشەلەرi نەگە بۇكiل جۇرتشىلىق الدىندا ساباق بولارلىقتاي سازايىن ؟

مۇسىرەپوۆ، عاتاۋلين، داۋلەتقالييەۆ، التىنبەكوۆ، قۋانىشيەۆ.

(1932 ج 4 شىلدە)

حاتتىڭ اۆتورلارىنىڭ بارلىعى كوممۋنيستىك پارتيانىڭ مۇشەلەرى بولعاندىقتان،جاعدايدى ەسكەرە وتىرىپ، حاتقا وسى قادامنىڭ ءموتيۆىن تۇسىندىرگەن قىسقاشا عانا جازبا قوسىلدى: «وسى سۇراقتى قويۋشىلار، ەشبىر جاعدايدا دا «رەنجىگەن» ادامدار بولىپ تابىلمايدى، سونداي-اق ولار مانساپتى دا اڭساۋشىلار ەمەس. .. ءبىزدىڭ جالعىز عانا ماقساتىمىز – ءبىزدىڭ پارتيامىزدىڭ باستى قارۋى بولىپ تابىلاتىن پارتيالىق دەموكراتيا اياسىندا جانە ءوزىن-وزى سىناۋ تارتىبىندە ولكەلىك كوميتەتكە ءوزىمىزدى تولعاندىرىپ جۇرگەن سۇراقتاردى بولشيەۆيكتەر سياقتى تۋرا قويا وتىرىپ، جەكەلەگەن ماڭىزدى ولقىلىقتاردى، قازاقستاندا ءسوسياليزمدى قۇرۋعا كومەكتەسۋ. سوندىقتان دا ءبىزدىڭ سۇراقتارىمىزعا، ولارعا ورتاشا پارتيا بەلسەندىلەرىنەن شىققان ۇسىنىس رەتىندە قاراپ، ءسىز جاۋاپ بەرەدى دەپ ۇمىتتەنەمىز.

كرويكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى گولوششوكين بۇل حاتتى ءوز قولىنا الىپ، ستالينگەدە جەكىزبەستەن تاركىلەپ ونى جوق قىلۋعا،ونىمەن قويماي بۇل بەسەۋدى ورنىنان بوساتامىن دەگەن پيعىلدا، ىس-ارەكەت جاسايدى.ءتۇن ورتاسى بولسادا، مۇسىرەپوۆتى شاقىرتۋعا بۇيىرادى. باستى كەيىپكەرىمىز مۇسىرەپوۆ، ايەلى عۇسني قانشالىقتى بارماسىن جالىنسادا،سوندا تابان تىرەيدى.بيۋرو مۇشەلەرى يۆونوۆ،ەلەۋسىزوۆ،جانتوقوۆ،يسايەۆ جانە كرويكومنىڭ ەكىنشى حاتشىسى قۇرامىسوۆ ءوز ويلارىن ايتىپ، كىنالىگە شىعارىپ، ءتىپتى كىنالى بولعاندىقتان ،ونى جۋىپ شايۋ ءۇشىن ەل ارالاتىپ جىبەرمەك بوپ،ءتۇرلى پىكىرلەر ايتادى.عابيت مۇسىرەپوۆ سوندادا ءوز بيىگىنەن تۇسپەستەن، ولارعا سەسكەنە قارسى تۇرىپ ،اقتالماستان، حالىقتىڭ جايىن قايتا-قايتا كوز الدارىنا ،شىندىعىن شىرىلداپ سۋرەتتەي باياندايدى.

نۇرحان اقىن ەكەۋى ەلدى ارالاپ، اۋىل-اۋىلعا تاماق تاراتايىن دەپ شىققانداعى،ونى بەرەر ءبىر ادام تاپپاعانى جايلى،ەل ىشىندە قانشاما ادامنىڭ  اشتىقتان سۇيەگى ساسىپ كۇلگە اينالىپ كەتكەندەرىن،  اشىنا ايتادى. جول ۇستىندە نۇرحاننىڭ بالىم جەڭگەسىن كەزىكتىرگەنىنە قۋانعان ەكەۋ،ەندىگى ەل ىشىنەن ءتىرىسىن تاپپاسسىندار-اۋ دەگەن بالىمنىڭ ءسوزىن سۋىق جۇزبەن قابىلداعانىن، ءبىراق ءۇمىتىن ۇزبەستەن جول ءجۇرىپ، توزىعى جەتكەن ۇيلەر مەن ءمايىتى كومىلمەي قالعان جۇرتتى كورىپ اشىنعانىن جەتكىزەدى.ءتىپتى، نۇرحاننىڭ عاشىعى كۇلاندانىڭ،  گولوششوكين جاندايشاپتىلارى ءاجىباي مەن بۋراباي،تالتاڭباي ۇيىندەگى بار مۇلىكتى جيىپ الىپ كەتكەنى ، اكە-شەشەسى اشتىقتان وسىلايشا ءولىپ قالعانىن ايتادى.كۇلاندا نۇرحان ساعىنا جەتكەندە ءولىمشى كۇيدە وعان  وقيعانى جىرلاي جىلاپ،زارلاپ جەتكىزىپ،سول ساتتە-اق كوز جۇمادى.مۇسىرەپوۆ ەلدىڭ جاعدايىن، قالاي جەتكىزسە دە مۇنى بيۋرو مۇشەلەرى،اسىرەسە گولوششەكين اسىرا سىلتەۋشىلىك دەپ قارادى.حاتتىڭ ءۇش دانا بوپ جازىلعانى،گولوششوكيننىڭ قولىندا ءبىرى،ءبىرى ستالينگە جەتپەي ۇستالعانى، ال ءۇشىنشى داناسىن سۇراعاندا، ونى مۇسىرەپوۆ اشۋلانىپ، جىرتىپ تاستاعانىن ايتادى.گولوششوكين قارابايەۆتى الدىرتىپ ايتقىزادى.بۇل بەستىك اۋەلدە التاۋ بولعان ، قارابايەۆ بولسا حات جازۋدان باس تارتىپ،وكىمەتتەن كەشىرىم سۇراعان.مۇسىرەپوۆتىڭ ءوزى اۋەلدە سەنگەن قارابايەۆ ونىڭ ءۇشىنشى داناسى تۇرار رىسقۇلوۆقا جەتكىزبەكشى بولعانىن،ءبىراق بەستىكتەن شىعارىپ جىبەرگەندىكتەن تولىق بىلمەيتىنىن جايىپ سالادى.ەندىگى بۇلاردى ايىپ تاعىپ،تەك اتۋ جازاسىنا كەسۋ كەرەك دەگەن گولوششوكيننىڭ پيعىلى ،ويى تولىق جۇزەگە اسپاي ،ءبىراق ايىپتى ەكەندەرىن حاتتىڭ جالا ەكەندىگىن ايتىپ، ولارعا قارسى شىعادى.

گولوششوكين مەن ونداعىلار مىناداي باعا بەرەدى: «...قازاقستاننىڭ سوسياليستىك قايتا قۇرۋىنىڭ جانە ۇلتتىق ساياساتتىڭ بارلىق جەتىستىكتەرى تولىقتاي بويامالانىپ، تەك قانا جاعىمسىز ساتتەرى كورسەتىلىپ، ولكەلىك كوميتەت جۇرگىزىلىپ وتىرعان باعىتىنا سىن تاعىلعان» وكىنىشكە وراي، شىعارماشىل زيالىلاردىڭ سوزدەرى ۇلتشىلدىقتىڭ كورىنىسى، بايشىلدىقتى اڭساۋ رەتىندە قابىلداندى. حات اۆتورلارى ۇلتشىل، بايلاردىڭ مۇددەلەرىن قورعاۋشىلار رەتىندە ايىپتالدى. ولارعا پارتيادان شىعارامىز، قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتامىز دەپ قورقىتتى. ولكەلىك كوميتەت حاتپەن تانىسقاننان كەيىن، ونىڭ اۆتورلارىنا كورسەتىلگەن پسيحولوگيالىق قىسىم ولار ءۇشىن اۋىر سىن بولدى. 

حاتتىڭ اۆتورلارى- ياعني،اشارشىلىقتان قىناداي قىرىلعان قازاققا اراشا تۇسكىسى كەلگەن بەس ازاماتتىڭ ىشىندە، مانسۇر عاتاۋلين تەرگەۋسىز اتىلعان. قالعان تورتەۋى قۋعىن كورگەن، ءتىرى قالعان. "بەسەۋدىڭ حاتى" قازاق زيالىلارىنىڭ توتاليتارلىق تارتىپكە نارازىلىق بىلدىرگەنى انىق بايقالدى.

بۇل حاتتان كەيىن حالىق تۇرمىسى جاقسارىپ كەتپەدى. ءيا، ۇكىمەت ونداعى ماسەلەگە ءاتۇستى قارادى. دەگەنمەن وسى حات ارقىلى «قازاق» دەگەن ەل ءوزىن تانىتتى. ەل ىشىندە بۇقارانى ويلايتىن، ەلدى تار قاپاستان الىپ شىعا الاتىن قايراتتى جاستاردىڭ، ءبىلىمدى جانداردىڭ بار ەكەنىن دالەلدەدى. «بىزدەن سەسكەنىڭدەر، تۇبىندە ماقساتىمىزعا جەتەمىز» دەگەن ءار قازاقتىڭ جالىندى ايباتىن كورسەتتى.

مەنىڭشە، تۋىندى استارىندا-ەلىم دەگەن ەر ازاماتتارىمىزدىڭ جۇرتقا جاقسىلىعىن جاسايمىن دەپ باس كوتەرگەندە ،كوكىرەگىنەن يتەرىپ الدەبىرەۋلەردىڭ ، بيلىكتىڭ قارسى شىعىپ ، وزىنە وق بولىپ ءتيىپ،جازا باسىپ قالۋى اسەرلەنە ايقىن كورىنىپ تۇرعانداي.بۇل تۇستا «بولار ەلدىڭ بالاسى ءبىرىن-بىرى باتىر دەيدى» دەگەن ءسوزدى ايتقىڭ كەلەدى.سەبەبى: قازىرگى بىرلىگىمىزدى جوعالتىپ، ءبىر-بىرىمىزدى ارتقا سۇيرەپ جۇرسەك، كوپ ۇزاماي-اق وتىز ەكىنشى جىلداردىڭ كەبىن كيۋىمىز ابدەن مۇمكىن.سوندىقتان دا ءوز بولاشاعىمىز ءۇشىن، ارتتاعى قيىندىقتاردان ساباق الا ۇيرەنۋىمىز كەرەك.

پىكىرىن اشىق ايتىپ، بىلدىرگەن بەس ادامنىڭ ەسىمىن قاشان دا ۇلتتىق نامىستىڭ سەمسەرى رەتىندە ۇستاپ،ولاردىڭ بۇل قادامىن - ناعىز ەرلىككە بالايتىنىمىز شىن. قازاقتىڭ ىشىندە دە حالقىمەن بىرگە ار-ۇياتى، نامىسى بارىن كورسەتكەن جانە سول حالىق ءۇشىن شىندىقتىڭ تۋىن جەلبىرەتە العان تۇلعالاردىڭ بار ەكەنىن دالەلدەپ،باسىن سان-سوققا ۇرعان كوكىرەگى وياۋ، ءبىلىمدى ازاماتتارىمىز ەلدى العا جەتەلەمەك بولعانى اممەگە ايان. سول سەبەپتى دە،  «بەسەۋدى» ەرەكشە اتاۋىمىز، «بەسەۋدىڭ حاتىن» ءار ادام ۇلتتىق شىندىقتىڭ تۋى رەتىندە جوعارى قويۋى كەرەك.

وي-پىكىرىن اشىق بىلدىرگەندەردى باۋداي قىرقىپ تۇسىرگەن بيلەۋشى پارتيانىڭ دەسىنەن سەسكەنگەن ۇلتتىق ينتەلليگەنسيا ودان كەيىنگى بۇقپالاپ ءومىر سۇرۋگە كوندىككەنى دە جاندى اۋىرتادى. ال ۇلتقا ەڭ اۋىر قاسىرەت – وسى. ەلى ءۇشىن ەمىرەنىپ جانىن بەرۋگە دايىن بولعان اتا-بابالارىمىزدى ۇلىقتاپ، ولاردىڭ ءاربىرىن ناسيحاتتاپ،  جىل سايىن قايتادان جاڭعىرتىپ، ەسكە الىپ، ءتۇسىندىرىپ وتىرۋ - ءبىز ءۇشىن مىندەت. "بەسەۋدىڭ حاتى" پەساسى تاريحي شىندىعىمەن ەلگە مۇرا بولىپ، ەل جادىندا ساقتالعانى ءسوزسىز. سەبەبى تاريحسىز ءبىز ەشكىم ەمەسپىز، "تاريحسىز-حالىق جوق” دەپ ناقىل ءسوزىمىزدى ارقاۋ ەتە وتىرىپ، ەلدىڭ وسىنداي تاريح قويناۋىنداعى باستان كەشكەندەرىن، جازۋشىلارىمىزدىڭ شىعارمالارىنان دا، كىتاپتارىنان دا  تانىسىپ بىلە الامىز.

ع.مۇسىرەپوۆ: «ءبىز،حالىق قىرىلىپ جاتقاندىقتان اتىلامىز. ال،سەندەر حالىق قايتا تىرىلگەندىكتەن اتىلاسىڭدار! حالىق قايتا تىرىلگەندە سەندەر ەكى دۇنيەدە دە ورىن تاپپاي قالاسىڭدار! »-دەپ، ايتقانداي حالىق ءتىرىلدى،ءوز تاۋەلسىزدىگىمىز بار، ەگەمەن ەلگە اينالدىق.

بۇگىندە قازاقستانداعى اشارشىلىق تاكىرىبىن شەتەل تاريحشىلارى دا  زەرتتەپ ءجۇر.سوعان قاراماستان ناۋبەت جىلدارداعى قازاق تاريحى تولىق زەرتتەلمەي كەلەدى.حح عاسىرداعى قازاق تراگەدياسىداعى،سونىڭ اسا قاسىرەتتى كورىنىسى- اشتىق ماسەلەسى ءالى دە بولسا،جان-جاقتى،تەرەڭ، زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى.وسى تۇستا، قورىتا كەلە ەلباسىمىزدىڭ سوزىمەن  اياقتاعىم كەلىپ وتىر.

"قازاقتار تالاي رەت تۇتاسىمەن قىرىلىپ كەتۋگە شاق قالدى. ءبىراق ومىرگە دەگەن قۇشتارلىق، ازاتتىق اڭسارى ەڭسەسى تۇسكەن ەلدى قايىرا تۇلەتىپ، قايتادان تاۋەكەل تۇعىرىنا قوندىرىپ وتىردى. ءبىز تاۋەلسىزدىكتى اقىلمەن، اتا-بابا جولىمەن الدىق دەپ ويلايمىن."

گۇلدانا يتيباروۆا

---