شوقاننىڭ ءقابىرى
جەتىسۋ ولكەسىنىڭ تەرىستىك شىعىسىندا ۇزاق جورىقتان شالدىعىپ جەتىپ ات شالدىرۋعا كىدىرگەن باتىر... سول باتىردىڭ شوكەلەپ وتىرىپ پاسكە مىزعىپ كەتكەن كوزى... وسىلاردىڭ تاسقا اينالعان سىرت سۇلباسىن از دا بولسا كوزگە ەلەستەتىپ كورىڭىزشى؛ الگى باتىردىڭ قاپساعاي الىپ تۇلعاسىن قاتەسىز كوشىرگەن ماتاي تاۋىنىڭ ويقى-شويقى سىلەمى دەپ بىلەسىز؛ جاۋجۇرەك قولدايدىڭ بەتىن وسقان قىلىش تىرتىعىنداي بولىپ التىنەمەل اسۋى قىلاڭىتادى؛ ەرتەڭگىلىك كۇن سول اسۋعا اسىلىپ دۇنيەنى نۇرىمەن جىلىتادى، كەشكىلىك كۇن بالقاش جاقتىڭ بوز مۇنارىنا ءسىڭىپ ءىزىن سۋىتادى، اسۋ وركەشىندە التىن قاعىنداي بوياۋ قالادى. شاقپاق قىزىل تاستى قۇبىلمالى كىر بەتكەيدىڭ استى تولى التىن شىعار، بالكىم جۇرت القىزىل ءورتتىڭ بوياۋىن التىنعا بالاپ جۇرگەن بولار. ايتەۋىر مايەگى مايلى، جەلى جۇپار بۇل وڭىرگە قىزىقپاعان كىسى كەم؛ تاقىمى دىمدانىپ، قۇيىمشاعى قاجالعان ءداڭعاسار قارا قالماق ات شالدىردى، ودان ارىدە دۇمبىلەز ءدۇربىت دۇمەدى، اتامەكەندى جاۋدان قورعايمىز دەپ جاداعاي شەكپەندى قازاق ول جىلدارى شەتىنەن شەيىت بولا جازدادى؛ ەندى مىنە، قالعان ۇرپاق قوڭدى وڭىرگە تاس كەنەدەي قادالىپ ىرگەسى بۇيىرعان ىرزىعىن تەرىپ تىرشىلىك ەتۋمەن ءجۇر. وتكەن عاسىردىڭ الپىس بەسىنشى جىلى، اپرەل ايى، ماتاي جىلداعىدان ەرتە كوتەرىلدى؛ ونسىز دا بىردە سىز، بىردە مۇز قىس — قىس بولۋدان كالعان، ىلجىراعان ءسۇرى قار كەتىسىمەن قىر بەتكەيدە كوك ءدۇر ەتە ءتۇستى. وسىنداي ەل-سەلى شىعىپ جاتقان شىرايلى الاكەۋىمدە بۇل ولكەگە ءساۋىردىڭ تاڭىنداي بولىپ، سىمعا تارتقانداي سىپتىعىر ورىمدەي جاس، ورىستىڭ وقالى، قايىس بەلدىكتى شەن-شەكپەنىن كيگەن قازاقتىڭ وقىعان ازاماتى كەلگەن ەدى. كوكتە جىل قۇسى — تىرنالار تىنباستان كەرنەي شالادى. جاباعى بۇلتتىڭ جالپىلداي كوشكەنى قىزىق. وقىعان ازامات جايلاۋدىڭ ءتوسىن، بۇكىس بەل، قۇيرىق بىلەمىندەي جوتا، ساپىرعان قىمىزداي شيپالى، جۇعىمدى سامالدى ابدەن ساعىنىپتى.
التىنەمەل اسۋىنا يەك ارتقان شاپاعاتتى نۇر پاسكە كىدىرىپ، ەتەكتە، ودان ءارى قۇبىلمالى، قات-قات بوياۋعا مالىنىپ ساعىمعا ءجۇزىپ جاتقان كەڭىس قيىرعا قىزىققانداي كەز سۇعىن قادادى. القىزىل، الكۇرەڭ ساۋلەسىن لاقىلداتا توكتى. شاپانىنىڭ شالعايىن بەلبەۋىنە قىستىرىپ، اياعى-اياعىنا جۇقپاي دەدەك قاعىپ مال قايىرىپ كويشى جۇرگەن؛ جامان تىماقتى جىلقىشىنى اكەسى ولگەندەي اۋىلعا ات قويىپ قۇيعىتا شاپقانى ەرسى؛ اۋىل شەتىندە جولىم ءۇي، جولىم ءۇيدىڭ الدىندا جەر وشاق ءتۇتىن سىزدىقتاتادى، بەتى كەشە عانا اشىلعان كەلىنشەك بولار، قىزىل جاۋلىعىن جۇزىنە تۇسىرە جاۋىپ يمەنە باسىپ شىلىمشى وشاقتى توڭىرەكتەيدى؛ اڭداعان كىسىگە — قاراقات كوزىنىڭ استىندا ۇيقىسىز وتكىزگەن ءتۇن تابى بايقالار ەدى؛ قۇمانىن ۇستاپ بەلىن باسىپ قىر اسىپ بارا جاتقان كەيۋانا ءتىرى سۋرەت؛ وسى سۋرەتتىڭ كۇللىسى شوقانعا سونشاما ىستىق. مىنا ءاجىمدى تاۋ قىرتىسىنداي كونە، كونە بولا تۇرىپ ىلعي جاساڭعىراپ، جاسارا بەرۋگە قۇشتار، قۇمار، قايسار قازاق ومىرىنە ىشتەي ءتانتى. مىقتىلىعى، بەرىكتىگى دالانىڭ جۋسانىنا پاراپار تىرشىلىك يەلەرى وسىلار دەپ تۇسىنەدى.
تۋ سىرتىنان ءدۇبىر ەستىلدى. شومبال ءبىتىمدى، كەسكىنى قالىڭ، كىزىل ءجۇزدى، دوڭگەلەك ساقالدى تەزەك تورە، وسى ولكەنىڭ ءامىرشى ءبيى، كەشە عانا شوقاندى «تۇقىمىم كەلدى توبەم كوككە جەتتى»، — دەپ، قۇشاعىن اشىپ قارسى العان؛ جايىلىپ توسەك، دومالاپ جاستىق بولىپ دۋماندى وتىرىس جاساعان.
قوناقكادە ۇستىندە بۇل ەلدىڭ سورپا بەتىنە شىعار جاقسىلارى مسن مايلىلارىن شاقىرىپ، شالقىپ تاسىپ شوقاندى تانىستىرعان، تۇيەدەن تۇسكەندەي ءىرى ءسوز سويلەگەن. «پەتەربورداعى وڭ كوزىم بۇل»، — دەگەن؛ «چەرنيايەۆ اسكەرىنىڭ اقىلشى، جولباسشىسى»، — دەگەن؛ «كەرەك بولسا رەسەي پاتشاسىنىڭ سالەمىن جۇڭگو بوگدىحانىنا يمەنبەي جەتكىزەتىن ەلشىلىككە جۇرمەكشى»، — دەگەن؛ شىنى كەرەك، شوقان باسىنان اسقان گۇمپىلدەك كولپار ءسوزدى سۇيمەيتىن، وسى ساپارىنىڭ ءمان-جايىن جاسىرماي ايتىپ سالدى؟ «ساۋشىلىعىم كەمىگەن سوڭ وتستاۆكاعا شىقتىم، چەرنيايەۆ قولىنان ءبىرجولاتا ات قۇيرىعىن كەستىم، ەندى ەل ىشىندە جايباراقات تىرشىلىك كەشىپ، كىتاپ جازىپ كۇن وتكىزبەكشىمىن»، — دەدى. مىنا ءسوزدى ەستىگەن تەزەك تورە قىمىزى تاۋسىلعان ساباداي ءبۇرىسىپ، تىرىستى؛ ونسىز دا ءۇش ساۋساق ازەر سياتىن ماڭدايى اجىمدەندى؛ بىلايعى جۇرت كوزىمەن جەر شۇقىدى، اس جەلىنىپ بولار-بولماستا قايداعى جوقتى سىلتاۋراتىپ شەتىنەن سۋىرىلىپ جۋان جوتاسىن كورسەتىپ ءىزىمعايىم جوعالىپ جاتتى. كەمەرىنەن اسىپ-تاسىپ قايناعان قازان سۋالعانداي سەزىلدى. ءۇي يەسى ارشامەن ءتىسىن شۇقىپ ءموليىپ وتىردى-وتىردى دا شىرت تۇكىردى، «بوزوكپەسىڭ ءالى»، — دەدى، ءسويتتى دە كوشى-قون جايىن سىلتاۋراتىپ قىر استىنداعى توقالىنىڭ ۇيىنە جونەلدى... ەندى بۇگىن تۇك كورمەگەندەي بولىپ ات ۇستىنەن شىرەنەدى.
— جاقسى جاتىپ، جاي تۇردىڭ با، شوقانجان، — دەيدى. — جايلاۋ ءتوسىن ساعىنعان ءتۇرىڭ بار-اۋ.
— ساعىنعانىم راس. ءاربىر ءساتىم اسىق جاردىڭ قىزىقتى كۇنىندەي جىلدام ءوتىپ بارا جاتقان سەكىلدى. كوكەيگە تۇيگەن ويلارىم كوپ ەدى، قاعازعا ءتۇسىرىپ ۇلگەرسەم قانەكەي.
— قاعاز قازاققا مال بولمايدى. وي باققانشا، قوي باققان كوش ارتىق.
— باي ءبىر جۇتتىق دەگەن ءسوزدى ۇمىتتىڭىز با، تورە.
ال، قاعازعا تۇسكەن اسىل وي ولمەيدى، كەيىنگى، ىلگەرگى ۇرپاكقا ۇمىتىلماي جەتەدى.
«جۇت» دەگەن ءسوز تورەنىڭ جۇرەگىن شايان بوپ شاقتى، ونسىز دا بىلتىرعى جۇتتان ەسىن ازەر جيناعان.
— ءسوزىڭ اششى، قازاعىڭا، جاتاعىڭا جۇت تىلەپ جۇرسەڭ جەتىسكەن ەكەنسىڭ.
— ەكى ءسوزىڭنىڭ ءبىرى «ەلىم، جەرىم» بولىپتى، بۇل اسىل سوزدەر ىشتەگى مول جاماننىڭ بۇركەنشىك كورپەسى بولماسىن، تورە، — دەپ ءزىلسىز قاعىتىپ كۇلگەن بولدى.
— تاياقتىڭ ءبىر ۇشى وزىنە تيەدى-اۋ، شوقان شىراق، اتا مەكەندى، قارىنداس قازاقتى وت باسىندا وتىرىپ ءبىز بيلەدىك دەسەك، ناعىز يەسى تۇزدە جۇرگەن ءوزىڭ كورىنەسىڭ عوي.
— تۇيگەنىڭە تۇسىنبەدىم، تورە.
— تۇزدە ءجۇرىپ جات بولىپسىڭ، جۇرەگىڭ سۋىپ ۇلگەرىپتى قازاققا. جاۋدى قۋعان باتىردى باسقا تەپتى قاتىنى دەمەكشى، ەل-جۇرتىڭدى، ارۋاعىڭدى اتتاپ ءوتىپ،ورىسقا بوداندىققا بايلاپ بەرىپسىڭ عوي، قايتەيىن.
— جاڭىلماي سويلە، تورە. ورىسقا بودان بولساڭ باعىڭنىڭ جانعانى قايتا، — دەپ شوقان جانارىن جالت ەتكىزگەن. ات ۇستىندەگى اۋلەتتى كىسى تىكسىنىپ قالدى، جىلاندى ءۇش كەسسەڭ دە كەسىرتكەلىك ءحالى بار دەگەن، مىنانىڭ ءالى پىسى باسىم، قايراتى قاۋىنداپ كانجار جانىعانداي تۇتانىپ تۇر عوي تەگى دەپ، ىشتەي شىمىرىگە ويلادى، ات باسىن بۇرىپ جىبەردى.
شوقان كوكجوتەلگە بۋلىعىپ، يىعى سەلكىلدەپ كىدىرىپ قالدى. سىرت كوزگە مۇسكىن حالگە ءتۇسىپ جىلاپ تۇرعانعا ۇقسايدى. قاسىنا مىسىقتابانداي داق-داق باسىپ جالتاق قويشى تاقادى، تاياعىن بەلىنە كولدەنەڭ ۇستاپ الىپتى، جالاڭ اياق، جالاڭ باس. شوقان تەر جۋعان ءجۇزىن كوتەرىپ الدى. اۋدەم جەردە اتىن بوربايلاپ بارا جاتقان تەزەك تورەگە، قىر بەتكەيدە تىزبەكتەلگەن كوشكە، قارسى الدىنا كەلىپ تۇرعان قويشىعا نازار جىقتى. بەيشارانىڭ باعجيعان جانارىنان وزىنە دەگەن ەسىركەۋ، مۇسىركەۋدى وكىدى، جۇرەك باسى شىم ەتىپ، تۇلا بويى قالش-قالش تىتىرەپ ءوتتى. بۇل كۇنگە دەيىن ءوزىن ەشكىم ەسكىرەپ-مۇسىركەپ كورمەگەن ەدى.
اتى سۋىق نارسەنىڭ تاقاپ قالعانى ما سوندا.
كەۋدەسى قىسىلعانداي بولىپ دەمىگىپ، كوزىن جۇمدى دا جۋسان ۇستىنە وتىرا كەتتى. جالتاق كويشىنىڭ جانى جوق، قاپالاقتاپ، استى-ۇستىنە ءتۇسىپ بايەك بولىپ جۇگىرەدى. بەلبەۋىنە بايلاعان تورسىقتان اقتاسىن قۇيادى، شوقانعا ۇسىنادى. قورعاسىن قالىڭ بۇلت ماتاي تاۋىنان بەرى استى، نوسەر بولاتىنعا ۇقسايدى، قۋراعان سەلەۋ باسى قيمىلسىز. جايلاۋ ءۇستى سيىرتاڭداي سۇرعىلت تۇسكە بويالىپ، كوگەرىپ-سازاردى، التىنەمەل كورە كوزگە الاساردى. كوشەنتوعان ۇستىنەن بەرى جەل ۇلىپ ءوتتى. الگىدەگى ۇزىك كوش كوك مۇنار كوجيەككە ءسىڭىپتى. ەتەكتەگى قالىڭ اۋىل كوشى-قونعا ازىرلەنىپ ءۇي جىعىپ جاتىر ما، الدە داۋىل الدىنداعى الەمتاپىرىق الەمىش حال مە، ايتەۋىر سابىلىپ، بىتىسىپ، ىبىرسىپ كەتىپتى. جالتاق قويشى جانتورسىعىن بەلىنە بايلاپ، تاياعىن باسىنا كوتەرىپ، ماڭىپ بارا جاتقان اقتىلى قويدىڭ سوڭىنان جۇگىردى.
جەر ءتوسى ءيسىنىپ جاتقانداي ما قالاي.
كوپ ۇزاماي اياۋلى ازامات شوقان ماڭگىلىككە كوز جۇمدى.
قۇسمۇرىنعا ورناعان اكە قونىسىنا جەتە الماي جارىم جولدا قالدى، كايىن جۇرتى — تەزەك تورەنىڭ اۋلىڭدا، ەلەۋسىز جولىم ءۇيدىڭ كاراڭعى تۇكپىرىندە يەك قاقتى دا ءۇزىلدى. ەتەگى تاقاۋدا اشىلعان ۋىز قالىڭدىق ايسارا قالدى سىڭسىپ، تەزەك تورە قارعىستان قابارعان كىسىدەي ءوز تورىندە ءوزى اھ ۇرىپ ءۇنسىز وشارىلدى. «پالەنشە ءولدى»، — دەپ اۋىل-اۋىلعا اتويلاپ حابارشى شاپتى. قىر بەتكەيدەن ات باۋىرىنا ءتۇسىپ «وي، باۋىرىمداپ» جوقتاۋ ايتىپ جوسقىنداپ ەشكىم كەلمەدى. بىلايعى جالباعاي كيىمدى قوراش توپ اق جۋىپ، ارۋلاپ، كيىزگە ورالعان جەڭىل مۇردەنى يىقتاپ كوتەرىپ اپارىپ جاتاعان توبەنىڭ باسىنا قويدى. ەلەۋسىزدەۋ عىپ توپىراق ءۇيدى، شالا وقىعان مولدا جارتىسىن جۇتىپ قۇران وقىدى، اسىعىپ-ۇسىگىپ بەت سىيپادى. بىلايعى الاباجاق توپ جيىلۋى قانداي جىلدام بولسا، تاراۋى دا سونداي تەز ءىزىم-عايىم جوعالدى. كوكشە باۋرايىنا «شوقان ءولدى» دەپ، ازىرگە ۇزىنقۇلاق حابار كەتتى.
جاتاعان توبە جەل وتىندە.
جايلاۋعا كوشكەن ەل تىرناداي تىزبەكتەلىپ توبەنى وراي تەرىستىككە وتەدى؛ سول كوش سارى كۇزبەن ىلەسىپ تۇستىككە توگىلىپ توبە تۇسىنان جانە جوڭكىلدى. زامانانىڭ سارى جەلى ۇزبەي بەبەۋلەيدى. باياعى جالتاق قويشى وسى ماڭدا ۇشىراسقان تورسىق شەكەلى، الماس جانارلى، اجارلى جىگىتتى ەسىنە الىپ كۇزدە ءبىر، كوكتەمدە ءبىر الاسارا تۇسكەن ۇيمەك توپىراقتىڭ ىرگەسىنە كەلىپ، تىزە بۇگىپ قۇران وكىدى. ۇيمەكتىڭ ۇستىنە قاۋىنداعان ءشوپتى جۇلادى. «اھ، جاراتقان يە، جاس ولە مە، كارى ولە مە — ءبارى پەشەنەدەن، و دۇنيەگە ءبىر كۇندەرى ءبىز دە اتتانارمىز-اۋ» — دەپ كۇستى الاقانىمەن ءاجىمدى بەتىن سىيپايدى. ءقابىر ۇستىندەگى ءشوپتى جۇلىپ بولعان سوڭ، ءتورت تاعانداپ ەڭبەكتەپ ءجۇرىپ ماڭايىن تازالايدى، قۇرت كەسەكتى قولىمەن ۇگەدى. جەلگە ۇشقان توپىراعىن ۋىستاپ قايىرا ۇيمەكتەيدى. جەر جۇرەگىندەي بولىپ ەلەۋسىز جاتقان شاعىن تومپەككە كەلىپ تىزە بۇككەن سايىن جالتاق قويشىنىڭ كوڭىلى جامان قۇلازيتىن، تۇلدىر تۇياقسىز ءوتىپ بارا جاتقان تىرشىلىگىن ويلايتىن. شاعىن ۇيمەك جىل سايىن پاسەيىپ، جەرمەن-جەكسەن بولىپ، توزىپ جوعالۋعا اينالىپ بارادى. سابالاق كۇزدىڭ سۇمەلەگى سورعالاعان سالقىن كۇنى. ەل جايلاۋدان سابىلىپ قۇلاپ جاتقان. تاس توبەدە جەلىنى سىزداعان قورعاسىن بۇلت جىلجي الماي كۇركىلدەي جوتەلەدى. باياعى جالتاق قويشى اياعى اقساپ تالتاق بولىپ قالىپتى؛ توبە باسىنا ەنتىگە شىعىپ كوزىنە سۋرەت بولىپ باسىلعان تورسىق شەكەلى، الماس جانارلى جارلى جىگىتتىڭ مولاسىن ءارى ىزدەدى، بەرى ىزدەدى، ەش شالىنار ەمەس. كەش قويۋلاپ قاراڭعىلىق كىرپىك ۇيىرە باستادى. قويشى جۇرەگى اتقاقتاي، كوڭىلى قۇلازىپ ەزىلىپ جاتقان جەرگە ەڭبەكتەي جورعالادى. قالىڭ بەدەنى ولاي-بۇلاي جاپىرا جۇگىرىپ، قىمباتىنداي بولعان ءقابىردى ىزدەپ شارق ۇردى. كوڭىلىندە ايتىپ بولماس ۇرەي. ءبىر مەزگىلدە ابدەن قالجىراپ بۋىنى دىرىلدەپ، ىڭق ەتىپ جەر سۇزە قۇلادى. بالشىققا شىلاندى. بەتى جۇمساق توپىراققا تيگەندەي سەزىلدى، ىشتەي وكسىدى، باسىن كوتەرە الماي ءال-دارمانى ءبىتىپ، تىنىسى تارىلىپ، ۇزاق جاتتى. كۇز جاڭبىرى سەلدەتە ءتۇستى. جىلى، جىلبىسقى توپىراقتى قۇشىپ جاتىپ بۇلت جىرتىعىنان بارماق باسىنداي جۇلدىزدى كوزى شالدى.
تاڭ الەتىندە قوس جولاۋشى كولىگىن جەدەل باسقىزىپ كەلىپ توبە باسىنا كوتەرىلگەن. سۋىت جۇرىستەن اتتارى ابدەپ بۋسانعان. جەتەگىندە قارا نار باردى. الگى الىپ سيراقتى نەمە جىلبىسقى جەردەن تايعاناقتاپ، شاتقاياقتاپ توبەگە ازەر تىرمىستى دا، بەلى تالدى ما، الدە مەجەلى جەرگە جەتتىك دەپ ويلادى ما — ماڭق ەتىپ تىزە بۇكتى. جولاۋشىلار كولىكتەن دومالاپ ءتۇسىپ تۇيەنى تىزدەدى. ولاي-بۇلاي ءجۇرىپ الدەنەنى ىزدەدى. تۇيەنىڭ ارقاسىنا تەڭدەپ، اركانمەن شاندىعان اۋىر جۇكتى بوساتىپ، قولداسىپ تۇسىرە باستادى؛ ابايلاپ، اقىرىنداپ جۇمىلعان قيمىلعا قاراپ الگى اۋىر جۇكتىڭ قىمبات نارسە ەكەنىن بولجاعانداي بولاسىڭ. جولاۋشىنىڭ ءبىرى جان-جاعىنا الاقتاي قاراپ الدەنەنى ىزدەدى، ماڭايىن ءجىتى شولدى. قايىرا كەلىپ سەرىگىمەن ساۋالداستى، الاقتاستى، تاعى شارق ۇرىپ ىزدەۋ سالدى. قوس جولاۋشى قينالۋعا اينالدى. تەگى تاپپاعان سوڭ ءبىرى — اتىنا مىنە سالىپ، اۋدەم جەردە، ىلدي تومەندە ءتىزىلىپ بارا جاتقان كەشكە قاراي تەبىنە تۇسكەن. قىر بەتكەيدەن قاراۋىتقان الدەنەنى كوزى شالىپ قالت كىدىردى، سەكىرىپ ءتۇسىپ، سولاي قاراي جۇگىردى. جەتىپ كەلىپ جەرمەن-جەكسەن بولىپ وشۋگە اينالعان مولانى، سول مولانى جاستانعان ارىق قاتپا شالدى كوردى. قاسىنا ەكىنشى جولاۋشى جەتتى. ەكەۋلەپ شالدى اۋدارىپ قالىپ ەدى، جىلۋسىز، دەمسىز، كۇر دەنە، جاڭا عانا جان ءتاسىلىم ەتىپتى. ءۇنسىز، ءتىلسىز كۇيبەڭدەپ ءجۇرىپ ات تەرلىگىن سۋىرىپ الىپ قازانىڭ بەتىن بۇركەدى.
الىس جولدان نار قوسپاقتىڭ بەلىن تالدىرىپ، ات ارىتىپ جەتكەن جولاۋشىنىڭ ءبىرى — گەنەرال-لەيتەنانت كولپاكوۆسكيي دە، ەكىنشىسى ءارى اديۋتانت، ءارى ءتىلماش كىزمەتىندە جۇرگەن قازاق جىگىتى بولاتىن. شوقاننىڭ پىكىرلەس، مۇڭداس دوسى، كوكىرەگى ساۋلەلى گەنەرال-گۋبەرناتور ك.پ.كاۋفمان اياۋلى قازاق عالىمىنىڭ قيان تۇكپىردە عىلىم ءۇشىن تەنتىرەپ ءجۇرىپ ويدا جوقتا، وتىز جاسىندا دۇنيە سالعانىن كەش ەستىدى.
بولمىستى، سىرتقى دۇنيەنى بوياۋمەن، جارىقپەن كورە بىلەتىن شىن اسىل سۋرەتشى وپاسىز دۇنيەدەن كوشىپتى-اۋ دەپ اھ ۇردى. سىپايىنىڭ سۇلۋ كەسكىنىن قايتا ءتىرىلتىپ كوز الدىنا كەلتىردى. سول زامانداعى ەكاتەرينبۋرگكە، ۋاقىتىن سارىپ ەتىپ كايتا-قايتا سارىالا حات جولداپ، ونداعى ساۋلەتشى زەنكوۆقا ءوتىنىش ءبىلدىرىپ قۇلپىتاس سوعۋعا تاپسىرىس بەرگەن. قۇلپىتاستىڭ قاراجاتىن شورماننىڭ مۇستافاسى كوتەردى. بىرەۋدىڭ جوعىن بىرەۋ ىسقىرىپ ءجۇرىپ ىزدەيتىن زامان. انە بىتەدى، مىنە بىتەدى مەن ءسوزبۇيداعا سەنىپ ەكى جىلىن تەككە ءولتىردى، اقىرىندا، «قۇلپىتاس ءازىر بولدى» دەگەن قۋانىشتى حابار جەتتى. تىرناشا تىريعان ۇزىنتۇرا، بەس تىلدە ەركىن سويلەي بىلەتىن، ءارى سۋرەتشى، ءارى اسكەري شەن-شەكپەننىڭ يەسى كاۋفمان شەبەرحاناعا ارنايى ءوز اياعىمەن كەلىپ، بەتىندە ارابشا، ورىسشا ارناۋ ءسوز ويىپ جازىلعان ساندىقتىڭ بەتىندەي اق گرانيت تاستى تەبىرەنە جىلى الاقانىمەن سىيپادى. الىستا قالعان اياۋلى جاننىڭ اق ديدارىن ەلەستەتتى. كوڭىل جىقپاس ارىپتەسى كولپاكوۆسكييگە: «قايتسەڭ دە شوقاننىڭ باسىنا جەتكىز»، — دەپ اماناتىن ايتتى. ءوزى سىڭىرىنە ىلىنگەن دىمكاستى بولاتىن. سالقىن تاسپەن ءۇنسىز تىلدەسكەندەي كوزىنە جاس الىپ، تۇنجىراپ ۇزاق تۇرىپ قالدى، سوڭىندا سىلاڭ ساعىمداي قىر اسىپ قالىپ قويعان قاي-قايداعى مۇڭلى كۇندەردى ەسىنە الدى؛ «ال، قوش!» دەپ قۇلپىتاس ارتقان ۇزىك كەرۋەندى شىعارىپ سالدى. ەكاتەرينبۋرگتەن ەرتە كوكتەمدە اتتانعان شاعىن شەرۋ ومبىعا مي قايناعان قاپىرىق شىلدەدە ازەر جەتتى. اق گرانيت تاستى قابىرعالى، قاۋقارلى نارعا تيەپ، قوسالقى ەكى-ۇش ناردى جانە جەتەلەپ، ۇزىك كەرۋەن سەمەي باسىپ، قارلى جوڭعار كاقپاسىن اينالىپ ءوتىپ، ءولدىم-تالدىم دەگەندە اياگوزگە ىلىنگەندە ميزام ءتۇسىپ، قوڭىر كۇزدىڭ سالقىن لەبى سەزىلدى. جولاي بەل ومىرتقاسى ءۇزىلىپ ەكى نار ءولدى. كولپاكوۆسكيي اياگوز قالاسىندا كۇش كولىك، جولباسشى كۇتىپ امالسىز اپتاعا وشارىلدى. قوڭىر كۇز قارا كۇزگە الماسىپ، سابالاعان سۋىق جاڭبىر باستالدى. اسىقپاسا بولمايتىن ەدى. سۇمەلەكتىڭ ارتى قارعا ۇلاسادى دەپ جۇرەك باسىنا ۇرەي جاماپ اتتانعان ەكى جولاۋشى سار جەلىپ، سۋىت ءجۇرىپ ءبىر جارىم تاۋلىكتە ماتاي تاۋىنىڭ ىرگەسىنە ىلىكتى، التىنەمەل اسۋىنا ىنتىعا كوز تىكتى.
سالقار ساحي ساحارانىڭ كەلەسى پۇشپاعىنان ءازىز دوسى زىلدەي اۋىر قۇلپىتاستى ءقابىر باسىنا الىپ جەتكەنشە وسى ءبىر ەلەۋسىزدەۋ تومپەشىكتىڭ ۇستىنەن ون التى رەت دۇركىرەپ كوكتەم كوگى قىلتيدى، ون التى مارتە سارى سابالاق كۇز كۇركىلدەپ وتكەن ەدى. ۇشتى-كۇيلى جوعالۋدان ساقتاپ قالار، جەر بەتىنە بەلگى مەڭى — قۇلپىتاس كادىرى ءوز الدىنا وزگەشە.
جەر بولۋدان، جوقتىققا جۇتىلۋدان ساقتاپ قالار باسىنا قۇلپىتاس قويار سوڭىڭدا دوس بار ما، ءسىرا.
قوس جولاۋشى كوپ كۇيبەڭدەپ الگى شالدى شوقاننىڭ اياق جاعىنا جەرلەدى.
جالپاق اق گرانيت تاستى جوعالۋعا اينالعان تومپەشىكتىڭ ۇستىنە جاتقىزدى. جەدەل قيمىلداپ ماڭايىن تازالادى. الگىدە سايابىرسىعان جاۋىن قايتا سىركىرەي باستادى. شوگىپ جاتقان نار باسىن العا تاستاپ وڭەشىن سوزا كەرنەيلەتە ءۇن سالعانى؛ جابايى، جات ءۇن توبە قۇيكانى شىمىرلاتتى. جولاۋشىلار بالشىققا باتىپ، سۋعا شىلانىپ ارەكەتتەپ ابدەن تيتىقتادى، اكىرى تاس كويىلىپ بىتكەن مەزەتتە باس كيىمىن قولعا الىپ تىزە بۇگىپ، ءۇنسىز ءمىناجات قىلىستى، كوزگە جاس الىستى. ءتىلماش جىگىت جەر باۋىرلاپ ءۇن سالىپ جاتقان ناردىڭ تۇساۋىن شەشتى، بۇيداسىن سىپىردى، «شۋ، جانۋار» دەپ تۇرعىزىپ جىبەردى. جاداۋ ولكەگە قارا ناردى قاراۋىلداي قىلىپ جالعىز تاستاپ، اتقا قونىپ، قوس جولاۋشى باتار كۇندى بەتكە الىپ جونەلە بەردى.
تومپەشىك ۇستىندە اق گرانيت جاتادى.
اق سەلەۋ ءدىرىل قاعادى، قۋراعان قۋراي سىبىزعى شالادى.
كەڭىردەگى كەرنەي نار جوعالادى.
تەزەك دۇنيەنىڭ تەزەگىن تەرۋمەن، تەنتىرەۋمەن شارشاعان كەمباعال جولاۋشى كۇلپىتاستىڭ ىرگەسىنە تىزە بۇگىپ از-كەم تىنىس الادى. «وسى مەن قايدا جۇگىرىپ بارا جاتىرمىن» دەپ تاڭقالادى؛ كوزىم جۇمىلسا قۇلپىتاس قويار جەر بەتىندە جالعىز جاناشىرىم جوق، قايدا اسىعامىن»، — دەپ قاپالاندى. كۇزدە ىلديعا، كوكتەم جونعا ءيىر-شيىر جوسىلىپ جاتاتىن كەرۋەن كوشى بۇدان بىلاي وسى ماڭعا كىدىرىپ، كولىكتىڭ بەلىن سۋىتىپ، بىرەر كۇن ەرۋ بولىپ اتتاناتىن ادەت تاپتى. سول قوراش توپتان اقىن بالا، سەزىمتال قىز جىرىلىپ شىعىپ، ءتۇن پەردەسىن جامىلىپ قۇلپىتاسقا كەلۋشى ەدى، جەردە بەتى اشىق جاتقان كيەلى كىتاپتاي كورىپ، سالقىن بەدەرىن سىيپالاپ، ءۇنسىز-تىلسىز ۇعىنىسۋشى ەدى. جىلدار وتە سول جىگىت بەلى كەتكەن كيرەلەڭ شالعا، سول ارۋ كوپ تۇتىلگەن شۇيكە جۇنگە اينالارى انىق-تى. «توڭكەرىس، كەڭەس» دەگەن جاڭا ءسوزدىڭ قازاق ساحاراسىنا جەدەل ەسىپ تاراپ جاتقان كەزى بۇل. جارلىعا جان ءبىتتى، ديلىلار ىشىنەن تىندى، كۇندە جينالىس كۇندە «جەكە تۇر»، «باتىراق» سايلاۋ. وسى دۇرمەكتىڭ يەن ورتاسىندا باياعى جالتاق قويشىنىڭ جالعىز تۇياعى جەتپىسبايەۆ جەلىگىپ جۇرگەن. جەلىكپەي ءقايتسىن. اۋداننان كەلگەن قايىس بەلدىكتى، كوك شاپكەلى الا كوز وكىل: «جاماۋشى، جاماۋشىنى كورىپ ءجۇرىپ، تاقيا جاماعان جارلىنى كورگەنىم وسى، ەندى سەن جالشى ەمەسسىڭ، بەلسەندىسىڭ»، — دەپ ارقاسىنان قاققان. «كوكە، بەلسەندى دەگەن نە ول؟» — دەپ سۇراعان اۋەلدە. «بەلسەندى دەگەن جىرتىق شاپانىن بەلىنە بۋىپ، بىلەگىن ءتۇرىنىپ الىپ بايلارعا تىزە باتىراتىن، كەدەيلەردى ءبىر سايعا جيناپ جينالىس اشاتىن ادال ادام»، — دەپ تۇسىندىرگەن، — بەلسەندى ەڭبەگىنە اقى-پۇل المايدى، اتقا ءمىنىپ، جۇرتتى ەرتەڭدى-كەش جۇمىسقا ۇندەپ دالاقتاپ شابا بەرەدى»... اينالايىن وكىمەت، تەڭگەرمەستى تەڭگەردىڭ عوي. جەتپىسبايەۆتىڭ جەتى اتاسى تىلەگەن كاسىپ وسى ەمەس پە ەدى ەندەشە. ويپىرماي، الدىنان كىسى وتكىزبەيدى، ەكپىنى ءۇي جىعادى دەيتىننىڭ ناعىز ءوزى؛ تاقىمى تيگەن ات اپتا وتە ارقاسى الىنىپ جاۋىر بوپ شىعادى، بۇرىنعى ديلى ادام مۇنىڭ توبەسىن كورگەننەن بۇتا-بۇتانى پانالاپ زىتىپ جوعالادى. كۇن باتا سىلەسى قاتىپ شارشايدى. بىردە ءىنىر كولەڭكەسىمەن ىلەسىپ، جەركەپەسىنە كوڭىلى پاسەيىپ باس سۇققان. ەنتىگىن باسىپ، دەمىن العان. قاتىنى وشاق باسىندا كۇل سۋىرىپ، سۇرلانىپ وتىر. بالالار قوسۇرەي، كوزى شۇڭىرەيىپ جۇدەپ كەتىپتى، اش سەكىلدى. جەتپىسبايەۆ باسىنان كۇنقاعارى سىنعان كەپكاسىن الدى، جوتكىرىندى.
— بەلسەندىنىڭ قاتىنى، وت جاقپاي نەعىپ وتىرسىڭ؟ — دەدى.
— بەلسەندى بولعانىڭنان نە پايدا، ۇيدە ۇنەم قالمادى. اتقا ءمىنىپ دالاقتاپ شابا بەرگەنشە، قايرىلىپ ۇي-ىشىڭە قاراساڭ-اۋ، قىزىلسىراپ ولەتىن بولدىق، تىشقاق لاق تابارسىڭ-اۋ.
— بەلسەندى اشتان ولسە دە وكىمەتتەن اقى-پۇل دامەتپەيدى دەگەن.
— ءادىرام قال وندا! ءبىز ءشوپ-شالام جەپ كۇنەلتىپ وتىرا بەرەيىك سەن سول شاپقاننان مول شاۋىپ، و دۇنيەگە دەيىن توقتاماي قاراڭدى باتىرا جوعال.
— سالعىلاسپاي وت جاق ەندەشە.
— ۇيدە سىرىڭكە تاۋسىلىپتى.
— اي، تۇزدە باتىر، ۇيدە قاتىن بولىپ مىڭ قۇبىلىپ ءولدىم-اۋ ابدەن. ءبىر تەۋىپ جالپيتايىن با وسى؟
قۇرىم كيىزدىڭ استىندا جاتقان كىشكەنتاي بالا اكە مەن شەشە كيكىلجىڭىن وزىنشە شەشكىسى كەلدى بىلەم، اتقىپ شىقتى.
— ءقازىر شاقپاق تاس اكەلەمىن، — دەپ سىرتقا جۇگىرە جونەلدى.
جەتپىسبايەۆ ان-تاڭ، جۇدىرىعىن يىسكەپ جانە جوتكىرىندى. «بۇل بالا شاقپاق تاستى قايدان تاپپاقشى، ماڭايدىڭ ءبارى جىلماعاي جۋساندى جازىق، ماڭايدا اق تاس تۇگىلى، قارا تاس ەمگە ۇشىراسپايدى. ول ءۇشىن التىنەمەلدىڭ قىرقاسىنا ورمەلەۋدەن باسقا امال بولماس. ءاي، بالالىق جاساپ بىردەمەگە ۇرىنىپ جۇرمەسە نەعىلسىن!».
قۇرىمباي بالا جۇگىرگەن بەتىمەن ءۇي جەلكەسىندەگى جاتاعان توبەشىككە شىقتى، توبەشىكتىڭ تۇستىك بەتى ۇلكەندى-كىشىلى قورىم. ەسكىرىپ توبەسى ويىلىپ، ۇڭىرەيىپ ۇرەي شاقىراتىنى دا بار. كەيىنگى كەزدە جاڭا مولا قازىلماعان سوڭ با، الدە جاتاعان توبە جول ءۇستى مە — مال جايىلىپ، شىمدىق ءۇستىن تۇياقشيىر ەتىپ جىبەرىپتى.
تالاي ويناپ اسىر سالعان جەرى. جاڭىلماسا، الدەكىم الىپ جوعالماسا، وسى تۇستا، شەتكى مولا ۇستىندە ۇلكەن اق تاس جاتاتىن. جيەگىنە قۇيرىق باسىپ كۇنگە تالاي شۋاقتادى، ماڭىنا اسىق وينادى. ۇلكەندەر ۇعىندىرىپ ايتپاعان سوڭ، ەرەكشە ەن تاڭباسى بولماعان سوڭ، ايتەۋىر الدەبىر كىسى الدەقانداي سەبەپپەن الىپ جۇرە الماي كولىگىنەن اۋدارىپ تاستاپ كەتكەن تاس شىعار دەپ ويلايتىن. بۇل ەلدە ءقابىر باسىنا مازار ورناتۋ، كەشەن، جادىگەر سالۋ ءۇردىس بولماعان؛ قايتا شالا وقىعان مولداسى: «مولا تەزىرەك جەرمەن-جەكسەن بولىپ، ءۇستىن ءشوپ باسىپ جوعالىپ ۇلگەرسە — پەندەسى پەيىشكە بارماقشى»، — دەپ ىلعي مىرىڭداپ شەگەلەپ وتىرعانى.
الگىدە ۇيدەن بالعا الا شىقكان. كەلگەن بويدا جالپاق تاستى قۇلاشتاپ تۇرىپ سوعىپ ءوتتى. تاعى پەردى. جۇدىرىقتاي جارپا تاس ءبولىنىپ ءتۇستى. شاقپاق قانت سىندىرعانداي قۇلشىندى. جىلدام ەڭكەيىپ ەتەگىنە تەرىپ الدى. قۇلاپارە ۇيگە قايتا جۇگىردى. ۇرسىسۋعا قارا تاپپاي قاباعى تىرىسىپ وتىرعان شەشەسىنىڭ الدىنا وڭشەڭ ساۋدىرعان اق تاستى توگە سالدى. تاناۋى دەلديىپ، ەنتىگىپ ءماز.
جەتپىسبايەۆ ءتور الدىنان باسىن قاقشاڭ ەتكىزىپ كوتەرىپ الىپ، ەتەككە، وشاق جانىنا ەڭبەكتەدى. كەلە شاقپاق تاستى قولىنا الىپ بىر-بىرىنە ۇرىپ كوردى، مۇرتى تىكىرەيدى.
— وت قالاي ۇشقىندايدى وزىنەن. ءاي، مىناۋ قاتىنى سالاق ۇيگە تاپتىرمايتىن قازىنا مۇلىك قوي. قايدان اكەلدىڭ بۇل تاستاردى؟
— قىر ۇستىندەگى مولادان الدىم، كوكە.
— ءاي، قايداعى مولا، مولا ۇستىنە كىلەڭ شاكپاق تاستى قۇداي توگىپ كەتىپ پە؟
— ساندىق بەتىندەي ۇلكەن تاس، شەتىنەن سىندىرىپ الدىم، كوكە.
— مۇنداي كەلىستى كيەلى تاستى اسپاننان قۇدايدىڭ ءوزى تاستاعان شىعار،
جەردەگى پەندەلەردى يتىرعىلجىڭ بولىپ، ىرىلداسىپ ءپاتۋاسى كەتسە — اسپاننان يا، كىتاپ، يا تاس تاستايدى ەكەن دەپ ەستىگەنمىن؛ بۇل سول كوكتەن تۇسكەن كيەلى نارسە عوي. قول جايىپ، قۇران وقىپ جىبەرۋگە ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەيمىن. شالا وقىعان مولدانى «قۇلاقسىڭ» دەپ تۇقىم-تۇياعىمەن قوسىپ قىر اسىرىپ قۋىپ سالدىق. نە دە بولسا «بەرگەنىڭە شۇكىر» دەپ بەتىمدى سىيپايىن دا شاقپاق تاستى دورباعا تىعايىن. بۇدان بىلايعى جەردە سىرىڭكە سۇراپ كورشى-قولاڭعا دەدەكتەپ جۇگىرمەيتىن بولدىق.
وسىنى ايتىپ جەتپىسبايەۆ قىرلانىپ قوقيلاندى، بەتىن سيپادى، شاقپاق تاسقا ماقتا وراپ يىعى سەلكىلدەپ ۇرعىلاپ ۇشقىن شىعاردى.
— ءاي، قاتىن، قۋ شوپشەك اكەل، — دەپ باجىنادى.
اسپاننان سۇر بۇلت جوڭكىلىپ كوشە بەردى، بىر-بىرىنەن ەش اۋمايتىن كوڭىلسىز كۇندەر جىلجىپ وتە بەردى. شولاق بەلسەندىنىڭ ءۇيى ءقايبىر اسقا جارىعان. ەكى كۇننىڭ بىرىندە كىشكەنتاي قۇرىمباي كوز الدى كوگىس تارتىپ، ىشەگى شۇرقىراپ اشىعىپ قالادى. ساي تابانىن قۋالاپ جۋا، سارىمساق تەرىپ جەيدى، ول نەمەلەر ارى-بەرىدەن ۋى تەۋىپ وزەگىن ورتەيدى. ءبىر كۇنى كۇنشۋاقتا قالعىپ-مۇلگىپ باسى ماڭگىپ وتىرىپ ويعا شومدى. ساندىقتىڭ قاقپاعىنداي ۇلكەن تاستان كۇنىگە ءبىر كەرتىپ سىندىرىپ الىپ، وتى بىقسىپ جانىپ بولمايتىن ويداعى اۋىلعا اپارسام قايتەدى دەگەنگە جۇگىنەدى باياعى. وشاق باسىنداعى قىزىل كەلىنشەككە ۇسىنسام، ارىدەگى مال سويعان ءۇيدى توڭىرەكتەسەم، شاكپاق تاسىمدى كورسەتسەم... نەعىلىپتى!.،. قۇرتىنان، ىرىمشىگىنەن اۋىز تيگىزەر بالكىم، بالكىم تىراقى ەشكىنىڭ اسىق جىلىگىن ۇستاتار، قارىن توعايار.
وسى ويمەن كىشكەنتاي قۇرىمباي ءار كەزدە توبە باسىنا شىعىپ، ساندىق تاستان شاقپاق سىندىرىپ الادى، قوينىنا تىعا سالىپ ىلديداعى مالشى اۋىلعا دەدەك قاعىپ جۇگىرەدى، كوڭىلشەك قىزىل كەلىنشەكتى توڭىرەكتەيدى. بەلسەندى اكەنىڭ توبەسى ءار قىردىڭ استىنان قىلت-قىلت كورىنەدى، شاۋىپ بارا جاتقان جەرىنەن شاۋجايىنا جارماسىپ كىدىرتىپ، اۋىل كەزىپ جۇرگەن قارا بالاسىنىڭ اتىن سۇراساڭ بار عوي، ءاي، قاپەلىمدە ەسىنە تۇسىرە الماس ەدى. جانارى اتىسىپ، قايراڭعا شىققان بالىقتاي اۋزىن قۇر اشىپ-جۇمار ەدى. قۇرىمبايعا ونداي اكەنىڭ بارى دا، جوعى دا بىردەي.
تىراش بالا ءبىر كۇنى بالعاسىن الىپ قىر بەتكەيگە جانە كوتەرىلگەن، ۇيرەنشىكتى جەرگە كەلگەن، قاراعان كوزدى تارتىپ تۇراتىن جالپاق تاستىڭ تومەنگى جاعى تۇگەل كەتىلىپتى، كەمپىردىڭ اۋزىنداي ومىرىلىپ ءبىتىپتى. جاقسى قىرى بار شاقپاق تاس سىنىپ تۇسپەيتىن بولدى دەپ ىشتەي قامىرىقتى. جارپا تاستان قىرلى تاس شىعارۋ وڭاي-وسپاق ەمەس ارينە. قۇرىمباي ەندى ءزىل بالعامەن جوعارعى ەرنەكتى تومپەشتەۋگە كىرىستى. ءسويتىپ اپاش-قۇپاش دالباسالاپ، تاستى اسقا ايىرباستاپ، اۋىل مەن ءۇيدىڭ اراسىن جالعىز اياق جول قىلىپ جۇرگەندە ءۇيى قىستاۋعا كوشەتىن بولدى. اۋەلگىدە «قىستاۋ» دەپ ويلاعانى ۇلكەن جول بويىنداعى ىرگەلى ەلدى مەكەن ەكەن؛ اكەسى بۇلقان-تالقان رەنجۋلى. «ەڭبەگىمدى ەسكەرمەدى»، — دەيدى الدەكىمگە زىعىردانى قايناپ، — باي، قۇلاق دەگەن يتتەردى وسى ولكەدەن ءتۇرىپ قۋىپ شىققانىم جۇرت ەسىنەن شىعىپ ۇلگەردى، وپاسىز دۇنيە دەگەن راس بىلەم، ەندى كەلىپ باستىق اۋزىن قيعاشتاپ: «بەلسەندىنىڭ زامانى ءوتتى، پالەنشە-ەكە، ۇلكەن جولدىڭ بويىنداعى سيىر قوراعا قاراۋىل، ءارى باقتاشى بولىڭىز»، — دەيدى-ەي، ءول دا بار ماعان، كۇيمەي قايتەيىن، كەشەگى ات ۇستىندە شىرەنگەن قىزىل شاپكەلى، قايىس بەلدىكتى بەلسەندى ەندى بۇگىن جامان جاباعىعا ءيتىنىپ ءمىنىپ، اياعى جەر سىزىپ، سيىر قايىرىپ جۇرسە جەتىسەدى ەكەنبىز؛ ءاي، ءبۇيتىپ زاماننىڭ وزارىن، بيلىكتىڭ توزارىن بىلگەنىمدە عوي، ءويتىپ-بۇيتىپ ليكبەز وقۋىن ءبىتىرىپ الاتىن ەدىم».
ايتتى-ايتپادى، قايران بەلسەندىنىڭ كۇنى تايدى، جىنى كەتكەن باقسىداي وت باسىنا وشارىلدى.
اياۋلى ءقابىر از-كەم تىنشىعانداي، ۇمىت قالعانداي داۋرەن ەدى بۇل ءبىر.
ۇلكەن جولدىڭ جيەگىندە اياداي ۇيدە جەتپىسبايەۆ قاتىن-بالاسىمەن شاڭقىلداسىپ ۇرسىسىپ وتىر ەدى. سىرتتا جەل ۇرىپ تۇرعان. شايپاۋ ايەلدىڭ مىنەزى جوسىقسىز، كەسە سىندى ما، شەلەك داڭعىرلادى ما، وشاق بىقسىدى ما، ايتەۋىر، ءۇي-ىشى الەمتاپىرىق جاعدايسىز كۇيگە تۇسكەندەي. بۇرىنعى بەلسەندى، بۇگىنگى باقتاشى، قاراۋىلدىڭ شىقشىتى بۇلكىلدەدى، جۋان جۇدىرىعى قىشىدى. ەندى بولماعاندا الاپات سوعىس ءورتى تۇتانار ما ەدى. ەسىك اشىلىپ، سۇق يتشە سۋماڭ ەتىپ الدەكىم كىرىپ كەلدى. كوكالا تۇتىننەن كوزى اشىدى ما، تۇك كورمەي سوستيىپ تۇرىپ-تۇرىپ:
— زدراستي، تامىر، — دەدى.
بۇل بەت-اۋزىن تۇك باسقان ورىس پاستۋشكوۆ ەدى، قازاقشاعا سۋداي اعىپ تۇرعان، تەمىردەن تۇيمە تۇيگەن ورىس كورشىسى. بىردەمە سۇرايتىن بولسا ىلعي وسىنداي اپاق-ساپاقتا، ۇرىس-كەرىستىڭ قىزعان شاعىندا جەتىپ كەلەدى. جەتپىسبايەۆ تەتكىپ وتىردى دا اشۋىن ىشكى الەمىنە قىمتادى.
— جوعارى شىق.
— شىققاندا قايتەم، قازانىڭ اسىلماپتى، ساماۋرىنىڭ توڭكەرۋلى جاتىر.
— ناسىبايىڭ بار ما، تامىر، تاماعىم قۇرعاپ كەتتى.
پاستۋشكوۆتىڭ ناسىبايى ەرىندى قۋىرىپ كەتەتىن قىلشانىڭ كۇلىنەن جاسالعان، ءيىسى دە ادەمى، ەرنىن تىلىمەن تولعاپ كوڭىلى جايلانا تۇسكەن.
— ە، نە شاۋامەن ءجۇرسىڭ؟
— قول ديىرمەنىڭدى بەرە تۇر، تامىر. قاتىنى تۇسكىر بىرەر كۇن زىرلاتىپ ءبىر قاپتاي جۇگەرىنى جارما جاساپ السىن، بالالار بوكپەن جەپ قارىن شەرميتسىن.
— قالايشا؟ قول ديىلمەن ءدان جەمەيدى، ۇستاعا اپالىپ تىسەۋ كەلەك بولىپ ءجۇل.
— وقاسى جوق، تامىر. ءوزىم-اق تىسەپ وڭداپ الامىن.
جەتپىسبايەۆتىڭ جان تەرى شىعىپ قىسىلۋعا اينالدى. مىنا مۇندار جالىنىپ، ۇزدىگىپ وتىرىپ الاتىن ءتۇرى بار. انا ءبىر جىلدارى شالا وقىعان مولدانى كامپەسكەلەپ ءجۇرىپ كولعا ازەر تۇسىرگەن ديىرمەن تاسىن بوتەن قولعا ولسە بەرگىسى جوق. بەرگىسى جوق. بەلگىلى عوي، بىرسە بولدى — اپتاعا شەيىن ۇشتى-كۇيلى جوعالارى؛ سودان كەيىن كەلەسى كورشى كەلەدى جالىنىپ سۇراپ... سوسىن كەلەسى... سۇرامپاز قازاق تاۋسىلا ما؟... ورىسىنىڭ وڭەشىن سوزىپ وتىرىسى مىناۋ، قايتسەم جالعىز اتىم ناسىبايمەن اتىپ الامىن، جاتىپ الامىن دەۋمەن... ونىڭ ۇستىنە قاتىنى بەرەكەسىز-اق، قولىنا تۇسكەن مۇلىكتى قيراتىپ قايتارادى. بولماس، بولماس، قايتسەم بۇل پالەدەن ءدىن امان قۇتىلۋىم كەرەك. ناسىبايىن ىرگەگە شىرت تۇكىرىپ تاستادى.
— جامان ديىرمەنگە سونشا نەسىنە جالىناسىڭ، تامىر. ودان دا اناۋ بەل استىندا، قىر بەتكەي شاعىن توبەدە نەسىن ايتاسىڭ، كەلىستى ديىرمەن تاس جاتىر، ورتاسىنان قاق بولسەڭ بار عوي اپ-ادەمى قول ديىرمەن شىعادى. تەمىردەن تۇيمە تۇيگەن ۇستاسىن، ءوزىڭ، قولىڭنان ءبارى كەلەدى، بار دا سول تاستان ديىرمەن جاساپ ال، اركىمگە جالىنىپ اۋرە بولىپ جۇرمەيسىڭ.
— ادەيى الداپ قيىنعا سالىپ وتىرعانىڭ شىعار.
— نەسىنە الدايىن، يمانداي شىنىم، ءتۇپ پايداڭدى ويلاپ وتىرمىن.
— قۇلاققا سىڭەتىن ءسوز ەكەن.
— سىڭبەسە ايتامىن با.
— ول تاستى ماعان كىم كورسەتەدى سوندا؟
— مىنا قۇرىمباي جاقسى بىلەدى. ءاي قۇرىمباي، قازان اڭدىپ ءموليىپ وتىرا بەرمەي تۇر دا كيىن، مىنا اعاڭدى باياعى ءوزىڭ بىلەتىن توبەگە ىلەستىرىپ اپار، ساندىق تاستى كورسەتىپ قايت.
— ساندىق تاس ەمەس ول، كوكە، جاتقان جالپاق تاس انشەيىن.
— ءيتىم ءبىلىپ پە نە تاس ەكەنىن. بالكىم جەردەگى پەندەلەرى يتشە ىرىلداسىپ ايتىسىپ-تارتىسا بەرگەن سوڭ سەس قىلىپ كوكتەن تاستاعانى شىعار، بالكىم... ايتەۋىر، بارا سالىپ قۇر بالعامەن تومپەشتەي بەرمەي ءبىسسىمىللا دەپ، بەت سىيپاپ الىڭدار اۋەلى. كيەسى ءتيىپ اۋزىڭدى قيسايتىپ كەتىپ جۇرەر.
پاستۋشكوۆ سوڭىنا كىشكەنتاي قۇرىمبايدى ىلەستىرىپ شىعىپ جونەلدى. جولاي ۇيىنە كىرە سالىپ قۇرال-سايمانىن الدى، ءبۋىنىپ-تۇيىندى. «وزگە جۇرت قىمقىرىپ كەتپەي تۇرعاندا تەز جەتىپ ەكىگە ءبولىپ ۇيىمە جەتكىزىپ الايىن» دەپ ويلادى.
قىر بەتكەيگە ەكى جاياۋ ەكىندى الەتىندە ازەر ىلىكتى. توبە ءۇستى جاداۋ. ءشوبى سارعايىپ كەتىپتى. قۋراي جەلمەن ازىناپ بەبەۋ قاعادى، اجىرىق ساباعىنان قىرقىلىپ سوياۋى قالىپتى. باتۋعا ويىسقان كۇننىڭ بوياۋى توبەگە جوسا بوپ جۇقتى، ماڭاي تۇگەل قانقىزىلداندى. جەر استىنان شىققانداي الدەبىر قۇبىلمالى مازاڭ ءۇن توبە قۇيقانى شىمىرلاتا سارنايدى، داۋىس سالادى. پاستۋشكوۆتىڭ جۇرەك باسىن سۋىق ۇرەي شالدى، جانارى جاساۋراپ، قولى دىرىلدەدى. بۇدان تالاي قازاعا ارالاسقان، ولگەن كىسىنىڭ سۇيەگىنە كىرىپ، مۇزداعان دەنەنى ۇستاپ كورگەن، ءبىر باسىنان نەشەمە قاتەر وتكەرگەن، بارىندە ءتىرى ادامنىڭ تىرشىلىگىن جاساپ جايراڭداپ كۇلىپ، تايراڭداپ جورتىپ جۇرە بەرۋشى ەدى: اجال مەن ءومىردىڭ ارا سالماعىن پارىقتاپ اجىراتا قويمايتىن. جۇرەگىنە قاتەر جامايتىن. نە كەرەمەتىنىڭ بارى بەلگىسىز، بۇل جولى ءبىرتۇرلى جايسىز حالگە ءتۇسىپ، جان الەمىن سۋىق جەل كەۋلەگەندەي سەزىلىپ... تۇردى-تۇردى دا، اقىرىندا دۇنيە قۇلقى، ءومىر قىزۋى جەڭىپ زىلدەي بالعانى قولىنا الدى. الاقانىنا تۇكىردى.
«بەتىندەگى قۇمىرسقا ىزىندەي بەدەر جازۋى نە ەكەن» دەپ ويلادى؛ — مەيلى دە، ءتىرى جان تىرشىلىگىن جاسايدى، ولگەننىڭ ارتىنان ءومىر ءجىبى ۇزىلمەيدى، بۇل دا بىزگە بۇيىرعان ءناسىپ شىعار».
اۋەلى تەمىر قاشاۋدى جالپاق تاستىڭ ورتان بەلىنەن كولدەنەڭ جۇرگىزىپ كىشكەنتاي بالعامەن ۇرىپ ويىپ شىعۋدى كوزدەدى. ۇلكەن ساندىقشا تاستى ورتاسىنان قاق بولمەكشى. سوسىن بارىپ شەت-شەتىنەن قاشاۋ سالىپ تىسەپ، ەگەپ دوڭگەلەكتەپ كەلتىرمەكشى. قاسىنداعى قۇرىمبايدى «ەندى كەرەگىڭ جوق، جۇرە بەر»، — دەپ اۋىلعا قايتارىپ جىبەردى.
تەمىر قاشاۋدى ورتان بەلگە سالىپ تىزەرلەپ وتىرىپ تىقىلداتىپ جونەلدى، يىعى دامىلسىز بۇلكەكتەدى. وز-وزىنە ريزا بولىپ ىشتەن تۇلەن تۇرتكەندەي شىقىلىقتاپ كەپ كۇلدى. كۇن باتقانشا دامىلسىز جاۋكەمدەدى. سامايىنان جىلى تەر شۇبىرىپ اقتى. ورامالىن الىپ سۇرتۋگە دە مۇرشاسى بولمادى. الدە قانداي بەلگىسىز سىرت كۇش اسىقتىرىپ، دەگبىرىن الىپ، الدىنا سالىپ قۋىپ بارا جاتقانداي ما. قۇلاعىنا جەل قۋراي ىزىڭى كەلەتىندەي مە. ءوستىپ قۇنجىڭداپ وتىرىپ ورتا دەڭگەيگە دەيىن ويىپ شىقتى، تەرگە مالشىندى. كەنەت قاشاۋ استىنان ۇشقان تاس جاڭقاسى شىرت ەتىپ وق كوزىنە تۇسكەنى. شىم ەتتى. پالەندەي اۋىرىپ؛ جانىن مازالاماسا دا كوز جانارىن جاسقا تولتىرىپ، سىزداتىپ بارادى؛ قولىمەن ۋقالايدى — كەتپەيدى، ورامالمەن سۇرتەدى — شىقپايدى. اۋرۋ پاس-پاسكە ۇلعايىپ تامىرعا كەتتى مە. كوزىن سۋىرا جەپ شىداتپاۋعا اينالدى. تۇرەگەلىپ ماڭايىنا قارادى.
ماڭايى كىلكىگەن الجاسىل بوياۋ؛ الگىدەگى الدىندا جاتقان اق تاس سول الجاسىل بوياۋدىڭ بەتىمەن جىلجىپ، تولقىن ساعىمعا ىلەسىپ قاشىقتاپ بارا جاتقانداي عوي: قاراپ تۇرىپ جۇرەگى كوتەرىلدى. ءوزىن تولقىنى جىبىرلاعان تەلەگەي تەڭىزدىڭ ورتاسىندا تۇرعانداي سەزىندى. ىشكى جان دۇنيەسىنىڭ تيەگى تايىپ كەتكەندەي قۇلازي جالعىزسىراپ، جابىعىپ، وكىرىپ كەپ جىلادى.
ەرتەسىنە ۇيىنە بەتىن باسىپ كەلدى.
توسەگىنە قۇلادى.
جانارى كۇپ بولىپ ءىسىپ زار قاقساپ، ۇزاقتى كۇن دوڭبەكشىدى؛ كورشى اۋىلدان حابارلاسىپ دارىگەر جەتەمىن دەگەنشە كوزى اعىپ تۇسكەندەي بولىپ قينالىپ جاتىپ دۇنيە سالدى، كۇن كوكجيەككە قانقىزىلدانىپ باتتى.
اق گرانيت قۇلپىتاس تۋرالى بۇدان بىلاي ەل ىشىندە نە قيلى اڭگىمە گۋلەدى. «جاي تاستان وت شىعۋشى ما ەدى، اسپانداعى ايدىڭ سىنىعى بالكىم»، — دەسەدى؛ مىنا شەتتەن جەتپىسبايەۆ وڭەشىن سوزادى: الدى-ارتىنا قاراماي الاشاپقىن بولىپ الجاسىپ جۇرگەن پەندەسىنىڭ باسىنا ءدوپ ءتيسىن، ەسىن جيسىن دەپ تاستاعان ءتاڭىر شەبەردىڭ ءىسى دەپ. قولىنداعى كۇرەگىن جەرگە تەۋىپ ءسىڭىرىپ توپىراق اۋدارادى، اناداي جەردەگى ورىس دوسىنىڭ جاس مولاسىنا كۇرەك اتادى. «بەتىندەگى ارابشا جازۋى جاي ءساز ەمەس، قۇراننىڭ سۇرەسى بالكىم»، — دەسەدى بىلايعىلار؛ مىنا تۇستان جەتپىسبايەۆ شىج-كوبەلەك بولادى: ورىس دوسىم-نىڭ اياق استىنان وپات بولۋى تەگىن ەمەس، كيەسى ۇرعان دەپ. قازاعا جينالعان جۇرتتىڭ كوزىنشە: «سەن جۇگىرمەكتىڭ شىعارمايتىنىڭ جوق»، — دەپ كىجىنىپ، كىشكەنتاي قۇرىمبايدى تومپەشتەيدى. ۇيىنە جۇگىرەدى. تەرىندە، كونە ساندىق ىشىندە تىعۋلى جاتقان باياعى شاقپاق تاستى الىپ، ۇيدەن اتقىپ شىعىپ اۋلاققا لاقتىردى. جانارى ويناپ، كاليماعا تىلىك كەلتىرىپ، ءتۇسىن سۋىققا سالادى. ورىس دوسىنىڭ قابىرىنە كۇرەكپەن جەنتەكتەپ توپىراق اتتى. لەزدە الاقانى ويىلادى. جۇرت تارايدى. سول كەزدەن باستاپ ەل توبە باسىنا اياق باسۋدى قويدى. كىسى جۇرمەگەن سوڭ ءقابىر ماڭايىن قالىڭ ءشوپ باسىپ، از ۋاقىتتىڭ ىشىندە شەتى مۇجىلگەن، ورتاسىنا قاشاۋ ءىزى تۇسكەن قۇلپىتاستى كومىپ سالدى. زاماننىڭ سارى جەلى بەبەۋلەي سوعىپ، جىلدار جىلجىپ ءقابىر قايىرا جوقتىققا جۇتىلدى، كوپكە دەيىن ۇمتىلدى.
اياۋلى ازاماتتىڭ كوز جۇمعانىنا توقسان ءۇش جىل تولعاندا جاڭا جەتىلگەن زەردەلى ۇرپاق ءقابىر باسىنا ءۇش مەترلىك ءساندى وبەليسك ورناتتى: باياعى كاۋفمان قويعىزعان قۇلپىتاس سول وبەليسكىنىڭ ەتەگىنە قايىرا جاپسىرىلدى.
جەر بولۋدان، جوقتىققا جۇتىلۋدان ساقتاپ قالار، ءقابىرىڭنىڭ باسىنا قۇلپىتاس قويار سوڭىندا جوقتاۋشىڭ بار ما، ءسىرا.
You Might Also Like
-
1974 جىلدىڭ ماۋسىمىندا قىرىمعا جول الىپ، ونداعى تەڭىز جاعالاۋىنا ورىن تەپكەن يالتا قالاسىنىڭ كىندىگىندە توبەشىك ۇستىندەگى جازۋشىلار دەمالىس ۇيىندە شىعارماشىلىقپەن اينالىسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. قاسىمدا زاي...
