سىر بويى. ءى
ءبىرىنشى ءبولىم
بۇلىنىشلىك وسىلاي باستالدى
كوز جەتەر جەردە قارايعان قارا جوق، cap دالادا ساعىم كوشەدى. سارى شالدىڭ استىنداعى اقتۇلپار cap جەلىستەن تانعان جوق. سارباساتتىڭ سىرتىنداعى اۋىلدان تاڭ سارىدەن شىعىپ ەدى، ەندى كۇن ساسكەگە كوتەرىلىپتى.
سارى شال زامانىندا قاپساعاي جىگىتتىڭ ءبىرى، قارتتىق جەتكەن سوڭ دەنە دە شار تارتادى. ءسىڭىرلى بۇلشىق ەتتەردى ماي باسقان. كۇزەن ىشىكتىڭ شالعايىن تىزەسىنىڭ استىنا قىمقىرىپ باسىپ، ۇيدەي بولىپ وتىر. شولاق توبەلى تۇلكى تىماقتىڭ قۇلاعى قايىرىپ بايلاۋلى. كۇزەن ىشىكتىڭ تىسى تۇيە ءجۇنى بيازى شەكپەن، تىماقتىڭ تىسى كوك ماۋىتى. ال كەڭ قونىش بىلعارى ءماسىنىڭ سىرتىنان كوكساۋىرلاتىپ تىككەن كەبىس كيىپتى. شالدىڭ تومپاقتاۋ بىتكەن قوي كوزىندە كۇيىنىش ءىزى بار. توبەسىندە جارىسىپ قالماي كەلە جاتقان الا بۇلتتىڭ قاباعىن باققانداي. قىزىل بىلعارىمەن قاپتاتقان ەردىڭ كۇمىسپەن شەگەلەنگەن قاسىندا سالاقتاعان ساداق — سارى شالدى بەيبىت جولاۋشىدان گورى، جورتۋىلشى باتىرعا كوبىرەك ۇقساتاتىن ەدى. سانىن سوعىپ كەلە جاتقان قورامساقتا سۇر جەبەلەردىڭ ۇشى قىلتيادى.
قارت ەر ۇستىندە ەڭكەيە ءتۇسىپ، اتىنىڭ موينىن سيپادى. اقتۇلپاردىڭ قۇلاق ءتۇبى قوڭىرقاي تارتىپ، تەر ءبىلىنىپ تۇر. كەشەگى بايگەدەن كەيىن سىر بەرمەي كەلە جاتقانى... جانۋار بابىندا ەكەن. جانىكەنىڭ بۋرىل اتىن ارقان بويى ارتقا تاستادى-اۋ... سارى شالدىڭ ءجۇزى ءسال جىلى شىراي تارتتى.
بۇل جىلقايدار باتىر ەدى. تايلاق ءبيدىڭ اسىنان قايتقان بەتى. تالدىوسپەدە ءتورت قوندى. اقتۇلپارى بايگىدەن كەلدى. وسى استا ءبىر جىلقايدار ەمەس، بار جاقايىمنىڭ مارتەبەسى ءبىر كوتەرىلىپ قالعانداي... ءبىراق قايتاتىن كۇنى قاباعىنا كىربىڭ ءتۇستى.
اكە بالاعا سىنشى: سىرلىبايدان تاراعان كوپ جامانعا باتىردىڭ كوڭىلى استە تولعان ەمەس. ءبارى دە جىلقايداردان بۋىنا سەمىرىپ، سىرتقا شىقسا كەۋدەلەرىن سوعادى. زاۋدە ءبىر ارعىن-قىپشاقتىڭ اۋىلىن تورىپ، ءبىر ءۇيىر جىلقىسىن الىپ قايتسا، ۇيگە سىيماي كۇپىنەدى... بۇرىن زامان باسقاشا ەدى...
جىلقايدار ون بەس جاسىندا ات جالىن تارتىپ ءمىنىپتى. قۇبا قالماق زامانى جولىقتى. جيىرماداعى جىگىت ساناتتاعى باتىرلاردىڭ ءبىرى ەدى. باتىر اتاعىن ول اس پەن تويدا توبەلەس شىعارىپ العان جوق. قالماقتىڭ جەر قايىسقان قالىڭ قولىنا تايىنباي شاۋىپ، ات ساۋىرىنان قان كەشكەن قايران كۇندەر!.. قارا ساننان نايزا ءتيىپ قانسىراپ جاتقاندا، قىڭق ەتۋگە نامىستاناتىن. ەكى رەت قىلىشقا ۇرىندى... جىلقايداردىڭ نايزاسى تيگەن قالماق امان كەتكەن ەمەس!
باتىر ىشىنەن شىققان بالاسى بوستانعا كۇيىپ كەلەدى. ءبىر باسىنا قوس تاباق سۇراتقانى نە سۇمدىعى؟ ەندى مەشكەيلىك ماقتان بولعانى-اۋ. و، توبا! «ارعىماقتىڭ بالاسى از وتتار دا، كوپ جۋسار...» وزىمەن قۇرداس جانىكە ميىعىنان كۇلدى. «جابىسىڭ» دەگەنى عوي. جامان بالانىڭ قىلىعى جىلقايداردى دۇشپاننىڭ تاباسىنا قالدىردى.
جاس جەتكەن سوڭ ادام مىنەز اشادى ەكەن. بۇگىندە جىلقايدار تەنتەك شال اتاندى. تىلىنەن بۇرىن قامشىسى جۇرەدى. سونى ىستەيىن دەمەيدى-اۋ، جامانداردىڭ قىلىعىنا كۇيەدى عوي. «ورازدىنىڭ بالاسى ون بەسىندە باس بولادى...» بوستان ەلۋ بەسكە شىقتى... «اقتابان شۇبىرىندىدان» كەيىن قونىسىنا قايتا ورالعان قازاق ەسىن جيناپ كەلە جاتقان. التىن تاقتا ءابىلقايىر... ول دا ءبىر زامان ەكەن-اۋ. اكەسى سىرلىباي جوڭعار شاپقىنشىلىعىنان كەيىن تىنىشتىق ورناعان كەزدە، ىرىم قىلىپ، جىلقايداردىڭ تۇڭعىشىنا بوستان اتىن بەردى. ال ءابىلقايىر ولگەن سوڭ جەتى جىل ەتكەن كەزدە دوستان تۋدى...
كەشە تۇستە اس تارقادى. جىلقايدار ات ۇستايتىن بالا تاپپادى. سىرلىباي ۇرپاعىنان جان قالماي، بوستانعا ەرىپ كەتىپتى. سوندا باتىردىڭ ەسىنە ون ەكى جاسار بايشوقى تۇسكەن. جارشاعىل الىستان بيىك قىرات سياقتى بولىپ كورىنەدى. بالانىن اتىنا اتا قونىسىن ىرىم قىلدى. قارتايعاندا كورگەن شارانا ءتاتتى بولا ما، جىلقايدار كەنجەسىنە جان تەڭگەرمەيدى.
يرەلەڭدەگەن جالعىز اياق جولدىڭ، قالىڭ جىڭعىلدى شوقاتتاردىڭ اراسىنا كىرگەنىن بايقاپ، سارى شال ەردىڭ ۇستىندە تۇزەلىپ وتىردى. اناداي جەردە قاراشوقات... كورىنگەلى ءبىر زامان، جەتكىزبەي كەلەدى.
قاراشوقاتتىڭ سىرتىندا جوستىرتىپ كەلە جاتقان جالعىز اتتىنى كارىپ ەلەڭ ەتتى. قاشقىن با، قۋعىن با؟ قايدان شىقتى؟ ۇشىرتۋى جامان ەكەن. ەر ۇستىندە قالاي-قالاي وتىرادى؟ جاسى سەكسەنگە تاقاپ قالسا دا، باتىردىڭ كوزى قىراعى ەدى. بەيسەۋبەت جولاۋشىنىڭ ات جالىن قۇشىپ جاتقانىن كەنەت بايقادى. الدە نەگە تۇلا بويى مۇزداپ، قۇلاعى شۋلاعانداي. اقتۇلپاردى قاتتىراق تەبىنىپ، ەندى سالت اتتىنىڭ الدىن كەس-كەستەي شاپتى.
جاسى وتىزدار شاماسىنداعى جىگىت ەكەن. باسى جارىلعان. اققان قانى بەتىنە جولاق-جولاق ءىز سالىپ، قاق بولىپ قاتىپ قالىپتى. جىلقايدار جەتكەنشە بولعان جوق، ەردەن سىپىرىلىپ ءتۇستى. تورى ايعىر ءبىر جاماندىقتى سەزگەندەي، كىلت توقتادى. ونىڭ دا ءۇستى مالشىنعان تەر، توبەگە ۇرعانداي قوزعالمايدى.
— ەي، كىمسىڭ؟ نە بولدى؟! — جىلقايدار اتتان تۇسكەلى قامدانىپ، ون اياعىن ۇزەڭگىدەن شىعارىپ جاتىر ەدى.
— ءمان... سىرلىباي...
جىگىت ودان ءارى تىلگە كەلمەي، كوز جۇمدى.
— مىناۋ نە دەيدى؟ ءمان، سىرلىباي؟..
سىرلىباي ءوز اكەسى بولعاندا، ءمان كىشى شەشەسىنىڭ اتى ەدى. سىرلىبايدىڭ ءۇش قاتىنى ءۇش اۋىل... اۋىلعا جاۋ تيگەنى عوي!
ءۇش اۋىل قاتار وتىراتىن ەدى. مىنا جىگىتتىڭ ءتۇسى ءوز اۋلىنىڭ جىلقىشىلارىنا ۇقسامايدى. الدە كوكتەمگە سالىم جىلقىعا تۇرعان باسقا اۋىلدىڭ كىرمە جىگىتتەرىنىڭ ءبىرى مە ەكەن؟
الگىندە تۇلا بويىن مۇزداتقان جامان تۇيسىك قايتا جۇيتكىپ وتكەندەي. جىلقايدار اقتۇلپاردىڭ باسىن قاراشوقاتقا قاراي بۇردى. قامشىمەن جوستىرىپ، ايقايدى سالىپ بارادى.
— اتتان، اتتان!
ءتۇن تاستاي قاراڭعى ەدى. قارا بارقىت اسپاندا تۇيدەك-تۇيدەك بۇلت كوشەدى. كوكتەمگى جەل ىزعارى سۇيەگىڭنەن وتكەندەي، ساپ-سالقىن. نۇرتاي بويى توڭازي باستاعانىن بايقادى.
قىرىق اتتىڭ تۇياعى جەر توبەسىن وياتىنداي دۇسىرلەيدى. تۇنگى دىبىس قيانعا كەتەتىنىن بىلەتىن نۇرتاي، جەلىككەن جىگىتتەردى ەركىنە جىبەرمەي، اياڭمەن كەلەدى. الدارىندا جول ۇزاق، سۇرگىن شابۋىل كۇتىپ تۇر. ءازىر ات قيناۋعا ەرتەرەك ەدى...
اندا-ساندا ۇزەڭگىلەر قاعىسىپ قالىپ، شىلدىر ەتەدى.التىن اي بۇلتتىڭ تاساسىنان ءبىر سىعالاپ قويىپ، قايتا جاسىرىندى. الدەقايدا دۋاداق شىڭعىرىپ، ارتىنان جىم-جىرت بولدى.
جىگىتتەر، اناۋ قارايعاندى بايقاپ كەلەسىڭدەر مە؟ ساربۇلاق سول! — نۇرتايدىڭ داۋىسى تىنىش ءتۇندى سەلك ەتكىزگەندەي، جىگىتتەر اتتارىندا ءبىر-بىر قوزعالىپ قويدى. - ءقازىر شۇكىسۋدىڭ ۇستىمەن جۇرەمىز. وسى ماڭايدا مامبەت-سىرلىبايدىڭ اۋلى وتىراتىن ەدى. ەندىگى ولار جايلاۋعا شىقتى. جان-جاقتارىڭدى زەرلەي وتىرىڭدار. الدىمىزدا ساي بار. سوندا جەتىپ ات تىنىقتىرامىز. اقنازاردىڭ دا حابارىن ءبىلۋ كەرەك...
كەشە تۇندەلەتىپ كەلىپ جورتۋىلشىلار ءشومىشتىڭ جىراسىنا جاسىرىنعان. كۇندىز ات ارقاسىن سۋىتىپ، ارقانداپ قويىپ وتتاتتى. نۇرتاي سول جەردە اقنازاردى ىلگەرى وزدىرىپ جىبەرگەن.
— جالعىز ادام ەلەۋسىز. جان-جاعىنداعى قۇدىق-قۇدىقتاردى شولا ءجۇرىپ، بۇگىن ءتۇن قالايدا ساربۇلاق تاۋىنا ىلىگەتىن بول. ءوزىڭ بىلەسىڭ عوي، شۇكىسۋدان ارىرەك، بيىك جوندى ەتەكتەي ۇلكەن جىرا جاتىر. قىرىق جىگىتتى جاسىرۋعا جارايدى. ءبىر مەزگىل ات ارقاسىن سۋىتارمىز. ءبىزدى سول جەردەن كۇت.
— ءشومىشتىڭ ماڭى ميداي جازىق اق تاقىر، وتى-سۋى جوققا ءتان، كوشپەلى ەل كوپ ايالدامايدى. جورتۋىلشىلار زاۋال اۋا اتقا قونعان، نۇرتاي جەرشىل، قۇمعا سوقتىرماي، قايدا قاتقاق جەردى قۋالاپ جولسىزبەن تىكە سالىپ كەلەدى. ارال تەڭىزىنىڭ تۇسىنان نامازدىگەر ولەتىندە ەتتى. تەبىرەنبەستىڭ ۇستىنەن تۇندەلەتىپ استى.
— ارا-تۇرا ات تۇياعىن قىزدىرىپ جارىسىپ الادى. قازاق اۋىلدارى جاقىن جەردە ەكەنىن ەسىتكەن جىگىتتەر جان-جاعىنا ەلەڭدەي قارادى.
— كانە، توقتاي قالىڭدار! نۇرتاي ات باسىپ تارتىپ، وقىس توقتادى. داۋسى اقىرىن شىققانمەن، ءامىرلى ەستىلدى. ىركەس-تىركەس كەلە جاتقان جۇرت ات باسىن ءتۇيىستىرىپ وشارىلىپ قالعان. مۇرىنعا سۋدىڭ ءيىسى، سىزدىڭ ءيسى كەلدى. اتتار تىزگىندەرىن سۇزە جەرگە ەنتەلەيدى.
— جانۋارلار شولدەگەن ەكەن. اۋىزدىعىن الىڭدار. ءبىراق اتتان ءتۇسىپ، ۋاقىت وزدىرمايىق!
جىگىتتەر ەر ۇستىنەن ەتبەتتەپ، اتتارىنىڭ اۋىزدىعىن سىپىردى. تۇك كورىنبەيدى. سۋدى اتتىڭ تۇمسىعى تاۋىپ جاتىر.
— جاننازار، سەن اتتان ءتۇس. جىگىتتەردىڭ جانتورسىعىنا سۋ قۇيىپ بەر، - دەپ نۇرتاي ءامىر ەتىپ تۇر.
الدەقايدا ماڭق-ماڭق ۇرگەن ءيتتىڭ داۋىسى كەلەدى.
— مامبەت-سىرلىباي ساربۇلاقتا وتىر ەكەن. مىناۋ قۇتپاننىڭ داۋسى. قىراعى يت ەدى. ءالى ءتىرى ەكەن-اۋ، جارىقتىق، — دەگەندە نۇرتايدىڭ داۋىسىندا ءدىرىل ءبىلىندى.
ارى-بەرىدەن سوڭ يتتەردىڭ داۋسى كوبەيدى. شابالانعان، ماڭقىلداعان، ۇلىعان قىرىق قۇراۋ دىبىستان ءتۇن جۇرەگى ءدىر ەتىپ، ۇيقىسى شايداي اشىلدى. ءبىراق اۋىل بۇل ماڭايدان ەكى-ۇش شاقىرىم جەردە ەدى. نۇرتاي ايىلىن جيعان جوق. الىستان ايبات شەككەنى بولماسا، يتتەر دە ۇمتىلمادى. الدەقايدا بىرەۋدىڭ ايقايلاعان داۋسى بارلىعىڭقى شىعادى.
— ال، كەتتىك! — دەدى نۇرتاي كەنەت اسىقتىرىپ. — ءبورى-قارىدان كۇتىنىپ وتىراتىن ساق اۋىل ەدى. دۇرلىگىپ جۇرەر. تەزىرەك قارا ءۇزدىرىپ كەتەيىك.
جىگىتتەر اتتارىنىڭ اۋىزدىعىن سالىپ، دۇرك قوزعالدى. سالدەن كەيىن يتتەر دە شابالانعانىن قويىپ، دالادا تاعى دا جىم-جىرت تىنىشتىق ورنادى.
— مەن ايتقان جىرا وسى تۇستا. اقنازار ۇيىقتاپ قالماسا، كۇتىپ تۇرعان شىعار، — دەيدى نۇرتاي كۇڭك ەتىپ.
— انە، بىرەۋ قارايادى. نۇرتاي اتىنا قامشى باسىپ شوقىتىپ شىعا بەردى. قارىنداعى نايزانى ەردىڭ ۇستىنە الىپ، وڭتايلاي ۇستاپ بارادى.
— نۇرتاي اعا!
— اقنازارمىسىڭ، ەي؟ ءتىرىمىسىڭ، باۋىرىم!؟
— ءتىرى بولماي...
— ال، كانە، كورگەن-بىلگەنىڭدى ايتا بەر!
— ىلعي قۇمدى ىرگەلەي ءجۇرىپ وتىردىم. تەڭىز ماڭىندا ءۇش-تورت قۇدىقتا عانا اۋىل بار. بارىنە دە سوعىپ سۋسىن ءىشتىم. جىلقىشى، قويشى-قولاڭ بولماسا، بۇل وڭىردەگى اۋىلداردا قارۋ ۇستايتىن ەر ازاماتتان ەشكىم جوق. ءبارى تايلاق ءبيدىڭ اسىندا، قايتپاي جاتقان كورىنەدى.
بۇلار اتقا قونعالى ءبىر ايدىڭ ءجۇزى بولدى. ءامۋداريادان جىڭىشكە قۇمعا شەيىن... مىڭ شاقىرىم جول اسقان ەكەن...
ءبىر كەزدە مىناۋ ۇشى-قيىرسىز دالا ونىڭ قيالىن ەلىكتىرە تارتاتىن ەدى. قارشادايدان كەشكەنى بەينەت، جەتىم بالا نۇرتاي جەر كەتپەندەدى، قولسامار اتتى... باي اعايىن اق يىق قىلعان بالا ون التى جاسقا شىققان جىلى سىزىپ تۇردى. قازاق اراسى، كەڭ دالادا جۇيرىك ءمىنىپ جوستىرىپ جۇرەتىن جىلقىشى ءومىرى وعان جۇماق كورىنەتىن. سول ارمانى جاقايىم جىلقايدار باتىردىڭ جىلقىسىن باقتىردى... جۇمىسىنا ادال، قايراتتى جىگىتتىڭ ىسىنە قازاق باتىرى ءسۇيسىندى. ەكى جىلدان كەيىن نۇرتاي ءبىر قوس جىلقىشىنىڭ باسشىسى بولىپ شىعا كەلدى.
باتىردىڭ ەكى بالاسى بوستان، دوستان ۇيىردەگى جىلقىعا ءجيى قاتىنايدى. ەكەۋى دە كەۋدەسىنە نان پىسكەن ماقتانشاق... اسىرەسە دوستان نۇرتايعا قوجاڭداپ تىنىشتىق بەرمەيتىن ەدى. ەسىل-دەرتى كۇرەس. سول كۇرەستىڭ كەسىرىنەن نۇرتاي جىلقايداردان كەتتى. ءبىر جىعىلعان جولى نامىستانعان دوستان جاس قاراقالپاقتى باسىنان تارتىپ قالعان. سودىر قامشى جىگىتتىڭ شالا ماس ساناسىن ءدۇر سىلكىندىرگەندەي، تۋعان جەرىن ەسكە الدى. قايتقىسى كەلىپ قىڭقىلداعان نۇرتايدى باتىر ونان سوڭ دا ءبىر جاز ۇستادى. قيمايدى ەكەن. قاتىن الىپ بەرىپ، ۇستىنە ءۇي تىكپەك تە بولدى...
قازاق اراسىندا ءجۇرىپ نۇرتاي كوپ نارسەگە ءتۇسىنىپ ەدى. جىلقايدار قاتىن اپەرىپ، قاسىنا قوڭسى قوندىرادى ەكەن. ونىڭ اتى قۇلاق كەستى قۇل دەگەن ءسوز. بايعا ءومىر باقي قارىزدار، جىلقى سوڭىندا كۇنى وتەدى. تاياق سوعار اعايىنى دا جوق... دوستان توبەسىنەن قىرعىش سۇيەك السا دا كونۋى كەرەك...
جىلقايدار ءتورت جىلعى ەڭبەگى ءۇشىن ات مىنگىزۋى كەرەك ەدى. اق تاي نۇرتايدىڭ قولىنا سولاي تۇسكەن...
بەس ءجۇز جىلقى ىشىندە جۇيرىك كوپ. ءبىراق نۇرتاي بىرەۋىن دە ۇستاعان جوق. كوك بيەنىڭ ىزىندە قۇلدىراي شاۋىپ جۇرگەن اق تايعا كوپتەن قىزىعاتىن ەدى. تۇگى باسقا جىلقىدان بولەك، سۇتتەي اپپاق. جىلقى باققان بەس جىلدا تالاي قۇلىندى ات قىلىپ ءوسىردى. الگى تايدان ءتۇبى ات شىعارىن ءىشى سەزەتىن...
جىلقايدار سوزىندە تۇردى. نۇرتاي اقيرەكتەگى اۋىلىنا تاي جەتەكتەپ قايتتى. بەس جىل كىسى ەسىگىندە ءجۇرىپ، قولىنا جالعىز تاي ءىلىپتى. قاتار-قۇربىلارى نۇرتايدى كەلەمەجدەيتىن ەدى.
اق تاي ءتورت جىلدان كەيىن اقتۇلپار اتاندى. قازاق پەن قاراقالپاقتىڭ تالاي اسى مەن تويىندا دوداعا ءتۇستى. اقتۇلپار اتانعالى بايگەنى باسقاعا بەرگەن جوق. حيۋا حانىنىڭ ۇكىلەپ باققان تالاي ارعىماعى اقتۇلپاردان ءسۇرىندى. نۇرتايدىڭ اتاعى ءارى اسىپ ۇرگەنىشكە جايىلدى. اقتۇلپار ءۇشىن حان قۇشاعىن اشتى. اقتۇلپار ءۇشىن قازاق بايلارى ءۇيىر-ۇيىر جىلقى ۇسىندى. مەيماناسى تاسقان باي باعلان جالعىز اتتى كەدەيگە جىلقىنىڭ جۇيرىگىن، استىڭ ءدامدىسىن دە قيمايدى. ماڭدايىنا باسقان جالعىز تۇلپارىن نۇرتاي قىزعا ايىرباستامايدى. اقتۇلپاردىڭ داڭقى اسقان سايىن، ونىڭ دۇشپانى دا كوبەيدى.
جىلقايدار ءبىر جازدا ەكى كەلىپ كەتتى. اقتۇلپاردى قولقالايدى. «ءتۇبى وزىنەن شىققانىن» ەسكەرتتى. قازاقتىڭ بىلسەڭ بارىمتا، بىلمەسەڭ قارىمتاسىنان نۇرتايدىڭ دا حابارى بار...
قايتا-قايتا قيىلعان قازاق باتىرىنان سەسكەندى. تۋعان جەرىن قيىپ، ۇرگەنىش اسقانى سونان كەيىن...
حورەزم جۇرتىنداعى ايدوس بيمەن كوڭىل جاقىندىعى بار نۇرتايدىڭ ۇرگەنىش اسۋىنا قاراقالپاق ءبيىنىڭ ءبىر اۋىز ءسوزى سەبەپ بولدى. جاس ايدوس قاراقالپاقتاردىڭ ءار جەردە شاشىلىپ جۇرگەنىنەن شىعارىپ، كوپتەنگى كۇيىنىشىن اقتارعان ەدى. البىرت نۇرتاي ۇيىپ قالدى.
قاراقالپاقتىڭ تۇبىنە قورقاق سۇلتان قايىپقالي مەن ورازاق باتىر جەتتى عوي. كوزدەرى قارايعانداي، ءابىلقايىردىڭ قولتىعىنا كىردى. وردەگى قاراقالپاق سۇلتانمۇراتتى حان كوتەرگەن جوق پا؟ سوعان قوسىلۋى كەرەك ەدى. اقىرى قورلىقتى سول قازاقتار كورسەتتى. ءابىلقايىر، ابىلاي، ەرالى، ەسىم — قازاق سۇلتاندارىنىڭ قاراقالپاققا كوز الارتپاعانى جوق ەكەن. شاپقىننان كوز اشپادى. توز-توز بولى، جاڭاداريا مەن قۋاڭدارياعا قاراي بوستى. سىر بويىندا كىم قالدى؟ جەلكەسىندە قىزىلقۇم، قازاقتىڭ سودىر باتىرلارى سويىلىن ءالى تاقاپ وتىر. ءامۋداريانىڭ جاعاسىنان قونىس بەرىپ، قاسىنا شاقىرعان حيۋا حانىنا قاراقالپاقتار سوندا جولاعىلارى كەلمەيدى...
ايدوستىڭ اكەسى سىر بويىنان ەرالىنىڭ سوڭعى جورىعىنىڭ حيۋادا قونىس اۋدارىپتى. قازاقتى ايتسا، كوزىنە قان تولادى. ايدوس قاراقالپاقتاردى حيۋانىڭ قولاستىنا جيناپ، باسىن قوسقىسى كەلەتىن ەدى. كۇشەيىڭكىرەپ العان سوڭ، قازاقتارمەن اق نايزانىڭ ۇشىن الدىنا توسىپ سويلەسەدى. اتا قونىسىن قايتا داۋلايدى...
بۇل سوزگە نۇرتاي دا ەلىگىپ ءجۇر. تورت-بەس ءۇي ويماۋىتىن ەرتىپ ۇرگەنىشكە تارتىپ تۇردى... ءبىراق ايدوسقا قوڭسى قونعان ءى وق. ءبىر اۋىل بولىپ، بولەك وتىردى.
بىلتىر كۇز ويدا جوق پالە كەزدەسىپ، اقتۇلپار قولدى بولدى. نۇرتاي العاش حيۋا حانىنان قاۋىپتەنىپ ەدى. استىرتىن تىڭشى سالىپ، كۇدىك العان جەرلەرىن ارىلتىپ شىقتى. ۇرگەنىشتىڭ ۇرىسىنان امان سياقتى... قىس ورتاسىندا سۋىق حابار جەتتى. جاقايىم جىلقايدار باتىرعا عايىپتان ءبىر اقتۇلپار پايدا بولىپتى... نۇرتايدىڭ ءىشى كىپى الدى...
اۋەلى اقنازاردى جۇمساپ انىعىنا جەتتى. جىلقايداردىڭ قولىنداعى ءوز تۇلپارى ەكەن. سوندا مىڭ شاقىرىم الىستان جىلقايدار قالاي كەلىپ الدى؟ قانداي جۇرەك جۇتقاندى جۇمسادى؟
سول كۇنى-اق اتتاناتىن ەدى. ايدوس جىبەرمەدى. قازاقتىڭ قاراقالپاققا كورسەتكەن اقىرەتى از ەمەس. اقتۇلپار كوپ زورلىقتىڭ ءبىرى. ءوزى تاعى جىلقايداردىڭ قولىنا تۇسسە، وڭايلىقپەن قايتارماس. قامدانىپ بارۋ كەرەك دەپ ەدى.
سودان سوڭ اقتۇلپار وقيعاسىن ءبىر ارەكەتكە پايدالانىپ قالعىسى كەلەتىنىن ايتتى. نۇرتاي ءمارت جىگىتتىڭ ءىسىن قىلۋى كەرەك. اڭگىمە اقتۇلپاردا ەمەس، قاراقالپاقتىڭ كەتكەن ەسەسىن قايتارۋدا جاتىر... وسىلاي ايدوس ءبيدىڭ ۇيىندە جىلقايدار باتىرعا ءولىم جازاسى كەسىلدى...
جىلقايدار جازىم بولسا، قاراقۇم مەن قىزىلقۇمنىڭ قازاعى تۇگەل كوتەرىلەدى. ايدوس سونى تىلەپ وتىر. قازاقتاردىڭ نۇرتايعا سىلتەگەن سوققىسى، ەن. الدىمەن، جاڭاداريا مەن قۋاڭداريا بويىندا وتىرعان قاراقالپاقتارعا تيەتىن ەدى.
— قۇداي ءساتىن سالسا، سىر بويىنداعى اتا قونىستى قايتارىپ الۋدىڭ ءساتى ءتۇسىپ تۇرعان سياقتى، ءىنىم. تىقى باتىر شەكتىنىڭ بيلەرىنە ءتىسىن باسىپ ءجۇر ەدى. قاراقالپاق تىك كوتەرىلىپ، اتقا قوناتىن كۇن تۋسا، قول باستايتىن دا سول تىقى بولار. بارا جاتقان بەتىندە وعان سوقپاي كەتپە. مەنىڭ سالەمىمدى جەتكىزەرسىڭ. ماعان تەك جاڭاداريا بويىنداعى قالىڭ قاراقالپاقتىڭ كوتەرىلگەنى كەرەك. مۇندا حيۋا حانى قىلىشىن تاسقا جانىپ وتىر. حابارشى كەلگەن كۇنى، جەر قايىسقان قول الىپ، ارتىڭنان جەتەم!
قازاق ىشىندە سىر بويىنا العاش قىستاۋ باسقان جاقايىم سارتاي بي ەكەن. نۇرتاي ونى دا ايدوس بيدەن ەسىتتى. ودان بەرى دە ون بەس جىلداي ۋاقىت ءوتىپتى... سارتايدان كەيىن سىرداريانىڭ قۇيىلىسىندا ايدەربەكتەر ورنايدى. سوناۋ ەرالى سۇلتاننىڭ شاپقىنشىلىعى كەزىندە ىعىسا باستاعان قاراقالپاقتار بۇل كۇندە كوشىپ بىتۋگە جاقىندادى...
سونى ويلاسا، نۇرتايدىڭ جۇرەگى سىزدايدى. ول جاقتا قالىڭ قاراقالپاق اتقا قونىپ، بۇل جاقتا ايدوس بي حيۋا سىپايلارىن الىپ جەتەتىن بولسا، قازاقتاردىڭ باسىنا قارا كۇن وينايتىنى انىق.
نۇرتاي اتتانىپ شىققالى جيىرما كۇن. تىقىنىڭ قامالىندا بوگەلىپ قالدى. قىردا تايلاق ءبيدىڭ اسى بولعالى جاتقانىن سول جەردە ەسىتكەن. جىلقايداردىڭ اۋىلى وڭاشاسىن تاۋىپ، قاپىدا باسۋلارى كەرەك ەدى. نۇرتايدىڭ بوگەلە تۇسكەنى دە سوندىقتان...
بۇل ەكى ارادا تىقى دا قاراپ جاتقان جوق. جان-جاقتاعى قاراقالپاقتار اۋىلىنا ات شاپتىرىپ، اتالىقتى بيلەردى الدىردى... باستالعالى جاتقان بۇلىنشىلىكتى ەسكەرتىپ، تۇگەل ەلدى تىك كوتەرۋدىڭ ارەكەتىن ويلاستىرىپ جاتىر...
ءبىراق... قاراقالپاق جاقسىلارى باياعى التىباقان الاۋىز قالپى... نۇرتاي ولاردىڭ ءسوز الپەتىنەن شوشىپ كەلەدى... ءبىر وقىس ءىس كورسەتۋى كەرەك...
— اۋ، تاڭ ساز بەرىپ قالدى عوي!
داۋىستاعان اقنازار ەدى. نۇرتاي باسىن كوتەرىپ الدى.
— جىگىتتەر، تۇرىڭدار! جاننازار، اتتى اكەل!
شىرت ۇيقىدا جاتقان جىگىتتەر اپىر-توپىر ورىندارىنان تۇرىپ جاتىر.
— اقنازار، الگىدە ايتقان تاپسىرمالاردى ۇمىتقان جوقسىڭ عوي؟
— قىلپ ەتپە، باتىر! ايتقانىنداي بولادى!
كۇرەڭ توبەل جەتەگىندە، جاننازار كەلدى. الگىنىڭ اراسىندا ەرتتەپ قويىپتى. نۇرتاي جاننازاردىڭ شىقشىتى شىعىڭقى قارا سۇر جۇزىنە سۇيسىنە قارايدى. جاننازار وعان جاڭاداريا بويىنان ەرىپ كەلدى. ون التى جاستاعى ءتۇرى مىناۋ، ءار ساۋساعى جاس بالانىڭ بىلەگىندەي... وسە كەلە جاننازاردان تۇيە بالۋان شىعادى ءالى...
— جاننازار، سەنىمەن بىرگە بولسىن، — دەدى اقنازارعا.
جىلقايدار اۋىلىندا قان توگىس بولماي قويمايدى. جاس جىگىتتى جازا تيەتىن تاياقتان ساقتاپ قالۋدى ويلاپ تۇر.
— جولدارىڭ بولسىن! — دەدى اقنازار ارتتارىنان داۋىستاپ.
نۇرتاي باستاعان توپ قوزعالعان كەزدە، كەك جيەكتە قىزىل شاپاق شاشىراپ ەدى. كوپ تۇياقتىڭ ءدۇبىرى شىرت ۇيقىسىن بۇزعانداي بۇتا-بۇتانىڭ استىندا قوناقتاپ وتىرعان بوزتورعايلار دۇرك كوتەرىلدى. شىر-شىر ەتىپ، جولاۋشىلاردىڭ الدىن كەس-كەستەپ، ۇستەرىندە شىر اينالادى.
دالا تاقتايداي جازىق. جاس جۋساننىڭ شاشاعى ەلبەك قاعادى. ءار جەردە سەلتەيىپ ەركەك ءشوپ كورىنەدى. تۇندەگىدەي ەمەس جەل باسىلعان. تاڭعى سامال اينالا جۋسان ءيىسىن اڭقىتادى. جەر قاتقاق، اتتار اۋىزدىعىن سۇزە تاستاپ، سوقتىرا اياندايدى.
الىستا بيىك جون، اپپاق شاعالاداي كوز تارتادى.
كۇرەڭ توبەلدى نۇرتاي الدىندا، جيىرما جىگىت جىلقايدار اۋلىنا ات قويدى. ءبىر مەزگىل تىنىعىپ العان اتتار كوڭىلدەنە كوسىلتەدى. باۋىرلارى جازىلعان سوڭ، سوزىلا تارتتى. سەكسەن تۇياق جەر توبەسىن تەسەتىندەي، ساتىرلاعان دىبىسى دالانى باسىنا كوتەردى. قاتقاق جەردىڭ شاڭى ونشا بيىكتەمەي، شۇبالا ءتۇسىپ ارتتا قالىپ جاتىر. نۇرتايدىڭ قىزىل شىرايلى ءجۇزى قارا قوشقىل تارتىپ، دەمىن القىنا الادى. اۋىلعا ءتونىپ كەلگەن ءسات داۋسى ساڭق ەتتى.
— كەزدەسكەن ەركەك كىندىكتى اياماڭدار!
جاۋ تيگەنىن اۋىلداعىلار ەندى عانا بايقاپ ەدى. ءبىر قاتىننىڭ قاتتى شىڭعىرعان داۋسى
— ويباي، جاۋ!
وسى داۋىس دوستاننىڭ ۇيقىسىن شايداي اشتى. استان تۇندەلەتىپ قايتقان جىگىت قاتىپ ۇيىقتاپ قالعان ەكەن. سۋىق سوزدەن جۇرەگى ءدىر ەتكەن. قارمانعان قولىنا تۇك تۇسپەيدى. ەسىككە جەتكەنشە ەكى ءسۇرىندى. ۇرەي ۇشقان، بۋىن جوق. بوساعادا سۇيەۋلى تۇرعان نايزانى دا بايقايتىن ەمەس.
— دوستان، كەزدەستىڭ عوي اقىرى! باياعىدا جىعىلىپ قالساڭ، قامشى ۇيىرەتىن ەدىڭ! ەندى قايتەر ەكەنسىڭ؟
— نۇرتاي!.. سەنبىسىڭ؟
دوستاننىڭ كوز الدىندا اقتۇلپاردىڭ بەينەسى جالت ەتتى. وتكەن كۇز... جابىق قورادان... وسى نۇرتايدىڭ قوراسىنان ءوز قولىمەن جەتەكتەپ شىعىپ ەدى... نۇرتايدىڭ قانجارى كوكىرەك سۇيەگىنە تاقالعان ءسات شىڭعىرىپ جىبەردى.
دوستان كەڭىردەگىندە قارا قانجاردىڭ سۋىق ءجۇزى سىر ەتكەنىن عانا سەزدى. قورقىراپ قۇلاپ بارا جاتتى.
نۇرتاي بوستاندى توسەگىندە باۋىزدادى.
اۋىل ۋ-شۋ، اق ۇيلەردىڭ شاڭىراعى ورتاسىنا ءتۇستى.
بايشوقىنىڭ ۇيقىسى سەرگەك، كۇندەگى ادەتى تاڭ سارىدە تۇرعان. ۇيدە جاقىن تۋىستارى ءپىرىمجار قارت قوناق ەدى. تەبىرەنبەستىڭ استىندا ءبىر ءۇيىر كيىك كورىپتى. ءپىرىمجار تۇندە سونى ايتىپ، بايشوقىنىڭ ارقاسىن قوزدىردى. بۇگىن اتاسى ەكەۋى ات ۇستاپ، كيىككە شىعاتىن بولىپ كەلىسىپ قويعان. توسەكتەن بىرگە ەرىپ، بۇلاقتىڭ باسىندا جىلقىنى كۇتتى. ءپىرىمجار تاڭ نامازىن وقىدى. ساداعىنا وق جوندى... سونىڭ قىزىعىمەن كەلىپ قالعان جاۋدى دا اڭعارماي قالدى. شىڭعىرعان داۋىس شىعىپ، قامىسقا قاراي قاشقان قاتىنداردى كورگەن كەزدە عانا باستارىن كوتەردى.
— ءويبۇي، سورلاعان ەكەنبىز عوي! — ءپىرىمجار جىلقايداردىڭ سەگىز قانات ۇيىنە ساتىر-سۇتىر جاۋىپ كەتكەن سويىلدى بايقاپ، بايشوقىنى قولىنان ۇستاي الدى. — قاش، بەرى قاش!
كارى جۇرەك ءتۇسى بۇزىق اتتىلاردىڭ جاي بارىمتاشى ەمەس، قاندى كەكپەن كەلگەن جاۋ ەكەنىن ءتۇسىندى. شاڭىراققا سويىل سىلتەۋ - قايتىپ كورىسپەيتىن قانىشەردىڭ جۇمىسى... ەندەشە كىسى ءولىمى بولۋى دا ىقتيمال... ەكى كوزى ارتىندا، ءپىرىمجار بايشوقىنى قولىنان جەتەلەپ قالىڭ قۇراقتىڭ ىشىنە كىرىپ بارا جاتتى.
اۋىل اپ-ساتتە ۇيپا-تۇيپا بولدى. ايەلدەردىڭ ويبايى مولايا تۇسكەن. تۇيەلەرگە جۇك تەڭدەلدى. جاۋ ابىر-سابىر... سۇمدىق سۋرەت جانىن تۇرشىكتىرگەن بايشوقى قالش-قالش ەتەدى.
جاۋ تالاعان دۇنيە ۇلكەن قوش بولىپ، اۋىلدان شىعا بەردى. الدىڭعى تۇيەدە ەكى قىز -قارلىعاش پەن تۇيعىن... بوستاننىڭ قىزدارى... بايشوقى باقىرىپ جىبەردى.
— اپاتايلارىم! اتا-اۋ، اكەتتى عوي!
ءپىرىمجاردىڭ كوزى قىراعى، ءبارىن كورىپ تۇر. بالانىڭ داۋسى كەۋدەسىندە بۋلىعىپ جاتقان اشۋ-ىزانى ءدىر ەتكىزگەندەي. ءقازىر باسپاشى جاۋدىڭ كىمدەر ەكەنىن دە اڭعارىپ تۇر ەدى. كۇرەڭ توبەلدى نۇرتايدى نىساناعا الىپ، ساداعىن شىرەنە تارتتى. سۇر جەبە ىسقىرىنا جونەلگەندە، قارتىڭ كەۋدەسىندە كۇدىك قاراڭ ەتتى.
نۇرتاي بەيقام وتىر ەدى. جەبە ەردىڭ قاپتالىنا دىك ەتكەندە، جالت قارادى. وڭ جاق ۇزەڭگىسى اياعىنان سىپىرىلىپ بارادى ەكەن. سۇر جەبە قايىس تارالعىنى قيىپ ءتۇسىپتى.
كىم اتقانىن ىزدەپ اينالا قىدىرعان كوزى قاراشوقاتتىڭ باسىندا اعىزىپ كەلە جاتقان جالعىز اتتىنى كوردى. اقتۇلپار!..
اتتى تانىعان ساتتە، باسقا دۇنيە ەستەن شىققان. جاس ءسابي بايشوقىنى دا اقتۇلپار قۇتقارىپ قالدى.
كەلە جاتقان جىلقايدار ەدى. اۋەلى كوزىنە قالىڭ جىلقى تۇسكەن. تورىلارى مەن كۇرەڭدەرى ۇيىر-ۇيىرىمەن ساربۇلاققا قاراي جوسىپ بارادى. تال تۇستە جىلقى قۋاتىن بۇل قانداي جۇرەك جۇتقاندار؟ بوستان مەن دوستان...قوس تاباقتان ەت جەيتىن سابازدارىڭا بولايىن... ءبىراق قارتتىڭ وي ارقاۋى كەنەت ءۇزىلدى. تاسبۇلاقتىڭ باسىنداعى ءۇش اۋىلدا ساۋ شاڭىراق جوق، قۇيىن ءجۇرىپ وتكەندەي ەكەن. ون شاقتى تۇيەلى كەش شۇباپ شىقتى. شاپقىنشىلىق ەكەنى كورىنىپ تۇر... باتىردىڭ جۇرەگى تىكسىنىپ، ەسىنە بوستان مەن دوستان ءتۇستى. كىشكەنتاي بايشوقىدان قاۋىپتەنگەن جوق-تى.
قاراسى جيىرما شاقتى ادام، اۋىلدان شىققان جاۋ، كەنەت جاپىرىلا قوزعالىپ، بەرى قاراي ات قويدى. جىلقايدار ولاردىڭ انىق وزىنە ءتونىپ كەلە جاتقانىن ءبىلىپ تۇر. اياسپاس جاۋدىڭ ءتۇرى. سونان كەيىن كوزىنە الا شاپاندار شالىندى. قاراقالپاقتار نۇرتاي! ۇرگەنىشتەگى نۇرتاي... اقتۇلپاردىڭ ءىزىن شىعارىپ كەلگەن... تاعى دا ەسىنە بوستان ءتۇستى. بوستاننىڭ جازىم بولعانىنا ەندى شاك كەلتىرگەن جوق. كەشە وعان قاتتى نازا بولعانىنا وكىندى. قاپ، قارعىسقا ۇشىرادى-اۋ...شاڭىراعىن ورتاسىنا تۇسىرگەن نۇرتايدىڭ جۇمىسى — ارادان قان وتكەنىن اڭعارتىپ تۇر ەدى. ەرتەلى تۇلا بويىن مۇزداتىپ ايىقپاي قويعان جامان تۇيسىك توبە قۇيقاسىن شىمىرلاتىپ، قارا تابانىنان ءبىر-اق شىقتى. قارتايعان شاعىندا تاعدىر اۋىر سىنعا كەزدەستىردى. بار قارۋى سارى ساداق پەن ون التى ورمە قامشى... قويان-قولتىق شايقاسقا ونىڭ ەكەۋى دە جارامسىز. جاۋدى جاقىنعا جىبەرمەي، الىستان اڭدىسۋى كەرەك... سونى الدەقالاي ءتۇيسىنىپ، ەردىڭ قاسىنداعى سارى ساداقتى الا بەردى. وڭ قولى قورامساقتى قارمالايدى. كوزى جاۋدا ەدى. العا تۇسكەن كۇرەڭ توبەلدى نىساناعا الىپ، ادىرناسىن تارتتى...
ءاي، مىناۋ نۇرتاي عوي. تالاي جىل ەسىگىندە ءجۇرىپ، ءدامىن تاتىپ ەدى نايساپ... كوزىنىڭ قيىعىمەن اقتۇلپارعا ءبىر قارادى. كەۋدەسىن وكىنىش سىزداتتى. ءىزىن شىعارىپ، شىن جاۋىعىپ كەلگەن. قاتتى شيرىعىپ، سارى ساداقتى شىرەنە تارتقان. نۇرتاي ەكى ءجۇز قادامداي جەردە، ءجۇزى اپ-انىق كورىندى. بايلاپ-اق اتتى. كۇرەڭ توبەل جالعىز قازىققا ۇرىنعانداي تۇمسىعىن جەر ءسۇزىپ وماقاسا قۇلادى.
نۇرتايدىڭ جۇرەك تۇسىن نىساناعا الىپ تارتقان سارجاسى اتقا ءتيدى. قارتايعانى، قارۋى قايتقانى عوي... وزەگىن ءورت شالعانداي، وكىنىش ۇشقىنى كوزىندە جالت ەتتى. نۇرتايدىڭ ىزىندەگى قالىڭ ءنوپىر تۇيدەك-تۇيدەك كەلىپ قالىپتى. جىلقايدار اپىل-عۇپىل ەكى سارجانى بىردەن سۋىرىپ، قۇلاشىن اتتىڭ باسىندا ۇيمە-جۇيمە يىرىلگەن توپتىڭ ورتاسىنا الا بىرىنەن سوڭ ءبىرىن جونەلتتى. قيمىلى اسىعىس ەدى. كوزدەمەي اتتى.
بىرەۋدىڭ وكىرگەن داۋسى شىقتى. ءتيدى! جىلقايدار اقىرىن بۇيرىق بەرىپ تۇرعان نۇرتايدىڭ داۋىسىن اپ-انىق ەسىتتى. ابىرجىپ قالعان جاۋ ونىڭ ءتىرى ەكەنىن جاڭا بايقاعانداي، باستارىنان اسىرا بىلعاعان سويىلدارى سوراڭداپ، الماس قىلىشتار جارق ەتتى. جيىرما جىگىت جالعىز شالعا جاپىرىلا ۇمتىلدى.
ەندى كىدىرىپ بولمايتىن ەدى. اقتۇلپارلى سارى شال قاراشوقاتتى بوكتەرلەي تارتىپ بەردى. قۋعىن كوپتىڭ باسىن ىدىراتىپ، جەكە-جەكە قارسى الۋ كەرەك. ات باسىن بۇرىپ جاتپاي-اق، قۋعان جاۋدى ەردىڭ ۇستىندە ءبىر جامباستاپ جاتىپ تارتىپ-اق ءتۇسىرىپ كەتە بەرەتىن جاستاۋ كەزى كوز الدىندا ەلەستەيدى. كارى ومىرتقا قاتىپ قالعان ەكەن. ەكى-ۇش رەت وقتالىپ كورىپ، ارتىنا قايرىلۋدىڭ وڭتايىن كەلتىرە الماي، باتىردىڭ دىڭكەسى قۇرىدى. ىزا قىسقاندا، ءجۇزى كۇپ-كۇرەڭ بولدى. ازىرگە داتكە قۋاتى اقتۇلپار. ايقاي-شۋعا دەلەبەسى قوزعان ات اۋىزدىعىن جۇلقىپ قويانداي ورعيدى. الدىڭعى كۇنى بايگە، كەشەلى بەرى ءجۇرىس، بۇل دا قاشانعى شىدايدى... اقتۇلپاردىڭ مويىنىندا تەر بىلىنەدى.
قۋعىنشىلار جايىلىپ ارتتا قالدى. ءسىرا، باتىردى ۇزاپ بارا جاتقان كوشكە شابار دەپ كۇتسە كەرەك، بەس-التى جىگىت الدىن كەس-كەستەي سالدى. ارتىندا ەكى-ۇش جىگىت تاقاپ كەلە جاتقان، جىلقايدار ات باسىن جالت بۇردى. ساداق قولدا، سارجا اۋىزىندا تىستەۋلى ەدى. ءبىراق، اشۋ قىسقان اسىققان كۇيى، ءتورت وعىنىڭ ۇشەۋى دالاعا كەتتى. الداعى جىگىت شالقالاي قۇلاعاندا، قاسىنداعى سەرىگى جالت بەردى. دالاقتاپ قاشىپ بارادى.
اقتۇلپار دا بوساڭسي باستاپتى. باتىر ات باسىن قاراشوقاتتىڭ باسىنا قاراي بۇردى. جاۋ ۇرلانىپ كەلە المايتىن بيىك جەر. ماقساتى الىستان نىساناعا الىپ، بوگەي بەرۋ ەدى. اقتۇلپار ەرگە سالعاندا، ەكى وكپەسىن سوعىپ، سىر الدىردى. باتىر قورامساقتا قالعان جەبەلەرىن ساناپ كەلە جاتىر. التاۋى قالىپتى... امال قايسى، وسى تاۋسىلعانشا جاۋدى بوگەي تۇرار... ءالى دە تىرشىلىكتەن كۇدەر ۇزگەن جوق. جان-جاقتا اۋىلدار بار... استان قايتقان جۇرت ويراننىڭ ۇستىنەن شىعىپ قالسا، عاجاپ پا؟ تەك سوعان شەيىن مىنالاردى ىركە تۇرۋى، اينالدىرىپ جىبەرمەۋى كەرەك...
بيىك توبەنىڭ باسىندا قاراۋىلداي قاقيىپ تۇر. اتتان تۇسكەن جوق. الگىدە پىشىراپ كەتكەن جاۋ باسىن قۇراپتى. تورتكە ءبولىنىپ جان-جاقتان قورشاپ كەلەدى. نۇرتاي ات ۇستىندە، جاعالاي شاۋىپ، ءارقايسىسىنا ءبىر اقىرادى.
بىرەۋى توپتان ءبولىنىپ، ۇزاپ كەتكەن كوشتى بوگەدى. ءبىر تۇيەنى بەرى قايتارىپ ەدى...
باتىر، سوزگە كەل. — نۇرتاي جاقىنداي قويماي، اۋلاقتان ءتىل قاتتى. ءوزىن دە ءتۇسىنىپ تۇرعان شىعارسىڭ. مەن اقتۇلپاردى قۋىپ كەلدىم. ءبىر باسىڭا ازاتتىق. اقتۇلپاردىڭ جۇگەنىن باسىنا ءتۇرىپ، بەرى جىبەر.
— وتتاما، جامان قۇل! ساعان اقتۇلپار كەرەك ەكەن عوي. اۋەلى جەلكەڭنىڭ شۇقىرىن كور! اقتۇلپاردى سوندا الاسىڭ!
جىلقايدار اشۋمەن ايتتى. اتتان ءتۇسىپ جاياۋ قالسا، ودان كەيىن نە بولارىن قۇداي بىلەدى. باتىر ايبات شەگىپ تۇر ەدى.
— كورەرمىز!
نۇرتاي كوش جاققا قامشىسىن شوشايتتى. تۇيە جەتەكتەگەن الگى جىگىت جەلە شوقىراقتاپ كەلىپ قالعان ەكەن. ءمان شەشەسى كوشكە مىنەتىن قاراشا ىنگەن... ەكى جاعىندا سالاقتاعان نە پالەسى ەدى... جىلقايداردىڭ قۇلاعىنا شىڭعىرعان اششى داۋىس جەتتى... تال بۇراۋ تۇسكەن تايلاقتاي باقىرادى. ايتەۋىر ادامنىڭ داۋىسىنا ۇقسامايتىن ەدى.
اپىر-اۋ، مىناۋ قارلىعاش قوي... نەمەرەسى... بوستاننىڭ قىزى... جىلقايدار نەمەرەلەرىنىڭ كيىمىن تانىپ تۇر.
بوستاننىڭ ەكى قىزى قازدىڭ بالاپانىنداي قاتار ءوسىپ كەلە جاتقان... سالاقتاعان سولار ەكەن... بۇرىمدارىن بايلاستىرىپ، ەكەۋىن تۇيەنىڭ ەكى جاعىنا تاستاي سالىپتى. قىزدار جازى اعاشقا قولىمەن جارماسىپ، جان ۇشىرىپ شىڭعىرادى.
جىلقايداردىڭ ءدىتى قاتتى-اق ەدى. باياعى اكەسى سىرلىباي دۇنيە سالعان جولى ءبىر رەت جىلاپتى. ونان سوڭ كوزىنە جاس العان جەرى ەسىندە جوق. مىناۋ سۇمدىق كورىنىس توبە قۇيقاسىن شىمىرلاتتى.
— بوتالارىم-اي!
باتىردىڭ كوزىنەن جاس ىرشىپ شىقتى. اقتۇلپارعا قالاي قامشى سالدى، قاراشوقاتتىڭ باسىنان قالاي شاۋىپ ءتۇستى... ونى ءوزى اڭعارعان جوق. قاراقالپاقتاردىڭ قالىڭ ورتاسىنا قويىپ كەتتى. قارا دويىردى وڭدى-سولدى سىلتەپ ءجۇر...
وڭكەي اتان جىلىك قارۋلى جىگىت جالعىز شالدى قاراشا ىنگەنگە جەتكىزبەدى. قارا سويىل مەن كوك نايزا جان-جاعىنان جاۋىپ كەتتى. سارى شالدىڭ جاساۋراعان كوزى تۇك كورمەيدى. قۇلاعىندا بوتالارىنىڭ داۋىسى، تەك سولارعا جەتكىسى كەلەدى. ءا، ءتۇستىڭ بە قولعا، جىلقايدار؟ نۇرتاي ەر باۋىرعا شىداماسىن ءبىلىپ ەدى. كوشتەگى قىزداردى ادەيى الدىرتتى. جىلقايدارمەن قارسى كەلىپ قالىپ، نايزاسىن توسا بەرگەن... اعىنى قاتتى اقتۇلپار اتىلىپ كەتكەندە، باتىردىڭ كوكىرەك تۇسىنان كوك نايزا كىرش ەتتى.
جىلقايدار ەكى قولىن جايا شالقاسىنان قۇلادى. كوكىرەك سۇيەگى قاق ايرىلعانداي، قاتتى ىشقىنتقان اۋرۋدى ءبىر-اق سەزدى... سودان سوڭ قاراڭعى تۇڭعيىققا، شىم باتقان. ءتوس ايىلى شارت ءۇزىلىپ ەر سىپىرىلىپ تۇسكەندە، اقتۇلپار ۇركە شاپشىپ كەتكەن. قۇلاپ بارا جاتقان دەنەنى قوس اياقتاپ تەپتى.
كوز جاۋىن العان ارام دۇنيە دەمىڭ بىتكەن كۇنى باسقا تەبەدى. نۇرتايدىڭ ءجۇزى قاراكۇرەڭدەنىپ، سىرت اينالدى. الدە كىمنىڭ ايانىشتى ءۇنى قۇلاعىنا ءتيدى.
— وبالداعى-اي! — دەيدى.
سول ءسوز ءوز اۋزىنان شىققانداي، نۇرتايدىڭ قۇلاعى شىڭىلدادى. بۇگىن قانشا جازىقسىز ءجابىر كوردى. ءۇش بىردەي ەردىڭ تۇبىنە جەتتى...
اقتۇلپاردىڭ شىلبىرى قولىندا... ءبىراق كەۋدەسىندە ورەكپىگەن قۋانىشتى سەزە العان جوق. جالعىز قالىپ جالىنباي جان كەشكەن جىلقايدار ... ەسىل ەردى باسقا تەپكەن حايۋان... كوز الدىندا ءالى تۇر. نۇرتاي جان-جاعىنا ماڭگىرە قارايدى.
— جۇرەيىك جىگىتتەر، — دەدى، داۋسى بۋلىعىپ شىقتى.
انەتەي ۇيقىسىنان قورقىپ تۇردى. ءبىر وڭكەي قارا قوي... اقپايدىڭ ارجاعىنداعى قۇمنىڭ ىشىنەن شىعىپ، بەرى قاراي ەرىپ كەلەدى ەكەن. قۇمىرسقاداي قىبىرلايدى... كوكشەكولدىڭ ۇلتانىنداعى جارتۋسىز مولتەگى ەسىنە تۇسكەن انەتەيدىڭ جۇرەگى زىرق ەتتى. قوي قايىرا جۇمسايتىن بالاسى دا جوق، ايقايلاسا داۋىسى شىقپايدى. سوتكەنشە بولماي، قوي دەگەنى سامساعان سارى قولعا اينالىپتى. الدىندا ءابىلقايىر...
وسىدان قىرىق جىل بۇرىن ءولىپ، ەندىگى سۇيەگى قۋراپ قالعان قاھارلى حان... تۇسكە ەنگەنىن ءالى قويمايدى. قاتتى تىكسىنگەن شال ىرسيعان قابىرعاسىن تىر-تىر قاسىنىپ، وڭ جاعىنا اۋناپ ءتۇستى. قارىن تۇتقان تەرەزەنىڭ ورنى قاپ-قارا بولىپ ۇڭىرەيىپ، ەسكى بالشىق ۇيدە كۇلىمسى سىز ءيىسى اڭقيدى. ەندى قاشان ۇزاق ءتۇن اياقتالىپ، ءوزى تاڭ نامازىنا وتىرعانشا وعان ۇيقى جوق. اتەنەي وكىندى.
جاسى جەتپىستىڭ ۇستىنە شىققان قارت حالىق باسىنان كەشكەن ۇلكەن ءبىر دۇربەلەڭ ءداۋىردىڭ كوزى ءتىرى كۋاسىندەي ەدى.
وتكەن كۇن ءبىر كورىنىپ جوعالعان ءتۇس سياقتى. زاۋدە انەتەي اق نايزانى قولعا الىپ، ايقاي سالىپ جاۋعا شاباتىن جاس كۇندەرىن اڭساسا، كوزىنە جاس كەلەدى. ءسويتىپ ەدىم دەسەڭ، ءقازىر كىم نانعانداي؟ اۋىزدان ءتىس، اياق قولدان كۇش كەتتى. قاۋساعان شال... انەتەي ۇزاپ سىرتقا شىقپايدى.
الاسا قاقىرانىڭ اياداي تەرەزەسى بوزامىق تارتتى. ويباي-اۋ، تاڭ اتقانىن دا بايقاماي قالعانى ما؟
— كەمپىر-اۋ، كەمپىر!
كاپىردىڭ ۇيقىسى قانداي قاتتى ەدى. بۇل بايعۇسقا دا سىن جوق... كەشە ەكەۋلەپ تارىنىڭ جەرىن كەتپەندەدى. وندايدا بەينەتتىڭ اۋىر جاعىن قارا كەمپىر كوتەرەدى. انەتەي بيىل قىس سىرقاتتان شىقپاي قويعان. ءبىر كۇن ساۋ وتىرسا، ەكى كۇن توسەك تارتىپ جاتادى... قۇر سۇلدەرى قالدى...
شال ءوزىنىڭ شىن مويىعانىن كەشە جەر كەتپەندەپ ءجۇرىپ بايقادى. بىر-ەكى اتىز شۇقىعان سوڭ وكپەسى قىسىلدى.
— كەمپىر-اۋ، تاڭ اتتى، نامازىڭ قازا بولدى عوي.
ءبىراق كەمپىردىڭ تۇرۋىن كۇتىپ جاتۋعا تاعاتى جەتكەن جوق. قولىندا قۇمان، ءسۇرىنىپ-قابىنىپ دالاعا شىقتى.
كوكجيەكتە تاڭ شاپاعى نارتتاي جانادى. اقپايدىڭ ارجاعىنداعى كەسە قۇمعا كوزى تۇسكەندە الگى كورگەن ءتۇسىن ەسكە العان. كاليما قايتاردى. جىلى توسەكتەن تۇرعان ادام ەتىنە سالقىن سۋ تيگەندە تىتىركەندى. سول جاق ءبۇيىرى سىزداپ اۋىرادى. ءۇش-تورت كۇننەن بەرى اۋا رايى دا سالقىن. قازاقتار ايتا بەرەتىن قۇرالايدىڭ سالقىنى... ەسكى شانشۋى قايتا بىلدىرمەسە جارار ەدى.
شال نامازىن وقىپ بولعاندا، كۇن دە كورىندى.
ۇيگە قاراي بەتتەپ كەلە جاتىپ، كوكشەكولدىڭ ارعى قاباعىنداعى قۇمنىڭ ىرگەسىندە ون شاقتى تۇيەلى كوشكە كوزى ءتۇستى. ارتىندا جەر قايىسقان قالىڭ جىلقى كورىنەدى. پاي-پاي، باي اۋىل ەكەن-اۋ... ءبىراق بۇل كەزدە قازاقتار قىردان سىرعا قاراي كوشە بەرمەۋشى ەدى؟ ءوزىن جاۋ قۋعاننان امان ەمەس قوي... ءبىر ايەلدىڭ سىڭسىعان داۋىسى ەستىلدى. جىپ-جىڭىشكە نازىك ءۇن قۇلاعىنا تالىپ جەتەدى. باسە، باسە... ءسىرا، قارالى كوش بولدى عوي... بىرەۋى ولگەن...
— اسسالاۋمالايكۇم!
— اليكۇم...
تۋ سىرتىنان بىرەۋ قاپسىرا قۇشاقتاي العاندا، بي شوشىپ كەتتى. بۇرىلعانشا بولعان جوق، كۇرەكتەي ەكى الاقان قولىنان شاپ بەردى. كوك كوز سارى جىگىت سىلق-سىلق كۇلەدى. ال تۇقىل يەگىندە ءبىر تال قىل جوق ەدى.
— ەي، ەي، ءومىرقۇلمىسىڭ؟! — انەتەيدىڭ داۋسىندا قۋانىش بىلىنەدى.
— قاشان كەلىپ قالدىڭ؟ جەر استىنان شىقتىڭ با؟
— جەردىڭ ۇستىندەمىن، اعا، مامىتتىڭ ۇيىنەن شىقتىم. ەكى ءجۇز قاپ تارى العان بايدىڭ ءۇيى تۇرعاندا، باسقا جۇرتتى مەنسىنەم بە؟ بىلتىرعى كەۋسەنىمدى بيىل سۇراي كەلىپ ەدىم. قىرىق سيىرى باتپاققا باتىپ قالىپ، جىلاپ وتىر ەكەن. تۇنىمەن ىشەگىم شۇرىلداپ شىقتى.
ءومىرقۇلدىڭ قۋ تىلىنە تۇسىنگەن انەتەي جىمىڭ-جىمىڭ كۇلەدى. بەلگىلى لاققى... شارۋا باقپايدى، ەگىن سالمايدى. قاي اۋىلدا اس، كىمنىڭ ۇيىندە توي — ءومىرقۇل سول جەردەن تابىلادى.
اقيرەكتەگى ەلگە بىلتىردان بەرى ات ءىزىن سالعان جوق-تى. انەتەي ونىڭ كۇلكىسىن ساعىنىپ قالىپتى.
— ۋا-حا-حا-حا!
— جالعىز قالعان سوڭ ويىڭا ارنەمە تۇسەدى ەكەن. الداپ سوعا ما دەپ تە قاۋىپتەندىم. اق ادال مالىمنىڭ ەركەك — ۇرعاشىسىن ايىرىپ قويعىم كەلىپ ەدى. — ءومىرقۇلدىڭ بەتى بۇلك ەتپەيدى. — سورلى باسىم، باسى ءبۇتىن ايىرىلدىم.
ۋا-حا-قانىڭ ۇستىنە مامىت كەلدى. ءبيدىڭ ءجۇزى كۇپ-كۇرەڭ، انەتەيدى سىرتقا شاقىردى.
— بي اعا، ماسقارا بولدىق! — مامىتتىڭ ءۇنى دىرىلدەي شىعادى. — نۇرتاي جىلقايداردى ءولتىرىپتى!
— جىلقايدار؟..
— كادىمگى باتىر جىلقايدار. بىلتىر اقتۇلپاردى ۇرلاتىپ الدىرادى ەكەن. نۇرتاي ءىزىن شىعارىپ كەلىپتى...
انەتەيدىڭ ەسىنە ماناعى كوش ءتۇستى.
— قاشان ءولتىرىپ ءجۇر؟
— ونىسىن بىلمەدىم...
مامىت جالتاردى. بۇدان ءبىر اپتا بۇرىن تىقى شاقىرتىپ، كەڭەسكە قاتىسقانىن دا جاسىرىپ تۇر. قاراقالپاق بيلەرى الاۋىز ەدى. الدىمەن مامىت... سىر بويىنداعى ازعانتاي اۋىل قازاقتارمەن كورشى وتىر. سويىل جۇرتتان بۇرىن سولارعا تيەدى. نۇرتايدىڭ بالە شاقىرا كەلگەنىن ەسىتكەندە قاتتى تىكسىندى...
مامىت جاسىرىنىپ بارىپ، جاسىرىنىپ قايتقان. نۇرتايدىڭ قاشان اتتاناتىنىنان حابارسىز ەدى. تاڭەرتەڭ اقپايدىڭ ۇستىنەن اسقان كوپ جىلقىنى كورىپ جۇرەگى سۋ ەتتى. الگىدە جورامالمەن ايتتى. جورتۋىلشىلاردىڭ ارتىنان جەتىپ، انىعىن بىلۋگە دە باتىلى بارعان جوق. سونشا جىلقى، ون تۇيەگە باستىرىپ ارتقان قازينە... تۇتقىن قىزدارى بار... جىلقايدار كوزى تىرىدە اۋىلىن شاپتىرىپ قويىپ، قاراپ وتىرماق ەمەس...
داعدارعان ەكەۋدىڭ سىرتىندا ات تۇياعىنىڭ ءدۇرسىلى ەستىلىپ، ءماتنياز كورىندى. اتتان دومالاي ءتۇسىپ جاتىر.
— قىرعىن، قىرعىن! — ءوزى قالش-قالش ەتەدى. — نۇرتاي جىلقايداردى شاۋىپ قايتتى. ەكى بالاسى مەن ءوزىن ءولتىرىپتى. ەكى قىزىن تۇتقىنداپ كەلە جاتىر. اقنازار ايتتى! «ەستەرىڭ باردا، ىرگە اۋدارىڭدار» دەيدى ماعان.
بۇل كەزدە ۇيدە وتىرعاندار دا شىققان. جۇرت بىر-بىرىنە كەزەك بەرمەي داۋرىعىسىپ كەتتى.
— ءبۇلدىرىپ قايتتىق، بالەسى سەندەرگە دەگەنى عوي!
— ەندى شاپقىنشىلىق باستالدى!
— شاۋىپ نەمدى الادى؟ - دەدى ساعىندىق كەكەتىپ. - قورىقسا — بايلار قورىقسىن!
— سوندا مەنى شاۋىپ جاتادى، سەن قىزىعىنا قاراپ وتىرادى ەكەنسىڭ عوي! — مامىت ونىڭ ءسوزىن كىدى الدى.
— Ay، اعايىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟ - ءماتنياز دەگبىرى كەتىپ جۇرتتى اسىقتىردى. — ۇستىمىزگە جاۋ كەلسە، كەدەي-بايىڭدى ايىرىپ تۇرماس. ادامى ءولىپ وشىككەن قازاق نە تىڭدايدى!
— باسە دەسەيشى!
— بي اعا، سەن نە ايتاسىڭ؟ — شاراسى تاۋسىلعان مامىت انەتەيدىڭ اۋزىنا قارايدى.
— مىنا بالەنىڭ الدىن الماي بولمايدى. قازاقتارعا ادام ەمۋ كەرەك.
— ءسىز باراسىز. قازاقتار اتاعىڭىزدى بىلەدى. اتىڭىزدى سىيلايدى. تانىس-تامىرىڭىز كوپ...
— ەي، شىراعىم-اي، باياعى انەتەي عوي دەمەسەڭ، بىزدە نە قاۋقار قالدى؟ — دەپ بي كۇرسىندى. — ءبىراق بارامىن. ايدەربەك اۋىلدارى ەندىگى جاز جايلاۋعا شىعار. شىقىمان، كوكشوقات ماڭىندا وتىراتىن ەدى... قارا ەسەك قانشا جەرگە اپارادى؟ ماعان ءبىر ءتاۋىر ات تاۋىپ بەر.
— كوك جۇلىن قورادا، ەرتتەتىپ قويدىم. — مامىت ەتەگىن قاعىنىپ ورنىنان تۇردى.
— ەي، ەي، باتىر! — ءسوز اڭعارىن باعىپ وتىرعان ءومىرقۇل ونىڭ الدىن كەس-كەستەدى. — قازاقتا مەن بىلمەيتىن بي جوق. بي اعامدى جالعىز جىبەرمەيىك. ماعان ات تاۋىپ بەر.
— قاتىنىمدى مىنە عوي! — مامىت اشۋ شاقىردى.
— ەندەشە قايتەم، ءبيدىڭ ارتىنان جاياۋ جورتارمىن.
— سەنىڭ كوكەيىڭدى تەسىپ تۇرعان جاس باعلاننىڭ ەتى عوي...
— قازاقتار ءوزىڭدى سويىپ جۇرمەسىن!
— ۇلكەن ۋاي-ۋاي سوندا بولار...
جىگىتتەر ءومىرقۇلدى ءبىراز جەرگە شىعارىپ سالدى.
سول ەكى ارادا كوك جۇلىندى سەكىرتىپ مامىت تا كەلدى. انەتەي جولعا شىقتى. شالدىڭ ىزىندە شاپانى جالپىلداپ ءومىرقۇل بارادى. مامىتتىڭ ءسوزىن قۇلاعىنا قىستىرعان جوق.
— قىرىق سيىرىڭ قوراڭدا، مەنەن قازاقتىڭ قوناقاسىسىن قىزعاناسىڭ با؟ — دەپ كەيىدى. — بي اعامنان مەنىڭ كەلە الماي قالعانىمدى ەسىتسە، تابەكەڭنىڭ بالالارى وكىنەدى عوي.
الدا كوك اتتى اتەنەي، ارتىندا ءومىرقۇل، اتتىلى جاياۋ ەكەۋى اقيرەك جوتاسىنا كوتەرىلگەندە ءتۇس قايتىپ ەدى.
اۋىل كوزدەن تاسا بولعان سوڭ، اتەنەي اتتىڭ باسىن تارتتى. ارتىنداعى ءومىرقۇلدى توسىپ تۇر.
— ءاي، قۇرعىر، مىنگەس ەندى!
— ءوزىم دە اسىعىپ كەلە جاتىرمىن. — ءومىرقۇل كوك جۇلىننىڭ ساۋىرىنا ىرعىدى. — ۋا-حا-حانىڭ كوكەسى ەندى بولعان شىعار!
* * *
بەكق ۇلىنىڭ جەتەگىندەگى تورى اتقا قاراپ تۇرىپ، انەتەي قومسىنىپ قالدى. قىستان جۇدەۋ شىعىپ، كوكتەم تۋا قويشىنىڭ استىنا تۇسكەنى كورىنىپ تۇر. قابىرعاسى ىرسيعان كارى تورى ات باسى سالبىراپ اياعىن شاۋ باسادى.
كوك جۇلىننىڭ ارقاسىندا جالعىز تەرلىك قالدىرىپ، كوك باس ەردى تورىعا اۋىستىرىپ سالدى. جامان دا بولسا ءوز مالى عوي... انەتەي تورىنى ءمىنىپ قايتقىسى كەلىپ تۇر. وسى ارادا كۇتپەگەن جاعداي كەزدەسىپ، جۇرتتى كۇلكىگە قارىق قىلدى.
ەرتەلى بەكق ۇلىنىڭ قاسىندا، ات ەرتتەۋدىڭ قىزىعىنا قاراپ تۇرعان ءومىرقۇل ۇزەڭگىگە اياعىن سالدى. اتقا سول جاعىنان مىنەدى. ۇزەڭگىگە سول اياقتىڭ ورنىنا وڭ اياعىن سالعان ءومىرقۇل، اتتىڭ ۇستىنە قارعىپ شىققاندا ءوزىنىڭ تەرىس قاراپ وتىرعانىن كورىپ، تاڭ-تاماشا قالدى.
— بۇنىسى قالاي بولعانى؟ — دەيدى.
تورى اتتى قومسىنعان لاققى، بەكقۇلىنى مازاقتاپ تۇرعانىن انەتەي عانا ءتۇسىندى. دوس بەرگەننىڭ تىسىنە قارامايدى. ءبىراق اڭقاۋ بەكق ۇلى تۇك اڭعارعان جوق. «ات ءمىنىپ كورمەگەن كورگەنسىز قاراقالپاقتىڭ ىسىنە» ءماز بولىپ، كۇلكىدەن ىشەك-سىلەسى قاتىپ قۇلاي كەتتى. ءومىرقۇلدىڭ ءوزى دە كۇلكى، ءسوزى دە كۇلكى، كەشەلى بەرى جۇرتتىڭ ەزۋىن جيدىرعان جوق-تى. كەتەر جەردە تاعى دا قارىق قىلدى.
ءومىرقۇل بىلاي شىققان سوڭ، انەتەيدى قاجادى.
— وسى نە ءبىتىرىپ قايتتىق؟ - بيگە الاقانىن جايادى.
— تاڭسىققوجا مىندەتىنە الدى عوي. مەنىڭ سالەمىمدى جىلقامانعا دا ايتاتىن بولدى...
— بيلەردىڭ ءىسى وسى عوي — دەيدى، شابان تورىدان وزىپ كەتپەس ءۇشىن، كوك جۇلىندى شاۋجايلاپ قويادى. - ەل تىنىشتىعىن ويلاعان بولىپ جۇرەدى. ءوزىنىڭ كومەكەيىن دە ۇمىتپايدى. ەندى نۇرتاي قاسقانىڭ باسى جىلقاماننىڭ قانجىعاسىندا كەتپەگەن نەسى قالدى؟ مىنا تورى ات تەگىن دەيسىڭ بە، سونىڭ وتەۋىنە كەلىپ وتىر عوي. سورلى باسىم-اي! — دەپ كۇڭىرەندى.
ءومىرقۇلدىڭ جاعى تىنبايدى. بىلاي شىققان سول باي اۋىلدا قالا تۇرماعانىنا وكىندى. كەشەگى سەمىز قويدىڭ مايلى جامباسىن ەسكە العاندا، اۋزىنىڭ سىلەكەيى شۇبىرادى.
تورى اتتىڭ ءجۇرىسى جايسىز ەكەن. ىلديعا قاراي تۇسكەن سايىن سولق-سولق جەلەدى.انەتەيدىڭ تىنىشى كەتتى.
قامىستى كولىنىڭ باسىندا كەدەيلەۋ قازاق اۋىلىندا قونىپ، ات شىلدىردى. جاقايىم ىشىندە توقال اسانعا قاراعان ءۇش-تورت ءۇي ەكەن. ۇزاق كوشىپ جايلاۋعا شىعاتىن كولىك جوق. ازعانتاي قويدىڭ جايىنا قاراپ، قول ساعالاپ وتىر. قامىستىنىڭ سۋى بيىل دالاعا شىعىپ كەتىپتى. جاعالاي جاسىل قۇراق، جايىلعان جىلقىنىڭ جونى كورىنبەيدى. جەر وت ەدى.
جولاۋشىلار بۇل اۋىلدان ەرتەرەك اتتاندى.
اقيرەكتىڭ جوتاسى كورىنگەندە كۇن ساسكە ەدى.
ەتەكتە دومالاقكول جارقىرايدى.
جاعاعا جاقىن توبەنىڭ باۋرايىندا قوڭىرقايلاۋ ەكى ءۇي سەكسيىپ تۇر. ەسىكتىڭ الدىندا ءۇش-تورت جىلقى كورىنەدى.
— جامان كۇرجىباي بايىپتى عوي، بي اعا. جەلىسىندەگى ءۇش قۇلىندى كوردىڭ بە؟ — ءومىرقۇل كوك جۇلىننىڭ تىزگىنىن تارتتى. — قىمىز ىشكىم كەلىپ، اڭسارىم اۋىپ تۇرعانىن قاراشى. كۇن كۇيىپ تۇر. مىنا اۋىلدا كىدىرىپ، ات شالدىرايىق، بي اعا.
كۇرجىبايدىڭ ءتۇبى — ءۇيسىن. ءابىلقايىردىڭ تۇسىندا جۇڭگو قولاستىنداعى ءبىر اۋىل قاشا كوشىپ، كىشى ءجۇزدىڭ ىشىنە كەلەدى. ءار جەردە تاراپ جۇرگەن ءۇيسىن-قاڭلىلار كەزدەسەتىن ەدى. بىرەۋ-جارىم قىرعىزدار دا تابىلادى.
جەتىسۋدىڭ ماڭىندا وسكەن قازاققا ديقانشىلىق تانىس كاسىپ. ءبىر جۇتقا ۇشىرعان جىلى، قولىنداعى مال تۇياعىنان ايرىلعان كۇرجىبايدىڭ اكەسى اقيرەكتىڭ استىنا قۇلايدى. ەنەسەيمەن بۇرىن دا اياق-تاباق قاتىسى بولسا كەرەك... بوس جاتقان دومالاقكولدىڭ باسىنان قىستاۋ باسىپ، جاز جەر كەتپەندەپ تارى سالىپ، كاسىپ قىلادى. كۇرجىبايلار بىرتە-بىرتە قاراقالپاقتىڭ ىشىنە ءسىڭىسىپ بارا جاتىر ەدى...
ونان بەرى دە وتىز جىلداي ۋاقىت ءوتىپتى. بۇل كۇندە كۇرجىبايدىڭ جاسى ەلۋدىڭ ۇستىنە شىقتى. جاز تارى سالادى. ءبىر جاعىنان اتا كاسىبىن دە ۇمىتپاي، ءبىر-جار مال ۇستايدى. ادامعا ازارى جوق، مومىن كۇرجىبايدا باسقانىڭ دا شارۋاسى جوق. قوڭدانىپ قالعانى راس ەدى...
كۇرجىبايدىڭ قاتىنى ماساتى قاراقالپاق قىزى. انەتەيدى تانىپ، كوزىنە جاس الدى.
— كۇيەۋ بالاڭ اۋىلدا جوق، اعا. بۇرىن قوي ۇستاۋشى ەدىك. ەكى جىلدان بەرى ەسىگىمىزدىڭ الدىنا جەلى تارتىلىپ، قۇلىن بايلاندى. كۇيەۋدىڭ مالى جاندى. بىلتىر ءبىر ىنگەندى بولدىق. بوتالاپ تۇر. سىر بويىندا تۇيەنىڭ شوپتەن تاباتىنى بار عوي. ونىڭ جاعدايىن ىستەپ، جايلاۋعا كوشۋگە تارىمىزدى قيمايمىز. جالعىز ىنگەندى قوسامىن دەپ، پالۋانداردىڭ اۋىلىنا كەتىپ ەدى. كەشە كەتكەن. امان بولسا، كەشكە دەيىن كەلىپ قالار. وتىرىڭدار، سىباعالى مالىڭ بار...
ماساتى بار شىنىن اقتارىپ وتىر. قىز كەزىندەگىدەي ەمەس، جالپايىپ سەمىرىپتى. ءۇيدىڭ شارۋاسىن ءوزى جايعاراتىنى كورىنىپ تۇر، ءجۇزىن كۇن شالىپ كۇرەڭ تارتقان.
— راحمەت، اينالايىن. ءبىز كوپ كىدىرمەيمىز. اۋىلعا اسىعىپ كەلە جاتىر ەدىك...
انەتەي ماساتىنىڭ ءسوزىن تىڭداپ وتىرىپ، بۇل اۋىلدىڭ نۇرتاي سالعان ىلاڭنان حابارسىز ەكەنىن اڭعاردى. ءوزى دە ايتقان جوق. جالعىز ءۇي، بالا-شاعا قورقىپ جۇرەر...
— ماقپال اينالايىن، اتاڭا قىمىز اپەر.
ماساتى ءشيدىڭ ىشىندە سارى سابانى كۇرپ-كۇرپ پىسەدى. بابىندا تۇرعان قىمىزدىڭ ءيىسى ءۇيدىڭ ءىشىن الىپ كەتتى. ءومىرقۇل جىبىرلاي بەرگەن مۇرىنىن ۋقالاپ قويادى.
ون جاسار ماقپال قىز ۇلگىسىمەن كيىندىرىپ قويعان قۋىرشاققا ۇقسايدى. قىز سالتىن جاساپ، باسىنا كامشات بورىك كيگىزىپتى. قاپ-قارا كوزى تۇڭعيىق سۋدىڭ بەتىندەي مولدىرەيدى. ءبىر توستاعان قىمىزدى ارەڭ كوتەرىپ كەلە جاتقانداي، بەلى مايىسقاندا، اققۇبا جۇزىندە نۇر تولقىپ تۇردى.
انەتەي مامىت جالعىز بالاسى جابىعا كۇرجىبايدىڭ قىزىن ايتتىرىپتى دەپ ەستيتىن ەدى. ەنەسەي ءبيدىڭ تۇقىمى جامان كۇرجىبايدىڭ قىزىنا قالاي اياق سالادى دەپ جۇرسە... ماقپال سۇلۋ بولىپ ءوسىپ كەلەدى ەكەن. ءارى تاربيەلى كورىنەدى. مامىت كوڭىلى جۇيرىك بالەكەت قوي... التىندى تانىپتى... ماقپالدىڭ كورسەتكەن قىزمەتىنە كارى ءبيدىڭ كوڭىلى تولدى.
ءماستاتتاعى اۋىل مەن دومالاقكولدىڭ اراسى ون شاقىرىم جەر. اقيرەكتى اسىپ تۇسسە، ءۇيدىڭ توبەسى كورىنەدى. بيىك جوتانى قيالاي ورلەپ باسىنا شىققانشا عانا، ارجاعى تەپ-تەگىس جازىق، اياعىڭدى شىق ىلمەيدى. مال تۇياعى تيمەي تەل وسكەن تاۋ باسىنىڭ اق جۋسانى اتتىڭ تىزەلىگىنەن كەلەتىن ەدى. بيىك قىردىڭ باسىندا اڭقىلداپ سوققان اڭىزاق جەل قويىن-قونىشىڭدى ارالاپ، تەرشىگەن دەنە سالقىنداپ قالدى.
— ... باياعى ەنەسەي اتام ولەرىندە...
ءومىرقۇل تاعى ءبىر حيكايانىڭ قىزىعىنا ءتۇسىپ كەتكەن. شىقىماننان شىققالى ەكىنشى كۇن، ءالى اۋزىنا تىنىم جوق. ويپىراي، نەتكەن زارجاق ەدى. انەتەي جىميىپ قويدى. ەنەسەي ولەتىندەگى لاقتىڭ وقيعاسى ەسىنە ءتۇسىپ ەدى.
— ماعان بەرگەن لاعىڭ ەركەك پە ەدى، ۋاي-ۋاي... - انەتەي ءومىرقۇلدى كەلەكەلەپ كەڭك-كەڭك كۇلدى.
— ءومىرى ءومىرقۇلدىڭ ەسىگىندە ءبىر تۇياق بىتكەنى ەكەن. ءوزىڭ بولساڭ قايتەر ەدىڭ؟ جالعىز لاق. ونىڭ دا ەركەك-ۇرعاشىسىن بىلمەيسىڭ. ۇيدە شىداپ جاتىپ كورەر بولساڭ!
— بەلگىلى لاققى، كوپشىلىكتى كورگەن سوڭ ارقاڭ قوزىپ كەتكەن عوي. ونان دا شىنىڭدى ايتپايسىڭ با؟
— قۇداي ساقتاسىن، ەنەسەي اتامنىڭ جانازاسىندا كۇلكى ىزدەپ ماعان نە كورىنىپتى؟ — ءومىرقۇل شىنىمەن شىجبالاقتاپ كەلە جاتقانداي كورىندى. — ءبىراق مامىتتىڭ كوڭىلىنە كەلەدى-اۋ دەيمىن. باسى سول ەكەن، مەنىمەن جوندەپ امانداسۋدى قويدى عوي. كەشە ون جىلدان بەرى ەسىگىن اشقانىم ەكەن. قاتىقسىز قارا كوجە بەردى. اكەسى ەنەسەيدى مەن ولتىرگەنىم جوق، اجالىنان ءولدى، — سودان سوڭ تامساندى. — شىركىن، قازاقتاردى ايت! ەكەۋمىزگە ءبىر قويدى جايراتتى دا سالدى. «اتا قورازدى سوياسىڭ، ارتقى كوشەگە اۋىز تيگىزبەيسىڭ» دەپ توبەلەس شىعاراتىن وسى قاي قاراقالپاق ەدى، بي اعا؟
انەتەي جىمىڭ ەتتى. ءومىرقۇل قازاقتى ماقتاپ، قاراقالپاقتى داتتاعاندا، ءبيدىڭ نامىسىنا تيگىسى كەلىپ ايتاتىن ەدى. قازاق جانىنىڭ دارقاندىعىن، قازاق داستارقانىنىڭ مىرزالىعىن بۇل بىلمەي مە ەكەن؟ اتا قورازدان اۋىز تيگىسى كەلسە، قاراقالپاقتىڭ دا كەڭ پەيىلدىلىگى. جالعىز كۇلشەسىن ءبولىپ جەيتىن كورشى جومارتتىعى ەكىنىڭ بىرىندە كەزدەسە بەرمەس. قاراقالپاق قوناعىنا قوي سويا الماسا، ساراڭدىعى ەمەس، تاپپاعان سوڭ قايتەدى؟ جەر ەمشەگىن ەمگەن حالىق، باسى ارتىق مال ۇستامايدى. ەگىننىڭ كوگىن ايالاعان ادام مال تۇياعىنا تۇرشىگە قارايدى. جالعىز سيىرىنىڭ باسپاعىن قاي قوناعىنا سويىپ بەرەدى؟ ايتپەسە، قۇدايى مەيماننان داعاراسىن ايايتىن قاراقالپاق بالاسى جوق. ءاي، اڭقىلداعىم، سونى تۇسىنسەڭ ەتتى بولماعاندا!
بي كوكەيىندەگى ويىن سىرتقا شىعارىپ ايتقان جوق. ونىمەن ءومىرقۇلدى سوزدەن توسۋىڭ قيىن ەدى.
ماستەتتىڭ توبەسى كورىنگەندە، ەكى اتتى اۋليەنىڭ تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتقان. انەتەيدىڭ ەرنى قىبىرلايدى. كىشكەنتايىنان كوزى اشىق اۋليە، قۇمالاقشى باقسىعا كۇدىكپەن قارايتىن بي ارىستانباپتىڭ اتاعىن سىيلايدى. ولاي-بۇلاي وتكەندە، «قۇلقۋاللاسىن» اياپ قالعان ەمەس.
- انەتەي اعا، اناۋ سۇمدىقتى قاراڭىز!
بۇل جەردەن مىنا شەتى اقپاي، انا شەتى ۇكىلىساي اينالاسى الپىس-جەتپىس شاقىرىم اقيرەك القابى الاقانداعىداي كورىنەتىن ەدى. ءومىرقۇلدىڭ سوزىنەن جۇرەگى تىكسىنگەن انەتەي اياتتان جاڭىلدى. الدىندا قۇلاما جار، اتتى كىسى قيالاي جۇرەدى. تورىنىڭ باسىن ىركە بەرگەن...
ءومىرقۇلدىڭ زارەسىن ۇشىرعان سۇمدىق الىستا ەمەس، اياعىنىڭ استىندا ەكەن. مامىتتىڭ اۋىلىندا قاپتاعان اتتىلار.. بىرەۋ-جارىم جوستىرا شاپقان جىگىتتەر كورىندى. الدە قاراقالپاقتار ەلەۋرەسە باستاعانى ما؟ جوق! اقيرەكتىڭ استىنداعى ازعانتاي ەلگە مۇنشا جىگىت قايدان ءبىتسىن-اۋ! جۇرتتا بۇت ارتار دا جوق... شالدىڭ ۇرەيلەنگەن كوزىنە قىستاۋ ءۇستىن باسقا اتتىلار قاراقۇرىم حالىق بولىپ ەلەستەپ ەدى.
— اپىر-اي، بۇلىكتىڭ باستالعانى ما؟ — دەگەندە داۋىسى دىرىلدەپ كەتتى. — مىنالار قازاقتار عوي!
— ويباي-اۋ، سونى ايتىپ تۇرعانىم جوق پا؟!
— ادام امان بولسا ەتتى. ءومىرقۇل، جۇرەيىكشى! — انەتەي جامان تورىنى شاۋجايلاي باستادى.
— ءالى قازاقتار ءوزىمىزدى جازىم قىلىپ جۇرەر. - ءومىرقۇل اتتان ءتۇستى. — بيەكە، اسىقساڭىز بارا بەرىڭىز، مەن قارىزىمنان قۇتىلۋىم كەرەك، — دەيدى داڭعىرلاي سويلەپ.
— ەي، سەن نە دەپ تۇرسىڭ؟
— ماساتى اپامنىڭ قىمىزى ساۋمال ەكەن. ىشىمە جاقپادى.
— ءوي، قۇرى!
انەتەي شابان تورىنى ەكى بۇيىرگە تەپكىلەيدى. تىپ-تىك جار قاباقتان تۇسەردە اتتىڭ ارتقى اياقتارى تالتاقتاپ كەتتى.
مامىتتىڭ اۋىلىن باسقان بالتالى جاقايىم بەسباسباي باتىردىڭ جىگىتتەرى ەدى.
جىلقامان باتىر باستاعان ءجۇز جىگىت جاڭادارياعا بەت الىپ اتتانعاندا، بەسباسباي ىركىلىپ قالا بەرگەن. حابارسىز جاتقان اۋىلداردى قۇلاقتاندىرۋدى مىندەتكە الدى. ءارى سىرداريانىڭ قۇيىلىسىندا جيىرما شاقتى اۋىل قاراقالپاق بار... مۇمكىن، جاڭاداريالىقتارمەن جەڭ ۇشىنان جالعاسىپ جاتقان شىعار. قازاقتار اتتانىپ كەتكەنىن ەستىپ، قوسقا شاۋىپ جۇرمەسىن...
بەسباسبايدىڭ قاسىندا بەس جىگىت كەشەدەن بەرى قۇمنىڭ ىشىندەگى اۋىلداردى ارىلتىپ شىقتى. تۇندەلەتىپ نۇرلىبايدىڭ سىرتىنداعى بيداي باتىردىڭ اۋىلىنا جەتكەن. ايدەربەك ىشىندە التىنباي اتالىعى مال باققان شارۋا ەدى. جىلقايداردىڭ جاماناتىن ەندى ەستىپ، قايدا بارارىن بىلمەي وتىر ەكەن. بيداي جىلقاماننىڭ اتتانىپ كەتكەنىن بىلگەن سوڭ ەلەڭدەدى.
— جىگىتتەردى جيناپ، باتىردىڭ ارتىنان جەتۋ كەرەك شىعار...
— وعان ساسپا! — بەسباسباي ءوز ءسوزىن جىلقاماننىڭ بۇيرىعى ەتىپ جەتكىزدى. — باتىر بىزگە سىر بويىنداعى قاراقالپاقتاردان ساق بولۋدى تاپسىردى. جولداعى اۋىلداردان جىگىت جيناپ كەلەم. ەرتەڭ قاراقالپاق قىستاۋلارىن بىر-بىرلەپ ءسۇزىپ شىعارمىز. سونان سوڭ جىلقامان اعامنىڭ ارتىنان جەتەرمىز. ولار سارامان قوسادا ەرۋ بولىپ، باس-اياعىن جيناقتايدى...
شەكتىنىڭ مول رۋى بولەك اۋىلدارىنا ادام كەتكەنىن ايتتى.
بۇگىن ەرتەڭگىسىن بيدايدىڭ اۋىلىنان شىققاندا، بەسباسبايدىڭ سوڭىندا ءبىر جۇزدەي جىگىت بار ەدى.
مامىتتىڭ اۋىلىن قاپىدا باستى...
ءبىر جىگىت كوكشەكولدىڭ ۇلتانىنداعى سيىرلاردى قۋىپ كەلەدى. مامىتتىڭ قارا قاسقالارى... حايۋان نە ءبىلىپ جاتىر؟ ەنەسىن كورگەن سوڭ، ءۇيدىڭ سىرتىندا جايىلىپ جۇرگەن بۇزاۋلار جامىراي شاپتى. اۋىل ءۇستى ازان-قازان... سيىرلارعا ارالاسا، قىستاۋعا انەتەي دە كىردى.
مامىتتىڭ قوراسىندا شاڭ-شۇڭ داۋىس شىعادى.
— سوق، اياما!
بەسباسبايدى بۇل ءوڭىردىڭ قاراقالپاقتارى تۇگەل بىلەتىن ەدى. كۇزدى كۇنى كەۋسەن سۇراي كەلگەندە، قىرمانداعىلاردى قىرىپ كەتە جازدايدى...
بۇل اۋىلداعىلار زاپى بولعان.
بەسباسبايدىڭ بەتى كوكپەڭبەك، قالشىلداپ تۇر.
مامىتتىڭ قۇيرىعى جالاڭاش، كويلەگى باسىنا ءتۇرىلىپتى. باتىردى ەتپەتىنەن سالىپ، ەكى جىگىت باسىپ وتىر. قاسىندا ون ءتورت جاسار بالاسى جابى جاتىر ەدى. جاس بالانىڭ اق ماقتاداي ەتىنە قامشىنىڭ ءىزى قىپ-قىزىل بولىپ تۇرىپ قالعان.
انەتەي جابىنى قۇشاقتاي قۇلادى.
— اراشا، اراشا!
دۇرە سوعىپ وتىرعان بوج قارا گۇج ەتتى.
— ءاي، مىناۋىڭ كىم!؟
— قاڭعالاقتاپ قايدان شىعا كەلدى!؟
— بۇعان دا بۇيىرىپ تۇرعان بىردەڭە بار شىعار...
بەسباسباي ارس ەتىپ، قامشىسىن كوتەرىپ الدى.
— توقتا!
قالىڭ ساقالدى ءتورتباق قارا كىسى بەسباسبايدىڭ الدىن كەس-كەستەپ قۇشاعىن جايا بەردى. بۇل بيداي باتىر ەدى. انەتەيدىڭ ايدەربەك اۋىلدارىمەن اياق-تاباق قاتىسى بار. بيداي انەتەيدى تانيدى. بەسباسبايدىڭ اكەسىندەي ادامعا قامشى كوتەرگەنى سۇمدىق كورىندى.
— بيداي اعا، الدىمدى كەسىپ نەعىلاسىڭ؟! الدە قاراقالپاقتىڭ جوقشىسى سەن بولماقپىسىڭ؟
— باسقا قاراقالپاعىڭ دا جەتىپ جاتىر عوي. كارى كىسىگە ۇمتىلعانىنا جول بولسىن. الدە تانىماي تۇرمىسىڭ؟ انەتەي ءمىرى ءارۋاقتاي، قاراقالپاقتاعى جالعىز شال عوي...
— ءاي، جامان قاراقالپاعىڭدى اۋليە قىلا بەرمەشى! جىلقايدار شال ەمەس پە ەدى؟ نۇرتايدىڭ قولى قالتىراعان جوق!
— بۇل جىلقايدار ەمەس. سەن ەكەۋمىز نۇرتاي ەمەسپىز. مەن ارىنسىز قامشى سىلتەتپەيمىن!
جاسى ۇلكەن بيداي ومىراۋلاپ كەتكەن. بەسباسبايدىڭ قولىنا جاس جىگىت باركەلەت شاپ بەردى. ەڭگەزەردەي ءىرى باركەلەت بيداي باتىردىڭ تۋىسى، جاۋىرىنى جەرگە تيمەگەن بالۋان جىگىت ەدى.
— اسقىنبا، بەسباسباي! كۇشىڭ اسسا نۇرتايدى قۋمايمىسىڭ! قاتىن-بالاعا قامشى ءۇيىرىپ، جىلقايداردىڭ كەگى قايتپاس!
— ايدەربەك اتامنىڭ بالالارى، سىرىڭ اشىلدى. قاراقالپاقتان كەۋسەن ءىشىپ كۇن كورىپ، تاڭدايلارىنا تاتىعان ەكەن!
— كەۋسەن سۇراپ قانعيتىن كىم ەكەنىن قۇداي ءبىلىپ تۇرعان-دى. قارعا ءوز اتىن ءوزى شاقىرادى. — دەدى بيداي اشۋ شاقىرىپ. — وتتاعان ءسوزدى قويسايشى، بەسباسباي!
— كورەرمىز، ايدەربەك! قاراقالپاقتى ءبىرىڭ قورعاپ، ءبىرىڭ قالقان بولساڭدار، كورەرمىز!
— كۇش كورسەتىپ قايتەسىڭ، بەسباسباي!.. — باركەلەت ونىڭ قولىن قايىرىڭقىراپ، كەيىن شەگىندىردى.
دۇرە توقتادى. بىرەۋلەر جابىنى تۇرعىزىپ جاتىر. بالانىڭ ءجۇزى سۇپ-سۇر، كوزىنە جاس الماعان ەكەن. مامىت جىلاپ ءجۇر. جالاڭاش ەتىنە قامشى تيگەنى ءبىرىنشى رەت ەدى.
بەسباسباي قاراسىن باتىرىپتى. قورانىڭ سىرتىندا بايدىڭ قارا قاسقا سيىرلارى بولىسكە ءتۇسىپ جاتىر.
— ايدەربەك اتامنىڭ بالالارى، سىباعالارىڭدى الىڭدار!
قورادان شىققان بيداي باتىر سيىرلارعا قايىرىلعان دا جوق.
بەسباسبايدىڭ وزىنە تيگەن وتىز سيىردى ءبىر جىگىتتىڭ الدىنا سالىپ، اۋىلىنا قايتاردى.
سەكسەن جىگىت ەكى جارىلىپ، قورانىڭ ەكى جاعىندا تۇر.
— ەندى قۇمبازار تارتامىز! — دەدى بەسباسباي اڭگىرلەپ. — ال، كەتتىك، جىگىتتەر!
— ءبىزدىڭ جولىمىز وسى جەردەن ايىرىلادى! — بيداي باتىر ەر ۇستىندە قامشىسىن كوتەرە سويلەيدى. — توناۋعا شىققان جوق ەدىك قوي. قۋعانىمىز جىلقايداردىڭ كەگى ەكەن. بۇل جەردە ماعان تۇك تە جوق. جىلقامانعا بارىپ قوسىلامىن!
بەسباسباي قايتىپ اۋزىن اشقان جوق. اۋىلدان شىعا شاپتى. جىگىتتەردىڭ جارتىسى ىزىندە كەتتى.
— مەن سيىر الا كەلگەنىم جوق، مالعا قول تيگىزبەڭدەر! — بيداي جىگىتتەرىنە ءامىر بەردى.
— بۇلىنگەن ەلدەن بۇلدىرگى الما... — دەدى بىرەۋ.
قاسىندا قىرىق-ەلۋ جىگىت ءماستاتتان ءارى اسقاندا، نامازدىگەر ەدى.
مامىت قورانىڭ ىشىندە تەڭسەلىپ ءجۇر.
— انەتەي اعا-اي، ءقادىرىڭدى بىلمەيدى ەكەنبىز عوي...
ەسىكتەن ءومىرقۇلدىڭ باسى قىلتيدى.
— پاي-پاي، انەتەي اعامنىڭ ايباتى-اي! — داڭعىرلاي سويلەپ كىرىپ كەلەدى.
جان-جاقتاعى قىستاۋدان جۇرت اعىلىپ جاتىر.
— ايتەۋىر امانشىلىق پا؟
— قىرىپ كەتەر مە ەكەن دەپ ەدىك...
— انەتەي اعام تۇرعاندا... — دەپ كەلە جاتىر ەدى ءومىرقۇل.
— ءوزىڭنىڭ قايدا جۇرگەنىڭدى ايتشى ودان دا! — انەتەي ونىڭ ءسوزىن ءبولدى.
— مەن دالاداعى قازاقتارعا «تاك-تاك» ايتىپ تۇردىم عوي!
تۇنجىراپ تۇرعان مامىت ەزۋ تارتتى.
بيىل قۋاڭشىلىق بولدى. قۋاڭداريانىڭ ارناسىنا سىردان سۋ قۇيىپ جارىتقان جوق. جوعارىدا وتىرعان اۋىلدار قۋاڭداريانىڭ الدىن بوگەپ تاستاپ، ازعانتاي تارىسىن ىلاجداپ سۋارىپ وتىر. تومەندەگى مويتەندەر تەڭىز جاعاسىنا ىعىستى. شەتىنەن بالىقشى، قۋاڭشىلىق جىلدارى تورتا-توبىر اۋلاپ كۇنەلتەدى.
كەۋىپ قالعان داريانىڭ جاعاسىندا ەسكى قامالدىڭ ورنى جاتىر. وپىرىلىپ تۇسكەن مۇنارالاردىڭ ەتەگىندە ەسكى قىشتىڭ قالدىقتارى... بالشىق دۋال... سارامان قوسانىڭ باعزى زامانداعى داۋىرلەپ تۇرعان كەزىنەن قالعان بەلگى جارتۋسىز ەدى.
داريانىڭ جاعاسىندا تىك جار ارنانىڭ ورنىندا تال-شىلىك، تاس قۇراق وسكەن. قۋاڭداريانىڭ ەكى ءوڭىرى قاتقاق، ات شالار ەشتەڭە جوق ەكەن. ەبەلەك پەن تىربىق جۋساننان باسقا ءشوپ تۇقىمى كورىنبەيدى.
جىلقامان سارامان قوسادا جاتقالى بەس كۇن ءوتتى.
بۇل كۇندەرى جىلقايداردىڭ قازاسىنا التى ءالىم تەگىس قۇلاقتانىپ بولعان. ارقاسى قىزعاندار اتقا قوندى. قاراكەسەك اقتان باتىر، ءتورتقارادان تىلەۋلى كەلدى. سىرت اعايىن شومەكەيدەن ەلەمەس باتىر ەلۋ جىگىتپەن اتتانىپتى. جىلقامان جانىكەنى كۇتىپ ەدى. جىلقايدارمەن باستاس... باياعى قۇبا قالماق زامانىندا بىر-بىرىنە ات تىزگىنىن بەرىسكەن ەرلەر... ءبىراق قالبانىڭ قاراتاۋىن جايلايتىن جانىكە، جاز ۇزاق كوشىپ سارىارقاعا اساتىنى بار... حابار تيمەۋى دە كادىك. ويتكەنى ارناپ ادام شاپتىرىلعان جوق-تى. الدە موينى ۇزاققا ءتۇسىپ، جەتە الماي ءجۇر مە؟ ازامات ەرلەر ساناۋلى... ءبىر اۋىل كيىكباي تۇقىمىنان ءبىر بالا عانا ىزىنە ەرگەن ەكەن. باسقاسىن قويعاندا، وتەگەن-نۇرىمبەتتەن سەگىز ۇل بار... قاراقالپاقپەن قۇداندالى جەكجات اۋىل، اشىنىپ شىقپاي وتىر-اۋ... جىلقامان سوعان جوريدى.
ءبىر زاماندا قاقپاق جاۋىرىندى بالۋان جىگىت جىلقامان — بۇل كۇندە جاسى جەتپىسكە تاقاپ، قارشىعاداي شال بولىپ قالعان. تابيعاتىندا مىنەزى اۋىر كىسى، قاڭقۋ سوزگە كوپ ارالاسپايدى... قيسايسا، قالعيدى. قاباعى سالىڭقى، كوزىن اشىپ-جۇمىپ وتىرعانى. ەكى ۇرتى سالبىراپ بۇعاعىنا ءتۇسىپ جاتادى، اۋزى تولعان مىلتىقتىڭ بىتىراسى. كوزى ۇيقىعا كەتكەندە بولماسا، كۇندىز اۋزىندا ساقتايدى.
قازاق بالاسىندا قولىنا مىلتىق ۇستاعان العاشقى جىگىت تە جىلقامان ەدى. ءابىلقايىر جولبارىس حانعا اتتاناتىن جىلى، ون بەس جاسار جىلقامان جىلقايداردىڭ قاسىنا ەرەدى. سول جورىقتان سيراقتى مىلتىق الىپ قايتتى. ءوزى شانشىپ ولتىرگەن جاۋ ساربازىنان ءتۇسىردى. سونان بەرى ءبىر مىلتىق ۇستاماعان قىلى جوق. كەيىن جامانقالانىڭ جارمەڭكەسىنە بارىپ ءجۇرىپ، ءۇش جىلقى بەرىپ، ءبىر ورىس مۇشكەتىن ساتىپ العان. بىلتەلى مىلتىقتاي قاشان وت الادى دەپ وتىرمايسىڭ، شۇرىپپەسىن باسىپ قالساڭ تارس-اق! سورايتىپ ءجۇرۋدى ىڭعايسىز كورىپ، موينىن كەستىرگەن. قازاق ونى «قارا شولاق» اتايدى. جىلقامان «قاراشولاقتىڭ» ءتۇتىنىن تۇتىنىنە تالاي قوستى. ءبىراق داۋىسىن داۋىسىنا قوسا الماي-اق ءجۇر. سونان كەلە اندا-ساندا اڭ اۋلاعانى بولماسا، مىلتىقپەن ادام اتىپ كورگەن جوق ەكەن. بىر-ەكى رەت اۋىل اراسىنداعى جانجالدا بىرەۋلەردىڭ استىنداعى اتىن اتىپ قۇلاتقانى راس... ونى دا كوزىن قورقىتۋ ءۇشىن ىستەدى...
— مىنا كۇن قايناپ كەتتى...
— ازىق تاۋسىلدى...
— تاعى قاشانعا شەيىن جاتامىز؟..
بۇگىن جىگىتتەردىڭ اراسىندا كۇڭكىل شىقتى.
ءبىر مۇنارانىڭ تۇبىندە قالعىپ جاتقان جىلقامان باسىن كوتەردى. كەشە ءبىر سۇراستىرعاندا، ادام سانى التى ءجۇزدىڭ ۇستىنە شىققانى انىقتالعان. بىرەۋ-جارىم بۇگىن دە قوسىلىپ جاتىر.
جىلقامان نۇرتايدىڭ ءىزىن ىندەتىپ ءجۇرىپ، تىقىنىڭ قامالىنا كىرگىزدى. قاراقالپاقتىڭ قارا شوقپار سودىر باتىرىنا بارىپتى. ونىڭ قامسىز جاتپاعانى انىق ەدى. جاڭاداريا مەن قۋاڭداريا بويىنداعى كوپ قاراقالپاق اۋىز بىرىكتىرىپ كەتسە، الدىرۋى قيىن. جىلقامان كوزسىز ارانداعىسى كەلمەيدى، اڭدىسقان جاۋدى وڭاي الۋدىڭ امالىن ىزدەستىرىپ جاتىر. جاڭاداريا بويىنا جىگىتتەردى جۇمساپ، ءتىل الدىرۋ كەرەك ەكەن...
— الگى جىلقى قايدا؟
— جىلقى باتىردى ىزدەپ جاتىر...
— جاكەم شاقىرتىپ جاتىر...
جىلقاماننىڭ ءسوزى اۋىزدان-اۋىزعا تاراپ، شاشىراپ جاتقان قولدىڭ ارعى شەتىنەن ءبىر-اق شىقتى.
بەلى بۋۋلى، قارا ساقالى قاۋقيىپ جىلقى كەلدى.
— سەن ءتىل اكەلۋگە بار!
— قاسىما ەكى جىگىت بەرىڭىز...
— بىرەۋىنە باركەلەت بارادى... — جىلقامان جان-جاعىنا قارادى.
— ەكىنشىسى...
— مەنى الىڭىزشى، اعاتاي!
ءجاسوسپىرىم قارا بالا ورنىنان اتىپ تۇردى.
— كىمنىڭ بالاسىسىڭ؟
— ايدەربەك سىرلىباي بايدىڭ نەمەرەسى. — بالا ءۇشىن باركەلەت جاۋاپ بەرەدى. — بوگەنبايدىڭ بالاسى. اتى...
— دۇيسەنباي!
— ءتىل الىپ قايتۋعا بارۋ وڭاي ەمەس. — جىلقامان بالاعا سىناي قارادى. — قانداي ونەرىڭ بار؟
— وسى بالانى ساداقشى دەسەدى. — جىلقى دۇيسەنبايدى بىلەدى ەكەن. — بىرىنە وسىنى الامىن!
كوپ ادامنىڭ قوبىرى دا كەپ، جىلقى ۇشەۋ بولىپ جۇرگەندى ارتىق كەرىپ وتىر. قارا كۇشكە كەلسە، ءبىر باركەلەت ەكى جىگىتتى جالعىز بايلاپ كەتەدى. جاقسى ساداقشى دا كەرەك. جاماندىعىنا باعىپ، ىزگە جاۋ تۇسكەندەي بولسا، دۇيسەنبايدىڭ ونەرىن بايقايدى.
زاۋال اۋا اتتانعان جىگىتتەر قاراق تاۋىنا كۇن ەڭكەيە جەتتى. جاڭاداريا كورىنگەندە قىزىل ءىڭىر ءتۇستى.
— اناۋ كورىنگەن بالسۇگىر قىستاۋى. — دۇيسەنباي اقىرىن دىبىس بەردى. — بىلتىر كۇز اتام حيۋاعا قوي ايداتقاندا، وسى اۋىلعا قونىپ ەدىك. مىنا توبەنىڭ استىندا جيدەلى توعاي بار...
— ءوزىڭ جەرشىل ەكەنسىڭ. - جىلقى بالا جىگىتكە ىرزا بولدى.
جيدەنىڭ تاساسى ءۇش اتتى كىسىنىڭ جاسىرىنۋىنا مول جەتتى.
ءارى بۇل ماڭايدىڭ بۇتاسى قالىڭ ەكەن. جورتۋىلشىلار اتتارىن شىلبىرىنان ۇستاپ جايىپ وتىر.
— قاراڭعى تۇسكەن سوڭ باركەلەت ەكەۋمىز جاياۋلاپ، قىستاۋدى تورۋعا شىعامىز. سەن اتتاردى قوريسىڭ. قورىقپايسىڭ عوي؟
— و نەگە؟
جىلقى جان-جاعىنا مويىنىن سوزىپ قارايدى. ىمىرت ءۇيىرىلدى. ارىرەك ەگىس باسىنان قايتقان ون شاقتى ادامنىڭ قاراسى كورىنەدى. ولارعا ۇرىنۋعا بولمايتىن ەدى. شۋ شىعىپ، ەل قۇلاقتانۋى مۇمكىن.
قاس قارايدى. اتتار سۋعا ۇمتىلىپ تىنىش الدى. جىگىتتەر بۇعىپ جاتقان جەرىنەن شىعىپ، ات سۋاردى. جىلقى باتىر دارەت الىپ جاتىر. تۇيە ءجۇن شەكپەنىن جايىپ تاستاپ، نامازعا ۇيىدى. انا جاقتا باركەلەت كۇڭك ەتتى.
— اعا...
— نە بولدى ؟! — دەدى دۇيسەنباي.
— قاراڭداعان بىرەۋلەر...
— ا؟
جىلقى باتىر اسىعىس بەت-اۋزىن سيپاپ قارعىپ تۇردى.
— قايدا!؟
— بەرى... مىنا جاقتا...
قارايعان ەكەۋدىڭ تۇلعاسى تۇستارىنا كەلىپ قالىپتى. جاياۋ ەكەن. قاۋقىلداسقان سوزدەرى اپ-انىق ەستىلەدى.
— توقتاڭدار!
— ءاي مىنالارى كىم ەدى؟
ايەلدىڭ داۋىسى. بۇلاردى ءوز اۋىلىنىڭ قىلجاقپاس جىگىتتەرىنە جورىسا كەرەك. باركەلەت قولتىعىنان شاپ بەرگەندە، شىڭعىرىپ قالدى.
— باس اۋزىن!
ايەل اۋزىن باسپاي-اق جىم بولدى. ەكىنشىسى موسقال جاستى ەركەك، قارسىلىق كورسەتكەن جوق. ەكەۋى تىقىنىڭ قامالىنان كەلە جاتىر. شىنىن ايتتى.
— ءبىز جازىقسىز ديقانبىز. قازاق بولساڭدار، بوسقا اۋرەلەمەڭدەر. ۇيدە بالالارىمىز بار ەدى...
ەركەكتى باركەلەت، قاتىندى دۇيسەنباي مىنگەستىردى. بۇلار الگىدەن سوڭ ءتىلسىز ەدى. قورىققان قاتىننىڭ مىرس-مىرس جىلاعان داۋىسى عانا ەستىلەدى.
— ءتىرى قالعىڭ كەلسە، بىلشىلداماي وتىر، — دەدى جىلقى، قايتا-قايتا بىلپىلداي بەرگەن ەركەككە اقىرىپ.
ەركەكتىڭ اتى قوجامۇرات. تىقى قول جيىپ جاتىر. قوجامۇراتتىڭ ون التى جاسار ۇلى جاننازاردى اكەتەدى ەكەن. سوعان ازىق الا بارعان اكەسى اتتان ايىرىلىپ، جاياۋ قايتىپتى. ءۇيى كۇيگىر تىقى، جولى ءتۇسىپ بارعان كىسىنى قايتا جىبەرمەيدى. قوجامۇراتتى دا ۇستاعان ەكەن، ايەلىنىڭ باي-بايى قۇتقارىپتى. اتى قانداي ەدى! ارباسى ءبىر تانىسىنىڭ ۇيىندە قالدى...
وسىدان ەكى اپتا بۇرىن ون التى جاسار جاننازار نۇرتايعا ەرىپ كەتكەن. سول ساپاردا قازاق اۋىلى شاپقىنعا ۇشىرايدى. قوجامۇرات ول سىردى ءتىل ۇشىنا سالعان جوق.
قامىستىنىڭ باسىندا نۇرتايلارمەن سوزگە كەلىپ قالعان جاننازار اۋىلىنا ونان بۇرىن جەتىپ ەدى. قازاق قىزدارىنا ارا تۇسەمىن دەپ، ءسوز سونان ۇشىنىپتى... ءۇش كۇننەن كەيىن تىقىنىڭ جىگىتتەر الىپ كەتتى. جاننازار قامالدا...
جىلقامان قوجامۇراتتان جاۋاپ الىپ وتىر.
— تىقى ءبىزدىڭ حابارىمىزدى بىلەدى ەكەن عوي؟
— قازاقتار كەلە جاتقانىن ەلدىڭ ءبارى ەسىتتى...
— ءسىزدىڭ اۋىلدان تىقىعا قانشا ادام قوسىلدى؟
— ون جىگىتتى الىپ كەتىپ ەدى. بەسەۋى قاشىپ كەلدى. جۇرت تىقىنى قايتەدى، تارىسىنا سۋ جەتكىزە الماي ءجۇر...
— قامالدا حيۋانىڭ اسكەرلەرى كورىنبەدى مە؟
— اسكەر جوق. ونداي جاماندىق بولسا، جۇرت جاتقىزباس ەدى...
— نۇرتاي قايدا ەكەنىن بىلگەن جوقپىسىڭ؟
— الدىندا كوپ جىلقىسى بار، نۇرتاي كەشە اتتانىپ كەتىپتى... جاننازار ايتتى. مەنىڭ بالام... — قوجامۇرات ءتىلىن تىستەپ العانداي ءۇنى ەشتى.
جاننازاردىڭ كىم ەكەنىنەن حابارسىز جىلقامان ونان ءارى قازبالاعان جوق. نۇرتاي ەرتەرەك سىتىلىپ كەتكەن بولدى...
— تاقسىر، ءبىزدى بوساتا كورىڭىز...
— بوساتامىن. ءقازىر ءبىز دە اتقا قونامىز. سەندەردى اۋىلىڭنىڭ قاسىندا قالدىرىپ كەتەيىك...
— وي، بالا-شاعاڭنىڭ راقاتىن كور! — قوجامۇرات قولىن توسىنە قويىپ، باس شۇلعىپ جاتىر. - قازاقتاردىڭ بىزدە نەسى بار دەپ ايتتىم عوي. تىقىنىڭ جىگىتتەرى جۇرتتىڭ زارەسىن الىپ ءجۇر. قازاقتار قىرادى ەكەن دەيدى، كورىندە وكىرگىرلەر!
— جۇرتتى بىزگە قارسى قويعىسى كەلگەندە تاپقان امالى عوي. ونى تىڭداماعانىڭ ءجون بولعان. — جىلقامان جىلقى باتىرعا بۇرىلدى. — مىنا قاراقالپاققا ات بەر، اۋىلىنا قايتادى.
— قازاقتىڭ قاراقالپاقتا كەتكەن ۇزىندا ءوشى جوق. بىزگە نۇرتاي كەرەك. جۇرگەن جەرىڭە سالەم ايت!
قوجامۇرات العىسىن ايتا-ايتا كەتتى.
بىرەۋلەر كۇڭكىلدەسىپ جاتىر. قاراقالپاق اۋىل شاۋىپ، ادام ولتىرەدى. ءبىز تۇتقىن قاراقالپاققا ات مىنگىزىپ قايتارامىز... ايىپتى ءبىز تولەگەن بولىپ شىقتىق قوي اقىرى... دابىرا ءسوز كوبەيىپ بارادى...
— شۋدى توقتاتىڭدار! — جىلقامان اقىردى. — جاڭاعى قاراقالپاقتىڭ ءسوزىن ەسىتتىڭدەر مە؟ تىقى قازاقتى قۇبىجىق كورسەتىپ، جۇرتتى ۇركىتىپ ءجۇر. ونىسىنا ەلىكپەگەن سوڭ، قولىنا تۇسكەندەرگە كۇشتەپ قارۋ ۇستاتا باستاپتى. مەن قاراقالپاقتى ادەيى بوساتتىم. مومىن ەلگە زيانىمىز جوق ەكەنىن بۇكىل قاراقالپاق حابارلانسىن. سوندا تىقى وقشاۋ قالادى. الگى ءسوزدى ەسىتسە، ونى تۋىستارى دا تاستاپ كەتەدى!
— راس، راس!
— جاكەم دۇرىس ايتادى!
— كۇللى قاراقالپاقتا ءبىزدىڭ نە قىساسىمىز بار!؟
نارازى داۋىستار ساپ بولدى.
— Ay، جۇرت، اتتاناتىن مەزگىل جەتكەن سياقتى. — جىلقاماننىڭ ءۇنى ءامىرلى ەستىلدى. — قول تىقىنىڭ قامالىن قامايدى. قولباسشىڭ قىلىشباي...
بۇرىنعى ءداستۇر بويىنشا، بۇل سياقتى جورىقتا قولدى تورە تۇقىمى باستايدى. ءابىلقايىردان كەيىن ءبىرى كەلدى، ءبىرى كەتتى — ءالىمۇلىنا حان تۇراقتاپ جارىتقان جوق...
جادىك سۇلتاننىڭ اۋلەتى قايىپ حيۋا تاعىنا وتىرعان ءبىر جىلدارى بۇل ءوڭىردى بالاسى ءابىلعازىنىڭ ەنشىسىنە بەرەدى ەكەن... ونىڭ تۇسىندا الىم-سالىق كوبەيەدى. قايىپتان كەيىن حيۋا سارايىندا يناقتاردىڭ ىقپالى كۇشەيىپ، ءابىلعازى بيلەيتىن الىم-شومەننىڭ تىنىشى كەتكەن. ونىڭ اقىرى حان شەكتى ورتاسىنان شەتتەتىلەدى...
بۇل وڭىردە ءابىلعازى تۋرالى اڭگىمە كوپ ايتىلادى.
بىردە سۇلتان حيۋا حانى سىيلاعان التىن زەرلى شاپاندى كورسەتىپ ماقتانا بەرىپتى. تابەكەن ءبيدىڭ قارتايعان شاعى، ءوزى سايقىمازاقتاۋ كىسى بولسا كەرەك... حان جامىلىپ وتىرعان شاپاندى كيىپ كورىپتى...
— حان يەمنىڭ ءبىر ولجاسىن سارقىتقا العان ەكەن، جاقتارىڭ قارىسىپ قالدى ما، نەگە قۇتتى بولسىن ايتپايسىڭدار!؟
ونسىز دا تالكەككە اينالىپ جۇرگەن حان كيىكبايدىڭ ۇلكەن ۇلى وتەگەن ءبيدىڭ قارا شاڭىراعىندا قياس مىنەز كورسەتەدى. حان الدىنداعى استاۋدا ۇيمە تاباق ەت، اساتا-اساتا تاۋسىلۋعا جاقىن قالعان كەزى ەكەن. ەڭ سوڭىنان كىرگەن ون ءتورت جاسار بالا جانقوجاعا بوساپ قالعان تاباقتى ۇستاتا بەرىپتى.
— ساعان بۇيىرعانى مىناۋ بولدى!
— قوناقتىڭ الدىنان قايتقان اياق قاتىن-قالاشتىڭ سىباعاسى. حان بولساڭ دا كورگەنسىز ەكەنسىڭ عوي!
قازاقتا «كورگەنسىزدەن» اۋىر ءسوز جوق. ودان كەيىن جادىك سۇلتان اۋلەتىندە قادىر-قاسيەت قالماعانى... نە جانقوجا ءولىم جازاسىنا كەسىلۋى كەرەك، نە حان ءالىم ىشىنەن قونىس اۋدارادى...
— ءابىلقايىردان كەيىن دە الىم-شومەن جەسىر قالعان جوق. ءابىلعازىنىڭ جەندەتىنە بالا بەرىلمەيدى!
كىشكەنەنىڭ ءسوزىن ۇستاپ شىققان قىلىشباي حاننىڭ جوقشىسىن اياعىنا وتىرعىزبايدى...
ونسىز دا ءقادىرى كەتىپ، جۇرت اۋىزىندا سىقاققا اينالعان حان بەتىن جايىق بويىنا قاراي بۇرىپ، كەشىپ كەتتى. ونان بەرى دە ءۇش جىل ءوتىپتى، ءالىم ىشىنە اتتاپ باسقان ەمەس. بۇعان شەيىن حاندى جوقتاعان شەكتى بالاسى دا جوق ەدى. بۇگىن اياق استىنان قازاعا ۇشىرادى. جىلقايدار جارداي قۇلاپ جاتىر...
ءابىلعازى وعان دا توبە كورسەتكەن جوق. جىلقامان اتتاندىرعان شاپقىنشىنى ۇيدەن قۋىپ شىعىپتى...
ەندى قولباسى قارا قازاقتان تاڭدالادى.
جىلقامان قىلىشبايدىڭ اتىن اتاعاندا، ىشىندە ءبىر باۋ جانتاعى جاتىر ەدى.
قىلىشباي ەكى مىڭ ءۇي كىشكەنەنىڭ ىشىندە وتەگەن-نۇرىمبەتتىڭ ەت جاقىن تۋىسى سانالادى. سىر شەكتىسىن العاندا، ەڭ جىگىتى مول تايپا دا «كىشكەنە»... قولباسى قىلىشباي ەكەنىن ەسىتسە، قالىڭ كىشكەنە ءبىرى قالماي اتقا قوناتىنى انىق ەدى.
وسى جورىق باستالعالى ءبىر اپتادان استى. جىلقاماننىڭ كوكىرەگىندە ءبىر تۇيتكىل ايىقپايدى.
كيىكباي تۇقىمىنىڭ قاراقالپاقتارمەن قۇداندالى-جەكجاتتىعى بار ەكەنىن بىلەدى. ەكى اۋىل وتەگەن-نۇرىمبەت وسى جانجالدىڭ تۇسىندا بۇعىپ قالاتىنداي ىڭعاي تانىتىپ وتىر...
اعايىندى ەكى شالدىڭ كىندىگىنەن سەگىز ۇل تارايدى ەكەن. جاقىن-جۋىق، قوڭسى-قوسشىلارى تاعى بار... سونشا جۇرتتان جالعىز بالا — نۇرىمبەتتىڭ جانقوجاسى عانا توبە كورسەتتى...
ءابىلعازى حانمەن ءالىم ۇلى ات قۇيرىعىن كەسىپ شىعاتىن جيىندا جىلقامان دا بولدى. وتەگەننىڭ ۇيىندە ءوزى جوق-تى. كەرگەن جۇرت «قارشاداي بالانىڭ بوس استاۋدى حانعا قاراي قالاي جىبەرىپ قالعانىن» ءالى كۇنگە اڭىز قىلىپ ايتادى. جىلقامان وسى بالانى سىرتتان كورىپ سوتقاردىڭ بىرىنە جوريتىن ەدى...
ەگەر قىلىشباي قول باستاپ، قاراقالپاقتىڭ شىمبايىنا باتقانداي ءىس قىلسا، ءيىسى كىشكەنە، قالدى كيىكباي تۇقىمى قاندى مويىن قىلمىسكەر اتالادى...
— اۋ، جاكە، ءسىز تۇرىپ، مەنىڭ قول باستاعانىم قالاي بولادى؟
قىلىشباي اۋزى ايتقانىمەن، قۋانىشىن باسا الماي، جالقىن سارى جۇزىنە قان تەۋىپ تۇر ەدى.
— مەنىڭ قول باستايتىن ۋاقىتىم جوق. الگىدە نۇرتايدىڭ حيۋاعا تارتقانىن ەسىتتىڭدەر. ونى جىبەرىپ قويىپ، قاراپ وتىرۋعا بولمايدى. امان كەتسە، حيۋادان اسكەر اكەلەدى. مەن سونىڭ ىزىنە تۇسەم! قاسىما قىرىق جىگىت بەرىڭدەر! جىلقايداردى ولتىرگەن نۇرتاي عوي. حيۋانىڭ وزىنە بارسام دا، سول نۇرتايدىڭ باسىن الماي قايتپايمىن! — دەپ جىلقامان داۋدى ءبىر-اق ءبىتىردى.
— دۇرىس!
جۇرت شۋ ەتتى.
جىلقامان قىرىق جىگىتتى قىرىق رۋدان تاڭدادى. ىشىندە نۇرىمبەتتىڭ جانقوجاسى دا بارا جاتىر.
قىرىق جىگىت، قوسارىندا ءبىر-بىر ات، اتقا قوندى. قالعان قول تاڭ اتا قوزعالدى.
كۇن كۇيىپ تۇر. جىگىتتەر مەزگىل-مەزگىل ات اۋىستىرادى. جىلقامان ءبىر مەزەتتە كوز ىلدىرمەي، سۋىت تارتقان. اياڭ شوقىراق، ارا-اراسىندا ات تۇياعىن قىزدىرىپ، شاۋىپ-شاۋىپ الادى. ەكىنشى كۇنى ادام سىر بەردى.
تۇسكە تامان قۇم وتتاي كۇيىپ، ىستىعى بەت شارپىدى. قۇم شوقىلاردى اسقاندا، ات تولارساقتاپ ازەر شىعاتىن ەدى.
نۇرتاي جەرشىل ەكەن. قازاق اۋىلدارىنا جولاماي، قايداعى ەسكى قۇدىقتاردى تاۋىپ الىپ، سىرتتاپ جۇرەدى...
جورتۋىلشىلار سول قۇدىقتىڭ بىرىنە بۇگىن دە كەزدەستى. كۇن بەسىننەن اۋىپ، جانتورسىقتاعى سۋلارى تاۋسىلىپ، جۇرتتىڭ ءتىلى اۋزىنا سىيماي كەلە جاتقان... جاپىرلاسىپ اتتان ءتۇستى. تۇبىنە كوز جەتكىزبەيتىن شىڭىراۋعا ءۇش-تورت شىلبىردى جالعاعاندا، ازەر-ازەر سۋ الىپ شىعادى...
جانقوجا كوكبەستىنى شىلبىرىنان جەتەكتەپ، قۇدىقتىڭ سىرتىنداعى جانباۋىرعا بەتتەدى. وتتىڭ ورنىن كورگەن. قولىن تىعىپ قارادى. شوق جوق. ءبىراق وت جاققان جەردىڭ ك ۇلى بۇزىلماعان كۇيى تۇر. نۇرتايدىڭ بۇل قۇدىقتىڭ باسىندا ۇزاق ايالداپ، ات شالدىرىپ اتتانعانى انىق ەدى. كوزى شاشىلىپ جاتقان جىلقىنىڭ تەزەگىنە ءتۇستى. ونىڭ اراسى دا دىمقىل كورىندى.
— تۇستە اتتانعان-اۋ ءتۇرى...
— ءوزىڭدى تەنتەك دەيتىن. ءسىرا، زەردەلى تەنتەك بولارسىڭ...
تۋ سىرتىندا جىلقامان باتىردىڭ داۋسى شىعىپ، جانقوجا قارعىپ تۇردى. جىلقامان دا وتتىڭ ورنىن كورىپ، بۇرىلىپ ەدى. جاس جىگىتتىڭ زەرەكتىگىنە ىرزا بولىپ تۇر.
— بۇلار تۇندە ۇيقىسىن قاندىرىپ، كۇندىز تۇستەنىپ الىپ، اسىقپاي قوزعالادى ەكەن. نۇرتاي قۋعىنشى كۇتپەيتىن ءتارىزدى. قازاقتىڭ جولىندا تىقى، ونى وراعىتىپ كەتە الماس دەگەن-اۋ.
ءبىراق سۇراعىنا جاۋاپ كۇتكەن جوق، قۇدىققا قاراي اياندادى. جانقوجا ەرىپ كەلەدى. ءشولى قانعان جىگىتتەر ەندىگى ات سۋارۋعا كىرىسكەن. جىلقامان جەتەگىندەگى قۇلا جيرەننىڭ تىزگىنىن جالپاق سارى جىگىتكە ۇستاتتى. جانقوجا جىگىتپەن جول بويى تانىسىپ الىپ ەدى. بەردىڭقۇل جاقايىم تولىباي ەكەن. سارامان قوسادان شىققالى، كارى باتىردىڭ قاسىندا اتىن ەرتتەپ، قولتىعىنان الىپ مىنگىزىپ، قىزمەت كورسەتىپ ءجۇر.
ات سۋارىپ جاتقاندار كىدىرىپ قالدى. تەرلەپ كەلگەن اتتى سۋارعان سوڭ ءجۇرىپ كەتۋ كەرەك. ايتپەسە، وكپەسى قابىنادى. باتىر سونى ەسكەرتىپ تۇر. ءقازىر زاۋال اۋدى. كۇن باتقانشا تىنىقتىرىپ، سالقىنمەن اتتانادى. سوندا ەرتەڭ ەرتەلەتىپ نۇرتايدىڭ ۇستىنەن باسادى. جىلقاماننىڭ ويىن جانقوجا ءتۇسىندى.
كوكبەستىنىڭ ەر-توقىمىن سىپىردى. مالشىنعان تەر. اتتىڭ ارقاسىندا ءبىر تەرلىك قالدىرىپ، ءتوس تارتپاسىن تارتى.
اسپان بۇلتتانىپ، جەل سوقتى. توبەنىڭ باسىندا ءۇش-تورت دۇزگەن. جىگىتتەر سونى پانالاپ تىرايىپ-تىرايىپ جاتىر. دۇزگەننەن باسقا كولەڭكە جوق، بىرەۋلەر توقىمىن قالقالانادى.
جىلقامان قاسىنا جانقوجانى شاقىرىپ، شوندىكپەن سۋ الدىردى. بەتى-قولىن جۋىپ، دارەت العان. بەسىن نامازىن وقىدى. ونى كورىپ، ءبىر-جار ناماز ساباق بىلەتىندەر توڭقاڭداپ جاتىر. كوپشىلىك قوزعالعان جوق.
نامازدان كەيىن جىلقامان تورت-بەس جىگىتكە ءتارتىپ بەردى. نامازدىگەردە اتتار سۋارىلادى. قۇپتان نامازىنا شەيىن ات شالدىرىلادى. الدىن ءتۇن قىلىپ ءجۇرىپ كەتەتىنىن ايتتى.
جانقوجا ەرگە باسىن سۇيەگەنى سول، قور ەتتى.
— ەي، قيسىق نايزالى بالا، ەي!
بىرەۋ يىعىنان ءتۇرتىپ تۇر ەكەن. تاستاي قاراڭعى. جانقوجا كوزىن ۋقالاي تۇردى.
— قيسىق نايزالى بالا، قالىپ قويا جازدادىڭ، — دەيدى. — تولىبايدىڭ داۋسى.
جانقوجانىڭ قورجىنىندا نايزانىڭ ۇڭعىسى جۇرەتىن ەدى. سارامان قوسادا باركەلەتكە ساپتاتىپ العان. دال ادا وندى اعاش تابىلا قويا ما؟ قيسىقتاۋ قاراعاي ەكەن. جۇتتىڭ ءبارى ونى «قيسىق نايزالى» اتاپ كەتىپتى.
ايسىز قاراڭعى ءتۇن ەدى. الدىندا اتتىڭ قۇلاعى ەربيەدى. اينالاڭدا ادامداردىڭ تۇلعاسى قاراڭدايدى. اسپاندى بۇلت كورپەسى قىمتاپ العان، جۇلدىزدار ءار جەردە بىرەۋى جىلت ەتىپ كورىنىپ، قايتا جوعالادى.
— جاڭبىر جاۋسا، جاقسى بولار ەدى. — بىرەۋدىڭ بارلىعىڭقى داۋسى شىعادى.
— جىگىتتەر، شامالى ات تۇياعىن قىزدىرايىق!
بۇل جىلقاماننىڭ داۋىسى ەدى. جۇرت دۇرك قوزعالدى. قۇمداق جەردە ات تۇياعى توپ-توپ تيەدى. ارى-بەرىدەن سوڭ اتى جۇيرىكتەر سۋىرىلىپ العا شىعىپ، ەندى بىرەۋلەردىڭ جايىلىپ ارتتا قالعانى بايقالادى. كوكبەستى ەندى-ەندى قىزا باستاعان سياقتى. جانقوجا الدىندا ات باسىن ىرىككەن قالىڭ توپقا كيلىگىپ توقتادى. دابىرلاسقان داۋىستار ەستىلەدى.
— ويناساق تا ءبىراز جەرگە شاپتىق.
— قۇم جارىقتىق اتتى القىندىرىپ تاستايدى.
جانقوجا دا ايان-شوقىراققا ءتۇستى.
جىلقامان جەتەكتەگى اتتاردى قوسىپ، ءبىر توپ جىگىتتى ەرتەرەك اتتاندىرىپتى. تاڭ الدىندا قۋىپ جەتتى.
— اتتارىڭدى اۋىستىرىڭدار!
جىلقامان نۇرتاي توبىنىڭ جاقىن جەردە ەكەنىن ەسكەرتتى. تىڭ اتپەن وكشەلەي قۋۋ كەرەك ەدى.
كۇن شىقتى. جىلقامان ات قيناماي cap جەلىسپەن كەلەدى. الدارىندا جاۋدىڭ سۇردەگى سايراپ جاتىر. كەسە قۇمنان استى. ارجاعى قوڭىرلىق ەكەن. جۋسان ءيىسى اڭقىپ قويا بەردى. قاتقاققا شىققان سوڭ اتتار قۇلشىنا باس شۇلعىپ، اۋىزدىعىن سۇزە تارتقان. كەنەت جىلقامان قۇلا جيرەننىڭ باسىن ىرىكتى. سول جەردە جورتۋىلشىلار ات سارىتتى.
— شامالى ات باسىن جىبەرىپ الايىق!
جانقوجانىڭ استىنا ومىراۋى ەسىكتەي تورى توبەل تۇسكەن ەدى. قانشا ۇمتىلعانمەن قالىڭ شوعىردىڭ الدىنا شىعا الماي، دىڭكەسى قۇرىدى. اڭدىعانى تولىباي. ول ءا دەگەندە العا تۇسپەك. ارىرەك سارى جونعا شىققانشا شالدىرعان جوق.
— نۇرتاي! نۇرتاي!
تولىباي قولىن بۇلعاپ تۇر. استىنداعى كەربەستى تىزگىنىن ءسۇزىپ شىر اينالادى.
— ءيا، ءارۋاق!
جىلقامان قۇلا جيرەندى ساۋىرىنان تارتىپ قالىپ، سارى جوننىڭ باسىنا شاۋىپ شىقتى.
ار جاعى جازىق ەكەن. تورت-بەس شاقىرىمداي جەردە شۇباتىلعان شاڭ بارادى...
— ال، بارىڭدى سالاتىن جەرلەرىڭ كەلدى.
جىلقامان العا ءتۇستى. قۇلا جيرەندى سيپاي قامشىلاپ، سوزىلا شاۋىپ بارادى. جانۋار تۇلكى الاتىن تازىداي كوسىلەدى ەكەن. جانقوجا باتىردىڭ تۇلعاسىنا ءسۇيسىندى. شال ەر ۇستىندە ءبىر ۋىس بولىپ، بويىن جيناپ العان. قارا شولاق مىلتىق وڭ قولىندا، الدىنا ۇڭىلە شابادى. تورى توبەل الگىدەي ەمەس، تۇياعى قىزىپ، باۋىرىن جازىڭقىرادى. كەرەگەدەي جالى جەلپ-جەلپ ەتىپ، جىگىتتىڭ بەتىنەن سيپايدى. قىسىڭقىراي تۇسسە، قۇلا جيرەنگە جەتەتىن ءتۇرىن بايقادى. ءبىراق جاۋ شىنداپ قاشۋعا قاراسا، ۇلكەن شابىس بولادى. جانقوجا ساقتىق ويلايدى.
بۇلاردى جاۋ دا كوردى. قاشىپ قۇتىلا الماسى ايقىن ەدى. ارالارى ءسات سايىن جاقىنداي ءتۇستى.
جانقوجا ءبىر ۇمتىلعاندا، قۇلا جيرەنمەن ۇزەڭگى قاعىسىپ كەلە جاتقان. شالدىڭ بىتىرا تولى ۇرتى سۇزبە سالعان دورباعا ۇقساپ كەتتى. جىگىتتىڭ كوزى جىلقاماننىڭ قولىنداعى شولاق مىلتىققا ءتۇستى. جانقوجا بۇل ءتارىزدى قارۋدىڭ سىرىن بىلىڭكىرەمەيدى... سوندىقتان مىلتىققا قىزىعا قويمايتىن. جاۋ ارىرەك توبەنىڭ باسىنا شىعىپ ءيىرىلدى.
ات باسىن بۇلار دا ىرىككەن، cap جەلىسكە ءتۇستى.
نۇرتاي تىقىنى الداپ كەتتى. كور كوكىرەك باتىر قىسىلىپ كەتسە، قازاققا ۇستاپ بەرۋدەن تايىنبايتىنداي كورىندى. نۇرتاي حيۋادان اسكەر اكەلەتىنىن ايتپاعاندا، تىقى ءتىرى ايىرىلمايتىن ەدى. سونىڭ وزىندە ءبىر اپتا ۇستادى... قازاقتار سارامان قوساعا كەلىپ جاتقانىن بىلگەن سوڭ، امالسىز بوساتتى.
قامىستىنىڭ باسىندا جاننازار باستاعان بەس جىگىت ءبولىنىپ كەتتى. ون بەس جىگىتتى تىقى ۇستاپ قالدى. نۇرتايدىڭ توبى سەلدىرەپ قالعان...
اقنازاردىڭ جەتەگىندەگى اقتۇلپاردى ەرتتەپ ءمىنىپ جاتقاندا، نۇرتايدىڭ كوزى قازاقتارعا تاعى ءبىر ءتۇسىپ ەدى، قاراسى مول كورىندى. ەندى قاشىپ قۇتىلا المايدى. نۇرتاي باعىن جەكپە-جەكتە سىناپ كورگىسى كەلىپ تۇر.
— جەكپە-جەك!
نۇرتاي اقتۇلپاردى ويناتىپ شىعا بەردى.
جەكپە-جەكتەن باس تارتۋ ولىممەن تەڭ ەكەنىن نۇرتاي تۇسىنەدى. قازاقتىڭ اتاقتى باتىرلارىن بىلەتىن ەدى. جانىكە، جىلقامان تۇرعىلاس ءارۋاقتى ەرلەر قارتايعان شاق... بىرەۋ-جارىم قازان بۇزار ءۇي تەنتەكتەر بولماسا، ءقازىر اتى شىعىپ جۇرگەن قازاق بالاسى جوق. قولدى كىم باستاپ كەلە جاتىر؟ جەكپە-جەككە كىم تۇسەدى؟ سول سۇراق نۇرتايدىڭ كوكەيىن تەسىپ تۇر. العاشقى شىققان باتىرى مەرت بولسا، جاۋ دا ابىرجيدى. سونى پايدالانىپ مىنا تۇرعان قىرىق جىگىتتى بورىكتىرىپ قۋار ەدى...
جىلقامان قاسىندا يىرىلگەن جىگىتتەردىڭ جۇزىنە ءبىر-بىر قاراپ الدى.
— جەكپە-جەككە كىم شىعادى؟
— مەن!
— مەنى جىبەرشى!
— مەن بارايىن!
داۋىس بەس-التى جەردەن جامىراي شىقتى. مىناۋ قالىڭ قاباقتى جىگىت قاراكەسەك اقتان... جاسى قىرىققا جاقىنداپ قالعان. ءارى قازاق قاراپ جۇرە مە، ەرتەڭ «جىلقايداردىڭ كەگىن الاتىن شەكتى تابىلمادى» دەگەن ءسوز شىعادى عوي. جىلقاماننىڭ كوزى تولىبايعا توقىرادى. بەردىڭقۇل جاقايىم... جىلقايدار - كەلىس، بۇل — يگىلىك، جاقىن تۋىس... ءبىراق وسى نەمەنىڭ قايراتى قانداي ەكەن؟ نۇرتاي وسال جاۋ ەمەس، ءبىرىنشى شىققان جىگىتكە سىن... الدى جازىم بولا باستاسا، سوڭعىلاردىڭ جۇرەگى شايىلىپ قالاتىنى تاعى بار...
— اتا، مەنى جىبەرىڭىزشى!
جانقوجا تورىسىن تەبىنىپ العا شىقتى. قاقپاق جاۋىرىن، اپاي ءتوس... نۇرىمبەتتىڭ قيسىق نايزالى بالاسى شىن قايرات يەسىنە ۇقسايدى ەكەن. كەشە نۇرتايدىڭ جۇرتىندا كەزدەسكەننەن بەرى جىلقامان وسى بالاعا ءىش تارتىپ كەلە جاتىر ەدى.
بۇل جولعى داۋىستاردان جىلقامان قىزعانىشتى عانا اڭعاردى. قاتار جىگىتتەر جانقوجا ابىروي الىپ كەتەدى دەپ قورقادى عوي. جاس كوكىرەك داڭققۇمار كەلەدى.
— جاكە، جول مەنىكى ەدى عوي...
ومىراۋلاپ شىعا بەرگەن تولىبايدى جىلقامان توقتاتتى.
— جىلقامان ەكى سويلەپ كورگەن جوق. كۇشىڭ بويىڭا سىيماي بارا جاتسا، كورسەتەتىن جەر تابىلار. نۇرتايعا جانقوجا بارادى!
— دۇرىس!
— بالانىڭ بەتى قايتپاسىن!
— جولىڭ بولسىن، جانقوجا!
جانقوجا شوقىتىپ شىعا بەردى. دۇيسەنبايدىڭ ەكى كوزى سوندا، ىشىنەن كۇبىرلەيدى. ەسەنالى، ايدەربەك ءبىر تۋعاندا، جانقوجا ولارعا جاقىن اعايىن سانالاتىنىن بىلەدى. دۇيسەنباي ءاتا-ارۋاقتارعا سىيىنىپ تۇر.
نۇرتاي قارسى سالدى.
ەكى باتىر كوكتوبەنىڭ ەتەگىندە كەزدەستى. قارسى ۇشىراسقان وسپە ساتىر-سۇتىر نايزا قاعىسىپ، ات ەكپىنىمەن اعىزىپ وتە شىققان. قايتا ورالعان جانقوجا اياعىن ۇزەڭگىگە تىرەدى، كوك باس ەردىڭ قاسىنا ەڭكەيىپ قالعان ەكەن. ارىنداعان اتتار اسپانعا شاپشىعاندا، قاراپ تۇرعان جۇرت شۋ ەتتى.
— نايزالاستى!
— ە، ءارۋاق، قولداي گور!
ەكى اتتىڭ مويىنى ايقاسى ءتۇسىپ، شىرەنىپ تۇرا قالدى. ەردىڭ ۇستىندە مىقشيىپ قالعان جانقوجانى كورىپ، دۇيسەنبايدىڭ توبە قۇيقاسى شىمىرلايدى. جاس تولىپ بۇلدىراي بەرگەن كوزىن ءسۇرتىپ، قايتا قارادى. قايسىسى بەل الىپ، قايسىسى اتتان ەڭسەرىلەدى؟ جۇرت سونى اڭديدى. اپ-ساتتە جەل تۇرىپ، توبە باۋرايىندا الا قۇيىن كوتەرىلدى. كوكتوبەنىڭ ۇستىندە اق شاڭداق... ارى-بەرىدەن سوڭ، قايسىسى نۇرتاي، قايسىسى جانقوجا، ايىرۋعا بولماي كەتتى.
— اپىراي، اناۋ ەڭسەرىلدى!
— نۇرتاي بىلەم!
— جوق، جانقوجا!
— قاپ!
اق شاڭداق بۇرق ەتىپ، بىرەۋى شالقالاي قۇلاپ بارا جاتتى.
جانقوجا ءتۇسىردى! — دۇيسەنباي كۇرەڭ اتتى ساۋىرعا ءبىر كومىپ، تۋرا شاپتى. — باقتىباي، باقتىباي!
«باقتىباي» — بەس شەكتىنىڭ ۇرانى ەدى.
— مىنا بايعۇس نۇرتايدى ءوزى تۇسىرگەننەن بەتەر قان سورپا بولدى عوي!..
اتىن ساۋىرلاپ شىعا بەرگەن تولىبايدىڭ سىرتىنان جىلقاماننىڭ اشۋلى كوزى وقتاي قادالدى. اقتاننىڭ داۋسى القىنا شىعادى.
— ناعىز باتىر قاسىمىزدا ءجۇر ەكەن عوي! — ماقتانىپ ايتتى. جانقوجا قاراكەسەككە جيەن ەدى.
جۇرت جاۋعا قاراي جاپپاي شاپقاندا، جىلقامان مەن اقتان كەيىندەپ قالا بەردى. قارت باتىر اۋزىنداعى باتىرلاردى الاقانىنا ساۋىلداتىپ توگىپ تۇر.
— ءبىزدىڭ باستان تايعان باقتى سوعان بەرسىن، ءتاڭىرىم...
سونى ايتقاندا جىلقاماننىڭ داۋسى دىرىلدەپ تۇردى.
بەسباسباي مامىتتىڭ اۋلىنان شىققان بەتى بەس-التى قىستاۋعا ويران سالىپ، ارتىنان ات باسىن تارتقان. كوزدەگەنى ەشنازار، كۇجبان سياقتى داۋلەتتى اۋىلدار ەدى. ءبىراق بيداي باتىردىڭ ءبولىنىپ سارامان قوساعا اتتانعانى — بەسباسبايدىڭ كۇشىن السىرەتتى. ءار اۋىلدى شاپقان سايىن، ەكى ادام، ءۇش ادام سيىر ايداۋعا جىگىتتەر قالىپ وتىردى. ەشنازاردىڭ قىستاۋىنا تيەتىن جەردە قاسىندا جيىرما جىگىت قالعان. جاماندىق حاباردى ەستىپ، كۇتىنىپ وتىرعان اۋىل سويىلمەن قارسى الدى. ەڭ اياعى قاتىندارعا شەيىن قولدارىنا ءبىر-بىر كەلدەك، اياناتىن ءتۇرى جوق. بەسباسباي باس اماندا قاشىپ شىقتى.
حان، امانوتكەل، كارىبوگەت سياقتى داريا بويىنداعى قىستاۋلارعا تيىسە الماي، بەسباسباي ات باسىن سارامان قوساعا بۇرعان. قالىڭ قولعا تىقىنىڭ قامالىندا قوسىلدى.
تىقى مەن نۇرتاي قازا تاپتى. قازاقتىڭ كەگى قايتتى. جىلقامان ىزىنەن ەرگەن جۇرتتى تاراتىپ، اۋىلعا بەتتەدى. دۇرلىككەن ەل تىنىشتالىپ، بەيبىت تىرلىك قامىنا كىرىسىپ جاتىر.
بەسباسبايعا بەكباۋىل كەلدى. مامىت ناعاشىسى... ءبىر جانعا جازىعى جوق ەنەسەيدىڭ بالاسى ناقاق كۇيىپ، اۋىلى شابىلىپ وتىر. تۇششى ەتىنە اششى تاياق ءتيدى. تالاۋعا تۇسكەن مالى بار... مامىت ايىپ سۇرامايدى. ءبىراق بەسباسباي مالدى قايتارۋى كەرەك. قوياتىن كىناسى بولسا، اقساقالعا ءتۇسىپ ارىلسىن.
اقساقالعا تۇسسە، بەسباسباي ۇتىلادى. سىڭار ەزۋ داۋعا باستى. سول سىقىلدى جىلقايداردى قاراقالپاق ولتىرەدى. ءۇش بىردەي ازاماتتىڭ تۇبىنە جەتىپ، ىرگەسىن ءتۇرىپ شاۋىپ اكەتتى. وتەكەم بالاسى كوزگە كورىنسە قايدا قالدى؟ التى ءالىم سارامان قوسادا باس قوسقاندا، ول بۇعىپ ۇيدە جاتتى. ەندى جامان قاراقالپاقتىڭ جوقشىسى بولماق قوي. قازاق كىمنەن قىز الماي جاتىر؟ وسى بەسباسبايدىڭ ناعاشىسى قالماق... ەكى تالاي كۇن تۋسا، قالماقتىڭ جەتەگىندە كەتۋىم كەرەك پە؟ بەسباسباي سولاي قىڭىرايدى.
بەكباۋىلدىڭ ءۋاجى دايىن ەدى. جىلقايداردىڭ كەگىن ىزدەسە، بەسباسباي نۇرتايدى نەگە قۋمايدى؟ بەيبىت ەلدى ولجالاعانىنا ءماز بولماسىن. اتەگەن-نۇرىمبەت قاراقالپاقتىڭ يەگىنىڭ استىندا وتىردى. تاپ بەرەر دەپ قورىققان شىعار... وندا دا جانقوجانى جىبەردى. ءبىر ءوزى-اق ءبىر اۋىلدىڭ جىگىتىنە تاتيتىنىن ءبىلىپ جىبەردى. جىلقايداردىڭ كەگىن باسقا ەشكىم ەمەس، كيىكباي بالاسى العان...
سوزدەن ۇتىلعانىن بەسباسباي دا ءتۇسىندى. ەنەسەي بالاسىنىڭ كوپ سيىرى قايتارىلدى. ون شاقتى باس قارا مال جاراتىلىپ كەتىپتى. كەدەي اعايىندار سويىپ جەگەن كورىنەدى... سولاي جىرىمشىلانىپ، كوزى ءتىرى قالعانىن قايتا ايداتتى. ءبىراق ۇلكەن قاستىعىن تۇپكە ساقتاپ ەدى.
ءبىر اپتادان كەيىن تارىعا وراق تۇسەدى. مامىت جيىن-تەرىن قامىنا كىرىستى. قىرمان ورنىن دايىنداپ، تارى باستىراتىن كۇش كولىكتەردى جەمگە قويعان...
بەسباسباي وسى كەزەڭدى اڭدىپ ەدى. جايلاۋدان قۇلاعان بەتىندە، نارىنباي تۇزىنىڭ تۇسىندا ەرۋ بولىپ، ءبىر تۇندە مامىتتىڭ تارىسىنا ءۇش ءۇيىر جىلقىنى جاۋىپ جىبەردى.
جىلقى دا ءبىر، تاسقان سەل دە ءبىر، اۋزىنان گورى اياعى كوبىرەك بۇلدىرەدى. تارىنى ۇيپاپ كەتىپتى.
ءبىر ايدان كەيىن مامىت اقيرەكتەن كوشتى.
— قازاقتار بىرەسە مالىمدى قۋىپ الادى. ونان قالسا، ەگىنىمە جىلقىسىن جابادى. وتەگەننىڭ بالاسى قاشانعى پانا بولادى؟ ءتۇبى كوشىرمەي تىنبايتىن شىعار، — دەپ ەدى.
مامىت اقيرەك وڭىرىندەگى قىزلاۋلارعا تۇگەل حابار بەردى.
اۋليەنىڭ باسىندا نەشە جەردەن جەروشاق قازىلىپ، كوك وگىز وشاققا جىعىلدى. مامىت قۇداجولى بەرىپ جاتىر.
حالىق كوپ جينالدى. مامىت توسەكتى اشىق اسپاننىڭ استىنا، كەڭ دالاعا جايدىرعان ەكەن. تاباق بەسەۋ ارا تارتىلدى. بالا-شاعا سورپاعا تويىپ، ەل كوڭىلدى ەدى.
باعداد شاھارىنان كەلگەن شايقى، شىلدەي ارىق، قۋ مۇرت، اق سۇر كىسى ارىستانباپتىڭ شىراقشىسى وتىر. پايعامباردىڭ ءۇرىم بۇتاعى كوزىن اشىپ-جۇمىپ مۇلگىپ قالعان. سۇتكە تويعان مىسىق ىسپەتتى. ساقال-شاشىندا نىسان جوق ادامنىڭ كارى ەكەنىندە، جاس ەكەنىن دە ايىرىپ ايتۋ قيىن ەدى.
دومالاق كولدەن كۇرجىباي قۇدا كەلدى. كەمسەڭدەپ وتىر. وسىنشا جۇرتتا قابىرعاسى قايىسىپ وتىرعان دا سول...
جۇرت اس ءىشىپ بولدى. مامىت قول جايدى.
— ءىللاھي ءاۋمين...
انەتەي بەتىن سيپادى. سودان سوڭ ايات وقىلدى.
شىراقشى ءبىر ۇزىن سۇرەگە ءتۇسىپ الىپ، ۇشتىعىنا شىعا الىپ وتىر. قانى قاشقان كوكپەڭبەك ەرنى كۇبىر-كۇبىر ەتەدى.
— سۋحان راببىكى...
جۇرت قوسىلا كۇبىرلەپ، توڭىرەك كۇڭىرەنىپ كەتتى.
ال، اعايىن، ۇرلانىپ كەتكەن ادامعا ۇقسامايىن دەپ، شاقىرتقانىم سول ەدى. ەندى حورەزم جۇرتىنا بەت تۇزەيمىن. ەرەمىن دەيتىن قاراقالپاق بالاسى بولسا، الا كەتۋگە مەن دايىن. وتىز شاقتى سيىر، جەتى-سەگىز ات بار. كولىكتى ايامايمىن...
— تىنىش وتىرعان ەلدى ءبۇلدىردى-اۋ...
— مەن دە كوشەمىن! — دەدى كۇجبان.
مامىتتىڭ سوزىنەن كەيىن جۇرت انەتەيگە قارادى. قاراقالپاق قازاققا بيلىك ايتقان اۋزى ءدۋالى قاريا نەگە ءۇنسىز وتىر؟..
بيىلعى العان استىعىمدى كولىك تاۋىپ اكەتۋدىڭ امالىن تاپپاي وتىرمىن. — انەتەي ىزالى مىرس ەتتى. — ايتپەسە، الدارىڭا تۇسپەس پە ەدىم...
قارا قاسقا كەدەي ءبيدىڭ سوزىنە بىرەۋلەر كۇلدى.
— انەتەي اعانى قوزعاپ قايتەسىڭدەر. — مامىت ءسوزدى باسقا جاققا بۇردى. مۇندا دا ءبىر تايپا ەل قالىپ بارادى. ولارعا دا تارىققاندا اقىلشى، قىسىلعاندا باسشى بولاتىن بىرەۋ كەرەك قوي... ءالى ءبىز دە ات ءىزىن سالىپ تۇرامىز. دالاعا كەلگەندەي بولمايىق.
مامىت سونى ايتقاندا، جۇرت كۇرجىبايعا قارادى. جابىعا ايتتىرىپ قويعان ماقپال قىز ون جاسقا شىعىپ وتىر...
مامىت كوشۋگە بەت العان سوڭ، كۇرجىبايعا كىسى سالدى. قۇداسى قيسا، كەلىنىن الىپ كەتپەك ەدى. ماساتى بەت باقتىرمادى ءبىراق. شىپ-شيكى بالا، ەل اسىرىپ جالعىز جىبەرۋگە انا جۇرەك قيمادى. ەڭ بولماسا ون بەسكە شىقسىن... الىپ كەتەتىن ادامعا ۇرگەنىش قاشىقتىق قىلماس... ماساتى سونى ايتقان.
— حورەزم جۇرتى قىدىر دارىعان ەل... — شىراقشى كوزىن جۇمدى.
— قايدا بارسا، ديقان بايعۇستىڭ جالىناتىنى ەكى قولى! — ساعىندىق وعان جاقتىرماي قارايدى.
— وعان ءسوز بار ما!؟
كۇجباننىڭ كوكەيىنە جامان وي كەلدى. ءتۇبى اقيرەك قازاققا قالادى ەكەن. اتا-بابا مەكەنى... قاراقالپاقتار جاڭا تۋعان نارەستەسىن كۇنشىلىك جەردەن اكەلىپ، مىنا بۇلاققا جۋىپ الاتىن ەدى. ەندى ونى قازاق جىلقىسىنىڭ تۇياعى ىلايلايدى. كۇجبان قاستاسقان جاۋعا، قايران، اقيرەكتىڭ ءبىر ۋىس توپىراعىن قالدىرماس ەدى، ءبىراق وعان دارمەن جوق... قازاققا ەڭ بولماسا ءبىر قاستىق جاساعىسى، اق بۇلاقتىڭ كوزىن بىتەپ كەتكىسى كەلدى...
جۇرت تارادى. شىراقشىنىڭ قاسىندا جالعىز كۇجبان قالعان. شىنىن ايتىپ اقىل سۇراپ وتىر.
— ءادىل ءسوز! ءادىل ءىستى قۇداي دا قولدايدى. بۇل سىرىڭدى مامىت مىرزا ەسىتتى مە؟
— مەنەن باسقا ءبىر-اق ادام، ءسىز عانا بىلەسىز...
— ەندەشە ەشكىمنىڭ بىلمەگەنى ماقۇل. اقيرەكتىڭ سۋى تارتىلىپ قالعانىن كورگەن جۇرت كەشىرمەيدى ونى!
— سونىسى بار ەكەن عوي! — دەدى كۇجبان ۇركىپ.
— ونىڭ امالىن تابامىز...
بۇلاقتىڭ باستاۋىنا جاقىن جولىم ۇيدەي قارا تاس جاتاتىن
ەدى.
كۇجبان ءتورت جىگىت اكەلىپ، جەر قۇشاعىنا ەنىپ كەتكەن تاستى قازدىردى. باسىندا شىراقشى. بۇلاق كوزىنە قاراعان جاعىن ۇڭىرەيتىپ اشتىرىپ، قۇلامالى ەتتىرگەن. ەكىنشى جاعىنان يتەرسە، دومالاۋعا دايىن تۇر.
ءتورت جىگىتكە كۇجبان قوسىلىپ، قارا تاسقا يىقتارىن تىرەپ تۇرا قالعان. اۋىر ەكەن. بىلق ەتىپ قوزعالعان جوق.
قارا تەرگە تۇسكەن كۇجباندى شىراقشى توقتاتتى.
— ءتورت پار وگىز كەرەك!
كۇجباننىڭ كوزى الاقانداي بولدى.
— تاستىڭ بەلىنە ارقان سالىپ، ەگىزدەرمەن تارتتىرۋ كەرەك. ءبىر جىلجىسا سوندا جىلجيدى.
— وسىنى قويساق دەيمىن. — ءبىر جىگىت ۇركەكتەدى. — قۇدانىڭ قۇدىرەتىمەن بىتكەن تاس ادامنىڭ ىرقىنا كونبەس...
— ارىستانباپ اتام ايان بەردى. — شىراقشى ارامدىعىن بىلدىرمەي تۇر. — بۇل بۇلاقتىڭ سۋىن قازاققا ارامداتۋعا بولمايدى! وگىز الدىر، مىرزا!
ايسىز قاراڭعى ءتۇن. ەگەر كۇن جارىقتا بولسا، جىگىتتەر الەم تاپىراق شىراقشى جۇزىنە كوزدەرى تۇسسە، زارەسى ۇشار ەدى. ءقازىر مۇلگىگەن شال اشۋلى ءاجداھاعا اينالعان. دىبىسى جىلانداي ىسقىرىنىپ ەستىلەدى.
كۇجبان ەكى جىگىتتى اۋىلعا شاپتىردى. وسى بالەنىڭ قايدان ەسىنە تۇسكەنىن بىلمەي، ءقازىر وكىنىپ وتىر. شىراقشى ارىستانباپتىڭ اتىن اتاعاندا، ءتىپتى زارەسى ۇشتى. ءبىر ءتۇيىر ءشۇبا قىلعان جوق. جارىقتىق اۋليە... كوكىرەگىنە سول سالعان عوي... سونى عانا داتكە قۋات ەتكەندەي ەدى.
مۇرىندارى شۋىلداپ وگىزدەر دە كەلدى. شىراقشى ءوزى جۇگىرىپ ءجۇرىپ قارا تاستىڭ بەلىنە ارقان سالدى. ءتورت جىگىت تاستىڭ سىرتىنان تىرەپ تۇر.
— ال ءاۋپ دەڭدەر!
— ءاۋپ!
قارا تاس ءبىر لىقسىپ قالدى.
— ايت شۋ!
— ءاۋپ!
ەكىنشى رەت لىقسىعاندا، بۇلاققا قاراي ەڭسەرىلدى. قورقىپ كەتكەن جىگىتتەر بىت-بىت بولىپ، الدى-الدىنا قاشتى. سۋ ءبىر شالپ ەتىپ، تاس سالدىر-گۇلدىر قۇلاپ تۇسكەن. جەر قارس ايرىلعانداي، اۋىر گۇرس ەتكەن دىبىس قيىرعا كەتتى.
— الدا! — دەدى كۇجبان جاتا قالىپ.
— اتا-باباڭ ەندى ىرزا شىعار...
شىراقشى مىرس ەتتى. ءبىلىپ قالار دەپ قورىققان، جۇرەسىنەن وتىرا قالىپ جالما-جان ايات وقىدى. باسقالار دا ەس جيىپ، شىراقشىنىڭ قاسىنا جاقىندادى. بۇلاقتىڭ ۇڭىرەيگەن قاينارىنا ۇرپيىسە قارايدى.
— ەندى تاستىڭ ورنىن تەگىستەپ كەتىڭدەر، — دەدى شىراقشى.
ءتورت جىگىت تاستىڭ ورنىن توپىراقپەن تەگىستەپ بىتكەندە، تاڭ الدى ەدى.
كۇجبان كوشىپ جاتىر. وگىزدەرگە اربا جەگىپ، تاي-تاي جۇكتەردى، قاپ-قاپ استىقتى دالاعا سۇيرەيدى. ارتىندا تۇساۋلىق ءجىپ قالدىرعان جوق.
اربالار سىقىرلاپ، كوش ورنىنان قوزعالعاندا كۇن شىققان.
— بولىڭدار! — دەيدى كۇجبان اسىقتىرىپ.
بۇل كۇنى ەرتەرەك تۇرعان تيپىشا كەمپىر ەدى. ىرگە جاقتا جاتقان شالىن جۇلقىلاپ وياتتى.
— بايدىڭ اۋىلى كوشىپ جاتىر عوي!
— كىم ول!؟
— كۇجبان. جاۋ قۋعانداي تاڭ قاراڭعىسىنان ءبۇلىندى.
تيپىشا كەمپىر كەيىدى.
— جاز بولسا ءبىر ءسىرا. ءقازىر كۇزدى كۇنى، قوڭىرسالقىن...
انەتەي دارەت الا سىرتقا شىقتى. كۇزگى تاڭ سالقىن.
كۇجباننىڭ كوشى قىستاۋىنان شىقتى. مامىتتىڭ اۋلى دا قىبىرلاپ جاتىر. وگىز اربالارعا جۇك تيەلىپ بولىپتى...
— كەشتى...
انەتەي قاسىندا ساعىندىق پەن ءماتنيازدى كەرىپ، كوزىنە كەلىپ قالعان جاستى ىركىپ الا قويدى.
— كۇجباننان جەراعاش سۇرايمىن عوي دەپ وتىر ەدىم. — ساعىندىق ەكىندى. — الدى-ارتىنا قاراماي زىتقان ەكەن.
— ىزىنەن جۇگىرسەيشى. مۇمكىن، بەرەر. - ءماتنياز كورشىسىن كەلەكەلەپ كۇلىپ تۇر.
— كىسىدەن سۇراعاننىڭ كوزى شىعادى، — دەدى انەتاي.
ساعىندىق كۇرسىندى.
جۇرتتىڭ كوزى مامىتتىڭ قىستاۋىنا اۋعان. ولار دا قوزعالا باستاعان ەكەن.
— ەنەسەي اعام قانداي ەدى. ەسىل قىستاۋ ەندى يەسىز قالعانى عوي. - سونى ايتقاندا ءبيدىڭ كوزىنەن جاس ىرشىدى.
ءماتنيازدىڭ كوزى ەرتەلى اۋليەنىڭ باسىندا ەدى. تەرەڭ جىرا جىم-جىرت، بۇرقىراپ اققان سۋ دا كورىنبەيدى. تال تۇستە نە بولعانى؟
— قۇدايا ساقتاي گور! بۇلاق!
— بۇلاق جوق!
— مىناۋ اقىرزاماننىڭ الاماتى شىعار؟
— ءبىر تۇندە جەر جۇتىپ قويعانداي!...
— ەنەسەي اعام اۋليە كىسى ەدى. ءۇرىم-بۇتاعى توزىپ جاتىر. ول دا كورىندە ءبىر اۋناپ ءتۇستى عوي... — انەتەي كاليما قايىردى.
جەر ەمشەگىنىڭ كەنەت سۋالۋىن جۇرتتىڭ ءبارى دە سونداي كەرەمەتكە جورىعان. ەسكى قىستاۋدا جان قالماي سىرتقا شىقتى.
مامىتتىڭ كوشىندەگىلەر دە ارتىنا قاراي-قاراي بارا جاتتى. تارتىلعان بۇلاققا قارايدى. جاعالارىن ۇستايدى.
بۇل سۇمدىققا اۋليەنىڭ دە، ءالى ءارۋاقتىڭ دا قاتىسى جوق ەكەنىنە اقيرەكتەگى ەلدىڭ كوزى كەيىنىرەك جەتتى. بىرەۋلەر قارا تاستى ەسكە العان... ورنىنان تابىلمادى...
— مەن قۇداي جولىن قۋعان اداممىن، — دەيدى شىراقشى كوزىن اشىپ-جۇمىپ. - پەندە ىسىندە شارۋام جوق...
ءبىراق نادان ەلدىڭ باسىن اينالدىرعان قۋلىعى ىسكە اسپاي قالعانىن ەندى ءتۇسىنىپ، ءىشى كۇيىپ وتىر.
ماقپال قىز
نار وركەش قۇم شوقىلار باعى زامانداردىڭ شوگەرىپ تاستاپ كەتكەن كەرۋەندەرىندەي سۇلاپ-سۇلاپ جاتىر. اق شاعىلداردىڭ ەتەگىندە اق سەلەۋ ەلبەك قاعادى. ءار جەردە كوك قياق دۇزگەن ۇشىراسادى. دۇزگەن ىلعي جەكە ءوسىپ، جۋان ءسىڭىرلى تامىرىن جەرگە تەرەڭ جىبەرىپ، الاپات شەلمەن قايىسپاي الىسادى. سول تۇرىسى جۇرتتا قالعان جولىم ۇيدەي كوكىرەككە مۇڭ سالار ەدى.
قۇم ىشىندە سارناپ جاتقان قاسقا جول جوق. ەسكى سۇرلەۋدىڭ قۇر جوباسى، ۇستىنەن قۇم ءجۇرىپ ءوتىپ، ول دا كومەسكى تارتقان... اندا-ساندا كوشكەن ەلدىڭ جۇرتى كەزدەسىپ قالادى. ماڭايىن مال تۇياعى شيىرلاپ تاستاعان. كوپ ىزدىككە ارالاسىپ جول دا جوعالادى. ءبىراق قازاق كوزى ءجىتى — دالا كارتاسىنىڭ شيماي-شيماي بەتىنەن ىزدەگەن جولىن اينىتپاي تانىر ەدى... قازاقتار ءاز جەرىندە، تۋعان توپىراعىندا اداسپايدى.
تۇندە ءبىر قۇدىقتىڭ باسىندا ات شالدىرعان جاۋشىلار، تاڭ اتقالى cap جەلىس، سوقتىرتىپ كەلە جاتقان. كۇن ساسكەلىككە كوتەرىلدى. سالتاناتتى تورتەۋ دە اياڭعا ءتۇستى. كۇن ىستىقتا كولىكتى كەپ قىسۋعا بولمايتىن ەدى. وندا سەمىزىنەن جاراعان اتتاردى قىزىلماي قىلىپ قۇرتادى.
اياڭ ءجۇرىس cap جەلىس ەمەس. ەرتەلى ءۇنسىز جورىتقان جىگىتتەر سەرپىلە ءتۇسىپ، بىر-بىرىنە ءتىل قاتادى. تاپال قارا جىگىت بالپان ءبىر ءسوزدىڭ ۇشىن ءتۇرتىپ شىعاردى.
— وسى جۇرتتىڭ نياز كوكەمدى توبەت اتامنىڭ باسىنا ءسىرى ءبۇرىپتى دەيتىندەرى راس پا؟ سەگىز اعا، سەن بىلەسىڭ عوي. اعايىن ادامدارعا نە جەتپەي ءجۇر سوندا؟
— ونى كىمنەن ەسىتتىڭ؟
توپتىڭ الدىندا كەلە جاتقان تارلانبوزدى جىگىت اتتىڭ باسىن ىركە ءتۇستى. بۇل تورتەۋدىڭ ىشىندە جاسى ۇلكەنى دە سول ەكەن. سەرىكتەرىنەن كيىم كيىسى دە بولەك، كوكساۋىرلاتقان كەبىسىنىڭ تىرىلىگى مەن تۇمسىعىنا كۇمىس شەگەمەن اشەكەي جۇرگىزدىرگەن ەدى. قاناۋىز تىستى جۇقا شاپاننىڭ ىشىنەن قارا ماساتى قامزول كيىپ، كەڭ بالاق ءپۇلىش شالباردىڭ بالاعىن التىن زەرمەن كومكەرتىپتى. باسىندا قۇندىز بورىك. سەگىز سەرى اسەم كيىنەتىن.
— ءاي، وسى شومەكەيلەر كەزدەسكەن جەردە مازاق قىلادى عوي!
بالپان جايباراقات سويلەدى.
— شومەكەي ناعاشىڭ، قالجىڭداي بەرەدى دە...
مۇنى ايتقان جاسى ون جەتىلەردەگى قارا جىگىت ايباس. ول بالپاندى جازعىرا سويلەيدى.
— وزىمىزدەن ءوزىمىز نەسىنە جاسىرامىز. شومەكەي ناعاشىڭ قالجىڭداسا دا شىنىن ايتىپتى. — سەگىزدىڭ اق قۇبا جۇزىندە مۇڭ كولەڭكەسى، قاباعىن شىتقان. - قۇلىم اتامدى بىلمەيتىن سىرت اعايىن «جامانكوز» اتاپ ءجۇر...
— Ay، ءوزىمىز دە ايتىپ جۇرگەنىمىز جوق پا؟ — بالپان تاعى دا كيىپ كەتتى. — قۇلىمدى ايتساڭ، كەيىنگى جاس بالداردىڭ كوبىسى تۇسىنبەيدى. ال جامانكوز شالدى بىلمەيتىن ەل جوق.
— ءبارى سول شومەكەيلەردىڭ ءسوزى...
كەيىپ كەلە جاتقان ايباستى سەگىز توقتاتتى.
— قۇلىم اتامىز جاسى الپىستان اسقانشا ۇل بالا سۇيمەگەن. بەس قىزى بولىپتى. مىڭ جىلقى ايداعان باي. اق جايىق پەن ۇلكەن بورسىقتىڭ ەكى اراسىندا ۇزاق كوشىپ، كەڭ جايلاپ جۇرە بەرگەن. ال نەمەرە تۋىستارى كەشۋباي مەن جۇماعۇلدىڭ بالالارى ءسىڭىرى شىققان كەدەي ەكەن.
— ءوزىمىز سياقتى عوي. جانىكە-سارى جىلقىسىن ايداي الماي ءجۇر. ونىمەن بىرگە تۋعان توپىنىڭ سەگىزى. سەگىزدىڭ ماڭدايىنا باسقان جالعىز تارپاڭ كوكتەن باسقا تۇلدىرى جوق...
— قايدا اس بولسا، توي بولسا قۇلىم اتامدى شاقىرادى. تويلىققا تۋ بيە جەتەكتەپ، سابا-سابا قىمىز بارىپ جاتىر. الدىندا اق بوز ءۇي تىگىلىپ، كۇتىپ تۇرادى. الگى ايتقان توبەت پەن مويناق جۇماعۇل اتام بالالارى. ءبىز سياقتى سەرى جىگىتتەر. كەيدە اس پەن تويعا ءمىنىپ باراتىن ات تاپپايدى ەكەن...
— جامانكوز اتام ساراڭ كىسى بولعان-اۋ ءتۇرى. — بالپان ءبىر ءسوز قىستىرىپ قالدى. — ايتپەسە، نەمەرە-شوبەرە تۋىس. اتتىڭ مايىن ايايتىن ءيىنى جوق قوي.
— ءبىر شومەكەيدىڭ اسى بولعان ەكەن. قۇلىم اتام توعىز نارعا سابا ارتىپ اتتانادى. الىس ەل. توبەت پەن مويناق اتتارى تۇرىپ قالىپ جولدان قايتادى. الدىندا قۇلىم اتاسىنان ات سۇراپ بارىپ، سالى سۋعا كەتىپ قايتقاندارى بار... اۋىلعا كەلىپ باي تۋىسىنىڭ جەلىسىن قيىپ، جىلقىسىن قۋادى.
— ە-ھە!
— قۇلىم اتام بەتىنە جان قاراتپايتىن تاكاپپار كىسى، جۇرەگى قابىنىپ كەتكەن. قيىلعان جەلىنى كورگەندە، ۇيگە كىرۋگە دارمەنى جەتپەي، ەسىكتىڭ الدىندا قۇلاپتى. قاتىن-بالا، اعايىن-تۋعاندى تىڭدامايدى. ءۇش كۇن ءوتىپ، الىس-جاقىن اعايىن قۇلاقتانىپ، شەكتىگە قاراعان يگى جاقسىلار جينالىپ كەلەدى. قۇلىم سوندا دا باسىن كوتەرمەيدى. باقاشى شومەكەي نياز بي كەلىپتى دەيدى. «داۋلەت پەن پەرزەنتتىڭ كەشتىگى جوق، كوتەر باستى!— دەپ اقىرادى. — جاسى ۇلكەن اعامىن، باتامدى بەرگەلى كەلدىم. ۇيىمدە ون بەس جاسار قىزىم بار، سونى بەرەم!..» اتام باسىن كوتەرىپتى.
— قىزدى ايتقاندا قىزىپ كەتكەن ەكەن دا! — بالپان قارق-قارق كۇلدى.
— قالجىڭدى قويسايشى — دەدى ءتورتىنشى جىگىت سايلىباي.
— سوندا نياز «كەلەر جىلى وسى ۋاقتا ءبىر پەرزەنت، ۇل پەرزەنت كورەرسىڭ» دەيدى ەكەن. ۇلكەن شەشەمىز جىلاپ قويا بەرىپتى: «ول قىزىڭ بولعاندا، مەن دە قىزىڭ، قۇر قالدىراتىنداي جازىعىم نە؟» دەگەن عوي. «بەردىم ساعان دا ءبىر پەرزەنتتى» دەيدى نياز بي.
— پاي-پاي! قولىندا تۇرعانداي ۇلەستىرىپ جاتىر. قۇداي قۇداي ەمەس، شومەكەيدىڭ شالى بولىپ شىقتى عوي...
— نيازدىڭ قىزى ءبىزدىڭ شەشەمىز. ۇلكەنى نياز. اۋزى دۋالى شالدىڭ ەسىمىن جيەنىنە قويىپتى. ونان كەيىن باشكە، سەنىڭ اتاڭ باباس، ەڭ كەنجەسى بوتات تۋادى. بايبىشە دە قۇر قالماي، ءسۇت كەنجەسى سىرلىبايدى كوتەرگەن...
— شالا تۋىپ، تىماققا سالىپ كەرەگەنىڭ باسىنا ءىلىپ قويادى ەكەن. سۇراعان اعايىنعا «ءبىر لەكەرىمىز بار عوي» دەيدى. سىرلىباي اتاڭنىڭ لەكەر اتانىپ جۇرگەنى سوندىقتان كورىنەدى، — دەدى سايلىباي قارق-قارق كۇلىپ.
— ايدىڭ-كۇننىڭ امانىندا سىرلىباي اتام قالاي شالا تۋىپ ءجۇر دەسەم، شەشەمىز الپىستاعى كەمپىر ەكەن توي. — بالپان ونى دا ازىلگە شاپتىرادى. — ەندى مىنانى ايتشى، سەگىز اعا التىنبايلاردىڭ نيازعا جامانشانىڭ ورتاعى بار دەيتىندەرى نە بىلشىل؟
سايلىباي مەن ايباستىڭ ءجۇزى كۇرەڭىتتى. سەگىز ەزۋ تارتقان. انا ەكەۋى نيازدىڭ باتىر بالاسى جانىكەدەن تۋادى... نيازدىڭ جەتى ۇلىنىڭ بىرەۋى — سەگىزدىڭ اكەسى توپى. ءبىراق ەستى جىگىت بالپاننىڭ سوزىنە نامىستانىپ سىر بەرگەن جوق.
ول بىلشىلدىڭ دا ءمانى بار، — دەدى تاماعىن كەنەي ءتۇسىپ. قۇلىم اتام شەشەمىزدى ۇزاتىپ اكەتكەلى بارعاندا، قاسىنا شوبەرە-شوپتىكتەي جاقىن تۋىسى جامانشانى ەرتەدى. شومەكەي مىڭ ايداعان بايدى اياسىن با؟ قادە-قاۋمەتتى قالدىرمايدى. سونىڭ ءبىرى — قىز كورسەتۋ. قالىڭدىعى ون بەس جاسار قىز. جەڭگەلەرى وتاۋعا سالاردا كارى كۇيەۋدى قىلجاق قىلعان عوي: قاۋساعان شالدا قانشا قاۋقار بولادى؟» دەسە كەرەك. سوندا جامانشا اتامنىڭ: «اعام كارى بولسا، ءوزىم جاسپىن. سەندەر ۇيالىپ قالام دەمەسەڭدەر، ءبىز قىسىلمايمىز!» دەيتىن جەرى بار. سونى جۇرت دابىرا قىلىپ كەتكەن عوي. — سەگىز بالپانعا قاراپ كۇلدى. — ويپىراي، سەنىڭ دە ەسىتپەيتىنىڭ جوق ەكەن.
اۋ، ءبىلىپ قويعاننىڭ نەسى ارتىق؟ - بالپان جوپ-جورتا تاڭىرقاعانسيدى. — ءبىز جاسىرعانمەن، جۇرت ايتىپ ءجۇر. قايتا وسىندايدا انىعىنا جەتىپ قويعان جاقسى عوي. دەگەنمەن وسى ارادا ءبىر شيكىلىك بار. الگىنى ايتىپ جۇرگەن جامانشا شەشەمىزدى قايدان امان قويادى؟ قانشا مىقتى دەگەنمەن، جەتپىستەگى شالدىڭ ون بەس جاسار قىزدى قاناعاتتاندىرۋى قيىن عوي...
— سەن دە وتتايدى ەكەنسىڭ! — ات جاقتى سايلىباي ونسىز دا قيسىقتاۋ بىتكەن بەتىن ءبىر تىرجيتتى.
تورتەۋى دە جامانكوز شالدىڭ تۇقىمدارى، سايلىباي مەن ايباس سوسىن عانا شىداپ كەلە جاتىر. باسقا بىرەۋ ايتسا، قىپ-قىزىل قىرعىن بولار ەدى.
توقال شەشەدەن تاراعان ءتورت بالا - ءتورت اۋىل، جاز سارىارقانى جايلاپ، قىس قالبانىڭ قاراتاۋىن قىستايتىن ەدى. بيىل كوكتەمدە ۇلكەن قاراتاۋعا قاراي جىلجىدى. سويىل ۇستار باتىر جىگىتتەرى مول سودىرلى اۋىل، كورشى وتىرعان اعايىن ارعىن-قىپشاقپەن سيىسپايتىن. اسىرەسە جانىكەنىڭ ساقارى، سارىنىڭ باقاسى، راحمەتالى، مەلدەبەگى — ات ۇستىنەن تۇسپەيتىن ەدى. ۇلكەن قاراتاۋعا جىلجيتىن جولى قىپشاقتاردىڭ ەكى ءۇيىر جىلقىسىن قۋا كەتكەن. ەندى قاشان قىس قىسقانشا قاراتاۋداعى قىستاۋىنا جولامايدى... بارىمتادان تۇسكەن ولجا بايعا ءسىڭۋى كەرەك. تاشكەن مەن قوقاننىڭ بازارىنا توعىتىپ، كوزىن قۇرتادى....
باستاس اعالارىنىڭ ونداي ىسىنەن سەگىز اۋلاق جۇرەتىن ەدى. جاۋىرىنى جەرگە تيمەگەن بالۋان، دومبىراشى، ءانشى... جاز بولسا، جاقسى كورەتىن ىنىلەرىن ەرتىپ، وسىلاي اۋىل-اۋىلدى قىدىرىپ، ساۋىق قۇرىپ كۇنى وتەدى...
بىلتىر ۇزاتىپ العالى وتىرعان قالىڭدىعى شەشەك شىعىپ قايتىس بولدى. سول قازا سەرى جىگىتتىڭ جۇرەگىنە قۇسا بايلاعانداي. جاسى جيىرما بەسكە شىقتى. كۇندە ءبىر قىز ايتتىراتىن اۋىر داۋلەت جوق. ءوزى تالعامى بيىك جىگىت، اناۋ-مىناۋ شۇيكەباس قىزعا اياق سالمايتىنى تاعى بار...
سىر بويىنا ماقپال اتتى قىزدىڭ اتى شىعادى. اۋىل-اۋىلدى ارالاپ قىز كورىپ جۇرگەن سەرىنىڭ قۇلاعى ەلەڭ ەتتى. ارال تەڭىزىنىڭ ماڭىندا سىرلىباي اۋىلى،تاڭسىققوجا اعاسى وتىر. ول تۋىستارىنا ەكى-ۇش جىلدان بەرى ات ءىزىن سالعان جوق-تى. اۋىلدان سونى سىلتاۋراتىپ اتتانادى. سەرىنىڭ بۇل سىرىن قاسىنداعى سەرىكتەرى دە بىلە بەرمەيتىن ەدى.
— ءسوز نەدەن شىعىپ كەتتى ءالى؟ — سەگىز قالت ويلانىپ قالدى. — ءا، توبەت اتامنىڭ باسىنا ءسىرى بۇرىلگەن جايىن سۇراعان ەكەنسىڭ عوي. كۇلىكتەن ءتورت بالا — ۇلكەنى قۇلىمنىڭ اكەسى ءالىقۇل. ونان كەيىن بەرشە، توقاس، جاڭباي. توبەت بەرشەنىڭ ءبىر بۇتاعى جۇماعۇلدىڭ بالاسى. الگى وقيعادان كەيىن جامانكوز اتاڭ بەرشە تۋىسىنان ات قۇيرىعىن كەسىسەدى. ءبۇلدىرىپ جۇرگەن توبەت باستاعان تورت-بەس جىگىت، باسقا بەرشەنىڭ جازىعى نە؟ ارا اعايىن سونى ايتادى. جامانكوز تىڭدامايدى. ءارى توبەت تە اعاسىنىڭ اياعىنا جىعىلىپ كەشىرىم سۇراي قويماسا كەرەك... قىرىق-ەلۋ ءۇي كۇلىكتىڭ اراسىنا جىك ءتۇسىپ، اعايىن قينالادى. اقىرى توبەتتىڭ موينىنا ارقان سالعانداي قىلىپ، الىپ كەلگەن. نياز اتامنىڭ ون التىعا شىققان كەزى ەكەن. اتاقتى تەنتەك. اعايىن توبەتتى جامانكوزدىڭ الدىنا اكەلگەندە، «ولتىرسەڭ دە قۇنى جوق» دەگەن عوي. نيازدىڭ باسىنا ءسىرى بۇرەتىنى راس كورىنەدى...
— نە دەگەن جىبىمەس قاتالدىق ەدى،- دەدى ايباس ءتۇسى وڭىپ.
— وزىنە سول كەرەك!— دەدى سايلىباي.
— ال مەن سەندەردى قۋانتايىن با؟ - بالپان تولىسا باستاعان دەنەسىن ات ۇستىندە جەڭىل قوزعاپ، ءبىر جامباستاپ وتىردى. - الدىمىزدا اۋىل كورىنەدى...
— مۇنىڭ كوزى تۇمسىعىنا بىتكەن، — دەدى سايلىباي اعاسىن كەلەكەلەپ.
— ەرتەلى مۇرنىن ءشۇيىرىپ كەلە جاتىر ەدى. ءبىر نارسەنىڭ ءيسىن سەزگەن ەكەن عوي.
— بالپان ايتسا، قاتە كەتپەيدى، — دەدى سەگىز دە ازىلگە بۇرىپ. — مۇنىڭ ءوزى يتتەن دە بەتەر ءيىسشىل.
جىگىتتەر دۋ كۇلدى.
جول ۇلكەن قۇم جوتانى اسىپ ءتۇستى. اياقتارىنىڭ استىندا اۋىل وتىر ەدى. جىگىتتەر جۇرىستەرىن باياۋلاتتى.
اۋىلدىڭ وتىرعان جەرى تاباندىق ەكەن. قۇم ىشىندەگى سىزى بەتىنە شىعىپ جاتاتىن كوكورايدى « تاباندىق» دەپ اتايدى. ونداي جەردى قامشىنىڭ سابىمەن شۇقىپ قالساڭ، استىنان مولدىرەپ سۋ شىعادى. بالقۇراعى جايقالىپ تۇر.
ءارى قاراي قوڭىرلىق، ۇيەزدەگەن جىلقىلار كورىنەدى.
اۋىل تاباندىقتىڭ ەكى جاعىنا جەتى-سەگىز ۇيدەن بولىنە قونىپتى.
قوڭىرقاي ۇزىك سيرەك، ءبارى دە اق بوز ۇيلەر ەدى. قاسىنا قوڭسى ساقتامايتىن، وسكەن-ونگەن اتالىققا ۇقسايدى. جەلى دە ەكى بولەك تارتىلىپتى. تاباندىقتىڭ تەرىستىك بەتىندە وتىرعان اۋىلدىڭ ءۇي سانى دا مولىراق، جەلىدە بايلانعان قۇلىندارى دا كوبىرەك كورىنىپ ەدى.
كەر بيەنى جايداق مىنگەن ءبىر جىگىت جىلقى ارالاپ ءجۇر.
بۇلارعا قارسى ۇشىراستى.
— اسسالاۋمالايكۇم!
كەر بيەلى قارا سۇر تىزگىنىن تەجەي ءتۇسىپ، بەيتانىس جىگىتتەردىڭ باس-اياعىن شولا قارايدى. قۇندىز بورىك، قىزىل ساقتيان ءماسى، ومىراۋىنا زەر توككەن شاپان، — الىستان كەلە جاتقان تۇرپاتى بولەك جاندار ەكەنىن اڭعارتتى.
— ايدەربەك نياز ءبيدىڭ اۋلىنانبىز... — سەگىز جول ءمانىسىن ايتتى. - قاراقۇم جاقتاعى اعايىندارىمىزدىڭ اماندىعىن بىلە شىعىپ ەدىك. وسى ماڭايدا نۇرىمبەت اعام وتىر دەگەن سوڭ، اۋليە اتتاعان وڭبايدى دەيدى عوي، ات باسىن بۇردىق...
— نۇرىمبەتتىكى اناۋ ءۇي!
كەر بيەلى بەكباۋىل ەدى. قامشىسىن تەرىستىك بەتتە وتىرعان اۋىلعا قاراي سىلتەدى. وتەگەن كوز جۇمعالى جەتى جىل ەتىپتى. سالەم بەرە كەلگەندەردىڭ ءبارى ءقازىر نۇرىمبەتتى سۇرايتىن ەدى. بەكباۋىل كوندىگە الماي ءجۇر. ۇزاي بەرگەن جىگىتتەردىڭ ارتىنان كۇڭك ەتتى.
— ءيتتىڭ باجاسى كوپ، باسىنا پايداسى جوق...
بۇل قوناقجاي نۇرىمبەتتى سىرتتاي قىجىرتقانداعىسى. اۋىلعا بەتتەگەن جولاۋشىلاردىڭ الدىنان اقمىرزا شىقتى.
جامانكوز اۋلىنىڭ جاقسىلارىنا سىرتتاي تانىس نۇرىمبەت بالالارى شۇرقىراسىپ جاتىر. ءارى بۇل اۋىل سەگىز سەرىنىڭ اتىنا قانىق. قىردا ءانشى-جىرشى ساعىندىرىپ كورىسەدى. قۇداي ايداپ ات باسىن بۇرسا، اپتالاپ ۇستاپ جىبەرمەيتىن ەدى.
قوناقتاردى جانقوجانىڭ وتاۋىنا كىرگىزدى. بيىل شاڭىراق كوتەرگەن جاس وتاۋ. ءالى قىزىعى باسىلماعان. ان-كۇي دەسە جاس كەلىنشەك مۇمكىن دە جۇرەگىن ۇزەتىن ەدى. جاس جىگىتتەر قۋلىق تا ويلاپ تۇر. سەگىز شالدىڭ قولىنا ءبىر ءتۇسىپ قالسا، ان-كۇيدىڭ جولى تارىلار دەپ تە قورقادى.
ءبىراق ءبىر توستاعان قىمىز ءىشىپ، ءشول باسقان سوڭ، سەگىز شالدى جوقتادى. ەندى بوگەۋ ۇيات ەدى. قازاق سالتىندا ەڭ الدىمەن جاسى ۇلكەنگە سالەم بەرىپ، ولگەنگە سالاۋات ايتىپ، تىرىگە بەرەكەت تىلەۋ ءبىرىنشى بورىش سانالادى.
سەگىزدى نۇرىمبەت تە بىلەدى ەكەن. بىر-ەكى تويدا بالۋاندىققا تۇسكەنىن دە كورىپتى. سەرىنىڭ لەبىزىنە اركىم قۇمار. جاقسى بەيىلىن اڭعارتتى.
شال نيازعا قاراعانداردىڭ ءبارىن تانىپ وتىر. جانىكەنىڭ بايبىشەسى، سارىنىڭ كەمپىرى سياقتى — جاقسى كەرەتىن جەڭگەلەرىنىڭ اتىن دا ۇمىتپاپتى. اماندىق-ساۋلىق سۇراسۋ بيەنىڭ ساۋىمىنداي ۋاقىتقا سوزىلدى.
— قۇلىم اتامدى بىلمەگەن جۇرت جامانكوز دەپ ءجۇر. اكەم ون جاسقا شىققان جىلى قۇلىم اتام ۇيگە قونىپ كەتەدى ەكەن. «قولىنان ەت اسادىم» دەپ ايتىپ وتىرۋشى ەدى...
— قالاي جامانكوز اتالىپ جۇرگەنىن...
— ول ءبىر ەرتەرەك جاۋگەرشىلىك زامان ەدى عوي. — نۇرىمبەت ۇزىن سۇرە اڭگىمەگە ءتۇسىپ كەتتى. — قۇلىم اتام ءبىر جورتۋىلدا تۇرىكپەننىڭ باتىرىمەن جەكپە-جەككە شىعادى ەكەن. كوزدەگەنى قاتە كەتپەيتىن اككى كىسى، ساۋىت كيگەن تۇرىكپەندى وندىرشەكتەن شانشىپ تۇسىرەدى.ءوزىنىڭ جالاڭاش ەتىندە جالاڭ ءجۇن شەكپەن دەيدى. قۇلىم اتامنىڭ كوزى كوك، تىك قادالسا، وڭمەننەن وتەتىنىن اكەم ايتاتىن ەدى، تۇرىكپەندى الباستىسى باسقان عوي. ءبىراق ءتىرى قالىپ، ارادا ون جىل وتكەندە، حيۋادا كەزدەسىپ قالادى. «جامانكوزدىڭ نايزاسىنان دا امان قالعانمىن» دەپ تۇر ەكەن. بۇل تانىتپايدى. تۇرىكپەننىڭ ءسوزىن قۇلىم اتامنىڭ قاسىنداعى جولداستارى ەلگە ايتىپ كەلىپ، سونان تاراپ كەتەدى.
اق بەيىل شالدىڭ اڭگىمەسىنەن كەيىن جىگىتتەردىڭ ارقا-باسى كەڭىپ قالدى. قاسىنان جىبەرەتىن ءتۇرى جوق. كوپتەن قوناق كەلمەي، اڭگىمە ىزدەپ وتىرعان سىڭايى بايقالدى.
— ەركىمىزبەن ولەڭ دە تىڭداي المايتىن بولدىق-اۋ...
اقمىرزا كۇڭكىلدەپ ءجۇر.
كۇن كەشكىرىپ، اڭگىمە ءبىر تولاستاعان كەزدە، سەگىز وتاۋدا قالعان دومبىراسىن الدىرتتى.
— اعاما ولەڭ ايتىپ بەرىپ، كوڭىلىن كوتەرەيىن، - دەگەن.
سونان ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا شەيىن قولىنان دومبىرا تۇسكەن جوق. ءبىر ۋاقىت شالكيىز جىراۋدى تەرمەلەپ كەتسە، ارتىنا دوسپامبەت پەن اسانقايعىنى تولعايدى. ءار جىردىڭ الدىندا، ول ءسوزدى جىراۋ قانداي جاعدايدا، كىمگە ارناپ شىعارعانىن سويلەپ بەرەتىن ەدى. ايتۋى دا جۇرتتان بولەك. دوسپامبەتتى ايتقاندا، قاباعىن تاستاي ءتۇيىپ تەگە جونەلسە، اسانقايعىنىڭ تولعاۋلارى تۇسىندا اق ءجۇزىن مۇڭ شالاتىنداي. داۋىس ىرعاعى دا وزگەرىپ، شالقىپ اققان داريانىڭ اعىسىنداي، سايابىر تارتادى.
جاستار جاعى جاۋگەرشىلىك زاماندا جاساعان دوسپامبەت پەن شالكيىزدى قۇلاي تىڭداپ، ەلىرىپ كەتتى.
— ۋاي، ەرىم-اي! — دەيدى اقمىرزا قيقۋ سالىپ.— جۇرەك جۇتقاننىڭ ءوزى عوي! ايتۋىن دا جەتكىزىپتى.
— حاننىڭ ءوزىن سىلەيتىپ سالعان جوق پا!؟
جانقوجا شىنىمەن ەلىگىپ، سەگىز داۋسىن قاتتىراق كوتەرگەن سايىن، ونىڭ توبە قۇيقاسى شىمىرلاپ قويادى.
اقساقالدىڭ جۇزىندە ىرزالىق بىلىنەدى. جاستار سياقتى قيقۋلاپ سىر بىلدىرمەي، ىشتەي مەيىرلەنەدى.
تەك اسانقايعىنىڭ تولعاۋى تۇسىندا سىر بەردى. شالدىڭ جۇيكەسى بوساعان، كوزىندە جاس دوڭگەلەپ كەلىپ قالىپ ەدى.
— حالىق قامىن ويلاعان قاسيەتتىم-اي! جەلمايا ءمىنىپ سىدىرتىپ، جەر جاھاندى شارلاپتى. جەرۇيىق تاپتى ما سوندا؟ ۇرپاعىنىڭ قىزىلقۇمدا قامالىپ، كوزى اعارارىن سەزگەن ەكەن...
اس كەلدى. ۇلكەن اعاش استاۋدا قايقيعان قويدىڭ باسى كورىنەدى. كادەلى مۇشەلەر تۇگەل ەدى.
— اينالايىندار، الىپ وتىرىڭدار.
بەس ۇلدىڭ اناسى توماشاداي سارى كەمپىر، قولى اشىق كىسىگە ۇقسادى. قوناققا بەيىل ءبىلدىرىپ، جالبىراقتاپ جاتىر.
اقساقال قوناقتاردى اس قايىرىلىپ، داستارقان جينالعان سوڭ بوساتتى. ۇزاق جول ءجۇرىپ، ات سوقتى بولىپ جەتكەن. ءبارى دە دەمالىس تىلەپ وتىر ەدى.
جىگىتتەر قوناق كادەسىن جاساپ اۋىل سىرتىنا شىقتى. ون تورتىندە تۋعان اي سۇتتەي جارىق، ءتۇن ماۋجىراپ تۇر. ءۇپ ەتكەن جەل لەبى بىلىنبەيدى.
جىگىتتەر اق شاعىلعا باۋىرىن توسەپ جاتىر.
— بەكباۋىل نەگە بويىن سىلاپ ءجۇر؟ — اقمىرزانىڭ داۋىسىندا كەيىستىك بار. — بەكتى ەكى رەت جىبەردىم...
— جاقاي مەن قوجا دا توبە كورسەتكەن جوق.
— ولار كىنامشىل عوي، — دەدى جانقوجا.
— وسى اۋىلدىڭ ۇلكەنى نۇرىمبەت بولعانمەن، ءبيى بەكباۋىل بولماق قوي. قالعان كيىكباي تۇقىمىنىڭ كەمەڭگەرى ءوزى ەكەنىن مويىنداتىپ العىسى كەلىپ ءجۇر ول! — بەكباۋىلمەن جاسى قۇرداس اقمىرزا اشۋ شاقىردى. — تىرناق استىنان كىر ىزدەپ، قىتىمىرلانىپ بارادى مۇقىم. مۇنىسىن قويماسا...
— قوي قايتەسىڭ. — جانقوجا اعاسىنا باسۋ ايتتى. سىرت ادامنىڭ كوزىنشە اعايىن اراسىنداعى وكپە-كىنانى ورتاعا سالىپ جاتۋ ىڭعايسىز ەدى.
بۇلاردىڭ ءسوزىن بەك بۇزدى. سەگىز جاسار بالا، شالدىڭ ءسۇت كەنجەسى. ەكى يىنىنەن دەم الادى.
— ءمۇمسىن جەڭەشەم توسەكتى قايدا سالام دەيدى.
— ءمۇمسىن جۇمساسا، مىقتىنىڭ وزىنەن كەلگەن ەكەنسىڭ. — جاۋقاشار ونى كەلەكەلەي كۇلدى.
ءمۇمسىن — باي ۇلى شەركەستىڭ قىزى. سەگىزدەر جاس وتاۋدىڭ ەسىگىن ءبىرىنشى اشقان قوناق ەدى. جاس كەلىننىڭ جاقسى اتى تۇسكەن كۇنى شىعادى. ۇلكەن اجە نەمەرەسىنە سولاي ۇيرەتكەن. مۇمكىن اجەپتاۋىر دومبىراشى. ءار ەلدىڭ سالتى باسقا... كەلگەن جەرىنىڭ تۇتىمى قاتتى كەرىندى. بۇل اۋىلدا «ءاۋ» دەپ ولەڭ ايتاتىن جان جوق-تى. كەلىنشەك بولىپ تۇسكەنىنە ءۇش-اق اي، مۇمكىن ءىش قۇسا بولىپ بىتكەندەي. وعان مىنا قوناقتاردىڭ جوسىعى بولەك كورىندى. بىلعارىعا قۇنداقتاۋلى دومبىرانى بايقاپ، كەلىنشەكتىڭ جۇرەگى لۇپىلدەپ كەتكەن. ءبىراق ءان تىڭداعىسى كەلگەن ارمانى تاعى ورىندالمادى. قوناقتار ۇلكەن ۇيگە كىردى دە، قالىپ قويدى. ءوز ەلىندە سىيلى قوناققا اۋەلى شاي بەرىلەدى. سول وتاندا قىزىل ورامال تارتقان قىز بولسا، شايدى سوعان قۇيدىراتىن. قىز تابىلماعان جاعدايدا، ونداي مىندەت جاس كەلىنگە جۇكتەلەدى. بۇل اۋىلدا شايدىڭ نە ەكەنىن دە ءبىلىپ جاتقان جوق. قوناق بار كەزدە ۇلكەن ءۇيدىڭ ەسىگى جاس كەلىندەر ءۇشىن تارس جابىق ەكەن. قايتا ءمۇمسىننىڭ ابىسىنى ءدارىش ەركىندەۋ، داستارقان جايىپ، اس قامداۋدى سىلتاۋراتىپ، قوناقتاردىڭ ۇستىنە كىرىپ ءجۇر. ءمۇمسىن ەلەۋسىز قالعان. جەروشاقتىڭ باسىندا وتتى قاعىستىرىپ وتىرىپ، ءانشى جىگىتتىڭ داۋسىنا ەلىگە قۇلاق تىگەدى. ءبىراق تولعاۋ جىردىڭ ءسوزىن انىق ەستي الماي، قۇر دىڭكەسى قۇريدى.
— قايناعاڭا ايتتىرىپ، قوناقتاردى ءبىر جۇما ۇستاتامىز. ولەڭ-جىرعا قۇلاق قۇرىشىڭ قانادى، — دەيدى ءدارىش ونى جۇباتىپ.
ءمۇمسىن قاينىسىن ەركەكتەرگە جۇمساعاندا، قوناق يەسى ءوزى ەكەنىن سەزدىرىپ قويۋدى ويلايدى.
— كۇن تىنىق، دالا راحات ەكەن، — دەدى سەگىز ءسوز قوسىپ.
— توسەكتى دالاعا سالعانى وندى بولار ەدى.
— توسەك دالاعا سالىنادى. بار!
بەك بوربايعا ءبىر سالىپ تۇرا جۇگىردى.
قوناقتار كەلەسى كۇنى وتەگەننىڭ ۇيىنە سالەم بەردى.
بەكباۋىل سىرت قوناقتارعا سىر الدىرعان جوق. قايتا جىلى شىراي كورسەتىپ، جارقىراپ وتىردى.
جىگىتتەر اعايىن اماندىعىن سۇراسىپ، اڭگىمە-قاۋعامەن وتىرعاندا، انا جاقتا قوي سويىلىپ قالىپتى. باسىندا اق كيمەشەك، ءوزى دە اپپاق وندىردەي، جاسى جەتپىستىڭ ۇستىندەگى كارى كەمپىر قىزىل قاناۋىز كويلەگى شۇباتىلىپ، دالاعا ءبىر شىعىپ قايتقان. بەكباۋىلدىڭ شەشەسى، قاراقالپاق ەنەسەي ءبيدىڭ قىزى ءجانبيبى وسى كىسى ەدى.
بەكباۋىلدىڭ ىنىلەرى ىشىندە ءسوزۋارى جاقاي ەكەن. قۋشىق بەت، ارىق قارا جاقايدىڭ اۋزى-اۋزىنا جۇقپايدى. اڭگىمەگە كيىپ كەتىپ، بەكباۋىلدىڭ ءسوزىن بولە بەردى. «اعا تۇرىپ، ءىنى سويلەگەننەن بەز» دەگەن سوزگە يمانداي ۇييتىن سەگىز جاس جىگىتتىڭ ول مىنەزىن جاقتىرمادى.
— جانىكە اتام قاراتاۋ اسقانى قالاي؟ — دەدى بەكباۋىل ءسوز رەتىندە.
— ارجاعىندا سارت تىنىشتى كەتىرىپ تۇرعان جوق پا؟
— ۇيرەنىسكەن جاۋ عوي...
سەگىزدىڭ ءسوزىن اياقتاتپاي جاقاي كيىپ كەتتى.
— ۇيرەنىسكەن جاۋ اتىسپاققا جاقسى. ءبىز دە قاراقالپاقتاردىڭ كەك جەلكەسىندە وتىرعانىمىز جوق پا؟ ءازىر كيىكباي اۋىلىن جاعالاعان جاۋ جوق!
اق كەمپىر بالاسىنىڭ ءسوزىن مەيىرلەنىپ تىڭدايدى. اقىرى ءسوز كەزەگى كەمپىرگە ءتيدى دە، باسقا جۇرت ءۇنسىز قالدى.
— ون قۇرساق كوتەردىم. بەسەۋىن جەر الدى. قىز ساسىق اتام تۇقىمىنا ۇزاتىلدى. قۇداي كوپسىنبەسىن، ءتورت ۇلىم ەرجەتتى. — كەمپىر ەندى بالالارىن بىر-بىرلەپ تانىستىرىپ، ءارقايسىسىنا جەكە-جەكە باعا بەرىپ وتىر. — مىناۋ بەكباۋىلدى كوتەرگەندە، تۇسىمدە ناردىڭ باسىن ۇستاپ وتىر ەكەنمىن. تۇيە تۇلىگى ۇلىق، تاساتتىققا شالمايتىنى دا سوندىقتان. بۇل شىراعىم ءتۇبى ەلگە باس بولاتىن شىعار. ءازىر حالىق سىيلايدى.
بەكباۋىل باسىن تومەن سالىپ وتىر. اناسى ايتقان ساۋەگەيلىككە بۇلار دا شاك كەلتىرمەيتىن ەدى. ءبىراق وسى ءسوزدى ەسىتە-ەسىتە ىعىر بولعانداي ەكەن، جۇزىنە قان تەپتى.
— مىناۋ جاقاي بويىما بىتكەندە، تۇلپار اتتىڭ باسىن ۇستاپ وتىر ەكەم. جەز تاڭداي جىرشى بولار دەپ ەدىم. ولەڭ قۋعان جوق. وسىدان شەشەن شىعاتىن شىعار...
جاقاي قوزعالاقتاپ يىعىن قومداپ قويدى.
— قوجانى تۋاردا قويدىڭ باسىن جۋىپ جاتىر ەكەم. يىستەنىپ كەتىپتى. بالالارىمنىڭ ىشىندەگى مومىنى. قويدىڭ باسى بايلىقتىڭ نىشانى. ءتۇبى شىرىگەن باي بولار...
قوجا قوناقتار كەلگەلى ۇيگە باس سۇققان جوق-تى.
— مىنا جاماندى تۋاردا، - دەدى اق كەمپىر، قاسىندا جاتقان ءسۇت كەنجەسى ەستەكبايدىڭ باسىنان سيپاپ. — نايزانىڭ ۇشىن كورىپ ەدىم. قامال بۇزىپ جاۋ الاتىنى وسى بولار...
— ەستەكباي جالاڭاش تابانىن تىر-تىر قاسىنىپ ارسالاڭدايدى.
ءبارى دە اق كەمپىردىڭ «ءتۇسىن» قوناق كەلگەن سايىن ەسىتىپ، ابدەن قۇلاقتارى قانىققان، الدە قالاي شەشەسى ايتۋدى ۇمىتقانداي بولسا، جاقاي اۋزىنا سالىپ وتىراتىن ەدى.
— اجەم بەكباۋىل اعام تۋاردا...
سول جاقاي عوي. قوناقتاردىڭ الدىندا قىرى شىعىپ، وركەشتەنىپ وتىر ەدى. ءتۇبى ءيىسى ىىىەكتىنىڭ توپتان توراي شالدىرمايتىن شەشەنى ءوزى بولعالى تۇر ەكەن. اعاسىنىڭ ءسوزىن ءبولىپ، الدىنا تۇسە بەرەتىنى سوندىقتان سياقتى. سەگىز ەزۋ تارتتى.
سىرتتا حابارلاس قىلعان بىرەۋدىڭ داۋىسى شىقتى.
— مىناۋ قوجەكەمنىڭ داۋىسى عوي!
— جاقاي، شىقشى!
بەكباۋىل ءوزى دە قوپاڭداپ قالدى.
قوجەكەسى — قوسىم قوجانىڭ نەمەرەسى دارمەنقۇل ەكەن. ساقال-مۇرتى اق قىراۋ شالعان كۇرەڭ ءجۇزدى كىسى. باسىندا سارى الا جىبەك سالدە، تۇرىكتەۋ بىتكەن ەرنىنىڭ ۇستىندەگى قىلدى تاڭقيتا قىرىپ، بۋرىل ساقالىن ەركىمەن جىبەرىپتى. الاسى مول كوزى تۇكسيىپ، توردە سارتاسىنان جۇگىنىپ وتىر. باسقا جۇرتتى كوزگە ىلمەيتىندەي، ءبىرازعا شەيىن نازار اۋدارعان جوق. بەكباۋىلمەن عانا تىلدەسەدى.
تانىسۋ كەزەگى ازەر كەلدى.
— تاقسىر، مىنا جىگىتتەر ايدەربەك اعايىن... نياز ءبيدىڭ اۋلىنان. قاراتاۋ جاقتان كەلدى.
— ايتەۋىر-اۋ! — دارمەنقۇل كيمەلەي كەتتى. — قۇلاعىما قاپتاعان جىننىڭ داۋسى كەلىپ، ۇيدە جاتقىزباپ ەدى...
وتىرعاندار سىلتىدەي تىندى. بەكباۋىلدىڭ ءتۇسى بۇزىلىپتى، كوزىمەن جەر شۇقيدى. قوجا جولى ۇلكەن. ءبىراق قازاق قۇدايى قوناقتى ودان كەم سىيلامايدى... ءارى شەكتى ىشىندە جانىكە باتىردىڭ ورنى بولەك. ءوزىنىڭ ۇيىندە ءقادىرلى اۋىلدىڭ جىگىتتەرىنە قوجانىڭ ءتىلى ءتيدى. قازاق سالتىندا قوناعىن تىلدەتىپ قويۋ ءولىم. قوجانىڭ مۇنداي مىنەزى جوق ەدى. بەكباۋىلدىڭ ءىشى مۇزداپ وتىر.
— قوجەكە، ءارۋاعىڭىزدان اينالايىن، — دەدى سەگىز ويناقى كۇلىپ. — جوعالتقان جىنىڭىزدى اداسپاي تاپقان ەكەنسىز وندا. كيىكباي اتام ءيىسى شەكتىنىڭ پىرىندەي ەدى. جىن ۇيالاعان جەر سول شاڭىراق بولسا، باسقا قازاققا نە جورىق!؟
سەگىزدىڭ قاسىندا وتىرعان بالپان مىرس ەتتى.
كيىكبايعا قاراعانداردىڭ ءتۇسى وڭىپ وتىر.
سوزدەن ۇستالعانىن بايقاعان دارمەنقۇل قايتادان بەكباۋىلعا بۇرىلىپ، الدە نەنى سۇراستىرىپ كەتتى.
جانقوجانى ىزا بۋدى. قوسىم قوجانىڭ تۇقىمى دەپ دابىرايتادى. مىنادا بەرەكەت جوق ەكەن عوي... باياعى شاريعات سۇراپ باراتىنى ەسكە ءتۇستى. بەيبىت قاراقالپاقتاردى توناۋعا سالعان تەنتەكتەردىڭ قىلىعىن اقتاپ ەدى... سويلەر بىلمەس اۋىزدان... قاراپ وتىرىپ ءسوزدى كيىكبايعا تيگىزگەنىنە كۇيدى.
دارمەنقۇلدىڭ الگىدە كۇرەڭىتكەن ءجۇزى ءباز قالپىنا ءتۇستى.
كيىكباي بالالارى جاقتىرماي قالعانىن ءىشى سەزىپ وتىر. ءبىراق سىر بەرمەۋگە تىرىستى. ءالى كۇنگە الدىنان شىققان قازاق جوق، كەۋدەسىنە نان پىسكەندەي ەدى.
— جانىكە قوڭىراتتىڭ ءبىرى بولىپ، قارا سارتتىڭ قولتىعىنا كىردى دەپ ەسىتتىم عوي. — سەگىزگە ەڭسەسىن سالا بۇرىلدى. — بۇل جاقتاعى اعايىن ءولىپ-تىرىلىپ جاتقاندا توبە كورسەتپەيتىن ەدى. قوڭىرات بولعانى راس-اۋ دەيمىن.
جانىكە وتەگەننىڭ جانازاسىنا قاتىسا الماي، ءبىر جىلدان كەيىن كەلىپ قول جايعان. اعايىننىڭ جانازاسىنا، ونىڭ ىشىندە وتەگەن سياقتى ارداقتى ازامات قازا بولعاندا توبە كورسەتپەۋ ۇلكەن ايىپ سانالادى... جانىكە بوي بالاعان جوق-تى. مەزگىلىندە حابار تيمەدى. قازاق سىيلايتىن ادامىنا ات شاپتىرىپ حابار بەرەدى. بۇل جاعىنان كيىكباي بالالارى ۇياتتى ەدى. دارمەنقل بۇل جەردە ونداي ءۋاجدى سەگىزدىڭ ايتا الماسىن ءبىلىپ وتىر. وندا ءسوز ۇشىنادى.
— جانىكە قوڭىرات بولسا، ول دا قازاقتىڭ ءبىر بالاسى عوي. ونان جاسىندا قالماقتان قورىققان جوق، قارا سارتتىڭ قولتىعىنا نەگە كىرسىن. — سونى ايتىپ وتىرىپ، اقىرىن ەزۋ تارتتى. — سارتتار ارىق-تۇراقتارىن قازاقتىڭ دالاسىنا جىبەرىپ، سەمىرتىپ الاتىنى بار ەدى. قوسىم اتامنىڭ تۇقىمى قۇيرىعىنا شەل اينالعان ەكەن. باسقا بالە تىلدەن، وسى قاجاپ سويلەگەندى قويساق قايتەر ەدى.
ەرتەلى ءۇنسىز وتىرعان بالپان سىلق-سىلق كۇلدى.
سەگىز قوسىمنىڭ قۇبا قالماق زامانىندا ۇرگەنىشتەن ءابىلقايىردىڭ ىزىنە ەرىپ كەلگەنىن ايتىپ وتىر. بالپاننىڭ سوزىندە اششى شىندىق بار ەدى. قوسىم اتا اۋزى ىلاستاۋ كىسى ەكەن. ءبىر ماجىلىستە نيازدى قاجاي بەرىپتى. «سەن تۋعاندا اكەڭ جامانكوزدى جەتپىس جاستا دەيتىن. ون بەس جاسار جەڭگەمىزگە قالاي جاراپ ءجۇر؟» نيازدىڭ جاسى الپىسقا تاياپ قالعان كەزى، ايتۋلى تەنتەك كىسى شالدىڭ باسىنداعى سالدەسىن جۇلىپ الىپ، ءوزىن قامشىمەن تارتىپ جىبەرەدى. نياز — جەتى ۇلدىڭ اكەسى. سونىڭ ءبىرى — جانىكە، قۇبا قالماق زامانىندا داڭقى شىققان باتىردىڭ ءبىرى... ونىمەن كەتىسۋگە حان دا باتپايدى...
دارمەنقۇلدىڭ تالاعى تارس ايرىلدى.
— ءتىلىڭ قىرشاڭقى ەكەن، بالا. اكەڭ نيازدىڭ قىرسىعى كۇللى قازاققا ءتيىپ، «اقتابان شۇبىرىندىعا» كەزدەسىپ ەدى...
— قازاق قىرسىعىن قوجاعا ۇشىقتاتتىرعان جەرى جوق. ونىڭ يەمەنەسىن ءسوز قىلىپ وتىرسىڭ؟
بالا ەستەكباي جىرق ەتكەندە، بەكباۋىل جەكىردى.
— ءتايت ءارى!
ىنىسىنە جەكىرگەنى — قوناققا كەيىگەنى. ونى دارمەنقۇل دا تۇسىنگەندەي، تىلدەن قالعان. جىگىتتەر دە ءۇنسىز وتىر. تىنىشتىقتى بالپان بۇزدى.
— بىلە بىلسەك، بۇل ءۇي ءيىسى ورىستىڭ قارا شاڭىراعى عوي، — دەپ ءبىر قويدى. اق اجە، سولاي ەمەس پە؟ — كەمپىر ىركىلىپ قالعاندا ارجاعىن ءوزى جالعاپ اكەتتى. — ورىستىڭ كەنجەسى ەسەنالى. ەسەنالىنىڭ كەنجەسى كىشكەنە. كىشكەنەنىڭ التى بالاسىنىڭ كەنجەسى قۇتتىق اتام ەمەس پە ەدى؟
— ءوزى سولاي ەكەن-اۋ...
— پالۋان اتام تەنتەك كىسى، ون ءتورت جاسار ءىنىسى كىشكەنەگە كۇن كورسەتپەي، قاڭعىتىپ جىبەرگەن...
— قازاق نە دەمەيدى. — بەكباۋىل جاقتىرتپادى.
— قوڭىر ورتا ءجۇز ارعىننىڭ قىزى. اكەسى اتاقتى باي ەكەن. كىشكەنە اتام سوعان جىلقىعا تۇرىپتى. — بالپان بەكباۋىلدىڭ ءسوزىن قۇلاعىنا دا قىستىرعان جوق. — ءبىر جىلى ۇلكەن جۇت بولادى. جىلقى بىتكەن ىعىپ كەتكەن. سونىڭ ىشىندە كىشكەنە دە كەتە بارادى. قىستاي حابار-وشار جوق. كوكتەم شىعادى. جۇتاماعان ءبىر باي جوق، ءبارى دە اقسيراق بولىپ، جۇگەن ۇستاپ قالعان. سونىڭ ءبىرى - قوڭىر شەشەمنىڭ اكەسى. كۇندە قۇمالاق سالىپ، كىشكەنەنىڭ جولىنا قاراپ وتىر. «وسىدان كىشكەنە جىلقىنى امان الىپ كەلسە، قوڭىرىمدى قوسار ەدىم». باتىر جىلقىشىمەن بايدىڭ قىزى كوڭىلدەس، اكەسى الگى ءسوزدى ايتىپ وتىرعاندا، قوڭىر جىميادى...
اۋەلدە تىجىرىنعانمەن، بالپاننىڭ دەرەكتى اڭگىمەسى بەكباۋىلدى دا قىزىقتىرعانداي، ەلەڭدەي باستادى. باسقا جۇرت اۋزىن اشىپ، كوزىن جۇمادى.
— ءبىر كۇنى قوڭىر ۇيگە جۇگىرىپ كىرەدى. «اكە، قوڭىر ايعىردىڭ داۋسىن ەسىتتىم!» تاڭەرتەڭ ەكەن. ءبارى جۇگىرە-جۇگىرە شىعادى. قوڭىر ايعىر دا، كىشكەنە دە جوق. كۇن ساسكەلىككە كوتەرىلىپ، ەندى كۇدەر ۇزە باستاعاندا، قىردان قۇمىرسقاداي قىبىرلاپ، قالىڭ جىلقى قۇلايدى.
— سوندا ساسكەلىك جەردەن ەسىتكەنى-اۋ...
— جىلقىسى امان كەلگەن بايدىڭ قاعاناعى قارىق، ساعاناعى سارىق، بىرتە-بىرتە ايتقان ۋادە دە ەستەن شىعادى. ارقادا جۇتتان امان قالعان جالعىز باي، ونىڭ قىزىن ايتتىرۋشى دا كوپ. شاباقتاي تارتىپ ءجۇر. كىشكەنە بايدىڭ نيەتى بۇزىلا باستاعانىن بايقايدى. بۇرىنعى جالباق وندا دا جوق، جىلقىنى تاڭەرتەڭ قۇلاتادى، سودان كەيىن ۇيگە كىرىپ، كەرەگەنىڭ شۇناق باسىنان كەلىپ جاتادى.
— وي، ەرىڭ! - دەدى اقمىرزا قىزىپ.
كۇز ەكەن. قازدار قايتىپ جاتىر. ءۇيدىڭ ۇستىنەن ءبىر توپ قاز ءوتىپ بارادى. كىشكەنە شاڭىراقتىڭ كۇلدىرەۋىشىنىڭ اراسىنا ءبىر سارىجانى جونەلتەدى. اتقانى قۇر كەتپەيتىن مەرگەن. ءبىر قاز دالباڭ ەتىپ قۇلايدى. كىشكەنە ولجاسىن بايبىشەنىڭ الدىنا اكەلىپ تاستاعاندا، بايدىڭ ءتۇسى بۇزىلادى...
— اپىراي! — دەدى بەكباۋىل تاڭىرقاپ. — تاپ وسى جەرى مەنىڭ دە قۇلاعىما تيگەن جوق ەدى.
— ەرتەڭىنە قوڭىردى كىشكەنەگە قوسادى. ءبىر جىلدان كەيىن ۇل تۋىپ، اتىن جيەنەي قويادى. — بالپان داۋىسىن كوتەرە ءتۇستى. — ەل بولعان سوڭ بىرەۋدىڭ تويى بولادى، بىرەۋ اتاسىنا اس بەرەدى. قوڭىر دا بارادى. شالدار «پالەنشە كەلىن، تۇگەنشە كەلىندەرىن» شاقىرىپ جاتادى. بالاسىنىڭ قولىنا جىلىك ۇستاتادى. قوڭىردى ەلەيتىن ءبىر جان جوق. ءبىر تويدان قايتقان جولى شەشەمىز جانجال شىعارادى. «ەل-جۇرتى جوق، قۋباس بىرەۋگە قايدان تاپ بولدىم» دەگەن عوي. كىشكەنە اشۋلانادى. التى ءالىم دەگەن ەلى بار، پالۋان اتتى اعاسى بار! قۋباس ادام سونداي بولا ما؟ «كوشتىك وندا!» شەشەمىز ءسوز قايتارۋعا كەلتىرمەيدى. ەرتەڭىنە اتاسىنان رۇقسات الىپ، ەلگە كوشەدى. كوش جونەكەي ەكىنشى ۇلىن تۋىپ، ونىڭ اتىن جولشورا قويادى...
— ونىسى راس. — بەكباۋىل بالپاننىڭ ءسوزىن ءتىرىلتتى.
— كەلگەن سوڭ پالۋان اتام توي قىلىپ، ءوز جانىنان قىز ايتتىرىپ قاتىن اپەرەدى. ول — ءبىزدىڭ شەشەمىز قۇلانبيكە.
اس كەلىپ، اڭگىمە اياقتالماي قالدى. سەگىز بالپانعا ىرزا بولىپ وتىر. الگى ءسوزدىڭ جارتىسىن ويدان شىعارىپ ايتقانىنا كۇدىگى جوق. توڭتورىس جۇرتتىڭ قاباعىن اشتى. بالپاننىڭ وسىنداي جۇيرىكتىگى ونى ەرىكسىز سۇيسىنتەدى.
قوناقتار زاۋال اۋا تارادى. دارمەنقۇل بەكباۋىلدىڭ ۇيىندە قالعان. سەگىز باستاعان جاستار نۇرىمبەت اۋىلىنا جاياۋ اياڭدادى.
— قوجەكەم مۇنداي ەمەس ەدى. سەندەرگە جامان شۇقشيدى عوي، - دەدى جانقوجا، بىلاي شىققان سوڭ.
— قوجانىڭ ولەڭ-جىردى جەككورەتىن ادەتى ەمەس پە؟ — دەيدى اقمىرزا. — سەگىزگە ادەيى ءتيىسىپ وتىر...
— ولەڭ-جىرعا وشىكسىن، قاراتاۋدا جايلاپ جاتقان جانىكەدە نەسى بار؟ سەگىز راس ايتىپ وتىر، قوجا تۇقىمىنىڭ قۇيرىعىنا شەل بىتكەن. بەتىنە جان قاراتقىسى كەلمەيدى!
— ونىڭ ءبىر ءمانىسى بار... — سەگىز جىگىتتەرگە «قوسىم قوجانىڭ سالدەسىنەن» شىعارىپ ءبىراز اڭگىمە ايتتى.
— ۋاي، ەرىم-اي! — اقمىرزا نيازدىڭ ىسىنە ءسۇيسىنىپ كەلەدى.
— اۋ، قوجانىڭ قارعىسى قاتە كەتپەيتىنى قايدا؟ — جانقوجا تاڭىرقاي سويلەيدى. — نيازدىڭ بالاسى ءقازىر جەتى اۋىل بولىپ وتىر. سەندەرگە قارعىس تا دارىماعانى عوي...
— قارعىستا نە تۇر، تەك كوڭىل قالدىرادى...
— راس...
جىگىتتەر قوجا اۋلەتىنىڭ قايدا ەرسى قىلىقتارىن ەسكە الىپ، داۋرىعىسا كۇلدى. بالپاننىڭ ەسىتپەيتىنى جوق، وعان ءوز جانىنان قوسىپ، ءتىرىلتىپ سويلەيدى.
ءدارىشتىڭ دەگەنى بولمادى. قوناقتار بۇل اۋىلدا ۇزاق ساۋىق قۇرىم جاتا العان جوق.
بەكباۋىل جاقايدى جۇمساپتى. جامانكوز ۇرپاعى ەكى-ۇش مالدىڭ باسىن ءمۇجىدى عوي، سول جەتەر. اۋىلدىڭ ءۇستىن جىن ويناق قىلىپ قاشانعى جاتادى. ەندى كيىكباي بالالارىنىڭ باسىن مۇجىگىسى كەلمەسە، اتتانسىن، قوجا نالا بولىپ كەتتى.
بۇل ءسوز اقمىرزاعا ايتىلادى.
جانقوجا اشۋلاندى. بۇل بەكباۋىلدىڭ قاي قۇتىرعانى؟ ءازىر نۇرىمبەتتىڭ كوزىنە توپىراق قۇيىلعان جوق. باسالقانى شال ايتسا ءجون ەدى عوي. نۇرىمبەتتىڭ شاڭىراعىن بيلەپ-توستەيتىن كۇشتى بەكباۋىلعا كىم بەرىپ ءجۇر؟ اعاسىنا بارىپ، اشىلىسىپ قايتپاق ەدى، قوناقتار جىبەرمەدى.
— ءبىزدىڭ ماقساتىمىز شالعا سالەم بەرۋ. اعايىن اراسىنا وت تاستاعالى جۇرگەنىمىز جوق. جول اقىسى جۇرمەك. ەكى قوندىق، ماۋقىمىز باسىلدى. ۇلىقسات ەتىڭدەر، قايتايىق.
قوناقتار وتاۋ ۇيدە ەكى كۇن ساۋىق قۇردى. سەگىز جىرشى عانا ەمەس، وزعان ءانشى دە ەكەن. ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇز، الاتاۋ ماڭىنداعى ۇلى ءجۇز قازاقتارى... ونىڭ ارالاماعان ەلى جوق، بىلمەيتىن ءانى جوق. ەكى كۇن، ەكى ءتۇن ۇيقى جوق، ەكى اۋىلدىڭ جىگىت-جەلەڭ، قىز-كەلىنشەگى ءسۇرىنىپ جىعىلدى.
اتتاناتىن كۇنى وكىنبەگەن جان جوق.
ءمۇمسىن وسى قوناقتار كەلگەلى ءبىر جاساپ قالعانداي ەدى. سەگىزدىڭ ءانىن ءبىر اي تىڭداسا جالىعاتىن ەمەس. سۋسىنى قانباي قۇر شولدەپ قالعانداي، سوعان وكىنەدى.
اقمىرزاعا سالسا، قوناقتاردى ءالى ءبىر اي ۇستايدى. بىلتىر نۇرىمبەتتىڭ بالالارى ساندال تاۋىنىڭ ىعىنا اران قۇرعان. اراسى ءبىر شاقىرىمداي بولىپ باستالاتىن ەكى قاتار ور، ءارى قاراي تارىلا-تارىلا، بەس شاقىرىمعا سوزىلىپ بارىپ تۇيىقتالادى... «اران» — نار قامىستان جونعان ىستىك، وردىڭ تۇيىقتالعان جەرىنە بەس ءجۇز قادام قالعاندا، ەكى قاپتالىندا جارىسىپ وتىرادى. انداعان ىستىكتەن سەسكەنگەن كيىكتەر، قاشان تۇيىققا قامالعانشا، جان-جاعىنا بۇرىلماي تىكە سالادى. ارتىندا قۋعىن جەتىپ، ەندى قاشار جەر تاۋسىلعاندا، امال جوق ارانعا ۇرىنادى.
بۇل جەردە وردىڭ ەنى التى-جەتى قادام، ءارى تەرەڭ... تالىپ جەتكەن كيىكتەر اسىپ تۇسە الار دارمەن جوق... ال نار قامىستان جونعان ىستىك قانجاردان بەتەر، تيگەن جەرىن ويىپ تۇسەتىن ەدى. بىلتىر كۇز بۇل اۋىلدىڭ ءۇستى قان ساسىدى.
اقمىرزا اراننىڭ قىزىعىن ايتىپ، وعان سەگىز باستاعان جىگىتتەر تۇگەل ەلىكتى. ءارى جاۋقاشار الدىڭعى كۇنى سول ماڭدا ءبىر ءۇيىر كيىك كورگەنىن ايتىپ وتىر. وزدەرى دە ەلەڭدەسىپ وتىرعان نۇرىمبەتتىڭ بالالارىنا قوناقتار كەلگەنى قامشى بولدى. جانقوجا ات ۇستاتىپ، ەندىگى دايىندىققا كىرىسكەن. بەكباۋىلدىڭ ءسوزى شىرىق بۇزدى. جىگىتتەر وكىنىپ وتىر.
سەگىز اسىعىس ەكەنىن ايتىپ، سىپايى رۇقسات سۇرادى.
— اعاڭ بويداق. قاي اۋىلدا سۇلۋ قىز بار، ات باسىن بۇرا جۇرەدى.
— بۇل سىرىن جانقوجاعا وڭاشالاي ايتتى. ماقپال جايىن سۇراستىرىپ ەدى، جانقوجا بىلمەيدى ەكەن.
— سىزدەردى شىعارىپ سالىپ قايتايىن. جانقوجا دا ات ەرتتەتتى. قوناقتار اتتاندى. ءبىر اۋىلعا قونادى، ءبىر اۋىلعا تۇستەنەدى. سەرى سەگىزگە ەرگەن جىگىتتەر اسىقپاي جىلجي بەردى.
* * *
قازاق كاسىبى ايتەۋىر كوشۋ. ۇزاق كوشەدى، كەڭ جايلايدى. ۇستىنە كەلىپ قالماسا، الىسقا اتتانىپ بارىپ بوتەن ەلدى باعىندىرامىن دا دەمەيدى. بارىمتانىڭ ءجونى باسقا، ەسەسى كەتكەن جەردە، مەيلى، ول تەكەجاۋمىت تۇرىكپەن بولسىن، مەيلى، كورشى اعايىننىڭ ءبىرى بولسىن، — قازاق ايىرىپ جاتپايدى، بارادى دا جىلقىسىن قۋادى. ءبىراق اۋىل ۇستىندە ات ويناتۋ قازاق سالتىندا اۋىر كۇنا بولىپ ەسەپتەلەدى.
ەگەر جىلقايداردىڭ اۋىلى تالاۋعا ءتۇسىپ، ادام ءولىمى بولماسا، قاراقالپاقتارعا قارسى كوتەرىلە اتتانباس ەدى. ونداي كەزدە قان قانمەن جۋىلۋى كەرەك... ال سىر بويىندا قالعان ازعانتاي قاراقالپاقتىڭ كوبىسى بوسىپ كەتىپ، قىستاۋلارى قاڭىراپ جاتىر... وعان يە بولۋ قازاقتىڭ ەسىندە جوق، باياعى قالپى، بيىل قىزىلدا، كەلەر جىلى قاراقۇم مەن بورسىقتا، — اقىرىن ءوز جونىمەن جىلجي بەرەدى...
ءبىر زاماندا قازاق ساربازدارى قاراقالپاق قىستاۋلارىن شاپقىنشىلىققا ۇشىراتقان كەزى دە بولعان. وندا بار بالەنى حان-سۇلتاندار باستايتىن ەدى. حان ءامىرشى، ونىڭ بۇيرىعىن قازاق تا ەكى ەتكەن جوق...
ءقازىر بۇل ولكەدە حاندىق ءداۋىرى وتكەنگە ەسەپ. ەڭ سوڭعىسى ءابىلعازى ەدى، ول دا ءجونىن تاپتى. الىم-شومەن ءابىلقايىر تۇقىمىمەن كەتىسكەلى قىرىق جىلدان استى... ءبىر ءداۋىر باتىر سۇلتاننىڭ شاشپاۋىن كوتەرگەن ءالىم ۇلى نۇرالىعا سىرتىن بەرگەن... سول نۇرالىنىڭ انا جىلى و دۇنيەگە اتتانعانىن دا بۇل ولكەنىڭ قازاقتارى بىلە بەرمەيدى.
سىرىم باتىردان قاشىپ، ورىس قالاسىنا بارىپ تىعىلاتىنىن ەرتەرەكتە ءبىر ەسىتكەن. ول حاباردى ءارى ىندەتىپ جاتقان دا ەشكىم جوق...
ونىڭ ەسەسىنە نۇرالىنىڭ تاعىن ەرالى سۇلتان باسقانىن انىق بىلەدى. سايلاپ قويعان ورىس پاتشاسى كورىنەدى. سىرىم باتىر ون ەكى اتا باي ۇلىنىڭ بالاسىن اتقا قوندىرىپ، ەرالىنىڭ ورداسىن شاپقالى جاتىر دەگەن سىبىس شىقتى. ءبىراق بۇل جاقتا ەلەۋرەسكەن ەشكىم جوق. ۇستىنە كەلىپ قالعاندا بولماسا، قازاق ەنجار، ونىڭ كاسىبى ايتەۋىر جىلجي بەرۋ...
سار دالادا ۇدەرە تارتىپ كوش كەلەدى...
ەكى مىڭ ءۇي كىشكەنەنىڭ ىشىندە ەتەك-جەڭى كەڭ، مول رۋى — اسان. ءقازىر اساندا ءۇي سانى مىڭ جارىمعا جاقىندايدى ەكەن... اق نايزانىڭ ۇشى، اق بىلەكتىڭ كۇشى سىنعا تۇسكەن زاماندا، قاي اۋىلدىڭ جىگىتى كوپ بولسا — ايدىنى بيىك، ءسوزى ۇستەم. اتاقتى نۇرىباي بي وسى اساننان شىعادى. كوزى تىرىسىندە بەس شەكتىگە ءسوزىن تىڭداتقان شالدىڭ كىندىگىنەن سەگىز ۇل تارايدى. سونىڭ ءبىرى جىلقايداردىڭ كۇيەۋى، ازان شىعارىپ قويعان اتى امالدىق ەدى. نۇرىباي سەگىز ۇلىنا ەنشى بەرمەگەن كۇيى انا دۇنيەگە اتتانىپ كەتتى... ءقازىر سەگىز ۇلى سەگىز اۋىل، ءبىراق ىرگەلەرىن ءالى ايىرعان جوق. قاناتتاسا قونادى.
نۇرىباي ءبيدىڭ اكەسى دە سىرلىباي ەسىمدى. جىلقايدار جاقايىم سىرلىبايدىڭ بالاسى. ءبىر سىرلىبايدىڭ بالاسى بي، ءبىر سىرلىبايدىڭ بالاسى باتىر - كوزدەرى تىرىدە باستارى سيىسپاستان دۇنيەدەن كوشتى... جاسى قىرىققا تاقاپ ازەر اياقتانعان امالدىقتىڭ تۇڭعىشى بيىل ون بەسكە شىعىپ وتىر. بالانىڭ اتى بەكارىستان ەدى.
بىلتىر كوكتەمدە نۇرىباي بي دۇنيە سالدى. اۋىل سىر بويىنا جاقىن قىستاۋىندا، جايلاۋعا شىعىپ ۇلگىرە الماي قالعان. نۇرىبايدى قىستاۋ سىرتىنداعى كولدىڭ قاسىنا، بيىك توبەنىڭ باسىنا قويدى. سونان بەرى ول قول نۇرىباي اتانىپ كەتتى.
بيىل قىس جۇمساق بولىپ، بۇل اۋىل قاراقۇمدى قىستاپ شىققان. بۇگىن قىزىلعا قاراي ۇدەرە تارتىپ كەلە جاتىر. بيىل اس بەرەتىن بولىپ، الىم-شومەنگە ساۋىن ايتىپ قويىپ ەدى. كىشىقۇمنان شىققان ەلۋ ءۇيلى كوش، ارادا ءۇش قونىپ، حان وتكەلىنە جەتىپ وتىر. وسى وتكەل تۇرعان جەردە قاراقالپاقتىڭ حانى قايىپ قىستاعان ەكەن دەگەن اڭىز بار... وسىدان بەس جىل بۇرىن ەداۋىر قىستاۋ ەدى، ءتورت— بەس ءۇي قالىپتى. بۇل اۋىل ەگىن سالۋدى الدەقاشان ۇمىتقان. داريادان وتەتىن جۇرگىنشىلەرگە قايىق جالدايدى. بەس-ون جاندىك، ءبىر-جار سيىر ۇستاپ، ونان قالسا جولاۋشىلاردان تۇسكەن جارتۋسىز اقىنى تالشىق قىلىپ كۇنەلتەتىن.
نۇرىباي اۋلى ەكەنىن ەسىتكەندە، قاراقالپاقتار ابىرجىدى. تەنتەك قاتيرانىڭ تەزى قاتتى. اندا-ساندا وسى اۋىل وتكەلدەن وتەتىندەي بولسا، جىلقايداردىڭ قىزى قاراقالپاقتاردى قىرىپ كەتە جازدايتىن ەدى...
كوش ۇلى بەسىندە تالىقسىپ جەتتى دە، ارعى بەتكە ءوتىپ قونۋدى قيىنسىندى. تاڭەرتەڭ كوشىپ، كۇن باتا قونالقاعا توقتايدى. ءۇش كۇننەن بەرى وسى، جۇرت تيتىقتاپ جەتكەن.
— ەرتەڭ ساسكەلەتە ارعى بەتكە وتەمىز، — دەدى قاتيرا. — ارادا ءبىر قونىپ قىستاۋعا جەتەمىز سوندا...
قاتيراعا دا سىن جوق. جاسى قىرىققا شىققانشا قىز كۇيى وڭ جاقتا وتىردى. ءىش پىستانى ىشىنە ءتۇسىپ بىتكەن عوي... وعان اكەسى مەن باۋىرلارىنىڭ قازاسى قوسىلدى. كۇيىك كىمگە بولسىن مىنەز اشتىرادى. سونى تۇسىنەتىن قايىن-قايناعا قاتيرانىڭ بەتىنە كەلىپ، قارسى سويلەمەيتىن ەدى.
اۋىل جىلقىنى توقتاتقان جوق. ارعى بەتكە جالداپ وتكىزدى. قاراقالپاق اۋىلىنداعى تورت-بەس قايىق تۇنىمەن قوي-ەشكىنى تاسىدى. نۇرىباي بالالارى، قانشا قان سورپا قىلسا دا، اقى بەرىپ جارىتقان ەمەس. بالەدەن ماشايىق قاشىپتى، قاراقالپاقتار بۇل اۋىلدان زاپى بولعان، قۇتىلعانشا اسىسادى.
قونعالى كەسىك قۇلاق ارىق جىگىتكە دە تىنىم جوق. قانشا قوي ءبىر سونىڭ قولىنان ءوتتى. بەس قايىققا جالعىز ۇلگىرەدى.
— الگى قاراقالپاق قۇل قايدا؟
انا جاقتا قاتيرانىڭ داۋىسى شاڭق ەتتى.
— قايىقتىڭ باسىنا قوي تيەپ ءجۇر...
— مىنا جۇك ءار جەردە شاشىلىپ جاتقانى مىناۋ. ونىڭ قويدى ەرمەك قىلىپ، كۇنىن جۇباتىپ جۇرگەنىن قاراسايشى. سوندا جۇمىستان قاشادى! ول شۇناق ءيتتى مە!
— اپا، اقنازار ۇلگىرە الماي جاتىر، — دەيدى سەمىزشە كەلگەن جالپاق قارا بالا بەكارىستان. — جاپاق ارعى بەتتە، ەتكەن قويدى قاراۋىلداپ تۇر. اقنازار ءبىر ءوزى قايسىسىنا جەتەدى. جۇكتى ءوزىمىز-اق...
— وسى سەنىڭ سول قۇلعا ارا تۇسە كەتەتىنىڭ نە؟ نامىسسىز جامان بولماساڭ ەدى... قاتيرا بالاسىنا كەيىدى. — ەندى جۇك جيناستىرۋىڭ قالدى ما؟
بەكارىستان نامىسسىز ەمەس. ءبىراق تەنتەك شەشەنىڭ داۋىسى شىقسا، جۇرەگى زىرق ەتە قالادى. قاتيرانىڭ جىنى ۇستاعاندا، ۇيدەگىلەرگە ءبۇيى تيگەندەي بولاتىن ەدى.
وسىدان جەتى جىل بۇرىن جىلقايداردىڭ بوساعاسىنا بايلانعان اقنازاردىڭ ءومىرى ازاپپەن ءوتىپ كەلە جاتقان. قۇل ۇستاۋ قازاق اراسىندا ونشا كەڭ تاراماعان سالت. باياعى قۇبا قالماق زامانىندا اتى شىققان باتىرلار قۇل اكەلەتىنى بار ەكەن... ونىڭ دا كوبىسى، كەيىن ەڭبەگى سىڭە كەلە، باسىنا بوستاندىق الاتىن بولعان. قىزمەتى جاعىپ كەتسە، قوجاسى ۇستىنە ءۇي تىگىپ، قاتىن اپەرىپ، قاسىنا قوڭسى قوندىرادى...
تاعدىر ونداي باقىتتى اقنازارعا بۇيىرتپادى. جىلقايداردىڭ اۋلىنداعى قاندى قىرعىنعا ءوز باسى قاتىسپاعانىمەن، نۇرتايعا ەرىپ كەلەتىنى انىق... سىرلىبايعا قاراعاندار ونى كەشىرمەيدى. اقنازاردىڭ باسىنا ءبىر جاز ءسىرى ءبۇرىپ ۇستادى. سۋعا سالىپ بالبىراتىپ قويعان تۇيەنىڭ كونىن باسىنا كيگىزىپ، اينالا جيەگىن كوكتەپ تاستايدى. كۇن ۇلى ساسكەگە كوتەرىلىپ قاتتى قىزا باستاعاندا، كەن دە قۇرىسادى... تاستاي قاتىپ كەتكەن كوزىندە كون ءبىر ۋىس بولىپ ءبۇرىسىپ، ەكى شەكەدەن قىسادى... سوندا اقنازاردىڭ جانى كوزىنە كورىنەتىن ەدى. كوك جەلكەدەن باستاپ ماڭدايعا شەيىن، باس تەرىسى ءبىر جەرگە جيىرىلىپ، شەكە سۇيەگى سىنىپ كەتەتىندەي، زار قاقتىرىپ اۋىرادى. تەرىمەن تەرى بولىپ قالعان تۇيەنىڭ كونى قول كۇشىنە كونبەيدى. قۇتىلۋ ءۇشىن پىشاق كەرەك.
ال قۇلدىڭ قولىنا پىشاق ۇستاتپايدى. قالىڭدىعى ءبىر ەلى تۇيەنىڭ كونىنە ساۋساق باتپايدى...
باسىنا ءسىرى بۇرىلگەن ءبىرىنشى كۇندى اقنازار ۇمىتپايدى. جىندانىپ كەتەتىندەي ەدى. وشىككەن سىرلىباي تۇقىمدارى اقنازاردىڭ باسىنداعى ءسىرىنى ءبىر اي بويى العان جوق. قوي سوڭىنا سالىپ قويعان. ءتۇس بولىپ، اۋىلعا جەتكەنشە جانى كوزىنە كورىنەدى. جارشاعىلدىڭ ەتەگىندە ۇزىننان سۇلاپ جاتادى. اراسىنان جىلاپ اققان بۇلاق قىراتتىڭ ەتەگىندە جايىلىپ، كىشىگىرىم كولشىككە اينالعان. اقنازار جانى قىسىلعاندا، كولگە قويىپ كەتەدى. باي اۋىلدىڭ قىلجاقپاس بالالارى نايزامەن شاباقتاپ قۋىپ، تالاي ەسىن شىعاردى... ءبىر ايدىڭ ىشىندە ميى اشىپ، ەكى ەستى ءبىر كۇيگە ءتۇستى...
ءبىر اي ءوتىپ، باسىنان ءسىرىسى الىنعان سوڭ، كوزىنىڭ الدى بۇلدىرايتىن ناۋقاس تاپ بولدى. بەينەت اۋىر. دالادا قوي باعىپ كەلسە، ۇيدە وت جاعىپ كۇل شىعارادى. جۇرتتان ەرتە تۇرادى، كەش جاتادى... ادام دوزاققا دا ۇيرەنەدى دەسەدى. قۇلدىق تاعدىرىنا اقنازار دا كوندىكتى. ۋاقىت وتكەن سوڭ كەك تە كونەرەدى. اقنازارعا ءتىسىن قايراعانىن سىرلىباي تۇقىمى دا قويعان. سوڭعى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە سول ءۇيدىڭ ءبىر ادامىنداي بولىپ كەتىپ ەدى. بىلتىر جاز قاتيرانىڭ قولىنا ءتۇستى...
نۇرىبايعا باتا وقي كەلگەن جىلقايدار اۋىلى مال ايداسۋعا اقنازاردى الىپ شىققان. قاتيرا «ششۇناق قۇلدى» كورگەن جەردە، اكەسىن ەسكە الدى. ازان-قازان داۋىس قىلدى. سودان كەيىن اقنازاردىڭ قوجاسى — ون التى جاسار بايشوقىعا جاتتى دا جابىستى قاتيرا... اقنازاردىڭ بىلتىردان بەرگى ءومىرىن يتكە بەرسىن. بۇل ۇيدە قاتيرانىڭ ادىلەتسىزدىگىن ءبىر بەكارىستان عانا تۇسىنەدى. ءبىراق ون ءتورت جاسار بالا، ادۋىن شەشەنىن الدىنان شىعىپ، قۇلعا ارا تۇسە المايدى.
حان وتكەلىنە جەتكەلى، اقنازار قاتيرانىڭ قولىنا تۇسپەي قويعان. مىڭ جارىم قوي ارعى بەتكە ءوتىپ بىتكەنشە، ءتۇن ورتاسى اۋدى. قاتيرا دا سويلەپ-سويلەپ ۇيىقتاپ قالدى.
اقنازاردىڭ تاياق جەمەي وتكىزگەن جالعىز كۇنى ەكەن. بۇل كۇننىڭ وزىنە قىمباتقا تۇسەتىنىن بىلگەن. كوشى-قون باستالعالى تىنىم جوق، سالىعىپ كەلە جاتقان بايعۇس، قاتىپ ۇيىقتاپ قالدى، ءبىراق... تۇسىنە نۇرتاي كىردى. «كەجەكتىڭ كوك توبەسى... قازاقتار قورشاپ الىپ، جىگىتتەر جان ساۋعا سۇراپ، قول قۋسىرىپ تۇرعان كەزى ەكەن دەيدى».
سوڭعى بەس جىل ىشىندە وسى ءتۇستى ءجۇز رەت كورگەن شىعار. ىلعي باستىعىرىلىپ ويانار ەدى. قول قۋسىرىپ تۇرعان اقنازاردىڭ تۋ سىرتىندا نۇرتايدىڭ داۋسى ساڭق ەتتى. « تۇر، اقنازار! قۇلدىققا ءتۇسىپ قور بولعانشا، الىسىپ ولگەن ارتىق!»
باسىنا ساق ەتكەن تاياق اقنازاردىڭ ۇيقىسىن شايداي اشتى. كوزى بىلشىقتانىپ، كىرپىكتەرى جەلىمدەسىپ قالعان. الگى تاياق قاتتى ءتيىپ، وكىرە تۇرىپ ەدى. ەكىنشى رەت تيگەن تاياقتان، ەسىن جينادى. قاتيرا شاڭقىلداپ تۇر.
مىناۋ كورىندە وكىرگىر قايتەدى، ءاي! ءتىپتى كەرىلىپ-سوزىلىپ تۇراتىن ەمەس قوي! اكەسى مىڭ جىلقى ايداعان بايدىڭ مىرزاسى دا مۇنداي بولماس!
اقنازار قارعىپ تۇردى.
بار، كونەكپەن سۋ اكەل!
كۇن شىعىپ، اقنازار قارا باسىپ ۇيىقتاپ قالعانىنا وكىندى. كونەك قولىندا، دارياعا جۇگىردى.
سىردىڭ سۋى سارعىش تارتىپ، اۋىر كوشەدى. تاڭەرتەڭگى كۇن ساۋلەسى تولقىنداردىڭ جالىندا جالت-جۇلت ويناپ جاتىر ەدى. اقنازار جارقاباققا قۇيرىعىن قويىپ بەتى-قولىن جۋىندى. كوزىنىڭ ءىرىڭىن كەتىردى. شەكپەننىڭ ەتەگىنە ءسۇرتىندى.
— ەسىل جىگىت-اي!
— قۇلدىققا ءتۇسىپ قور بولعانشا ولگەن ارتىق...
ەكى قاراقالپاق قايىقشى اقىرىن كۇڭكىلدەسەدى. اقنازار ەسىتتى. تۇندە تانىسقان. ونىڭ نۇرتايعا ەرىپ كەلگەن جىگىتتەردىڭ ءبىرى ەكەنىن بىلگەندە قاراقالپاقتاردىڭ كوزى شىراداي جانىپ ەدى. ءقازىر اياپ وتىر. اقنازاردىڭ كەۋدەسىن نامىس قىستى. يىعىندا كونەك ەمەس، زىلدەي قارا تاس كەلە جاتقانداي، اياعىن مامىرلاي باسادى.
قاتيرانىڭ قىراعى كوزىنەن ول دا قاعىس قالعان جوق.
— اناڭ قاراشى، اياعىن باسپايدى توي، باسپايدى! — دەپ ءتىسىن قايراپ تۇر ەدى.
— ساقالدى قۇل جارىتپاس... — جاپاق جىرق-جىرق كۇلەدى.
جامان جاپاق... اقنازاردى ول دا مازاق قىلادى. وزىنەن سۇيەگى ارتىق ادامدى اركىم دە بايقايدى. قىزعانىشىن سەزدىرمەي شىداپ تۇرۋى قيىن عوي...
— ءاي، جاپاق! سەن مۇندا ءجۇرسىڭ، انا جاقتا قويىڭ ىعىپ كەتتى عوي.— بەكارىستان وعان زەكىدى.
— بايمىرزاعا تاپسىردىم. قارىنىم تويماي كەتە المان!
جاپاق جاماعايىن، مىرزادان ىعىپ تۇرعان جوق. وعان قاتيرا دا كوپ تيىسپەيدى. ءوزى نارەگەي جىگىت، ەرەگىسسە جاتىپ الاتىن قىرسىعى تاعى بار... قويشى بولعانمەن، قۇل ەمەس. اقنازاردى باي ءۇيى ولاي ەركەلەتىپ قويماس ەدى... اقنازار ءوزىن-وزى اياپ، ءىشى ەلجىرەپ كەتتى...
— ءاي، شۇناق، قازانعا تاماق سال!
قاتيرا شۇناقتىعىن ەسكە السا، اقنازاردى اشۋ قىسادى. بۇل جولى دا سولاي بولدى. قازانعا سۋ قۇيىپ جاتىپ، بايبىشەگە جامان كوزىمەن ءبىر قاراپ قويدى.
— انا كوزىن قاراشى! كوزى جامان عوي! ءتۇبى ءالى بۇل تالايىمىزدىڭ قانىمىزدى ىشەدى. -قاتيرانىڭ قولىندا اق ساباۋ، شەكەدەن سالىپ ءوتتى.
اقنازار استاۋ تولى ءسۇردى قازانعا سالىپ جاتىر. اشۋدان ەرنى دىرىلدەيدى. بايبىشەنىڭ سوڭعى ءسوزى ميىندا قۇيىنداي ۇيتقىپ ءجۇر. «قانىمىزدى ىشەدى، قانىمىزدى ىشەدى...» ءبۇيتىپ قور بولعانشا، قولىندا ولگەن ارتىق!
«قور بولعانشا، ولگەن ارتىق!» ەندى الگى سويلەمنىڭ ورنىن وسى ءسوز باستى. ميىندا شىر اينالادى. وسى ءبىر جامان تۇيسىك... قايدان تاپ بولدى وعان؟...
بەس جىلدان بەرى قاراقالپاق بالاسىمەن تىلدەسكەنى وسى جەردە ەدى. ءوزىنىڭ دە ەلى بار ەكەنىن، و باستا ەركىن ادام بولىپ تۋعانىن كەشەدەن بەرى بايقاعانداي. بەس جىلعى ازاپ ءبارىن دە ەستەن شىعارىپ، كوزىنىڭ الدىن كىرەۋكە العانداي ەكەن. بۇگىن جارق ەتىپ قايتا اشىلعانداي، جۇرەگى القىنا سوعىپ، كەۋدەسىنە سىيماي بارادى.
«قور بولعانشا، قولىندا ولگەن ارتىق...»
سول ءسوز ءان اۋەنىنە اينالعانداي، كەۋدەسىندە ەندى بۇلبۇل سايرايدى. كوزىنە وشاق باسىندا جاتقان پىشاق ءتۇستى. ابىلا ىلعي وسى پىشاقپەن قوي باۋىزدايتىن ەدى. اقنازاردىڭ كوزى الدىنا قىل تاماقتان شاپشىپ اققان قىزىل قان ەلەستەيدى... جەر-وشاقتاعى قويانسۇيەكتىڭ جالىنى دا قىپ-قىزىل... بار دۇنيەنى ءورت شارپىعانداي، ونىڭ باسى اينالىپ كەتتى.
ءبىر ەسىن جيعاندا، قارا پىشاقتى كون ەتىكتىڭ قونىشىنا سۇعا سالدى. بالتىرىن مۇزداي قارىعان بىردەڭەنى سەزدى.
اقنازاردىڭ جۇرەگىنە اس باتپاي كىلكىلدەپ وتىر. ەتەگىندە جاتقان قۇيىمشاققا ءتىسىن دە تيگىزگەن جوق. وتىرىپ-وتىرىپ، ءتورت كوز توبەتتىڭ الدىنا تاستادى.
— ءاي، مىناۋ ميعۇلا بولىپ كەتكەن بە!؟
قاتيرانىڭ داۋسى جەر تۇبىنەن جەتكەندەي. باسىنا شارت ەتىپ تاياق تيەدى. جىگىتتەر ءۇيدىڭ سۇيەگىن قايىققا تاسىپ جاتىر ەدى. اراسىندا اقنازار دا ءجۇر. قاتيرانىڭ ايقايىن بىردە ەستىپ، بىردە ەسىتپەيدى.
ارقاسىنداعى زىلدەي اۋىر ءبىر نارسەنى قايىققا اۋدارا سالدى. سالدىر-گۇلدىر...
— ايتىم عوي ميعۇلا دەپ! قاپ، كەردەن كەسەنى، سىرلى توستاعانداردى قيراتتى-اۋ!
ويباي، ويباي!
قاتيرا سيگەلەكتەيدى. اقنازاردىڭ باسىنا تاياق جاۋىپ كەتتى. سوندا عانا بىردەڭەنى بۇلدىرگەنىن سەزگەن. باسىن قولىمەن قالقالاپ، قاشقالاقتايدى. ءبىراق دولى قاتيرا قوياتىن ەمەس، قۋىپ ءجۇرىپ ۇرادى. جۇك تاسىپ جۇرگەن قازاق جىگىتتەر قىزىعىنا قاراپ تۇر.
— بايعۇس-اي، - دەدى قايىقشى قاراقالپاق.
سول مەزەت اقنازاردىڭ بار قانى باسىنا شاپشىپ شىققانداي، دولى اشۋ بۋلىقتىردى. قولى الدەقالاي قونىشىنداعى پىشاققا بارىپ قالعان ەكەن. جارق ەتكىزىپ سۋىرىپ الدى.
— تاپ اكەڭنىڭ اۋىزىن!...
اقنازاردىڭ ەكى كوزى قىپ-قىزىل، قانتالاپ كەتكەن، قاتيراعا شاپ بەردى. قارا پىشاق ەكىنشى رەت جارق ەتكەندە، قولى قاتىننىڭ شاشىندا ەدى، قارىننان ۇردى! اھ!
— ويباي، ءولتىردى!
— ۇستاڭدار انانى!
— ويباي، اتەڭە نالەت!
— ۇستارسىڭدار! — اقنازار دارياعا قويىپ كەتتى.
سول كۇيى سۋ بەتىنە قايتىپ شىققان جوق...
— جۇزە بىلمەيدى ەكەن-اۋ بايعۇس... — دەدى قايىقشى.
— سونىسى ارتىق بولدى... - دەدى سەرىگى.
كوش توقتادى. اشۋلى قول سىلتەگەن قارا پىشاق قاتيرانىڭ قارنىن جارىپ جىبەرىپتى. داريانىڭ بويىنا يتارقا تىگىلدى. ىشىنە توسەك سالىپ، اۋرۋدى كىرگىزدى.
قاتيرا جۇلدىز شىعا ءۇزىلدى.
— ءبىلىپ ەدىم... — دەدى، بار ايتقانى.
سەگىز باستاعان جىگىتتەر وسى قازانىڭ ۇستىنە كەلىپ ەدى.
قاتيرانى اق جۋىپ، ارۋلاپ، قورشاۋلى تۇيەنىڭ ۇستىنە سالدى. نۇرىباي اۋىلى قىستاۋعا قاراي قوزعالدى. قاتىندار نەشە جەردەن داۋىس قىلىپ، دالانى كۇڭىرەنتىپ بارادى.
جانقوجا كوشكە قوسىلدى. اعايىننىڭ ولىگى، تاستاپ كەتە بەرۋدى ءداستۇر كوتەرمەيدى. سەگىزدەر ءبولىنىپ، ات باسىن كارىبوگەتكە بۇردى.
— اپىراي، زالىم قۇل ەكەن!
— دولى بولعان عوي!
— باياعى جىلقايداردى ولتىرەتىن نۇرتايدىڭ جولداسى ەكەن...
جىگىتتەر داۋرىعىسىپ كەلەدى. سەگىزدىڭ ەسىنە جانقوجانىڭ ءسوزى ءتۇستى. «امالدىقتىڭ ايەلى ەكى ەستىلەۋ»، — دەگەن. قۇل نۇرتايدىڭ جولداسى ەكەن، ءوزى ەكى ەستى ايەل وعان كۇن كورسەتە مە؟ بايعۇس قورلىققا شىداي الماعان عوي...
بۇلاردىڭ وتانىندا جورتۋىلشى باتىرلار كوپ. نيازدىڭ تۇقىمىندا بارىمتادان مال جيمايتىن جالعىز سەگىز ەدى. كەيدە تۋىستارى تۇرىكپەننەن تۇتقىنداپ ادام اكەلەدى... سارىنىڭ ءبىر بالاسى تۇرىكپەنىڭ قىزىن قاتىندىققا الىپ وتىر. ەكى بالانى باسىنا ءسىرى ءبۇرىپ، قويدىڭ سوڭىنا سالىپ قويىپتى. بىرەۋىنىڭ دالادا ءولىپ قالعانىن سەگىز كوزىمەن كوردى. ەسىنە تۇسسە ءالى كۇنگە جانى تۇرشىگەدى.
* * *
اقيرەكتىڭ بۇل جاق بەتى جايپاۋىتتاۋ، ساي-جىراسى دا ساياز ءارى سيرەك ۇشىراساتىن ەدى. ەتەگىندە دومالاقكول شۇقىرايىپ جاتىر. دوپ-دوڭگەلەك، قىمىز تولى سىرلى توستاعانعا ۇقسايدى.
باتىس جاق جاعالاۋى قۇراقتىلاۋ كورىندى. جيەكتەي ەسكەن قالىڭ قۋراي توعاي بولىپ كەتكەن. اراسىندا ات جاسىرىنعانداي. كولدىڭ كولەمى شاعىن بولعانمەن، تۇيە بويلامايتىن تەرەڭ. سول كۇيى ءبىر ورتايمايدى. جالاڭاش ءتوسى كۇن كوزىنە شاعىلىسىپ تۋرا قاراتپايدى.
كۇرجىباي اۋىلى ەكى-اق ءۇي. ىرگەسىن اقيرەكتىڭ قۇيرىعىنداعى قوڭىرلىققا سالا وتىرىپتى. دومالاقتىڭ سۋى كەرمەك، مال سۋارۋعا بولماسا، ادام ىشۋگە جارامايتىن ەدى. اۋىلدىڭ تەرىستىك جاعى قۇم، وندا كۇرجىباي قازعان قۇدىق بار.
يىعىندا ءيىناعاشى، قۇندىز بورىكتى تالدىرماش قىز ۇيدەن شىقتى. قوس ەتەك سالدىرىپ تىكتىرگەن اق باتەس كويلەكتىڭ سىرتىنان قىزىل ماساتى قامزول كيىپتى. اياعىندا بيىك تاقا كەبىس، ۇكىلەپ قويعان قۋىرشاققا ۇقسايدى. قىنامالى قامزول قىسقان بەلى ءۇزىلىپ كەتەتىندەي. قىز ءوز سۇلۋلىعىنا ءتان ىرزا جاننىڭ كەسكىنى، كەۋدەسىن شالقاق ۇستاپ، اياعىن قازداڭداي باسادى. ۇلبىرەگەن اق جۇزىندە تولقىعان نۇر بىلىنەدى. قارا كوزدىڭ جانارىندا تاڭەرتەڭگى شىق مولدىرەيتىندەي، اينالا شىڭ-شوقىلارعا قاراعاندا جاساۋراي تۇسكەن. ءسۇيىر وكشە قايتا-قايتا قۇمعا باتىپ كەتىپ، قىزدىڭ زىقىسىن الدى.
جازعىتۇرىم وسى ماقپال اناۋ جامان اقيرەك بوكتەرىندە ءبىر ءۇيىر اق بوكەن كورىپ ەدى. ونىڭ شىڭعىرعان داۋسىنان ۇرىككەن كيىكتەر دۇركىرەي قاشقان. قاس قاققانشا، ادىردان ءارى اسىپ جوق بولدى. سودان قايتىپ اۋىل ماڭىندا كيىك كورىنۋدى قويدى. ماقپال ۇركىتىپ العانىنا ءالى كۇنگە وكىنەدى.
بيىل قىز جاسى ون جەتىگە شىقتى. ءبىراق ماقپال ەسىمى قىردا قازاق، ويدا قاراقالپاق — بۇل وڭىرگە ءمالىم ەكەنىن ءوزى سەزبەيتىن ەدى. ءقازىر كۇرجىباي اتى ءبىر جولا وشكەندەي، «ماقپال قىزدىڭ اۋىلى» اتاندى. جۇرت دومالاقكولدى دە بۇرىنعى اتىمەن اتاماي، ماقپالكول دەپ جۇرگەن كورىنەدى.
بىلتىردان بەرى ماڭايداعى ەلدىڭ جىگىتتەرى ماقپال قىزدىڭ اۋلىنا كوبىرەك قىرىندايدى. ماقپال قىزدىڭ قولىنان ءبىر شاي ءىشۋ باسەكەگە اينالعانداي. ماقپالى بوي جەتكەلى كۇرجىبايدىڭ دا ۇيقىسى قاشقان. ماساتىنىڭ ۇرگەنىشتەن الدىرىپ تۇراتىن كوك شايىن دا وسى ماقپال قۇرتتى.
كۇرجىباي دىنىنە بەرىك. باتا بۇزىپ باسقامەن كەتكەن قىزدىڭ وڭعان جەرىن كورگەن جوق. قىردا تۇرسىنبيكە، سىردا قۇمار قىزدىڭ بەيىتى... ەكەۋى دە عاشىقتىق قۇربانى بولعان. اقىرى قارعىسقا ۇشىراپ، وزىنە-وزى پىشاق سالىپ ءولىپتى. ونى قازاقتار باتا بۇزىپ، كاپىر ولىمىندە كەتكەندەر دەپ تۇسىنەدى... سولار ەسىنە تۇسسە، كۇرجىبايدىڭ زارەسى ۇشاتىن ەدى...
مامىت قۇداسى كوشكەلى دە جەتى جىل. جاڭاداريا بويىنا دا توقتاماي، ءارى ۇرگەنىش اسقان. اراعا جىل سالىپ، ءبىر حابارلاسادى. ماساتىعا كوك شايى مەن ناۋاتىن سالەمدەمەگە سول جىبەرەتىن ەدى. كۇرجىباي بيىل قىس قۇداسىنا حابار ايتتى: جەسىرى بويجەتىپ وتىر... مامىتتىڭ قانداي ويى بار» ەكەنىن سۇرادى. ونان كەيىن ەشكىم قاتىناعان جوق.
ءوزىنىڭ جابىعا اتاستىرىلىپ قويىلعانىن ماقپال دا بىلەدى. وعان حابار سالىنعانىن دا ەسىتتى. قايىن جۇرتىن اكە-شەشەسى ماقتاپ وتىرادى. الدە سونىڭ اسەرى مە، كەيدە كۇيەۋ جىگىتىن ساعىنا كۇتەتىندەي، ءتوس ەتى شىمشىپ اۋىراتىنى بار...
انە، اكەسى دالاعا شىقتى. اۋىل سىرتىنداعى توبەشىكتىڭ باسىندا جالعىز ءوزى، دامبالشاڭ وتىر. كۇندەگىسى وسى، ماقپال سۋدان قايتقاندا اكەسى جولىن كۇتىپ وتىراتىن ەدى. اكەسىنىڭ سىرتتان تورىپ جۇرگەنىن قىز بىلگەن جوق.
سۋى تولى شەلەك اۋىر، ماقپالدىڭ قۇمىرسقا بەلى تال شىبىقتاي مايىسىپ، اياعىن قيىرشاق قۇمنان ازەر تارتىپ الادى.
بالا دەگەن! وسى ءۇي سۋعا جۇمسايتىن ادام تاپپاي وتىرعانداي... قۇدىققا بارعاندى قىزىق كورەدى بىلەم. كۇرجىباي ورنىنان تۇرىپ جاتىپ كۇرسىندى.
وسى كەزدە اۋىلدىڭ تەمىرشى تاۋى جاق سىرتىنان ءبىر توپ اتتى ەنتەلەتىپ كەلىپ قالعان. اناۋ-مىناۋ ەمەس، ءتورت ادام... كۇرجىبايدىڭ ءىشى مۇزداي بولدى. ءقايتسىن ەندى، ءبىر توقتىنىڭ باسى كەشە دە قىرقىلدى. قىز بويجەتسە، ۇيگە جۇت كىرەدى...
قىنجىلعانمەن، قاشىپ قۇتىلعان جەرى جوق، كۇرجىباي توبەنىڭ باسىندا قالقيىپ تۇر.
جورىتا اياڭداتىپ كەلە جاتقان جىگىتتەر، ۇيگە جاقىنداعان سوڭ، جۇرىستەرىن باياۋلاتتى. اۋىلعا قاتتى ءجۇرىپ، ەكپىندەتىپ كىرۋدى قازاق سالتى ۇيات بىلەدى. كورگەندى اۋىلدىڭ بالالارى-اۋ... كۇرجىباي قوناقتارعا ىرزا بولىپ قالدى.
— اسسالاۋماعالايكۇم!
— اليكۇمسالام...
جىگىتتەر ات ۇستىندە، كۇرجىباي جەردە، سالەم الىستى. جول بولسىننان كەيىن كۇرجىبايدىڭ اماندىعى تۇزەلدى. جانىكە-سارى اۋلىنىڭ جىگىتتەرى ەكەنىن بىلگەن سوڭ، باسى قالتىراقتاعانداي. قوناقتاردىڭ الدىندا ۇيگە قاراي ەمپەڭدەپ كەلەدى.
جىگىتتەردىڭ كيىم ءتۇرى دە بولەك ەدى. ماقپالدىڭ كوزى اۋەلى سوعان ءتۇستى. ماساتىعا كومەكتەسىپ تورگە كورپە جايدى.
قوناقتاردىڭ ۇيگە بەتتەگەنىن كورگەن سوڭ، ەسىكتەن جىپ بەردى. باتەس كويلەكتىڭ قوس ەتەگى جەلبىرەپ، قومشاباي قويشىنىڭ ۇيىنە قاراي قايقاڭداپ بارا جاتىر. سول كەتكەننەن ۇزاق جوعالىپ، شايدىڭ داستارقانى جايىلعان كەزدە ورالدى.
بۇل ءۇيدىڭ قوناعى كوپ. كوبىنە جاس جىگىتتەر كەلەتىن ەدى. ءبارى دە تىمپيىپ وتىرىپ شاي ىشەدى. اكەسى شارۋا جايىن ءسوز قىلادى. قاي ماڭايدىڭ ءشوبى شۇيگىن، قاي قۇدىقتىڭ سۋى مول... جىگىتتەر وعان قوزىداي ماڭىراپ باس شۇلعيدى. راس، كەيبىر كوكىرەگىنە نان پىسكەن مىرزالار دا كەزدەسەدى. ارقىراي سويلەپ، تارقىلداي كۇلىسەدى. ونداي جىگىتتەردى ماقپال ءسىرا جاقتىرمايدى. كەيبىرەۋلەرى قاپىسىن تاۋىپ كوز قىساتىنى بار. باستا جىگىتتەردىڭ ونىسىن ءوزى دە قىزىق كورىپ، كۇلكىسى كەلەتىن قىز كەيىن شامداناتىن بولدى. انادا بىرەۋى كوزىن قىسقاندا، ماقپال ەرنىن شىعاردى...
مىنا جىگىتتەردىڭ سورتى بولەك كورىندى.
ءبارى دە اتالى جەردەن شىققان ەكەن. شىقىمان، نۇرلىباي تاۋى ماڭىندا جاز جايلاپ وتىرعان اعايىندارى بار... سوناۋ قاراتاۋدان اعايىن ىزدەپ شىعىپتى... مىنەزدەرى قامىردان قىل تارتقانداي، جول ءمانىسىن سىپايى ايتىپ وتىر.
سويلەپ وتىرعان سەگىز ەدى. ەستى جىگىتتىڭ ءبىر ءسوزىن قاعىس جىبەرگەن جوق، ماقپال ىشكە ءتۇيدى.
دالادا قوڭىر توقتىنىڭ ىشەك-قارنى اقتارىلىپ، قومشاباي قاۋجاڭداپ جاتىر. وشاق باسىنداعى جۇمىستى قومشابايدىڭ كەلىنشەگى مەن ماساتى اتقارادى.
ءتۇس قايتقان. جىگىتتەر شايدى ۇزاق ءىشتى. كۇن ىستىق، قاتقاقسىراپ جەتكەندەرى كورىنىپ تۇر. ماقپالدىڭ كوزى كەرەگەنىڭ باسىندا ءىلۋلى بىلعارى قۇنداقتا... دومبىرا عوي... مىنا جىگىتتەردىڭ قايسىسى... ويلاپ-ويلاپ سەگىزگە توقىرادى.
دالادا ءانشى-جىرشى سيرەك، ماقپال ەندى سەگىزدىڭ ەنەرىن كەرگەنشە ىنتىعىپ ازەر وتىر. اقىرى شىدامادى. شايدىڭ داستارقانىن جيناپ بولعان سوڭ، شەشەسىنە سىبىرلادى.
— اينالايىندار، ءان سالىپ وتىرىڭدار.
ماقپالدىڭ قولقاسى شەشە اۋزىنان ايتىلىپ وتىرعانىن كوڭىلى جۇيرىك سەگىز بىردەن تۇسىنەدى.
بىلعارى قۇنداق شەشىلىپ، ومىرمالى دومبىرا سەگىزدىڭ قولىنا ءتيدى. موينىنا، بەتىنە نەشە جەردەن سۇيەك شاپتىرىلىپتى. قاز مويىن دومبىرا ساۋساق تيسە، ءوزى سويلەپ تۇر. ال سەگىزدىڭ داۋسى قوڭىراۋداي سىڭعىرلايدى.
شۇبىرعاندا ىزىڭنەن شاڭ بورايدى،
قاڭتارداعى قار جاۋعان قىستان جامان...
«ەلىم-اي» ءانىن تىڭداسا، كوز سۋلامايتىن قازاق جوق.
— ءبارى راس. اكەم بايعۇس ايتۋشى ەدى. مەن وندا بەسىكتە ەكەم. قۇداي ساقتاپ، ءبىزدىڭ اۋىل قالماقتارعا جولىقپاي، كورشى قىرعىزداردىڭ ىشىنە ءسىڭىپ كەتىپتى...
قوپاقتاعان كۇيەۋىن ماساتى توقتاتتى.
— سابىر قىلساڭشى، ولەڭ تىڭدالىق...
قاراتاۋدىڭ باسىنان ۇشار لايلىك،
كارلەن كەسە، اققۇمان، كۇمىس شاينەك.
سەن ەسىمە تۇسكەندە، بەۋ، قاراعىم،
انگە قوسام ساعىنىپ، ساۋلەتاي دەپ...
بۇل سەگىزدىڭ ءوز ءانى «قىردان اسىپ، تەپسەڭگە جىلقى جايدىق» بولىپ كەلەتىن ەكىنشى جولى، «كارلەن كەسەگە» اينالىپ كەتكەنىن كورگەندە، بالپان جىمىڭ ەتتى. سەگىز ءبىر-اق كورىپ، ماۋقى باسىلماي قالعان قالىڭدىعى قارلىعاشقا ارناپ شىعارىپ ەدى. قوي كوزىنىڭ جانارىندا مولتىلدەپ جاس تۇرعانداي، ماقپالدىڭ دا جۇرەگى شىن ەلجىرەپ، قوس الماسىنىڭ ۇشى شىمىرلاپ كەتكەن. مىنا جىگىتتىڭ جانىن سونشا ەگىلتكەن ول قانداي قىز ەكەن؟ كىمگە ارناپ شىعاردى؟ بالعىن قىزدىڭ كوكىرەگىندە ءبىرىنشى رەت قىزعانىش سەزىمى وياندى.
سول «ساۋلەتاي» ءوزى بولسا عوي... سەگىز سياقتى سەرى جىگىتتىڭ قارى بولعان ۇرعاشىدا ارمان بار ما ەكەن؟ ارينە، سەگىزدىڭ قارى بار... وسىنشا جىگىتتىڭ ىشىندە جاسى ۇلكەنى دە سەگىز ەكەن... رۋىمەن شىرىگەن باي كورىنەدى. سەگىز ەندىگى نەشە قاتىن العان شىعار-اۋ... سونى ويلاعاندا ماقپالدىڭ وزەگىنە ءورت تۇسكەندەي. ونىڭ دا كوزىندە مولتىلدەپ جاس كورىندى. ءومىرى ءوزى كورىپ بىلمەگەن بەيتانىس ايەلدەردەن سەرى سەگىزدى قىزعانىپ وتىر.
كۇن باتا اس كەلدى. سەگىز دومبىراسىن كەرەگەگە سۇيەپ، ماڭدايىنىڭ تەرىن سىپىردى. ءبىر قولىندا مىس قۇمان، ءبىر قولىندا شىلاپشىن، الدىندا يىعىنا سۇلگىسىن سالىپ ماقپال تۇر.
— جازعى تاڭ قىسقا عوي. جىگىتتەر الىس جولدان كەلەدى ەكەن. دەمالعاندارى دۇرىس بولار — دەدى كۇرجىباي، داستارقان جينالىپ جاتقاندا.
— ءوزىمىز دە سونى وتىنگەلى وتىر ەدىك.
جىگىتتەردىڭ شارشاپ وتىرعانى راس. ايباس كەلگەلى ەكى-ۇش رەت قالعىپ كەتىپ، وياندى. سەگىز عانا سەرگەك، ماقپالدىڭ ۇيىندە ءبىر تاڭ دەم الماي ءان شىرقاۋدان جالىقپاستاي ەدى. الگى ءسوزدى انشەيىن سىپايىلىق ءۇشىن ايتقان.
بۇل ۇيدە قاتتى قىنجىلعان جالعىز ادام ماقپال ەدى. كۇن باتقانشا ءان تىڭداپ وتىرعاندا، سەگىزدىڭ جۇزىنە ءبىر كەز توقتاتىپ قاراي العان جوق ەكەن. ەندى ءبارىنىڭ دە ۇيقىسى كەلە قالعانى وكىندىرىپ وتىر. انگە ەلتىگەن قىز قۇمارى قانباي قالعانى باسقا جۇرتقا نەگە كەرەك؟ سەگىز ونى نە قىلسىن... «ساعىنىپ انگە قوساتىن ساۋلەتايى» بار... سەرى جىگىتتىڭ شىنىمەن-اق سۇلۋ ماقپالدى ەلەمەگەنى عوي...
ماقپال توسەگىندە دوڭبەكشىپ جاتىر. ءوزىنىڭ سەگىزگە عاشىق بولىپ قالعانىن سەزگەن جوق. مەيلى، نەشە قاتىنى بولسىن، ماقپالدىڭ جۇرەگى سەگىزدى قالايدى. تۇندىك جابۋلى، ءۇي تاستاي قاراڭعى... قىزدىڭ شالا جۇمۋلى كوزىنىڭ الدىندا سەگىز ەلەستەيدى. سەرى جىگىتتىڭ ءانى قۇلاعىندا ىزىنداپ تۇر.
«ەسىمە سەن تۇسكەندە، بەۋ، قاراعىم...»
ماقپال اق بىلەگىن كەرەگەنىڭ كوزىنە ايقاستىرىپ سالىپ، دەمىن دىرىلدەتە الادى. تۇلا-بويى كۇيىپ-جانىپ، ۇستىندەگى ءشايى كورپەنى اياعىمەن ءارى سەرپىپ تاستادى. دالادان سوققان سامال جەلگە جالاڭاش ءتوسىن توسادى.
«ساعىنىپ انگە قوسام ساۋلەتاي دەپ...»
ماقپال اقىرىن سىبىرلايدى.
قىز تاڭەرتەڭ ساپقا ۇرعانداي سىلىنىپ جۇدەپ تۇردى. ەكى بەتىنىڭ قانى قاشىپ، قاعازداي اپپاق ەدى.
— ماقپال، قالقام، تۇرامىسىڭ؟
شەشەسىنىڭ داۋىسىن ەسىتكەن قىز، شىمىلدىقتىڭ ەتەگىن كوتەرىپ، ەلىكتىڭ لاعىنداي ءبىر-اق ىرعىپ سىرتقا شىقتى.
مىس شاينەك قولىندا، ەسىكتى اشتى. كولەڭكە بەتتە قوناقتاردىڭ توسەگى جاتىر. وزدەرى تۇرىپ كەتىپتى. اتتارىن شىلبىرىنان جەتەكتەپ، كولگە قاراي بارادى.
قارا قۇمان وتتا، بۇرقىلداپ قايناپ تۇر.
ماقپال بەتى-قولىن ۇزاق جۋىندى. قىزدىڭ ەكى كوزى كول جاقتا، ات سۋارىپ جاتقان سەگىزگە ۇرلانا قارايدى. جىگىت جاقىنداعان كەزدە، ورنىنان تۇردى. سىزىلىپ اسەم قوزعالادى. اياعىنىڭ ۇشىنان باسىپ، ۇيگە كىرىپ بارادى.
ماساتى داستارقان جايىپ، قۇرت-ىرىمشىكتى جوتالاي ءۇيدى. ورتادا ءبىر توستاعان سارى ماي تۇر. قوناقتار ۇيگە كىردى. مىس شاينەكتى قاسىنا الىپ، سۇلۋ ماقپال باس بارماعى مايىسىپ شاي قۇيادى ەندى.
دالادا جىلقى قۇلاپ، ءدۇسىر كوبەيدى. كۇرجىباي جىلقىشىعا كومەكتەسىپ، قۇلىن بايلاسادى. ماساتى مەن ماقپالدان باسقا جان سىرتتا ءجۇر...
ءبىرى تەردە، ءبىرى تومەندە — ەكى ادامنىڭ كوزى ءجيى كەزدەسىپ قالا بەردى، ءبىراق ۇزاق توقىراپ قادالا تۇسپەي، تەز تايقىپ كەتەدى. قىزدىڭ كوزىندە ۇزىلگەن ىنتىزارلىق، تەك جەلەگى تۇسپەگەن ۇيات قانا جىبەرمەيدى.اق جۇزىندە دۋ ەتىپ قان تەبەدى. «اعاجان، مەن ساعان عاشىقپىن، - دەيتىندەي ول، — بۇگىن ءتۇسىندىم عوي، قوجام ءوزىڭىز ەكەنسىز». «اق ەركەم، مەن دە وزىڭە ىنتىزار. كەڭ دۇنيەنى شارلاپ، ەز تەڭىمدى جولىقتىرا الماي، سارپ ۇرىپ جۇرگەن بىرەۋ ەدىم، جاڭا تاپتىم عوي، جارىعىم». «سول دەگەنىڭىز شىندىق بولسىن تەك، اعاتاي». «قايتسەم دالەلدەيمىن، اياۋلىم»... «مەن دالەلسىز دە سەنەمىن. ءبىراق ءتاڭىر قاشان قايتىپ جولىقتىرار، قاشان ىزدەپ كەلەرسىز...»
«كەزدەسەمىز، اسىعىم، ادەيى ىزدەپ كەلەرمىن. سول كەزدە تەك قول ۇستاسىپ كەتۋگە دايىن بولساڭ، اق ماقپال!» «قول ۇستاسىپ...» ماقپال ول جايىن ءوزى دە ويلاستىرماعان ەدى، اق جۇزىندە كۇرەڭىتىپ قان تەپتى. «قول ۇستاسىپ ەكەۋمىز، قاراڭعى ءتۇندى جامىلىپ، قاراتاۋعا اسايىق!» «اكەم نە دەيدى، شەشەم شە؟ ءارى ءسىزدىڭ ساۋلەتايىڭىز دا بار عوي...» «ول ساۋلەتاي ءوزىڭسىڭ، اق ماقپال. ءبىز عاشىق جان، تىڭدامايمىز ەشكىمدى. وت پەن سۋدان تايىنبايمىز».
«مەن دە تايىنبايمىن، اعاجان. ءبىراق اتا-انامدى جىلاتىپ قالاي كەتەم تىعىلىپ! مەنىڭ باسىم بايلاۋلى عوي، اتا-انامنىڭ ءوتىڭىزشى الدىنان، ۇلىقساتىن الىڭىزشى اۋزىنان...» «بەرىپ قويعان جەرى بولسا، كومەيىنەن ءوتىپ كەتكەن مالى بولسا، كۇرجەكەڭدى قيىن شىعار كوندىرۋ...» «وندا وبالى وزىنە، قولىڭىزدان ۇستاعانىم ۇستاعان! قاراڭعى ءتۇن جالىنسىن، جەر تۇبىنە اكەتسەڭىز دە دايىنمىن!»
قىزىل تىلدەن — كوز شەشەن. ويتكەنى ءتىل بايعۇس كوكەيدەگى كورىكتى ويدى بويامالاپ جەتكىزەدى. ال كوز شەشەندە بوياۋ جوق، بار شىندىعىن قاز قالپىندا جايىپ سالادى الدىڭا. ەكەۋى دە كوزى ايتقاندى قالت جىبەرمەي ۇعىپ وتىر.
بۇل سىردىڭ شەت جاعاسىن داستارقان باسىندا وتىرعان باسقالار دا اڭعاردى. ماساتى ءجيى قوزعالاقتاپ، كەسەسىن ءبىر قولىنا ۇستاپ، ءبىر جەرگە قويادى.
سەگىزدىڭ كوكىرەگىندە كۇمبىرلەگەن كۇي، الىپ قاشقان اساۋ سەزىم قاتتى بۇرالعان دومبىرانىڭ ىشەگىندەي شەرتىپ تۇر. قىز ءجۇزى قانداي ىستىق بولسا، ول قۇيعان شاي ونان بەتەر، جىگىت جۇرەگىنە ءورت قۇيىلعانداي. بۇل ۇيدەگى بارلىق جان قيماسىنا اينالعانداي، بۇل ءۇيدىڭ جۇپىنى جيھازىنا بۇكىل دۇنيەنىڭ قازىناسى جەتپەيتىندەي، ءسات سايىن قىمبات تارتا بەرەدى. كيىز جوسامەن بوياعان قان قىزىل كەرەگەلەرى... تۇيەنىڭ جۇنىنەن توقىلعان قىزىل-جاسىل باۋ-شۋلار... كەستە تىككەن شىم وراۋلى شي... مۇمكىن، وسى مۇلىكتىڭ بارىندە دە الدىندا وتىرعان ارۋ ماقپالدىڭ نازىك ساۋساعىنان تاڭبا قالعان شىعار... ول سولاي ەكەنىنە شاك كەلتىرمەيدى.
قارا قۇمان سارقىلىپتى. ونى ۇستەۋلەتكەن ماساتى جوق. جىگىتتەر شايدى دوعاردى. سەگىز شولىركەپ قالعانداي، ءقازىر الدىنداعى داستارقان جينالادى.
سەگىز كەشەدەن بەرى كەرەگەدە سۇيەۋلى تۇرعان دومبىرانى قولىنا الدى. كوكىرەگىندە بۋلىققان سەزىم كومەكەيدەن اقتارىلعانشا اسىعىپ، لىقىلداپ تۇر ەدى.
كورىنگەن انادايدان ۇيلەرىڭىز،
توقىعان قازىناقتاي شيلەرىڭىز،
ءجىپ پە ەدى، جىبەك پە ەدى كيگەنىڭىز،
بىزدەردەن ارتىق پا ەدى سۇيگەنىڭىز...
ءان كىلت ۇزىلگەن. سالدىر-گۇلدىر كۇرجىباي كىردى. ماقپال جاڭا عانا جيناپ العان داستارقانىن توسىنە باسقان كۇيى، سىلەيىپ تۇر. ءان جالعاساتىن شىعار دەپ كۇتكەن. دومبىرانىڭ دىڭ ەتىپ ،ءۇنى ءوشتى. ونىڭ موينى ومىرىلعاندا، قىز كەۋدەسىندە دە بىردەڭە ءۇزىلىپ تۇسكەندەي، كوزىنەن جاس ىرشىدى.
ماقپال قوناقتاردان بۇرىن شىقتى. كوز جاسىن ءبىر جانعا كورسەتكىسى كەلمەيدى. قومشابايدىڭ ۇيىنە قاراي جۇگىردى.
ءتورت قانات قويشى ءۇيىنىڭ القام-سالقام كەرەگەسىنە جابىسىپ، جابىقتان قاراپ تۇر. جىگىتتەر قۇمنان اسىپ تۇسكەن كەزدە، قىز وكسىپ-وكسىپ جىلادى.
قومشابايدىڭ كەلىنشەگى قاراقىز بەتىن شىمشيدى.
ۇيدە ماساتى كۇرجىبايدى القىمعا الىپ جاتىر.
— مامىت اعاعا سالەم ايت. جەسىرىن الىپ كەتسىن. قىزىڭ بوي جەتتى. ەركەك كورسە ەسى شىعادى. ەرتەڭ ۇياتقا قالامىز...
شەشە اشۋلى ەدى. ايتپەسە، جالعىز قىزىنا جان تەڭگەرمەيدى. ماقپالدىڭ جات جۇرتتىق ەكەنى ەسىنە تۇسسە زارەسى ۇشادى.
كۇرجىباي اقيرەكتىڭ استىنداعى قاراقالپاقتاردىڭ قىستاۋىنا اتتاندى. ۇرگەنىشكە قاتىنايتىن بىرەۋدى كەزدەستىرسە، مامىت قۇداسىنا سالەم ايتادى...
بۇل كەزدە جامان اقيرەكتىڭ قۇيرىعىندا سەگىز قومشابايمەن قوشتاسىپ تۇر ەدى.
— ماقپال قىزعا سالەم ايت. قايتا اينالىپ ءبىر سوعامىن. مەن دە جوق ىزدەگەن بەيباق ەم. سول قىمباتتىمدى وسى اۋىلدان جولىقتىرعان سياقتىمىن.
— ماقپالدىڭ ايتتىرىپ قويعان جەرى بار عوي. قاراقالپاقتىڭ بەلگىلى بايى مامىت...
— كۇرجىباي ول قاراقالپاقپەن قاتىسىپ تۇرا ما؟ — سەگىزدىڭ كوزىندە كادىك ءبىلىندى.
— قاتىسقاندا قانداي! قانت پەن شاي بۇل ۇيگە قاراقالپاقتان كەلەدى.
قومشاباي كوزىن قىستى. — ءبىراق كومەيىن تولتىراتىن ادام تابىلسا، كۇرجىباي قاراقالپاقتى نەعىلسىن. باتىرىم، باعىڭدى سىناپ كورسەيشى...
— ەندەشە ءبىر اۋىز ولەڭ ايتايىن. ماقپالعا ايتىپ بار.
كورىنگەن انادايدان كوشىڭ، ماقپال،
مىڭ قويدىڭ قوراسىنداي ءتوسىڭ، ماقپال،
سۇيگەنىڭ الدە جاقسى، الدە جامان،
قور بولىپ جۇرەرمىسىڭ ەسىل، ماقپال...
جىگىتتەر ءجۇرىپ كەتتى. قومشاباي توبەنىڭ باسىندا، قولىن بۇلعاپ تۇر.
ءبىر اپتادان كەيىن كۇرجىباي اۋلىنا تاڭسىققوجا باستاعان ايدەربەكتەردىڭ اقساقالدارى وشارىلدى.
ول كەزدە بەس اۋىل بولىپ وتىرعان جامانكوزدىڭ تۇقىمىندا تاڭسىققوجانىڭ ءۇيى قارا شاڭىراق سانالاتىن ەدى. ۇلكەن شالدىڭ قارا شاڭىراعى بايبىشەدەن تۋعان جالعىز ۇل سىرلىبايدىڭ قولىندا قالادى. ونان تاڭسىققوجاعا اۋىستى...
بەرى كەلە توقالدان تۋعان ءتورت بالا — نياز، باشكە، باباس، بوتات ءبىر ىڭعاي بولعانسىپ جۇرگەنمەن، شالدىڭ شاڭىراعىن سىيلاماي كەتكەن جەرى جوق. سونىڭ ىشىندە نيازدىڭ مومىن بالالارى جولشى مەن توپى كەڭ پەيىل تاڭسىققوجانى توننىڭ ىشكى باۋىنداي كورىپ، كەلىن ءتۇسىرىپ، قىز ۇزاتسا، — سىباعالى كادەدەن قۇر قالدىرمايتىن ەدى. كەزى كەلگەندە، كەدەيلەۋ اعايىنعا تاڭسىققوجا دا جاردەمدەسەدى...
سەگىز قىز تانداپ قانا جۇرگەن جوق. قالىڭدىعى ءولدى. قايتا ك.ىز ايتتىرۋعا توپى بالالارىنىڭ قولى قىسقا، داۋلەت تاپشى. باي تۋىسى جانىكە — سارى — وزدەرى ءبىلىپ قاراسپاعان سوڭ، سەگىز دە جاعداي ايتپايدى. ايتقىسى كەلگەن اكەسىن دە تيىپ قويعان ەدى. «اعايىن ىزدەپ» بۇلاي كەلىسىندە ءبىر ءمانىس بار. ءبىر جاعى قىز ىزدەيدى. قالاۋلىسى تابىلعانداي بولسا، باي اعاسى تاڭسىققوجاعا سالماق سالادى... كوڭىلى جۇيرىك تاڭسىققوجا سەگىز ماقپال قىزدىڭ جاعدايىن ايتقان سوڭ-اق، ارجاعىن ءتۇسىندى. جامانكوزگە قاراعان اۋىلدىڭ جىگىتتەرى ىشىندە سەگىزدىڭ ورنى ءبىر توبە ەدى. بويىنا بۇل سياقتى كۇش دارىعان باسقا جۇرت قايراتىن قايدا سيعىزارىن بىلمەي، اركىمگە ءبىر ۇرىنادى عوي. الىستان جاۋ ىزدەيدى. بارىمتالاپ مال اكەلەدى... سەگىزدىڭ ونداي قاق-سوقتا جۇمىسى جوق، دومبىراسىن كۇيتتەپ، ولەڭىن ايتىپ جۇرە بەرەدى. سودان كەلە ونەر ساتىپ مال دا جينامايدى. جانى دارقان، ءبىتىمى بولەك بىرەۋ... تاڭسىققوجا سەگىزدى سول مىنەزىنە بولا ءىش تارتادى.
— جامان كۇرجىبايدىڭ قىزىنا ىقىلاسىڭ قۇلاپ كەلگەن ەكەن. ونىڭ نە ويلاناتىنى بار؟ بارامىز دا ايتتىرامىز، — دەدى سوزگە كەلمەي. — قاراقالپاق قۇداسى ۇرگەنىش اسقان. ءالىقۇل تۇقىمىنا قىز بۇلدايتىنداي، كۇرجىباي كىم ەدى؟
سونىمەن كۇرجىباي اۋلىندا وشارىلىپ جاتىر.
بۇل اۋىل مىڭ جىلقى ايداعان تانسىققوجا اتىنا قانىق. باسقا ايدەربەك سىرلىبايعا قاراعانداردى «بايدىڭ بالاسى» دەپ اتاپ كەتكەن. سول قارا شاڭىراقتىڭ يەسى ءوزى ىزدەپ كەلگەندە، كۇرجىباي جامان ساستى. سەگىزدىڭ تۋىسى... ەندەشە تاڭسىققوجا ماقپالدى كوزدەپ كەلىپ وتىر عوي... ءالىقۇل تۇقىمى شىنىمەن مويىنىن سالىپ سۇراسا، جالعىز ءۇيلى ءۇيسىننىڭ بۇلداناتىنداي نە شاماسى بار؟ وندا باتا بۇزىلادى. كۇرجىباي قارعىسقا ۇشىرايدى... ول بارماعىن شايناپ وتىر، مامىتقا دا كىجىنەدى. بىلتىر حابار ايتقان... اتەڭە نالەت قاراقالپاق ات ءىزىن سالماي جاتىر...
قوناقاسى ءتۇن ورتاسى اۋا جەلىندى. اس قايىرىلدى. داستارحان جينالدى. تاڭسىققوجا ءسوز ايتاتىنداي ءتىسىن شۇقىپ وتىر. قاسىنداعى جولداستارىندا ءۇن جوق، سونىڭ اۋزىنا قارايدى. تاڭسىققوجا ارىدەن وراعىتتى. مىڭ جاساعان پەندە جوق، يدام بالاسى ۇرپاعىمەن مىڭ جاسايدى. بالا قۋانىشى اتا-انا قىزىعى. ۇل ءوسىرىپ، قىز ءوسىرىپ، ونىڭ قىزىعىن كورگىسى كەلسە، ايىپ پا؟ سەگىز - جىگىتتىڭ سەركەسى، بەس اۋىل ءالىقۇل تۇقىمىندا ورنى بولەك بالا ەدى. اق سۇڭقاردىڭ كوزى ايدىن كولدىڭ توسىندەگى اققۋدىڭ كوگىلدىرىنە ءتۇسىپتى. تاڭسىققوجا ەكى اسىلدى قوسقالى كەلىپ وتىر...
ماساتى ەسىنەن تانىپ قالدى. كۇرجىباي كوزىمەن جەر شۇقيدى. كۇيەۋىن بيلەپ-توستەپ ۇيرەنىپ قالعان ايەل شىدامادى.
— قايناعا-اۋ، ايتىپ وتىرعانىڭ ماقپالجان ەكەن عوي، — دەدى ساسقالاقتاپ. — قىزدىڭ اتاستىرىپ قويعان جەرى بار، الىنعان قالىڭ مالى بار. ۇيالماي-قىزارماي قالاي باتا بۇزامىز؟
ماقپال ەرتەلى قومشابايدىڭ ۇيىندە ەدى.
ءبىر اپتا ءبىر جىلعا تاتىعانداي، قىز ەكى كوزى ءتورت بولىپ سەگىزدىڭ جولىن كۇتكەن. قومشاباي سەرىنىڭ ءبىر اۋىز ءسوزىن سول كۇنى-اق جەتكىزىپ ەدى. وعان قوسا، سەگىز جاقتان حابارشى كەلىپ قالۋى دا مۇمكىن ەكەنىن اڭعارتتى.
كۇتكەن قوناقتارى كەلىپ وتىر. ءبىراق ىشىندە سەگىز كورىنبەيدى. ەلىكتىڭ لاعىنداي جان-جاعىنا ەلەڭدەپ وتىرعان ماقپالدى كەشكىلىك قىردان قوي ايداپ قايتقان قومشاباي قۋانتتى. سەگىز نارىنباي قۇدىعىنداعى پالۋانداردىڭ اۋلىندا قونىپ جاتىر ەكەن. ءتۇن ورتاسى اۋا اقيرەكتىڭ بوكتەرىندەگى قاسقا سايدان كۇتپەكشى...
قىز جۇرەگى لوبلىعاندا، اۋىزدان شىعىپ كەتەتىندەي. ۇيگە ءبىر كىرەدى، ءبىر شىعادى.اكەسىنىڭ ۇيىندە قوناقتار ءالى جاتاتىن ەمەس. ولاردىڭ قانداي بىتىمگە كەلەتىنى دە بەلگىسىز...
— قۇدالىق سويلەسىپ جاتىر...
قومشاباي جۇگىرىپ ءجۇر. ماقپالعا ءبىر اۋىز ءسوزدى ايتۋعا ازەر ۇلگەرىپ، قايتا جۇگىرىپ كەتتى.
قومشابايدىڭ ىزىنەن سىبدىرىن بىلدىرمەي ماقپال دا شىقتى.
ءقازىر ءۇيىنىڭ ىرگەسىندە تىڭ-تىڭداپ تۇر ەدى. شەشەسىنىڭ الگى ءسوزىن ەسىتكەندە، جۇرەگى مۇزداي بولدى.
— كەلىن، بۇنىڭ — توركىن جۇرتىڭا بۇيرەگىڭ بۇرعانى عوي. قازاق پەن قاراقالپاق قاي ۋادەسىن بۇزعان جوق ەدى؟ كۇن جاۋعاندا قوينىما كىرسە، قاراقالپاق كۇن اشىقتا موينىما مىنەتىن. بۇگىن ءابىلقايىرعا باعىنىپ، كۇنى ەرتەڭ ورىستىڭ قولاستىنان پانا ىزدەيتىن قاراقالپاق ەمەس پە؟ جاۋ بولىپ كەلىپ جىلقايداردى ءولتىردى. سويتكەن دۇشپانىما ارۋ قىزىن بەرىپ وتىرا الماس قازاق. — تانسىققوجا ءبىراز ومىراۋلاپ الىپ، ساباسىنا ءتۇستى. -كوپ بولسا قاراقالپاقتىڭ وتكىزگەنى بار شىعار. ونىڭ دا اق ادال مالى. مەن دۇنيەگە تارلىق قىلمايمىن. ءبىرىن ەكەۋ قىلىپ قايتارۋعا دايىنمىن. كەلىن، سەن دە ويلان. باۋىرىنداعى جالعىز قىزىڭ عوي ماقپال. انا جەر، مىنا جەر ەمەس، ەل اسىرىپ ۇرگەنىشكە قالاي جىبەرەسىڭ؟ بالا — ادامنىڭ باۋىر ەتى، ساعىناتىن كەزىڭ بولار. سوندا ءبىر كورۋىڭ قىمبات بولىپ جۇرمەي مە؟
بۇل ماساتىنىڭ جاندى جەرى ەدى. ماقپال بويجەتكەلى وزىندە دە مازا جوق، ەل اسىپ ۇرگەنىشكە ۇزاتىلاتىن بولعانى، انا بايعۇستىڭ جانىنا ايازداي باتىپ ءجۇر. تاڭسىققوجانىڭ سوڭعى ءسوزى سول پەرنەنى تاپ باستى. ماساتىنىڭ كوڭىلى بۇزىلدى.
كۇرجىبايدىڭ جانىن قاتتى قينايتىن ءبىر نارسە، مامىتتان ىشكەنى مەن جەگەنى بار. قامقورىن كوردى. موينىنداعى قارىزىن ويلاسا، ازا بويى قازا تۇرادى. تاڭسىققوجا ونى ەكى ەسە قىلىپ وتەيتىنىن ايتىپ وتىر. بايدىڭ بالاسى، قالاي شاشسا دا مالى جەتەدى... جەسىرىن ىزدەپ كەلەتىن بولسا قايدا ءجۇر مامىت؟ مال ازاماتتىڭ قۇنىن دا وتەيتىن... ءالىقۇلدىڭ بالالارى الگى سوزىندە تۇراتىن بولسا، كۇرجىباي مامىتقا قارىزدار بولىپ قالمايدى...
— بايەكە، ايتقانىڭ ءجون. بالانى سەندەردەن ارتىق كىمگە بەرەمىز. — دەپ ءبىر توقتادى.
— ءبىراق قاراقالپاقتىڭ وتكىزگەنى كوپ ەدى. ۇرگەنىش استى دەگەنمەن، ءالى قاتىناسىپ تۇرامىز. ەڭ اياعى مىنا كەلىنىنىڭ قانت-شايىن دا ۇمىتپايدى. انا دۇنيەگە بارمايتىن ادام جوق، سوندا ىشكەن-جەگەنىم جەلكەمنەن شىعار دەپ قورقامىن...
— وعان ءالىقۇلدىڭ داۋلەتى جەتەدى. ايتتىڭ — بولدى! مەن بالانىڭ قۋانىشىنا ساۋدا ايتپايمىن. سۇراعانىندى ال دا، قاراقالپاقتىڭ كومەيىن بىتە!
سونىمەن ءسوز قىسقاردى.
قوناقتارعا توسەك قامداۋعا كىرىسكەنىن سەزگەن ماقپال قومشابايدىڭ ۇيىنە قاراي جۇگىردى.
ماساتى كەلدى. ەگىل-تەگىل جىلاپ ءجۇر.
— قارعام، وسى ۇيدە جاتا كەت، — دەيدى قىزىنا. — ۇيدە قوناق باسى كوپشىلىك قوي...
ارجاعىن ايتپايدى...
ماقپالدىڭ جۇرەگى الىپ ۇشادى. قاسقاسايدا سەگىز كۇتىپ تۇرعانى ەسكە تۇسسە، تاعاتىنان ايرىلارداي. ەل اياعى باسىلىپ، جۇرت ۇيقىعا كەتكەنشە اسىعادى.
قومشاباي مەن قاراقىز باستارى جاستىققا ءتيۋى مۇڭ، قور ەتتى. بىرەۋى بيە ساۋادى، بىرەۋى قوي باعادى... ونان قالسا، ماساتىنىڭ شارۋاسىنا كومەكتەسەدى. ەرلى-زايىپتى ەكەۋىنە تاڭ اتسا تىنىم جوق. كەشكىلىك سۇرنىگىپ قۇلايتىن ەدى.
ماقپال سىلەيىپ وتىر. ەكى قۇلاعى ءوز ۇيىندە، قوناقتاردىڭ دابىر-دۇبىرى باسىلعانىن كۇتەدى. ءالى باسى جاستىققا تيگەن جوق. جۇرەگى ءدۇرس-دۇرس ۇرادى. ىنتىزار جانىمەن وڭاشا جولىعىسۋ قازاق سالتىندا ەرسى ەمەس. ونداي-وندايدى قۋاقى جەڭەشەمدەردىڭ تۇرپايى ءازىلى كىشكەنتايىڭنان قۇلاعىڭا قۇيىپ، ەرىكسىز بويىڭدى ۇيرەتەتىن ەدى. ءبىر كەزدە ونى قىزىق كورەتىن، ەندى بەتپە-بەت كەلگەن ساتتە، ماقپال قىسىلدى. ءبىرىنشى رەت جىگىتپەن وڭاشا جولىعىسقالى تۇر ەكەن... قىز تۇلا بويى تىتىركەنىپ قوبالجيدى.
وسىنشا قورقاتىنى قالاي؟ كۇتىپ تۇرعان سەگىز عوي... ءوزىنىڭ سەگىزى. سەرى سەگىز... ونىڭ ءجۇزىن ءبىر كورۋ ماقپال ءۇشىن ارمان ەمەس پە ەدى؟ كۇنى ەرتەڭ كۇيەۋى بولىپ، قۇشاعىنا ەنەتىن سىرباز جىگىت... سەگىز اتا-اناسىنىڭ الدىنان ءوتتى... كەلىسىمىن الدى...
ماقپال توسەكتەن سىبدىرىن بىلدىرمەي تۇردى. كوك ماساتى شاپانىن جەلەڭ بۇركەنىپ، ۇيدەن شىقتى.
اۋىل جىم-جىرت، جۇرت قالىڭ ۇيقى قۇشاعىنا كىرگەن.
قوتاندا قويلاردىڭ بىرت-بىرت كۇيسەگەن دىبىسى عانا ەستىلەدى. كوك توبەت الدە نەگە مازاسى كەتكەندەي، شابالانىپ ءۇرىپ تۇر ەكەن. كەتىپ بارا جاتقان ماقپالدى كورىپ، ىزىنە ەردى.
— ءبورىباسار، ءبورىباسار... — قىز توبەتتىڭ باسىنان سيپاپ الدارقاتىپ تۇر، شۋ شىعارىپ ابىروي تەگە مە دەپ قورقىپ تا كەلەدى. - قايت، ۇيگە قايتا عوي، ءبورىباسار...
ءبورىباسار كەيىن قايتتى. ماقپال ارتىنا قاراي-قاراي بارا جاتىر. كونە كەتكەن كوك توبەتكە ىرزا بولدى.
ايسىز قاراڭعى. قاسقاساي كەشكەن ەلدىڭ ارتىندا قالعان سۇردەگىنە ۇقساپ كورىنەدى.
اقيرەكتىڭ جوتاسىنا اسىلىپ اپپاق بولىپ جاتىر.
— ماقپال...
وقىس شىققان دىبىستان شوشىعان قىز سەلك ەتتى.
اۋىل جاققا كوك توبەت قىڭسىلايدى.
— ويپىراي، ماقپالجان، مىنا توبەتتەرىڭ قانداي ساق ەدى. بيەنىڭ ءبىر ساۋىمىنداي وتكەن شىعار، ءتىپتى اۋىلعا ماڭايلاتپاي قويدى عوي...
ماقپالدا ءۇن جوق. ءۇنسىز كۇيى جىگىتتىڭ جايعان قۇشاعىنا كىرە بەردى. سەگىز سولاي بولار دەپ كۇتكەن جوق-تى. الگى ايتقان سوزىنەن قىسىلىپ قالدى. قۇشاعىندا قىزدىڭ بەلى سولقىلداق تالداي مايىسادى. كەۋدەسىندە تاستاي تيگەن قوس الما كۇيىپ تۇر ەكەن. ءبىر ءسات ەكەۋى دە ءۇنسىز قالعان. قوس جۇرەكتىڭ ءدۇرس-دۇرس ۇرعان دىبىسى عانا ەستىلەدى.
— قارعام...
قاتتى قىسقان جىگىت قۇشاعىندا قىزدىڭ دەمى بىتەدى.
— اعاجان!
— ساۋلەم، ماقپالىم...
— اعاتاي...
قىز دىبىسى ۇزدىگىپ-ۇزدىگىپ شىعادى. سەگىز ونى اياپ كەتكەندەي، قاپسىرا قۇشقان قۇشاعىن جازا بەردى.
— اعا، اعا...
— مەن سەندىكپىن، اعاجان...
ماقپال قۇدالىق جايىن ايتقىسى كەلىپ ەدى، ءتىلى كۇرمەلىپ قالدى. سەگىز ءتۇسىندى.
— ساعىندىم، اعا...
— مەن دە ساعىندىم، ماقپال جان...
— ساعىنىپ انگە قوسام ساۋلەتاي دەپ...
— قويشى بالا سالەمىمدى جەتكىزدى مە؟
— ءبىراق وندا ساعىندىم دەپ ايتپاپسىز عوي. الدە «ساۋلەتايىڭىزدىڭ» كوڭىلىنە قارادىڭىز با؟
قىز ۇنىندە قىزعانىش ارالاس ناز بايقالدى.
— الدا اينالايىن، ماقپال-اي! كوڭىلىندە تۇيتكىل ءجۇر ەكەن عوي. مەنىڭ سەنەن باسقا ساۋلەتايىم بار ما ەدى؟ اڭساعانىم، ارمان قىلىپ ىزدەگەنىم ءوزىڭ ەدىڭ، اقيرەكتىڭ باۋرايىندا جولىقتىرعانىم جوق پا؟ ەندى مەندە ارمان جوق.
— «ساۋلەتايدى» قاراتاۋدا قالدىرىپ كەتە بەرگەنىڭىز بە؟
— قاراتاۋدىڭ بوكتەرىندەگى ساۋلەتايدى بەرگەن قۇداي ءوزى العان. ول قارا جەردىڭ قۇشاعىندا. سەگىزدىڭ جۇرەگىندە ماقپالدان باسقا جاننىڭ ەسىمى جوق، سەگىزدىڭ قۇشاعىندا سەنەن باسقا ادام جوق. ورتاقتاسار ەشكىمىڭ جوق.
ماقپال بالقىپ كەتتى.
— اعاجان...
سەگىزدىڭ توسىنە بەتىن قايتا باستى. ءۇنسىز تۇر. سىرتقا تەپكەن قىز ادەپ جىگىتتىڭ كەۋدەسىن جالىن بولىپ شارپيتىنداي. ءقازىر قىزدىڭ بويىنان دارمەن كەتكەن، بىرتە-بىرتە ءالى قۇرىعانداي، سەگىز ونى ءبىر قولىمەن سۇيەپ، باۋىرىنا تارتا بەردى...
ەركەك ءشوپتىڭ جاپىراعىنا قونعان شىق قىز مويىنىن مۇزداي قاريدى. ول تىتىركەنىپ قالدى. ءبىر ءسات ەكى قۇلاعى ءبىتىپ، زارەسى ۇشقان. انىق قاتەرلى شاق تاياپ قالعان ەكەن.
كەنەت جۇرەگى القىنا سوعىپ، ماقپال دەمسىز تىندى. سول قاتەرگە ءوزى باس تىككەندەي، تەزىرەك بولعانشا، بىتكەنشە اسىعادى. توسىنە جاناسىپ كەتكەن جىگىت ءتانى ەتىن شوقتاي كۇيدىرىپ، جۇيكەسىن بوساتىپ بارادى.
— اعا!
دارمەنى سوعان-اق جەتتى.
الدەقايدا ب ا ق ەتىپ ۇيرەك داۋىسى ەستىلىپ، ساپ بولدى.
بۇتانىڭ تاساسىنان ءدۇر ەتىپ بوزتورعايلار كوتەرىلدى.
بۇل اتقان تاڭنىڭ بەلگىسى ەدى.
ايقاسقان قۇشاقتار جازىلدى.
— قوش، ساۋلەم!
قىز جاۋاپ قايتارعان جوق. قارا شاپانىن باسىنا بۇركەنىپ، اۋىلعا قاراي زىتىپ بارادى. ءبىر اياعىن سىلتي باسادى. الدە نەنى اۋىرسىنىپ، الدە نەنى جانى تىتىرەنگەندەي، ونىڭ قاباعىندا كىربىڭ بار ەدى.
سەگىز ارتىنا قاراي-قاراي قاسقاسايعا كىردى. تورى توبەلدىڭ تىزگىنىن ۇستاپ بالپان دا ورنىنان تۇردى.
ماقپال قىزعا تولەنەتىن قالىڭمال ءتورت توعىز بولىپ كەسىلدى. بۇل اۋىر شىعىن. ءبىر قىزدىڭ قالىڭىنا جۇزدەن اسا مال تۇياعى بەرىلەدى ەكەن. ەسىتكەن جۇرت اۋزىن اشىپ، كوزىن جۇمدى.
— ءبىر تاڭسىققوجادا مىڭ جىلقى، بەس ءجۇز تۇيە بار...
— مول بايلىق ادامعا نە ىستەتكىزبەيدى؟
— بارلىق نە دەگىزبەيدى، جوقتىق نە جەگىزبەيدى؟
سىرت اعايىن سولاي دۋىلداسقان.
نيازعا قاراعانداردىڭ داۋلەتتىسى جانىكە مەن سارى.
ءبىراق تۋىسقان ادامدار جاقىن وتىرسا، ءقادىرى كەتەدى. سەگىز ولاردان ەشتەڭە دامەتپەيتىن ەدى. وزدەرىنىڭ شارۋاسى بولسا دا دوڭگەلەك جىگىت، ءتورت توعىزدىڭ حابارىن ەسىتكەندە، ءتۇسى قاشتى.
— قۇدالىق سويلەسىلدى. ءبىتىمىن ەسىتتىڭ. ەندى اۋىلىڭا بارىپ قايت، — دەدى تاڭسىققوجا. — سەن دە تۋىستارىڭنىڭ الدىنان ءوتۋىڭ كەرەك قوي. ات الساڭ اۋىلىڭمەن...
سەگىز كىبىرتىكتەپ وتىر.
— ءبىر قىزدىڭ قالىڭمالىن كوتەرۋگە اعاڭنىڭ داۋلەتى جەتەدى. - تاڭسىققوجا ونىڭ كۇيبەكتەپ قالعانىن بايقادى. - مەنىڭ ايتقانىمنان شىعاتىن سىرلىباي بالاسى تۋعان جوق. ءبىراق قاراتاۋدا ەندىگى ءالىقۇلدىڭ جاسى ۇلكەنى جانىكە وتىر. شال كىنامشىلدەۋ ەدى. ماعان ويلاسپاي ىستەدى دەپ، ەرتەڭ اعايىننىڭ كىنا ارتاتىنى بولادى... — سونى ايتقاندا سايلىباي مەن ايباسقا ءبىر قاراپ قويدى. — كىنامشىل دەگەنىم مۇقاتقانىم ەمەس. قارتايعان ادام مىنەز اشادى عوي. قازاقتا مومىن شالدى كورگەندەرىڭ بار ما؟
ايباس كوزىمەن جەر شۇقىدى. باتىر اكەنىڭ تالاي تەنتەكتىگىن كورىپ ءجۇر. كەيدە بالا-شاعانىڭ سوزىنە دە ارالاسىپ، اۋىلدى بيدايىقتاي قۋىراتىن ەدى. مىناۋ قۇدالىقتىڭ جايىن ەسىتسە، ءبىر بۇلىنەتىنى كۇمانسىز. جانىكە-سارىنىڭ ءوز بالالارىنا دا قالىڭ بەرىپ جارقىراتقان جەرى شامالى. وسى ايباسقا ءالى ەشكىمدى اتاستىرعان جوق... ول اۋىلدىڭ جىگىتتەرىنىڭ كوبىسى-اق جاۋگەرشىلىكتە قولعا ءتۇسىپ، ات ساۋىرىنا مىنگەسىپ كەلگەن قىزعا ۇيلەنە سالادى...
— اۋىلىنا بارىپ قايت دەگەندە، اعايىنعا جاعداي ايتىپ جىلۋ جينا دەگەن ءسوزىم ەمەس. اقساقالداردىڭ الدىنان ءوت. سوندا وكپە-كىنادان مەنى دە ارشىپ الاسىڭ...
— اعا، ءتۇسىندىم...
بايبىشە-توقالدىڭ اراسىندا كوپتەن كەلە جاتقان وكپە بار. قۇلىم اقساقال كوزىنىڭ تىرىسىندە بالالارىنا ەنشى بەرەدى ەكەن. بالا سانى بەسەۋ، مال-مۇلىك ەكىگە بولىنگەن. بايبىشەدەن تۋعان جالعىز سىرلىبايعا اۋىر داۋلەتتىڭ جارىمى تيەدى. ءارى قارا شاڭىراقتى دا سول باسادى. بالالاردىڭ جاس كەزىندە بىلىنبەگەنمەن، توقالدان تۋعان ءتورت ۇل ەرجەتىپ، ەنشى الىسقاندا، ءالىقۇل تۇقىمىنىڭ داۋلەتتىسى سىرلىباي بولىپ شىققان. «بايدىڭ بالاسى» اتانۋى دا سوندىقتان. ەسكى قىجىل اتادان بالاعا اۋىسىپ، جانىكە-سارى زامانىنا شەيىن جەتتى. ەرتەرەك ايىرىلعان بايبىشە-توقالدىڭ ىرگەسى قوسىلعان جەرى جوق. ءبىرى سىرداريانىڭ بويىن ساعالاپ، تەڭىز ماڭىندا قالعاندا، ەكىنشىسى ۇزاق كوشىپ قاراتاۋعا اسقان. كەيىنگى بالالار بۇل سىردى بىلە بەرمەيتىن ەدى...
تاڭسىققوجا ايباسقا ادەيى قۇلاق قاعىس قىلىپ وتىر. اكەسىنە قارا سۇر ءوڭى عانا تارتقان، جاس جىگىت توپىراشتاۋ بولىپ وسكەن ەكەن. كيىپ-جارىپ كەتە الماس. ءبىراق ايتىپ بارادى عوي. اعايىننىڭ شامىنا تيمەسە، ارقاسى قىزبايتىنىن تاڭسىققوجا بىلەدى. وسى قۇدالىق ۇستىندە ءوزى ۇلكەن ابىرويعا قالارىنا كوزى انىق جەتكەن. وعان قوسا، باقاس تۋىسى جانىكەنى دە ءبىر مۇقاتاتىن ەدى.
— الگى ءسوزىم ءسوز. داۋلەت جەتەدى. وزدەرىڭنىڭ شارۋالارىڭ دوڭگەلەك ەكەنىن ەستيمىن. توپى اعامدى قيناما. قولعا تۇسكەن قارا-قۇراندى الىپ ماعان جەت. ءسىرا، تەزدەتىپ ورالعانىڭ ماقۇل شىعار. اۋىزدان شىققان ءسوز دە ءبىر، اڭقىپ سوققان جەل دە ءبىر. ەرتەڭ بۇل قۇدالىق جايلى الىپ قاشتى ءسوز ۇزىن ەلدىڭ ۇيىرىنا، ەلدىڭ قيىرىنا كەتەدى. قاراقالپاق نامىسشىل حالىق، قۇلاقتانسا قاراپ جاتپاس. جەسىرىمىزدى جاۋ اكەتىپ، دوسقا كۇلكى، دۇشپانعا تابا بولىپ جۇرمەيىك...
سەگىز دە سودان قاۋىپتەنىپ وتىرعان. كىبىرتىكتەگەنى دە سول ەدى. وزىنە سالسا، ماقپالدىڭ بار قالىڭ مالىن ءقازىر ايداپ بەرىپ، ۇزاتىپ اكەتكىسى كەلەدى. ءبىراق ولاي سالماق سالۋعا، جاسى ۇلكەن كىسىدەن ۇيات. ءارى جانىكەنىڭ دە الدىنان ءوتۋى كەرەك. ونى تاڭسىققوجا دۇرىس ەسكەرتتى. اعايىن اراسىندا الاۋىزدىقتا وسىندايدان كىرەدى. قاتىن ءۇشىن تۋىسىنان بەزەتىن قازاق بالاسى جوق...
جىگىتتەر تۇندەلەتىپ اتتاندى.
بۇل كۇنى جابى دا اتقا قونىپ جاتىر ەدى.
مامىت كۇرجىبايدىڭ بىلتىرعى سالەمىنەن كەيىن-اق قامدانىپ جۇرگەن. بيىل بالاسىن اتتاندىردى.
قونىس اۋىستىرعانمەن، مامىتتىڭ شارۋاسى شايقالا قويعان جوق. قازاقتاردىڭ ىلاڭىنان كەيىن جۇقارىڭقىراپ قالعان مال ۇرگەنىشكە كەلگەن سوڭ قايتادان ءوسىپ جاتىر. جىلدا كوكتەمدە كول-كوسىر قىلىپ ەگىن سالادى. بۇل كۇندە قارا قاسقا سيىرلاردىڭ سانى جۇزدەن اسقان. قولى اشىق بايدىڭ اينالاسىنا اعايىن-تۋعان دا كوبىرەك جينالادى. تاقتاكوپىر ماڭىنداعى بار قيات مامىتتىڭ اۋزىنا قارايتىن ەدى.
جابى اقيرەككە ون كۇندە جەتتى. بۇل وڭىردەگى كوزى ءتىرى قياتتىڭ ۇلكەنى انەتەي ەكەن. سونىڭ ۇيىنە ءتۇستى.
كۇرجىبايدىڭ قىزىنا قازاقتار قۇدا ءتۇسىپ جاتقانىن وسىندا ەسىتتى. قايىن جۇرتىنا كەلگەندە، جابىنىڭ قاباعى سۋىق ەدى. كۇرجىباي اۋىلىنىڭ ۇستىنەن قۇيىن ءجۇرىپ وتكەندەي، ۇيقى-تۇيقىسى شىقتى. ايتەۋىر سىر بەرمەۋدى ويلاپ اسىپ-ساسىپ جاتىر.
قوناقاسىعا تاي سويىپ جالبىراقتاعانمەن، جابى سىزدانىپ قاباعىن اشپايدى. قومشابايدىڭ ۇيىندە بۇك ءتۇسىپ ماقپال قىز جاتىر. سەگىز «ەكى اپتادان ارتىق بوگەلمەيتىنىن» ايتىپتى. ءۇش اپتادان استى، حابار جوق.
جانىكە باتىر، اتاسى ەكەن. وزىنە قاراعان اۋىلدى ءبىر شىبىقپەن ايدايتىن كورىنەدى. سەگىز ونىمەن ويلاسپاي قۇدا ءتۇستى. جانىكە وندايدى كەشىرمەسە كەرەك. اكەسى ايتىپ وتىر...
ءبىراق سەگىز... سول سياقتى اسىل جىگىت... ايتقان سەرتىن قالاي جۇتادى؟ كەلۋى كەرەك...
سولاي تاعاتى كەتىپ جۇرگەندە، سەگىزدىڭ ورنىنا جابى كەلدى. قالىڭ قول ەرتىپ كەلدى. بەرسە قولىنان، بەرمەسە جولىنان الادى. قۇداي دەسىپ ءبىر كۇرجىباي، ءبىر مامىت قۇدا بولعانى انىق... اكەسى ىڭق ەتىپ ءۇن شىعارمايدى.
ەگەر وسىنىڭ ۇستىنە سەگىز كەلسە قايتەر ەدى؟ قالاي ەتەتىنىن ماقپال بىلمەيدى. ءبىراق سەگىزدى ءبىر كورىپ ولسە، ارمان قىلماس ەدى. ءسۇيىپ قوسىلعان اسىلىنان ولمەي ءتىرى ايىرىلماس. اجالى جەتسە، بىرگە ولۋگە دايىن...
سەگىز ەرتەڭ كەلۋى كەرەك...
جابىنىڭ انەتەي ءبيدىڭ ۇيىنە تۇسكەن حابارى بۇل اۋىلعا الدىڭعى كۇنى جەتتى. ماقپال سودان بەرى كوز ىلگەن جوق-تى.
بۇگىن دە دوڭبەكشىپ جاتىر. كۇيەۋ جىگىت قوناقاسىسىن ءىشتى. دىردۋ باسىلدى. ماساتى كەلىپ قىزىنىڭ قاسىنا قيسايدى. — قۇدالار كىدىرگىسى كەلمەيدى. ەرتەڭ تويىڭدى ىستەپ، ارعى كۇنى ۇزاتامىز. ءوزىم...
— كىدىرگىسى كەلمەسە، جۇرە بەرسىن، — دەدى ماقپال شاپ ەتىپ. — قاراقالپاق سونشا نەگە كەرىلەدى؟ الدە مەنەن سەندەر قۇتىلا الماي وتىرسىڭدار ما؟ ماڭدايىڭا بىتكەن جالعىز پەرزەنت ەكەنمىن. قاراقالپاقتىڭ الدىنا ءتۇسىپ نەگە ەمپەڭدەي بەرەسىڭدەر؟ اسىقسا، اتامنان ءارمان، مەن دە قانجىعاسىنا بايلانعالى وتىرعانىم جوق، كەتە بەرسىن!
— جۇرتتان ۇيات-تى! ويباي، جايىراق سويلەسەيشى! — ماساتى قىزىنىڭ اۋزىن باستى. — شالمەن ءقازىر سويلەسەيىن. جالعىز ەكەنىڭ راس. داۋلەت جەتسە، وتىز كۇن ويىن، قىرىق كۇن تويىندى ىستەپ ۇزاتار ەدىم... قايتەيىن...
— وتقا قاراپ وتىرعان جوقسىڭدار. شاشىڭدار مالدارىڭدى! ماقپالدىڭ تويىنا قازاق — قاراقالپاق تۇگەل كەلەدى!
ماقپالدىڭ ەسەبى ۇلى ءدۇبىر تويدىڭ داڭقى الىسقا كەتەدى. ءارى تويدىڭ قىزىعىمەن تاعى ءبىر اپتا ءوتۋى كەرەك ەدى. وعان شەيىن سەگىز دە جەتەر... ەڭ بولماسا شىقىمانداعى تاڭسىققوجا قۇلاقتانادى... نامىستانسا، جەسىرىن ايىرىپ الىپ قالسىن...
قاراقالپاق كۇيەۋى كەلىپ، كۇرجىباي اۋىلىندا ۇلان-اسىر توي بولىپ جاتقان حابارى جەتكەندە، تاڭسىققوجا بارماعىن تىستەدى. سەگىزدىڭ كىدىرەتىن سەبەبى دە بەلگىلى. جانەكە باتىر اناۋ-مىناۋ قازاقتى مەنسىنبەيدى. كۇرجىبايدىڭ كىم ەكەنىن ەسىتكەن سوڭ، شاتقاياقتانعان شىعار... ونىڭ باتاسىن الماي سەگىز دە اتقا قونبايدى. ايتپەسە، سۇتتەي ءۇيىپ وتىرعان اعايىن اراسىندا جىك شىعادى. ەندى وكىندى. سول شالعا ەرەگىسكەندە، ماقپالدىڭ قالىڭمالىن ءبىر كۇندە ايداتىپ، جەسىرىن ءبىر كۇندە ۇزاتىپ الىپ كەتۋ كەرەك ەدى...
قاراقالپاقتىڭ حابارىن الىپ كەلگەندەر «سامساعان سارى قول» دەپ دابىرايتقان. ەندەشە جاماناتتى ەستىپ اتتانعان بولدى. سىرلىباي اۋىلىنىڭ بەس-التى جىگىتىمەن قامدانىپ كەلگەن قارۋلى قولعا قالاي تيىسەدى؟
جەسىرىن ايىرىپ الۋ بىلاي تۇرسىن، تويدا سەگىزدىڭ تۋىسقاندارى جاعىنان ءبىر ادام كەلىپ توبە كورسەتكەن جوق.
توي دۇرىلدەپ ءوتىپ جاتىر. باسقا جۇرتتىڭ نەسى كەتسىن، قاعاناعى قارىق، ساعاناعى سارىق، ەتكە تويىپ ساۋىق قۇردى. ءومىرقۇل لاققىعا ءبالدىر قوسىلىپ، جۇرتتى كۇلكىگە قارىق قىلدى...
كۇيزەلىپ جۇرگەن ەكى ادام — ماقپال قىز بەن جابى. اقيرەكتە ەسىتكەن سۋىق ءسوزى كۇيەۋ جىگىتتىڭ جۇرەگىنە دەرت بولىپ جابىستى. قايىن ەنەسىنە سەرىگىن جۇمساپ وتىر.
— ماقپالدى تاعى بىرەۋگە ايتتىرىپ، قارعى باۋىن العانىن ەسىتتىڭدەر عوي. مەنىڭ كوڭىلىم جاماندىققا شاۋىپ تۇر دەپ ەدى. قالىڭدىعىمدى كورسەتسىن...
قازاقتاردىڭ قىز كورسەتۋ سالتىن قاراقالپاقتار دا ەستيتىن ەدى. جابى سونى ەسكە الدى. ماقپالدى الىپ كەتە مە، ابىرويىن توگىپ تاستاپ كەتە مە، ارتىنان كورە جاتادى...
بۇل حاباردى ەستىپ كۇرجىبايدىڭ ءتۇسى بۇزىلدى. تاڭسىققوجالار قونىپ جاتقان ءتۇنى تاڭەرتەڭ... ەسىكتىڭ الدىندا قىزىمەن كەزدەسىپ قالعان... ماقپال باسىنا شاپانىن بۇركەنىپ الىپتى. سول مەزەت قاسقاسايدان شىققان ەكى اتتى ءارى اسىپ بارا جاتقانىن كورىپ، كۇرجىبايدىڭ ءىشى كىپى الدى. سوڭىنان ءبىز تاقا كەبىستىڭ ءىزىن كەسىپ، ونى دا قاسقاسايدىڭ تۇبىنە اپارىپ قايتقان ەدى...
كۇيەۋىنىڭ وسى كادىگىن شەت جاعالاپ ەسىتكەن ماساتىنىڭ قانى ىرشىپ، شوشىپ ءتۇستى.
— جابىجان ماعان دا سەنبەگەنى عوي، — دەدى شاراسى قۇرىعان ماساتى. - باۋىرى ەمەس پە ەدىم؟..
ماقپالعا كۇيزەلىپ كەلدى.
قىزدىڭ ونسىز دا جۇدەۋ ءجۇزى، شەشەسىنىڭ ءسوزىن تىڭداپ وتىرىپ، اق قاعازداي قۋقىل تارتتى. ءبىراق اكە-شەشەسى سياقتى ساسقالاقتاپ سىر بەرگەن جوق. ءقازىر سەگىزدەن دە كۇدەر ۇزگەن، ەندىگىسى قۇر تاۋەكەل ەدى. جابى كورەم دەسە، دايىن ەكەنىن ايتتى. مۇمكىن، تىلەگى قابىل بولعان شىعار... تاكاپپار كۇيەۋ قالىڭدىعىنا كوڭىلى بىتپەس تە، قايتىپ كەتەر. كوپ بولسا، ابىرويى ءبىر توگىلەدى... ونىڭ ەسەسىنە مويىنىن تۇسكەن قىل بۇعاۋدان قۇتىلادى...
قىزىنىڭ ول سىرىنان حابارى جوق ماساتى ماقپالدىڭ كونە كەتكەنىن جاقسىلىقتىڭ نىشانىنا جورىدى...
كۇرجىباي ۇيىندەگى تازا كورپەلەر قومشابايدىڭ لاشىعىنا تاسىلىپ، ايەلدەر اسىپ-ساسىپ ءجۇر.
ءتۇن ورتاسى اۋا جۇرت ۇيقىعا كەتتى. قالىندىق پەن كۇيەۋگە ارنالعان توسەك دايىن. ءتورت قانات جولىم ۇيگە اۋەلى جابى كىردى. قاراقىز باستاعان ءبىر توپ ايەل ماقپالعا كەلدى.
قىز تارتىنعان جوق. ءۇي تاستاي قاراڭعى. قاراقىز كۇيەۋ مەن قالىڭدىققا قول ۇستاستىردى. تاس قاراڭعى تۇندە، قاتال تاعدىرىمەن بەتپە-بەت قالعانداي، ماقپالدىڭ جانى تىتىرەيدى. جابى بىلەگىنەن جۇلقي تارتىپ توسەككە الىپ ۇرعاندا، قىزدىڭ داۋسى شىعىپ كەتتى.
ماقپال سەگىزبەن كەزدەسكەن ءتۇنى تۇك بىلمەيتىن ءسابي ىسپەتتى ەدى. اڭساپ تابىسقان قۇشتار كوڭىل وعان ەشتەڭەنى تىڭداتقان جوق. سول تۇننەن جانىن تىكسىنتكەن ءبىر جامان تۇيسىك الا قايتقان. الدە پەرىشتەدەي تازا جان، پاكتىگىمەن قوشتاسقانىن بىلگەن سوڭ كۇيزەلدى مە... ماقپال ۇيگە جەتكەنشە جىلادى.
جابىنىڭ تۇرپايى قيمىلى قىز كەۋدەسىندەگى جيرەنىش سەزىمىن قوزدىرا تۇسكەندەي... ول ۇزاق جىلادى.
— ءاي، نەگە قورسىلداپ جاتىرسىڭ؟ — دەدى جابى سىزدانىپ. — كوردىك، كۇيەۋىڭدى جارىلقادىڭ...
ماقپال قاتايىپ الا قويدى.
— جىلاسام ايەلدىگىم شىعار. ادامدى ءتاڭىر جارىلقايدى، باتىر. قۋانۋىم كەرەك ەكەن عوي!
— قۇلان قاعىنان جەرىمەيدى دەيدى قازاقتار...
— قازاقتار ايتتى دەپ بىلعاي بەردىم دەسەيشى...
— جوق، قاراقالپاقتاردان قىسىلدىم. ۇيىنەن جۇكتەپ كەلمەسە، كەلىنىڭ بوگەنەگى قۋراعان دەپ سوگەتىن ءسىزدىڭ اۋىل ەمەس پە؟ سونداي جاماناتقا تاڭىلعىم كەلمەگەن شىعار.
— وندا ولجالى ەكەنمىن عوي؟
— راس ايتاسىڭ، باتىر، ىشىمدە ەكى ايلىق بالا بار...
جابى جارىلىپ كەتە جازدادى. ءوزىنىڭ بۇزىلعانىمەن تۇرماي، سالداقى قالىندىق حالىققا ءتىل تيگىزدى. اردان بەزگەن قارابەت! قاراقالپاق تاستاپ كەتسە، ءبىر قازاق تابىلار دەيسىڭ عوي! ونىڭ بولا قويماس! تاقتاكوپىرگە الىپ بارىپ، سەن سالداقىنىڭ كوزىنە كوك شىبىن ۇيمەلەتەر جابى!
— قۇلان قاعىنان جەرىمەيدى دەسە، قازاقتار ءبىلىپ ايتقان ەكەن. - جابى مىرس ەتتى. — جۇكتەپ قالعانىڭ ازاماتتىق بولعان. كوسەۋى ۇزىن بولسا، قول كۇيمەيدى ەمەس پە؟ ءبىر باسىم ۇشەۋ بولىپ بارادى ەكەن. حالقىم مەنى سوكپەيدى. وسى جۇرت جاۋعا اتتانىپ، كۇل اكەلسە دە قۋانىپ جاتادى عوي...
— ىشىمنەن شىققان بالانى قۇل ەتكىڭ كەلگەنى، مەنىڭ كۇڭ بولعانىم عوي. — ماقپال شيرىقتى. — قازاقتان قاتىن ەمەس، كۇڭ اكەلدىم دەپ باراسىڭ وندا!
— سوعان ىرزا بولاسىڭ ەندى...
جابى ورنىنان تۇرىپ كيىندى.
جولىم ءۇيدىڭ ىرگەسىندە توڭقايىپ تىڭ-تىڭداپ جاتقان بالا-شاعا تىم-تىراقاي قاشىپ بارادى.
كۇيەۋ مەن قالىندىق اراسىنداعى الگىدەي تاجىكە ءسوز سول كۇنى-اق جالپاق ەلگە جايىلىپ كەتتى. بىرەۋلەر ءسۇيسىنىپ ايتادى، بىرەۋلەر وكىنىپ تىڭدايدى.
ماساتىنىڭ جانى قىدىرىپ ءجۇر.
توي ءوتتى. جينالعان جۇرت تاراپ جاتىر. ۇيگە قومشاباي كىردى. ماقپال جالعىز ەدى. اق ءجۇزى قۋاڭ تارتقان، سۋىن العان بولاتتاي سۇرلانىپتى. .
— جات ەلگە ءدام-تۇز ايدادى، اعا...
— مەن قايتەيىن، ماقپالجان... سەگىز...
— سەگىز ءتىرى بولسا، ات ءىزىن ءبىر سالار. ەرتەڭ ءبىر كۇن قالاي قارا كورسەتپەيدى. ءبىراق جاۋ الىپ كەتكەن جەسىرىن قۋىپ شىعۋعا تاۋەكەلى جەتەر مە ەكەن؟ الدە جابىدان قورقىپ، بارماعىن تىستەپ قالا بەرە مە؟
— نە ايتايىن وعان؟
— ءبىر اۋىز ولەڭىمدى جەتكىزەرسىڭ:
اياعىما كيگەنىم بىلعارى ەتىك،
كوزىم تالدى، جولىڭدا قۇر دامەتىپ.
جىگىت بولساڭ — كەلەرسىڭ سىردان ءوتىپ،
جاسىق بولساڭ — ولەرسىڭ سۋعا كەتىپ..
— اينالايىن-اي، زارىقتىڭ-اۋ...
ەرتەڭىنە قىز جاساۋى ءۇش تۇيەگە تەڭدەلىپ، جولعا ءتۇستى. قاراشا ىنگەنگە التى قابات تەكەمەتتەن قورشاۋ جاسالىپ، ۇستىنە ماقپالدى وتىرعىزدى. ۇيدەن ماساتى شىعىپ كەلەدى. قولىندا سەگىز ورمە قامشى، بار كيىمى ۇستىندە ەدى.
— قارعامدى جالعىز جىبەرە الماسپىن. جات جەر، كوزى جاۋدىرەپ كىمنىڭ قولىنا تەلمىرەدى. قايىن جۇرتىنا بويى ۇيرەنگەنشە، قاسىندا بولايىن، — دەيدى.
وعان ەشكىم قارسى بولعان جوق.
كوش اقيرەكتىڭ بوكتەرىندە قارايىپ كورىنەدى. ماقپالدىڭ سىڭسىعان داۋسى تاۋدان اسىپ تۇسكەنشە ەستىلىپ تۇردى.
اقيرەكتىڭ باسىندا ۇشار لايلەك،
التىن كەسە، مىس قۇمان، كۇمىس شاينەك.
سەن ەسىمە تۇسكەندە، بەۋ قاراعىم،
انگە سالام ساعىنىپ ساۋلەتاي دەپ...
قومشابايدىڭ كىرپىگىندە جاس مولدىرەيدى. وڭاشا اۋىلدىڭ ءسانى ماقپال ەكەن. ءقازىر دۇنيە قاراڭ قالعانداي. بۇرىن داۋسىن شىعارىپ ءان سالمايتىن ەدى. بايعۇس-اي... داۋسىن قاراشى، كۇمىس قوڭىراۋداي سىڭعىرلايدى. قومشاباي كۇبىرلەيدى.
جىگىت بولساڭ — كەلەرسىڭ سۋدان ءوتىپ،
جاسىق بولساڭ — ولەرسىڭ سۋعا كەتىپ...
— كوكىرەگىندە نامىس بولسا، بۇل ءسوزدى ەستىپ، قالاي شىداپ قالادى؟
انا جاقتا كۇرجىباي پىشاققا ءتۇسىپ جاتىر.
— قوي قىردان استى. نە قاراپ تۇرسىڭ، دوڭىز! قىز ۇزاتقاندى بۇگىن كورگەننەن بەتەر اڭقيۋىن قاراشى. قاپ، مىنا ءيتتىڭ بالاسىنىڭ قورلىعىن-اي!
قومشاباي قويدىڭ ىزىنەن جۇگىردى. اندەتىپ بارادى.
جىگىت بولساڭ — كەلەرسىڭ سىردان ءوتىپ...
جاۋ قاپى سوقتى. تۇنگى كۇزەتتە ەكى جىلقىشى بار ەدى. ءبىرى سويىلعا جىعىلدى. ەكىنشىسى ءتۇن جامىلىپ سىتىلدى. قاراڭعىدا تيگەن ون جىگىت قالىڭ جىلقىنى بورىكتىرىپ بارا جاتىر.
جانىكەنىڭ بالاسى قويباس، ساحار، سارىنىڭ ءۇش ۇلى — باقا، راحمەتالى، مەلدەبەك — بۇل بەسەۋىنە باسقا تۋىستارى قوسىلادى... سايدىڭ تاسىنداي ون جىگىت، ءبارى دە ات ءۇستى ۇرىسقا بولدىرمايتىن جايساڭدار ەدى...
بۇگىن قۋعاندارى تۇرىكپەننىڭ جىلقىسى. وسىدان ەكى جىل بۇرىن باباستىڭ ءبىر بالاسىن باسپاشىلار اكەتەدى. حيۋانىڭ بازارىنا سالىپ تۇرعان جەرىندە، ۇستىنەن بوتاتتىڭ اقىنى شىعىپ، ساتىپ الادى. باسى سول، ەكى جىلدا تۇرىكپەن اۋىلىنا ءالىقۇل بالالارى ءۇش رەت جورىققا شىعىپ وتىر.
تاڭ اتا جىگىتتەر سىرداريادان ءوتتى. قارا ءۇزدىرىپ كەتكەن سياقتى. تۇستە ءبىر كوگالعا ات باسىن ىرىككەن. اتتار بولدىرىپ، ادامدار اش ەدى. ءبىر قۇلىندى شىڭعىرتىپ جىعىپ، جايراتىپ تاستادى. كەسەك-كەسەك ەت وتقا توعىتىلىپ جاتىر...
ءبىراق جايعاسىپ وتىرىپ قاۋجاڭداۋعا ۇلگىرتپەدى. الىستان شۇباتىلعان شاڭ كورىندى. ءبىر-بىر جىلىك قولدارىندا، جىگىتتەر ابىر-سابىر اتقا قوندى.
— ءاي، باقا قايدا؟
راحمەتالى ات ۇستىندە شاڭق ەتتى. شاقشيعان شەگىر كوزدى سارى جىگىت، كۇيىپ تۇر. جاڭا ۇستاپ مىنگەن قاسقا ارعىماق اۋىزدىقپەن الىسىپ، اسپانعا شاپشيدى.
— باقا دارەت سىندىرىپ وتىر...
— سويتەدى ول! جولشى اعا، بارشى!
— باقا!
باقا مىقشيىپ وتىر، موينىن بۇرمايدى.
— ەي، بولسايشى، جاۋ كەلدى عوي!
— جاۋ كەلدى دەپ بۇتىمىزعا...
باقا جولشىعا كەيىدى. بالپيعان ءجۇزى بىلش ەتپەس، ورنىنان تۇرىپ، اسىقپاي شالبارلاندى.
— جەتىپ قالدى! قويباس، جولشى، سەن ەكەۋىڭ جىلقىنى ايداپ تارتا بەرىڭدەر. ءبىز جاۋدى بوگەي تۇرايىق.
قالىڭ جىلقى دۇركىرەپ قىردان استى. راحمەتالى باستاعان سەگىز جىگىت ات باسىن ىركە شابادى. تۇرىكپەندەر دە كورىندى.
— بەكە، مىنالاردىڭ بىرەۋىن جەكپە-جەككە شاقىرىپ بوگەي تۇرماساق بولماس...
ءتۇن جامىلىپ سىتىلىپ كەتپەگەن سوڭ، وكشە ىزگە تۇسكەن جاۋ قۇتقارمايدى. تۇرىكپەندەردىڭ قاراسى كوبىرەك ەكەن. بۇلاردىڭ ىشىندەگى جاسى ۇلكەنى باقا، راحمەتالى اقىل سالدى.
— بارشى، ال! — دەدى باقا بارق ەتىپ.
راحمەتالى ات باسىن تەجەي ءتۇسىپ، كەرى بۇرىلدى. قاراعاي ساپتى نايزانىڭ ۇستايتىن جەرىنە قىل شىلبىردىڭ ۇشىن اسىعىس شالىپ جاتىپ، باقاعا ءبىر قاراپ قويدى.
قۋعىنشىلار دا، قاشقاندار دا ات باسىن ىرىكتى. تۇرىكپەندەردىڭ ىشىنەن وڭكيگەن قارا بەرى شىقتى.
— كاپىردىڭ سۇرى جامان ەكەن...
— ات ۇستىندە توبەدەي بولىپ وتىرىسىن قاراشى!
— بۇعان ساحاردى سالۋ كەرەك ەدى...
قازاقتار كۇڭكىلدەسىپ تۇر. قاپساعاي دەنەلى قارا بۇجىر ساحارعا باقا دا قارادى. راحمەتالى ءوزى تىلەنگەن سوڭ امال جوق، بۇلاردىڭ ىشىندەگى قارۋلىسى ساحار ەدى.
ەكى باتىر شوقىتا شاۋىپ ارالارى جاقىنداي ءتۇستى. راحمەتالى بويىن تىكتەي قويىپ، اق نايزانى جارق ەتكىزىپ كوتەرىپ العان. تۇرىكپەندى قويان-قولتىققا كەلتىرمەي، الىستان جىبەرىپ ۇردى. مەرگەن قول قاتە كەتكەن جوق، نايزا وندىرشەكتەن قادالىپ، سابى قىسقا ارعىماقتىڭ باسىنا ساق ەتتى. ۇرىككەن ات الا قاشقاندا، راحمەتالى ءتۇسىپ قالا جازدادى.
ات ساۋىرىندا سالاقتاپ بارا جاتقان تۇرىكپەننىڭ باتىرىنا قاراپ تۇرىپ باقا وكىندى.
— ەسىل ەر قاپى كەتتى-اۋ!
تۇسىنا كەلگەندە راحمەتالىگە كەيىستىك ايتتى.
تۇرىكپەندەر سول جەردە ۇيمەلەسىپ قالا بەردى. قازاقتار كەتكەن جىلقىنىڭ جونىمەن توپەپ بارادى.
كۇن ۇلى بەسىن بولدى.
— ەندى كىدىرمەيىك! جىلقى ۇزادى. جەتكەنىن قاعىپ تاستاپ، قاشا ۇرىسۋ كەرەك. كۇن باتقانشا الدىرماساق، كەتتىك!
ءبىراق قۋعىنشى ۇزاتپادى.
راحمەتالىنىڭ ايتۋىمەن جارىسا سالعان جىگىتتەردىڭ باسى پىشىراپ كەتىپتى. ەڭ الدىندا مەلدەبەك بارادى. ونىڭ اتى ۇشقىر ەكەن. ات اۋىستىرىپ مىنۋگە ۇلگىرمەگەن باپان كەيىندەپ قالا بەردى.
— مەن كوكەڭ، مەن كوكەڭ!
جيرەن اتتى ءبىر تۇرىكپەن توپەپ كەلىپ قالىپتى.
ارتىنا بۇرىلىپ قايرات قىلار ءال جوق، باپان كۇرەڭ قاسقانى جوستىرتا ءتۇستى. كەنەت وڭ جامباستان كىرش ەتكەن نايزانىڭ ۇشىن سەزدى. ب ا ق ەتىپ، اتتىڭ جالىن قۇشا قۇلادى....
— باپان اعامدى شانشىپ كەتتى!
الدا بارا جاتقاندار امالسىز ات باسىن بۇردى.
— مەن كوكەڭ!
بۇل جولى تۇرىكپەن باتىرىنا باباستىڭ كىشى ۇلى جاركەش كەزدەسىپ قالدى. ونى دا ءتۇسىرىپ كەتكەن. باۋىر قيىن ەكەن. ساحار ah ۇرعاندا قولىنداعى نايزاسىن ءتۇسىرىپ الدى.
— مەن كوكەڭ!
جيرەن ارعىماق پەن ساحاردىڭ كەر قۇلاسى ومىراۋ قاعىستىرىپ قالعان ەكەن. نايزا سىلتەسۋگە جەر تار، تۇرىكپەن ساحاردىڭ جاعاسىنان الا كەتتى.
— سەن كوكەم بولساڭ — مەن ساحار!
ساحاردىڭ سالالى ساۋساقتارى تۇرىكپەندى باس سالدى.
قارا شوگەرمە باستان ۇشتى. ساحاردىڭ كوزى تۇك كورمەيدى، تۇرىكپەندى ات ۇستىنەن جۇلىپ العان سياقتى ەدى. جاعاسى جىرتىلىپ جاۋ قولىندا كەتىپتى... ب ا ق ەتكەن داۋىس شىعىپ، جيرەن ات جالت بەردى.
ساحاردىڭ كوزى الاقانىندا، ۋىسىنداعى شوگەرمە شىعار دەگەن، باس تەرىسى ەكەن. جيرەنىپ كەتىپ، جەرگە لاقتىردى...
— ساحار، قولىڭ قانداي قاتتى ەدى. الگىنىڭ كوزى ۇياسىنان شىعىپ كەتىپتى. باس سۇيەگى ىرسيىپ جاتىر.
مەلدەبەك القىنىپ تۇر.
— باسقالارىڭدى قويشى، شىن باتىر ساحار عوي!
باقا شاقشاسىن ەردىڭ باسىنا تىق-تىق ۇرادى.
ولگەن ەشكىم جوق. ەكى جىگىت جارالى. ونىڭ ۇستىنە بار جىلقىدان ايرىلىپ قايتتى. بۇلار كوكەن باتىرمەن بولىپ جۇرگەندە، جاۋدىڭ ءبىر بولەك توبى تۇرە قۋىپ ايداپ اكەتىپتى.
وسى جورىق بۇل اۋىلعا قىرسىق بولىپ جابىستى. تۇرىكپەندەر ەندى تىك كوتەرىلە اتتانىپ، اۋىلعا ءتيۋى كادىك ەدى.
كورشىلەرىمەن ىلعي قىرعي قاباق بولىپ جامان ۇيرەنگەن اۋىل، وزدەرى دە ءدايىم جاۋ كۇتىپ، اتىن ارقانداپ ۇستاپ، كوش-كولىگى دايىن وتىرادى...
اۋىل ءبىر تۇندە كوتەرىلە كوشتى.
قوس اتتاپ شاۋىپ، ەنتىگىپ جەتكەن سەگىزدەر وسى بۇلگىننىڭ ۇستىندە كەزدەستى...
قىرىق كۇن شىلدەنىڭ ءىشى، دالادا اپتاپ سوعادى. اينالا شەل، ءبىر كوش جەردەن ءبىر قۇدىق ازەر كەزدەسەدى. قۇبا دوڭدەردىڭ باۋىرىندا سۇرعىلت ساعىم بۇلدىرايدى. ۇدەرە تارتقان كوش التى قونىپ، سارىسۋدىڭ ارعى جاعىنا ءوتتى...
اقيرەك بۇل جەردەن جەتى كوشتىك جەر. سالت ءجۇرىپ كەتكەن جولاۋشى ءۇش-تورت كۇندە قۇلايدى. سەگىز ءبىر اي بوگەلدى...
تاڭسىققوجا ارالاسقان ىسكە جانىكە قىرىن قارايدى...
قۇلىمعا ول دا نەمەرە، بۇل دا نەمەرە... باياعى ەنشى بولىستە توقال تۇقىمىنىڭ بايبىشەدە كەتكەن ەسەسى بار. نياز قانشا تەنتەك بولعانمەن، كوپكە توپىراق شاشا المادى. ەسەنالى ايدەربەكتىڭ ءتورت كوزى تۇگەل ەدى. ءبىراق سونداعى وكپە، ءالى تارقاماي كەلە جاتىر...
ءوزى قونىسىنان اۋىپ، ءىشى كۇيىپ وتىرعان جانىكە سەگىزدىڭ نە ىستەپ كەلگەنىن ەسىتكەندە، تاس-تالقان بولىپ اشۋلاندى.
— توقالدىڭ بالاسى كەدەي بولعان سوڭ، اياقتاندىرۋ مىندەتى تاڭسىققوجاعا قالعانى. باياعى كەتكەن ەسەمدى سولاي قايتارماق شىعار. بارىڭدار، تاڭسىققوجاعا قوڭسى قونىڭدار! ول مالىن ايداي الماي جۇرگەن كورىنەدى، وعان وتىنشى، سۋشى كەرەك...
— توپى تەڭسەلدى. مۇندا العان بەتىنەن سەگىز قايتپايدى. انا جاقتا پىشاققا ءتۇسىپ شال وتىر.
ال جانىكەنىڭ اق باتاسىن الماي اتقا قونعاننان گورى، توڭىرگە ءتىل تيگىزۋ جەڭىل سياقتى ەدى...
ءار كۇن جىلعا تاتىعانداي، سەگىز شيىرشىق اتادى.
اۋىلدىڭ ەكىنشى ۇلكەنى بوتاتتىڭ اقىنى ەدى. توپى سوعان باردى.
— ءارۋاق سىيلاعان قازاقپىز عوي، — دەدى سەگىز. — اتامنىڭ الدىن كەسىپ ءوتۋ قيىن بولىپ تۇر. ءبىراق شال قياس تارتتى. ەكى جىل وتكەن ەكەن، ايتتىرعان قالىڭدىعىم قۇداي ءىسى بولىپ ءولدى. مال بەرىپ، قىز ايتتىراتىن بولسا قايدا ءجۇر؟ سونىڭ اۋزىنا قاراپ وسى كەزگە شەيىن كەلگەنىمىز جوق پا؟
— تاڭسىققوجانىڭ اتىن ەستىسە، ونى جىن بۋاتىن ادەتى عوي، — دەدى اقىن قىنجىلىپ.
— ايتپەسە، ءبارىمىز ءبىر تورىنىڭ تۇقىمى، كىم ايتتىرعاندا نە تۇر؟
— اسەر جاستىڭ الدىنا شىققان كارى وڭبايدى...
باقا كەيىدى.
— اقىن اعا، اتامنىڭ الدىنان ءبىر ءوتىپ كورەيىك. ەردىڭ ەكى سويلەگەنى ولگەنى. ءۇيسىننىڭ قىزىن تاڭسىققوجا تاۋىپ بەرگەن جوق، ءوزىم تاڭداعام. باتاسىن بەرمەسە دە كەتەم. ايتىپتى عوي، تاڭسىققوجاعا قوڭسى قونار دەپ. ول دا جاۋىم ەمەس، قۇلىمنىڭ ءبىر بالاسى. بايبىشە-توقال بولىپ سەندەر-اق بولىنە بەرىڭدەر. مەن ەرتەڭ كوشەمىن. سولاي دەپ ايت. السا، مەنىڭ باسىم عوي. قانعا جەرىك بولسا، ءىشسىن دە تىنسىن!
قايراتتى سەگىزدەن ۇلكەن-كىشى ىعا جۇرەدى. اقىن بالانىڭ قانىنا قارايىپ جۇرگەن تۇرىنەن سەسكەندى.
جانىكە قانشا تەنتەك بولعانمەن، اقىن وكشەلەس ءىنىسى، شىن موينىن سالىپ بارسا، ونىڭ ءسوزىن جەرگە تاستامايتىن ەدى. ءقازىر جالعىز تاڭسىققوجاعا وشىگىپ وتىرعان جوق. باسقا بالالارداي ەمەس، ءوزىن تاۋەلسىز ۇستاپ بەتىمەن جۇرەتىن سەگىزدى تۇقىرتپاق. قايراتى بويىنا سىيماي جۇرگەن بالۋان جىگىت، ەل اسىپ ولجا اكەلۋدىڭ ورنىنا، اۋىل قىدىرىپ، قايدا توي-تومالاق ىزدەيدى... باتىردىڭ تۇقىمى ازعاندا باقسى كوبەيەدى...
اقىن قانشا سىپايىلاپ جەتكىزسە دە، جانىكە سەگىزدىڭ نە ايتقانىن ءتۇسىنىپ وتىر. توپى ەكى-اق ءۇي، ونىڭ بولىنە كوشكەنىنە قابىرعاسى قايىسپايدى. ءبىراق... بۇگىن توپى بولىنسە، ونان ءبىر اتا قاشىق باشكە، باباس، بوتات قايتەر؟ ءبىر وكپەلەگەن كۇنى ءبارى دە سىرت اينالادى. ءبىر ءىز تۇسكەن سوڭ، اياعى سۇردەك جولعا اينالۋى وپ-وڭاي ەدى. ەسىنە قۇبا قالماق زامانى، قول باستاعان باتىر تايلاق ءتۇستى. تۋىسى...
وندا دا رەنىش بولىنىستەن شىققان. قالماقتاردى ويسىراتا جەڭگەن كۇندەرى ەدى. تايلاق التىن ساپتى سەمسەردى قاپتالىنا قويدى. «تانىعىما تۇرسىن...» تانىق تۋعان ءىنىسى. ءتاۋىر دۇنيەلىك كورسە، تايلاق تانىقتى اۋىزعا الاتىن. قول ىشىندە كۇڭكىل بۇرىن دا كوبەيىپ جۇرگەن. جانىكە بۇل جولى جانجال شىعاردى. سونىڭ اقىرى قول ەكىگە ءبولىندى. جانىكەنىڭ سوڭىندا جەتى ءجۇز كىسى، شىعىپ كەتكەن. سول ءتۇنى تايلاقتىڭ قوسىنا قالماق تيەدى. كوپ ادام قىرىلىپتى.
تايلاق تا، تانىق تا ولگەن... جانىكەنىڭ ءالى كۇنگە جانى تىتىرەيدى.
توقالعا قاراعانداردىڭ اراسىنا جىك تۇسكەلى تۇر. داۋلەتتى جانىكەنىڭ ەتەگىن جاۋىپ وتىرعان دا كەدەي تۋىستارى... اعايىن ادام ايتىسىپ اقى سۇرامايدى. جانىكە-سارىنىڭ باتىر ۇلدارى نايزاسى شوشاڭداپ جىلقى قۋىپ جۇرگەنى دە مومىن توپىنىڭ ارقاسى ەكەن. جانىكە شىن ويلاعاندا، سونىڭ ءبارىن سالماقتاپ وتىر. سوڭىنان ەرگەن جاستىڭ نالاسى قيىن... ەسىنە تاعى دا تايلاقتىڭ تاعدىرى ءتۇستى...
سونىمەن شالدىڭ اشۋى باسىلدى.
سەگىزدىڭ قاسىنا بالپان مەن ايباس بار، التى جىگىت ەردى. اعايىننىڭ بەرگەنى، توپى شاڭىراعىنىڭ وزىنەن شىققانى، ءبارىن قوسقاندا، ۇيىرىمەن ءۇش توعىز ەدى. قۇلىنىن ەرىتكەن توعىز بايتالدى قازاق ءبىر توعىزعا ەسەپتەيدى. وعان ىشىندەگىسىن قوسىپ، جيىرما جەتى باسقا جەتكىزەتىن ەدى...
ەكى جىگىت مال ايداۋعا قالدى. بەس جىگىت سۋىت ءجۇرىپ العا تۇسكەن. ءتورتىنشى كۇنى
شىقىماننان قۇلادى.
سەگىز توبەسىنەن سۋىق سۋ قۇيعانداي سىلەيىپ وتىر.
تاڭسىققوجا اعاسىن سوكپەيدى. سامساعان سارى قولعا سىرلىباي اۋىلىنىڭ ون شاقتى جىگىتى قايرات قىلىپ جارىتپاس ەدى. كىنا وزىنەن.كەشىگىپ جەتتى...
— تويى تارقاعالى ءۇش كۇن ءوتتى. سوندا بۇرناعى كۇنى ءجۇرىپ كەتكەنى عوي... — تاڭسىققوجا سويلەپ وتىر.
— تۇيە جەتەكتەگەن جولاۋشى ۇزاپ كەتە المايدى. سونى ىشكە تۇيگەن سەگىز باسىن كوتەردى.
— اعا، مەن اتتانام!
قاراقالپاقتىڭ ماقپالدى الىپ كەتكەنىن ەسىتپەگەن ەل جوق. التىنبايلار دا ەلەڭدەسىپ وتىر ەكەن. بيداي باتىر قاسىنا باركەلەت باستاعان ون جىگىت ەرتىپ كەلدى.
— اتتانۋ كەرەك!
— قاراقالپاققا جەسىرىمىزدى جىبەرىپ وتىرا المايمىز!
— اتتانامىز!
جىگىتتەر ارانىڭ ۇياسىنداي كۇجىلدەپ كەتتى.
سارشاتامىزدىڭ ءىشى. اسپان جەرگە تۇسكەندەي، اۋىزىڭ كەۋىپ جۇرگىزبەيدى. ايباس ءىزشىل، ۇزاتىلعان قىزدىڭ كوشى قاي جەردە ات شالدىرىپ، قاي قۇدىقتىڭ باسىندا تۇنەپ شىقتى، — بەس ساۋساقتاي ءبىلىپ وتىر. كوش بەس رەت قونىپتى. بۇلار ءۇش كۇن ءجۇردى... ايباستىڭ ەسەبى ءدوپ كەلسە، وزدەرى ەرتەڭ بوساعاكوڭگە جەتىپ قونۋى كەرەك...
— سول جەردە ءبىر مەزگىل ات سۋىتارمىز...
سەگىز جىگىتتەردىڭ بوساڭسي باستاعانىن سەزىپ ەدى. تۇنگى ءجۇرىس بالاپانعا باتتى. اندا-ساندا قالعىپ كەتىپ، باسىن ەرگە سوعىپ الىپ، قايتا ويانادى.
— ولاردىڭ التى قونعان جەرىنە ءبىز ءتورت كۇندە جەتتىك.
جىگىتتەر بوساعاكوڭدە قونىپ وتىر. قورجىنداعى ءسۇردى وتقا كومىپ، قاۋجاڭداسىپ العان سوڭ، ەر جاستانىپ قيسايا-قيسايا كەتكەن. باركەلەت پەن سەگىز عانا وياۋ ەدى.
— ولار دا سۋىت تارتقان ەكەن...
— ەردەن ەردىڭ ءقاۋپى بار دەگەن عوي...
ءبىرازدان سوڭ باركەلەت تە قالعىدى.
سەگىزدىڭ كىرپىگىنىڭ استىنا تىرەۋ قويعانداي، كوزى ىلىنبەي جاتىر. ەرتەڭ ءبىر كۇن ماقپالدى قۋىپ جەتەدى. ايىرىپ الىپ قالۋ - ايتۋعا جەڭىل... جابى دا نامىستى قولدان بەرمەس. بۇل ەگەستى كوك نايزانىڭ ۇشى عانا شەشەتىنى انىق ەدى. ونىڭ اقىرى قان توگىسپەن بىتەدى. ماقپال ءۇشىن سەگىز قانى تۇگىل، جانىن دا اياپ قالماس. ءبىراق بەيكۇنا جۇرت كۇيەتىنى جامان عوي. كىسى ولەدى. مىناۋ جاتقان جىگىتتەر... ولاردىڭ سەگىز ءۇشىن باسىن وققا بايلار ءجونى جوق. سول ەسىنە تۇسكەندە ۇيقىسى شايداي اشىلادى.
جەكپە-جەككە شىعۋ كەرەك... ءبارى سونىمەن ءبىتسىن!
سەگىز ءومىرى قولىنا نايزا ۇستاپ كورگەن جان ەمەس. نايزا دا ءبىر كادەگە جارار-اۋ دەپ ءۇش ۇيىقتاسا ويدا جوق. قان كورسە، جۇرەگى اينيتىن ەدى. ادام تۇگىل، قوي باۋىزداپ كورمەپتى. ەندى بىرەۋدىڭ قانىن توگۋ كەرەك. ءبارى ماقپال ءۇشىن... ونان ماڭگى ايرىلارىن ويلاسا، اقىلدان الجاساتىنداي. ساعىنىش وزەگىن ورتەپ، جانىن شىجىلداتىپ كۇيدىرگەندە، كوكىرەگى قارس ايرىلا كۇرسىنەدى. ونى نامىس قۋىپ كەلە جاتقان جوق. ماقپالسىز ومىردەن ءمان كەتكەندەي، عاشىقتىق دەرتى ءبىر ورنىندا جاتقىزبايدى.
جەتى قاراقشى، تەمىر قازىقتى اينالىپ كوكجيەككە ەڭكەيىپ قالعان ەكەن. ءتۇن ورتاسى اۋعانى عوي. ەندىگى اتتار دا تىنىقتى. تاڭعى سالقىندا ءجۇرىس تە ونەدى. جىگىتتەردى وياتۋ كەرەك...
— ايباس! — دەدى اقىرىن داۋىستاپ.
ايباس باسى جاستىققا تيسە قور ەتەدى. سوعان وراي ويانۋى دا تەز ەدى. دىبىس شىعۋىن عانا كۇتىپ جاتقانداي اتىپ تۇردى.
ەگەر اتتى قىسىڭقىراپ جۇرسە، وسى ءتۇن قىزدىڭ كوشىنە جەتىپ قالاتىنى انىق. قاراقالپاقتار «كەجەكتىڭ كوك توبەسىندە» قونىپ جاتقان. جۇردەك اتقا ساسكەلىك قانا جول. ءبىراق سولاي ەكەنىن جىگىتتەر بىلگەن جوق.
جابىنىڭ كۇندەگى ادەتى، تاڭعى سالقىنمەن اتتانىپ كەتىپ، الداعى قۇدىققا جەتىپ قونىپ وتىراتىن ەدى. كەي كۇنى ءبىر كوشتىك قانا جەر الادى. جەتەكتەگى تۇيەنىڭ اۋانىمەن قيمىلداعان كوشتىڭ ءجۇرىسى دە ونبەي، جۇرت شولدەن قىرىلىپ قالا جازدايدى.
بۇگىن كوش موينىن ۇزارتىپ، كوكتوبەدەن ۇزاپ بارىپ قوندى. ءومىرى دومالاق كولدىڭ باسىنان اتتاپ شىعىپ كورمەگەن ماقپال، بۇگىن وتىن الا الماي جاتىر ەدى. جەتى كۇنگە سوزىلعان ۇزاق سۇردەك ونىڭ تيتىعىنا جەتكەندەي. اپتاپ جەل بەتىن شارپىسا، توبەسىنەن كۇن تەسەدى. ال قىز جۇرەگىندەگى جالىن كۇن كوزىنەن دە ىستىق ەدى.
قاشان قىزىلدىڭ قۇمىنا كىرگەنشە، ەكى كوزى ارتىندا بولدى. كۇتكەنى سەگىزى... ونىڭ قۋىپ جەتەتىنىنە شاك كەلتىرمەيدى. كەشەدەن بەرى عانا كۇدەر ۇزگەندەي. ماقپال بۇگىندىككە ءنار تاتپاي جاتىر. دارمەن قۇرىپ، ءال بىتكەن. ءبىراق كوزى ىلىنبەيدى. شىققالى ادەتى، ەكى كۇن قاتارىنان ۇيىقتاماي شىعىپ، ءۇشىنشى كۇنى تاستاي قاتىپ، جۇلقىلاعاندا ويانبايتىن. بۇگىن ءۇشىنشى كۇن... ماقپالدىڭ تۇلا بويى وتتاي كۇيىپ، باسى جاستىققا تيگىزبەيدى.
ماساتى ەت استىرتتى.
— كەشەدەن بەرى ءنار تاتقان جوقسىڭ. وزەگىڭ تالىپ كەتەر، سورلى، اۋزىڭا سالسايشى، — دەپ جالىنادى.
مۇرنىنا ەتتىڭ ءيىسى كەلسە، ماقپالدىڭ جۇرەگى اينيدى. جەرىك بولعان ايەلدەردىڭ قۇسىپ جاتقانىن كورەتىن. سونى ويلاسا، جۇرەگى تۇرشىگەدى. مۇمكىن، ءوزى دە جەرىك شىعار... بالا بويىنا قاشان ءبىتىپ ءجۇر؟ كىمنەن ءبىتىپ ءجۇر؟ ايەل بويىنا بالا بىتكەننەن سوڭ نەشە كۇننەن كەيىن جەرىك بولادى؟ بۇل قۇپيانى شەشەسىنەن ارتىق بىلەتىن ەشكىم جوق. ونان سۇراۋعا بەتى شىدامايدى.
مۇمكىن بالا سەگىزدەن بىتكەن شىعار؟.. سەگىز ەسىنە تۇسسە، جۇرەگىنە شىم-شىمداپ جىلۋ ەنەتىندەي. بويىنداعى بالا سەگىزدەن بىتكەن بولسا دەپ تىلەپ ەدى. سوندا اسىعىپ ساعىنعاندا، قۇمارى بالانى ايمالاپ تارقار ەدى. ءبىراق... ونداي جاعدايدا ءوزىنىڭ تۇلا بويى تۇڭعىشىنا «قۇل» اتاعى تاڭىلادى. بۇكىل عۇمىرى جات بىرەۋگە پەندە، كوز تۇرتكىمەن كۇن كەشەدى ەكەن...
ماقپالدىڭ ءىشىن يت تىرناعانداي، اشۋىن شەشەسىنەن الادى. الدىنا اكەلىپ قويعان تاماقتى اۋدارىپ تاستاپ، تەرىس قاراپ جاتىپ قالعان.
ماقپال ەركە ەدى. كىشكەنتايىندا تاتتىدەن ءتاتتى تاڭداپ، الدىنا قويعان استى تاتىپ الماي قيعىلىق سالاتىنى بار-دى. ماساتى قىزىنىڭ بۇل قىلىعىن سوعان جوريدى. ءبىراق ءقازىر باسىنا جەلەك جامىلعان كەلىنشەك... ەسى كىرەتىن كەزى بولدى عوي. ەرتەڭ جات بوساعانى اتتاعالى وتىر. قاراقالپاقتار ونىڭ بالالىق ەركەلىگىن كوتەرە مە؟ تاعى دا ءوزى كۇيەۋىنىڭ الدىندا ايىپتى كەلىنشەك... ماساتى قىزىنىڭ مىنەزىنەن ءتۇڭىلىپ قالدى.
شارشاپ جۇرگەن جۇرت شالا-شارپى قاۋجاڭداپ، وتىرعان-وتىرعان جەرلەرىندە قۇلاي كەتىپ، ۇيقى قۇشاعىنا ەنەدى.
قىزىنىڭ ەرتەڭىن ويلاپ قوبالجىعان ماساتى ءبىراز دوڭبەكشىپ جاتىپ، اقىرى ول دا قالعىدى.
كوز ىلمەگەن جالعىز ماقپال ەدى.
بويىنا بالا بىتكەنىن بىلگەنى بالە بولىپ جابىسقانداي.
«جاۋعا اتتانىپ، قۇل دا اكەلەدى» دەپ ەدى-اۋ جابى... كۇيەۋىنىڭ سول ءسوزى كوكەيىنەن كەتەر ەمەس.
ءوزىن قاراقالپاق اۋىلىندا كۇندىك كۇتىپ تۇرعانى راس ەكەن. ماقپال ونداي قۇرىققا نەگە مويىن ۇسىنادى؟ كۇڭ بولىپ، جەر باسىپ جۇرگەنشە، ولگەن ارتىق؟
قالاي ولەدى سوندا؟
وزىنە-وزى قول جۇمساسا، انا دۇنيەدە دوزاققا تۇسەدى...
قايدا بارسا، قورقىتتىڭ كورى، تىعىلاتىن جەر جوق...
قاشىپ كەتسە قايتەدى؟ ءتۇن جامىلىپ قاراسىن باتىرادى... ءبىراق شەشەسى... وعان نە ىستەر دەيسىڭ؟.. ءبارى ءوزىنىڭ قاراقالپاعى. قياتتىڭ قىزى...
سەگىز جەتە الماي قالعان ەكەن، ونى ىزدەپ بارادى ماقپال... كەنەت قازاق اۋلىنا قالاي باراتىنى كوز الدىنا اپ-ايقىن ەلەستەپ قىز جۇرەگى الىپ ۇشادى.
ماقپال سىبدىرىن بىلدىرمەي، دالاعا شىعادى.
اي باتىپتى. تاستاي قاتىپ ۇيىقتاپ جاتقان جۇرت، قۇلاعىن كەسىپ الىپ كەتسە بىلەتىن ەمەس.
جابى قارا قاسقا ارعىماقتى ەرتتەتىپ، شاتىردىڭ قاسىنا بايلاتىپ قوياتىن ەدى. كۇندەگى ادەتى... قىز جان-جاعىنا الاقتاپ، اتتىڭ تۇرعان جەرىن ىزدەدى.
باسقا ارعىماق باسىن تومەن سالىپ جۋساپ تۇر ەكەن. ماقپال قاسىنا كەلگەندە قۇلاعىن قايشىلادى. قىز قولى ساعاعىنا مايدا جاناسىپ قاسي باستاعاندا، ارعىماقتىڭ جانى راحات تاپقانداي، شىلبىرىنان جەتەكتەگەن ماقپالدىڭ ىزىنە ەرە بەردى. قۇم بەلەستەن اسىپ تۇسكەنشە قىز ءۇش ءسۇرىنىپ تۇردى. جۇرەگى ءدۇرس-دۇرس ۇرادى. ۇزاپ شىققانىن كورگەن كەزدە، دەمىن ءبىر-اق الدى.
قاسقا ارعىماقتىڭ ۇستىنە ىرعىپ شىققاندا، وزىنە قانات بىتكەندەي، اتتى ەكى بۇيىرگە تەپكىلەپ كەلەدى. بەت الدى قۇلا ءتۇز شوقىتا تارتتى.
قاپەرىندە تۇك جوق-تى. ءوزىنىڭ جول بىلمەيتىنىن دە ەسكەرمەيدى. ءتۇن ايسىز قاراڭعى. ءبىراز ەنتىگىن باسقان سوڭ، اينالاعا كوز سالدى. الدە نە قاراڭ ەتكەندەي. جۇرەگى تاس توبەسىنەن شىقتى. قاسقىردان قاتتى قورقاتىن. كەز كەلگەن بۇتا قىز كوزىنە اش ءبورى بولىپ ەلەستەيدى. الدەقايدا جىلت-جىلت ەتىپ وت كورىنەدى. ەندى ەسىنە جىن-شايتان، مىستان كەمپىرلەر تۋرالى ەستىگەن قورقىنىشتى ەرتەگىلەرى تۇسكەن. ماقپالدىڭ جانى تۇرشىگىپ كەتتى.
سونان كەيىن قۇلاعىنا بەلگىسىز ءبىر دىبىس جەتكەندەي. جەر تۇبىنەن تالىپ كەلگەن. الداۋسىراتىپ شاقىرعان پەرى مە، اڭدىپ جۇرگەن اش ءبورى مە؟... ماقپال ەكەۋىنەن دە قورقادى. كەنەت الگى دىبىس ءان اۋەنىنە ۇقساپ كەتتى...
ءان... تانىس ءان... سەگىزدىڭ ءانى... «ەسىمە سەن تۇسكەندە، بەۋ، قاراعىم، ساعىنىپ انگە قوسام ساۋلەتاي دەپ...» سويدەپ كەلەدى. سەگىزدىڭ ءوزى عوي! ماقپال ءان ەستىلگەن جاققا قاراي شاپتى. ءسات سايىن ءان جاقىنداپ، ءار ءسوزى اپ-ايقىن ەستىلەدى.
سۇيگەنىڭ الدە جاقسى، الدە جامان،
قور بولعان ءبىر جامانعا ەسىل، ماقپال...
سەگىزدىڭ ءوزى! ماقپالىن ىزدەپ جەتكەن ەكەن!...
ماقپالدىڭ قونىپ جاتقان قۇدىعى قاشىق ەمەسىن الدەقالاي تۇيسىنگەندەي، سەرىنىڭ جۇرەگى ورەكپىپ كەتتى. كومەكەيىندە ءان لىقىلدايدى. «ماقپالدى» قالاي شىرقاپ جىبەرگەنىن اۋەلى ءوزى دە بىلمەي قالعان.
باركەلەت سەلك ەتتى. جاۋ كۇتىپ قورقاقتاپ كەلە جاتقان جۇرتقا كەنەت ءان ەرسى كورىندى. ەندى بىرەۋلەر ءبارىن ۇمىتىپ، اسەم ءاندى تامسانىپ تىڭداپ قالىپتى.
كورىنگەن كوكتوبەدەن كوشىڭ، ماقپال...
— اپىر-اي، سەگىز اعا، - دەدى ايباس ەر ۇستىندە قوزعالاقتاپ. - جاۋ توبەسى كورىنىپ تۇرعاندا مۇنىڭ نە؟ تۇنگى داۋىس جەر تۇبىنە جەتەدى...
— ەستىپ قالىپ ساقتانىپ جۇرەر...
— ءبىر تاسادان تاپ بەرسە!
سەگىز داۋسىن كوتەرە كۇلدى،
— جىگىتتەر، ءبىز جاۋ ىزدەپ كەلە جاتقان جوقپىز. بىزگە كەرەگى ماقپال ەمەس پە؟ ەندەشە جابىنى الداپ باساتىن ءجونىمىز جوق. قاپى ۇرعىزىپ المايمىز، الدىنا اشىق بارىپ، شىنىمىزدى جاسىرماي ايتامىز...
— ءاي، بارەكەلدى! - دەدى بالپان ىرزا بولىپ.
ايباس كۇيىپ كەتتى.
— سەندەردىڭ نە ءتۇسىنىپ كەلە جاتقاندارىڭدى بىلمەيمىن. ماقساتىمىز ماقپالدى ايىرىپ الىپ قالۋ ەكەن. الا عوي دەپ قاراپ تۇرماس. ەندەشە قاپى ۇرعىزۋ كەرەك ولاردى!
— ايباس، سەن ۇلكەننىڭ الدىن توسا بەردىڭ عوي! - بالپان ءىنىسىن قاعىتتى. - سەگىز اعا ەردىڭ ءىسىن ىستەگىسى كەلەدى. ءنامارتتىقتى كىم بىلمەيدى!؟
— بالپان ءجون ايتتى، - دەدى باركەلەت.
— سەگىز اعا، ايتا بەر!
— قۇداي ءوزى بەرگەن جانىن ءوزى الادى!
— ايقايدى سالىپ بارايىقشى. قاراقالپاقتىڭ ەسى شىقسىن!
انگە ەلىككەن كوپشىلىك كەۋ-كەۋلەپ كەتتى.
ايباستىڭ كادىگى دۇرىس. تۇنگى داۋىس الىسقا كەتەدى. سەگىز دە سونى ءبىلىپ ايتقان. ماقپالدى ءتۇن ۇيقىسىنان وياتىپ، ءبىر ەلەڭ ەتكىزگىسى كەلىپ ەدى. ءبىراق عاشىعى الدىنان شىعا كەلەر دەپ كۇتكەن جوق.
تاڭ ءبىلىندى.
الدارىندا بەيساۋبەت سالتاتتى قاراڭ ەتىپ، ەزدەرىنە قاراي شوقىتا شاپقانىن كورگەن كەزدە، جۇرت شۋ ەتتى.
— جاۋ!
— ويباي، جاۋ كەلدى!
«جاۋ» داۋرىققان جۇرتتىڭ سوزىنە قارايتىن ەمەس، كيىپ-جارىپ كەلىپ قالدى.
— اعا!
ايەل داۋسى ەدى.
— ماقپال! — دەدى سەگىز تاني كەتىپ.
— مەن ماقپال...
جاۋ كۇتىپ تۇرعان جۇرت قوبالجىپ گۋىلدەسىپ كەتتى.
— قۇداي ساقتادى، — دەيدى دۇيسەنباي داۋسى قالتىراپ. — ساداعىمدى كەزەي بەرگەنىم... سەگىز اعامنىڭ الگى ءسوزى ەسىمە ءتۇسىپ، كىدىرىپ قالىپ ەدىم...
— ۋاي، ەرىم-اي؟
— ءبىز ماقپالدىڭ كوشىن ىزدەپ ءجۇر ەدىك، - دەدى بالپان. — بۇل ءوزى ىزدەپ كەلىپ، ماسقارا قىلدى-اۋ.
— قاشىپ شىققان!
— اپام قالدى... - ماقپال وكسىپ جىبەردى.
بار قاتەردەن قۇتىلعانىن بىلگەن ءسات قىز جۇيكەسى بوساپ كەتكەن، شەشەسىن جاڭا ويلاپ تۇر.
— قاپ! — ايباس سانىن سوقتى.
ماقپال قولعا ءتيدى. ەندى قاراقالپاقتا التى الاسى، بەس بەرەسىسى جوق. ات باسىن اۋىلعا بۇرۋعا اسىعىپ تۇر ەدى.
كەمپىر قولدا قالىپتى. ماقپالدى ۇرلاپ الىپ كەتكەن ادام بولىپ كورىنبەيىك... وشىككەن جاۋ كەمپىرگە اقىرەت بەرىپ جۇرەر... جۇرتتىڭ ءسوزى ءبىر جەرگە قۇيىلدى.
جاۋ قىرىق جىگىت ەكەن. كوبىسى جاڭاداريا بويىنان قوسىلعاندار كورىنەدى. ونى ماقپال ايتتى. بۇلار جيىرما كىسى... ءبىر كىسىگە ەكى ادام كوپتىك قىلمايدى...
— سەگىز، الگى ءبىر ءانىڭدى شىرقاپ جىبەرشى! — دەيدى باركەلەت شالقىپ. — «كورىنگەن كوكتوبەدەن كوشىڭ، ماقپال» ەدى عوي. ۇستەرىنە اندەتىپ ءبىر بارايىق!
— ۋاي، پالە!
سەگىزدىڭ ءانىن جۇرتتان بۇرىن ماساتى ەسىتتى. تاڭ قاراڭعىسى ەكەن. نە قىلعان دىبىس ەكەنىن ءجوندى تۇسىنە الماي، الدەقالاي ماقپالدىڭ توسەگىن سيپالاپ ەدى. كوڭىلىندە جاماندىق جوق، اقىرىن دىبىس بەردى
— ماقپال...
ماقپالدا ءۇن جوق.
قىزىنىڭ شىنىمەن جوعالعانىن بىلگەن كەزدە ماساتىنىڭ داۋسى قاتتىراق شىقتى. ونان دالاداعىلار وياندى.
— قاسقا ارعىماق قايدا؟!
— بوسانىپ كەتىپتى عوي...
كوكىرەگىنە كادىك كىرىپ، شوشىنعان ماساتى شاتىردان ويبايلاپ شىقتى.
— ماقپال، ماقپال!
— قىزىندى قاشىرىپ جىبەرىپ، نە كولگىرسىپ تۇرسىڭ؟
جابى كەمپىرگە اقىردى. قالعان جىگىتتەردىڭ ەستيارى جاننازار.
جابىعا جاڭاداريادان قوسىلىپ ەدى. اقيرەككە بىرگە بارىپ، ەندى ماقپالدى ۇزاتىسىپ كەلە جاتىر. جابىعا باسۋ ايتتى.
— قىزىن قاشىرىپ جىبەرىپ، ءوزى قولدا قالا ما؟ اڭسىز قالعان وزىمىزدەن كورەيىك! ات باقتىرىپ قويعان كۇزەتشىمىز قايدا ءجۇر ءوزى؟ بەرى شاقىر!
وسى كەزدە سەگىزدىڭ ءانى اپ-انىق ەستىلدى.
— بۇل كىم بولعانى!؟
— ەرىككەن قازاقتار شىعار...
— سوندا دا ساقتىق كەرەك!
كۇزەتشى ۇيىقتاپ قالىپتى. ەربيىپ ورنىنان تۇردى. ءار جەردە شىدەرىمەن شاشىراپ جۇرگەن اتتار جيناستىرىلدى.
ءان جاقىنداپ قالدى.
— سامساعان سارى قول!
توبەنىڭ باسىندا تۇرعان ءبىر جىگىت بەرى قاراي دومالاي جۇگىردى. قورىققانعا قوس كورىنەدى...
— ات ەرتتەڭدەر!
— قۋعىنشى!
كۇن شىققان. كۇنشىعىستا قىزىل شاپاق نارتتاي جانادى.
جۇرت تۇگەل اتقا قونىپ، توبەنىڭ باسىنا شىقتى. ءبىر توپ سالت اتتى جاقىنداپ كەلىپ، ولار دا توقتادى.
— ەي، كىمسىڭدەر!؟ ەلمىسىڭدەر، جاۋمىسىڭدار!؟
ءبىر جىگىت اتىن تەبىنىپ جاقىن كەلدى.
— ءبىز جەسىرىمىزدى ىزدەپ كەلەمىز. بىزگە ماقپال كەرەك. بۇل كەلە جاتقاندار جانىكە باتىردىڭ ءىنىسى سەگىزدىڭ قولى. - ەلشىلەرىڭدى جىبەرىڭدەر، سويلەسەيىك.
جابى اتىن تەبىنگەندە، جاننازار تىزگىنىنەن تارتتى. باياعى نۇرتايعا ەرىپ باراتىن جولى جاس جىگىت جاننازار بۇل كۇندە اعا بولعان. ونىڭ سۇسىنان اركىم دە سەسكەنەتىن ەدى. جابى توسىلىپ قالدى.
— باتىر، توقتاي تۇر. ءبىز جوعالتقان ماقپالدى ولار ىزدەپ ءجۇر ەكەن. مەن بارىپ سويلەسىپ كورەيىن.
جاننازار اتتان ءتۇسىپ جاياۋ كەتتى. ونىڭ الدىندا تۇرعان باركەلەت ەدى، ەكەۋىنىڭ جاسى قۇربى كورىندى. جاننازاردى كورىپ، باركەلەت تە اتتان ءتۇستى.
جاننازار بۇرىن سالەم بەرىپ ەدى. باركەلەتكە بۇل دا جاقسىلىقتىڭ نىشانىنداي كورىندى. ەندى كۇيبەكتەگەن جوق. ىزدەگەن جەسىرى قولىندا، وركەشتەنىپ وتىر. شىنىن ايتتى. قازاق-قاراقالپاق تالاسقان اسىل ماقپالدى ۇرلاپ اكەتسە، ونىسى ءنامارتتىق بولار ەدى. باركەلەت قاراقالپاق اعايىننان الدىنان وتكەلى ات باسىن بۇرىپ كەلدى. قاراقالپاقتار جەسىرىن ايىرىپ قالامىن دەسە، قازاقتار تۇرىسۋدان قاشپايدى.
ءبىراق سەگىزگە بەيبىت تىنىمى كەرەك. وسىنداي ۇساق نارسەدەن ۇلكەن داۋ ۇشىنىپ، ەكى ەلدىڭ اراسى ەگەس بولعان كەزى بار... بوسقا قان توگىلمەسىن. ۇيدە سەگىزدىڭ بويجەتىپ وتىرعان قارىنداسى بار، ماقپالدىڭ وتەۋىنە سونى بەرەدى... جابى قولىنداعى كەمپىردى قايتارسىن...
— جابى — نامىسشىل بايدىڭ ۇلى، وعان كونبەس... — دەدى جاننازار كادىك ايتىپ.
— ەندەشە جابۋىڭا مىنانى ايت! — دەدى باركەلەت، جابىنىڭ اتىن ادەيى بۇرا سويلەپ.
— ءبىر قىزعا تالاسىپ وتىرعان سەگىز ەكەۋى عوي. ول ەر جىگىتتىڭ ءىسىن قىلسىن. جەكپە-جەككە شىعا ما الدە كۇرەسكە ءتۇسىپ كۇش سىناسا ما، ونىسىن ءوزى بىلەدى. قاي جەڭگەنى ماقپالعا كۇيەۋ بولادى! بەيبىت ەلدىڭ قانى توگىلمەسىن. سەگىز سونى ءوتىنىپ وتىر!
باركەلەتتىڭ ەكى تالابى دا كوكەيگە قوناتىن ەدى. قۇداي اتىپ قولداعى جەسىردەن ايرىلىپ قالدى. ونى قايتا ايىرىپ الۋ كۇشكە تۇسەرىن جاننازار ءبىلىپ وتىر. ءبىراق ماقپالدىڭ وتەۋىنە باسقا قىز الىپ بىتۋگە وركوكىرەك جابى ولسە كونبەيدى. قازاقتىڭ اتى اتالسا، قانىن ىشىنە تارتاتىن مىنەزىن بايقاپ قالعان. نامىسقا باسارى حاق. وندا سەگىزدىڭ شارتىنا توقتايدى. جانىن تاستاي الماي جۇرگەن ەشكىم جوق. قولداۋلى مەن قياتتىڭ جايساڭدارىن ءبىر قىز ءۇشىن قۇرباندىققا شالدىرىپ، جاننازار وتىرا الماس!
— قان توگىلمەسىن دەگەنىڭىز مەنىڭ كوكەيىمە قونىپ تۇر. جابىمەن سويلەسىپ، بەيبىت تىنىمىن جاساۋعا كۇش سالىپ باعايىن، — دەپ جاننازار ورنىنان تۇردى.
جابى جاۋعا اتتانىپ، قارۋ ۇستاپ كورگەن جان ەمەس. اتادان جالعىز ەكەن. مامىت كوزىنىڭ قاراشىعىنداي جالعىز ۇلىن ونداي قاتەرلى جەرگە جىبەرمەيتىن ەدى. ءبىراق ءۇش-تورت جىلدان بەرى توي-تومالاقتا كۇرەسىپ ءجۇر. ءازىر جاۋىرىنى جەرگە ءتيىپ كورگەن جوق. بىلتىر حيۋا حانى توي قىلعاندا، اۋەز حاننىڭ قوڭىراۋلى بالۋانىن ءسۇرىندىرىپ، ءيىسى قاراقالپاقتى ءبىر قۋانتقان... سودان بەرى جابىنىڭ دەمىنە نان پىسكەندەي ەدى.
— ەندەشە، اناۋ قازاعىڭا ايتىپ كەل! قارۋ جۇمساساق قاپى كەتتىم دەر. مەن بەلدەسىپ كۇرەسىپ، باعىمدى سىنايمىن. شارتىم سول، كىم جىعىلسا، سونىڭ باسى الىنادى. سەگىز ماقپالدىڭ عاشىعى ەكەن عوي. عاشىعىنان ايرىلىپ، ءومىر ءسۇرىپ نە كەرەك؟ مەن دە جەسىرىمنەن ايرىلىپ جەر باسىپ جۇرگەنشە، كورگە تۇسكەنىم كوپ ارتىق.
جابىنىڭ جاۋابىنا سەگىز دە ىرزا بولدى.
قازاقتار دا، قاراقالپاقتار دا اتتان ءتۇستى.
جۇرت ەكى جارىلىپ تۇرا قالعاندا، اق قۇمشىقتىڭ باۋرايىندا مايدان اشىلعان.
بالۋاندار يىعىنا تۇك ىلمەي، جالاڭاش ەتىنە بەلبەۋ بۋىنىپ شىقتى. ەكەۋىنىڭ دەنەسى دە جاڭا جاۋعان قارداي اپپاق ەكەن. كورىپ تۇرعان جۇرت ءىشىن تارتتى.
— ە، جاساعان، جولىن بەر!
— ءارۋاقتار، قولداي گور!
— ە، بابام!
تىلەكشى جۇرتتىڭ داۋسىنان جەر كۇڭىرەندى.
ماقپالدىڭ ەكى قولى كوكىرەگىنىڭ ۇستىندە، قالش-قالش ەتەدى. ەكى ۇداي كۇن بولىپ، سەگىز سۇرىنسە، ونىڭ ءومىرى قاراڭ ەدى.
جابى اشۋ قىسىپ ازەر تۇر. بەلدەسىپ قالعان ساتتە سەگىزدى ءبۇرىپ تاستايتىنداي ومىراۋلاپ، وكىم-وكىم قيمىلداپ ەدى. بويى دا بيىكتەۋ ەكەن. كەيدە توسكە الىپ دوڭگەلەتكەندە، سەگىزدىڭ اياعى جەرگە تيمەي كەتەدى. قازاقتاردا زارە جوق.
— مىناۋ ءيتىڭ قايتەدى؟ — دەيدى بالپان داۋىسى دىرىلدەپ.
اشۋلى ادام اڭسىز كەلەدى. وعان تەك بەلىڭدى بەرمەي باعۋ كەرەك. سەگىز جابىنىڭ ىشىنە كىرە ءتۇسىپ، قاپىسىن اڭدىپ ءجۇر... جامباسقا الىپ، اياقتان ءبىر قاعۋعا كەلتىرسە... ونداي كەزدە سەگىز قارا نار بولسا دا ءبىر سۇرىندىرەدى...
كىم كوپ قيمىلداسا، سول ادام دا بۇرىنىراق بولدىرادى.
جابىنىڭ ماڭدايىنان مونشاق-مونشاق تەر شىقتى. ءوزىنىڭ كۇش يەسىنە تاپ بولعانىن ەندى ۇققان. قيمىلى باسەڭسىپ قالىپتى. سەگىزدىڭ كۇتكەنى دە سول ءسات ەدى. وڭ يىقپەن قولتىقتان تىرەي بەرىپ، سول اياقپەن سارت ەتكىزىپ، شالىپ قالدى!
— ءتۇستى ادىسكە! — دەپ بالپان شىڭعىرىپ جىبەردى.
ونى جابى دا سەزدى. ءتۇسى ءورت سوندىرگەندەي، مىقشيىپ تۇر. وڭ بالتىرى ۇيىپ، تىزەلىكتەن قۇمعا كىردى. قاپ! مۇنداي دا ءادىس پار ەكەنىن ەسكەرمەپتى-اۋ...
جەردىڭ توپىراعى بۇرق ەتتى.
— ا، قۇداي! ا، قۇداي!
بۇل داۋرىعىسقان قازاقتاردىڭ داۋسى ەدى. جابىنى ەكى يىعىنان باسىپ ۇستاعان كۇيى، سەگىز دەمىن القىنا الادى.
— بولعالى تۇرعان بالا ەكەنسىڭ، — دەدى، جابىنىڭ كوزىنە قادالا قاراپ تۇرىپ ايتتى.
— قانىڭدى جۇكتەپ قايتەيىن. ماقپال مەنىكى. ايتقانىم — ايتقان، قارىنداسىمدى بەردىم!
جابى ءۇن قاتقان جوق.
«بوزقاسقالاعان» داۋىستان جەر كۇڭىرەندى.
سەگىز تالتاڭداي باسىپ كۇتىپ تۇرعان جىگىتتەرگە قاراي كەتكەندە، جاننازار ماڭدايىنىڭ تەرىن ءبىر سىپىردى. ەر ەكەن عوي... جازىقسىز جاننىڭ قانىنا قولىن بىلعاعىسى كەلمەدى-اۋ. سەگىزدىڭ ەرلىگىنە ىرزا بولىپ تۇر ەدى.
قىزدىڭ كوشى بەتىن كەيىن قاراي بۇردى. سەگىز ۋادەسىنەن شىقتى. قارىنداسى قارلىعاشتى جابىعا قوساتىن بولىپ ەدى.
توي تويعا ۇلاستى.
سوڭعى تۇياق
قار اسپاننان جاۋىپ، جەردەن بورايدى. جەل ءىشىن تارتىپ ىشقىنا سوعادى. اقتۇتەك بۇرقاسىن تۇك كورسەتەتىن ەمەس. كۇرەڭ اتتىڭ جالىنا ءبىر ەلى قىراۋ تۇرىپتى، اپپاق بولىپ كۇدىرەيىپ كورىنەدى. بەسباسباي سەسكەندى. الدىنان تۇرعان جەل بەت باقتىرماي، قورعالاقتاي باستادى. اۋزى-مۇرنىنا قار تىعىلىپ، تىنىسى تارىلدى. تۇلكى تىماقتىڭ تۇگىنە، ساقال-مۇرتىندا سىرەسكەن قىراۋ، بەتىنىڭ ۇشى ۋداي اشيدى.
بيىلعى قىس مال باققان شارۋانىڭ قابىرعاسىنا قاتتى باتقان. كۇزدىڭ اياعى جاڭبىرلاتىپ-جاڭبىرلاتىپ كەلىپ، ءبىر كۇندە تەرىسكەيدەن داۋىل تۇرىپ، قىس ءتۇستى. ءىش تاستاماعان مال جوق. ءشوپ ورنىنا مۇزداق كەمىرەدى. وعان مىناۋ جىندى بوران قوسىلدى. الاي-تۇلەي اق تۇتەك ەكى كۇننەن بەرى اڭىراي سوعىپ تۇر ەدى.
ءماستاتتىڭ باسىنداعى تورت-بەس ءۇي بيىلعى قىستان قاتتى جۇدەپ شىقتى.
جالعىز بەسباسباي ەمەس، ماڭايداعى قازاق بايلارى امان قالعان مالىن اقيرەكتىڭ قوپاسىنا قاراي قۋالاعان. ءار قامىستىڭ ءتۇبى سايىن ءبىر جىلقى... وننان اسا جىلقىشى ءار ۇيگە كەزەكتەسىپ قوناتىن ەدى. وزدەرى «ولمە، جانىم، ولمە» دەپ وتىرعان كەدەي ەل، قىسقى ازىقتان قاتتى تارىقتى.
ءقازىر جۇرت كۇننىڭ جىلىنۋىن عانا كۇتىپ وتىر. اۋىلداعى ءتىرى جان تۇگەل قىبىرلاپ، ەندى اتىز-ارىعىن تازالايدى. كەتپەن-كۇرەكتەرىنىڭ ءجۇزىن قايراپ، جەر اعاشتارىن جوندەتىپ، كوكتەمگى ەگىستىڭ قامىنا كىرىسكەن.
ءبىر تۇندە كاپىرارىقتىڭ توعانى بۇزىلىپ شىقتى. ارناسىنا سىيماي شىرەنىپ تۇرعان سىردىڭ سۋى، اقيرەكتىڭ القابىنا قاراي اقتارىلدى.
كاپىرارىق ءبىر كۇندە كەنەرەسىنەن استى. تاسقىن قاقبيداي، قۋرايلى، كوكشەكولدىڭ ۇلتانىنا قاراي جوسىدى. ونان اقپايعا جوڭكىدى. اقيرەك القابىن مەكەندەپ وتىرعان تورت-بەس اۋىل قاراقالپاقتىڭ ەر ازاماتىنان ەس كەتتى.
توعان ءوزى بۇزىلدى ما الدە بىرەۋ جىرىپ جىبەرىپ وتىر ما، - ونى بىلگەن جان جوق. بىرەۋلەر بۇل جوسىن اپاتتى قازاقتاردىڭ قاستىعىنا جورىدى. كاپىرارىقتىڭ ساعاسىنا جاقىن جەردەن بەكباۋىل قورا سالعان... ءبىراق وعان نە كورىنىپتى... ەنەسەي ءبيدىڭ تۋعان جيەنى. جازىقسىز جۇرتتا نە قاستىعى بار؟
— توعاڭدى قايتا بوگەۋ كەرەك...
ەر ازامات كاپىرارىقتىڭ ساعاسىنا جينالدى. بار-جوعى جيىرما شاقتى ادام... تاسقىن سۋ توعاندى شايىپ كەتكەن. قۇلاما سۋدىڭ بەتى قاتتى، ىقتى-جاردى تىڭدايتىن ەمەس.
بۇل توعان بۇرىن دا تالاي بۇزىلعان. سوڭعى اپاتتان بەرى جيىرما جىل ءوتىپتى. انەتەي ءوزى باسىندا تۇرىپ بوگەتتى. ول كەزدە ادام كوپ. ەكى جاعىندا قىرىق-وتىزدان جىگىتتەر تۇرىپ الىپ، قامىستان بۇعان بۋرانى قارداي جاۋدىرىپ تاستايتىن ەدى. نەشە قاتار كەرىپ تاستاعان جۋان ارقان بۋرانىڭ الدىن بوگەپ ۇستاپ قالادى...
ءقازىر ەڭ اياعى دايىن قامىس تا جوق. ونى اۋىلدان تاسۋ كەرەك. وعان كولىك تاپشى، ادام جەتپەيدى. كوپ بولىپ قاۋىرت قيمىلداپ كەتپەسە، ءۇزىپ-تامشىلاتىپ تاستاعان بۋراعا اعىن سۋ يە بەرمەيدى. ەڭبەگىڭ قۇر ەش بولادى. جۇرت ەڭسەسى ءتۇسىپ اۋىلعا قايتتى. ءىش قازانداي قاينايدى، كۇرەسەرگە دارمەن جوق. انەتەي ىشتەن تىندى.
— مەن كوشەمىن، - دەدى ساعىندىق، توعانعا بارىپ قايتقان كۇننىڭ ەرتەڭىنە. جالعىز تالشىعىمىز كاپىرارىق ەدى، قۇداي ونى دا كوپ كوردى. كۇن كورىسىمىز ءدان. ەرتەرەك جاڭاداريانىڭ بويىنا جەتىپ الۋ كەرەك...
— ءبارىمىز دە كوشەتىن شىعارمىز...
سىر بويىندا جەتىمسىرەپ قالعان ازعانتاي قاراقالپاقتى سىرتتاعى اعايىندار ايايدى. قياتتار اسىرەسە انەتەيدى قيمايتىن. باسى مامىت بولىپ، ونى قاسىنا شاقىرماعان باي اعايىن جوق. ءبىراق سەكسەندەگى انەتەي نە ءوزى كوشپەيدى، نە قاسىنداعىلاردى جىبەرمەيدى.
ءقازىر دە ءۇنسىز وتىر. اقيرەك وعان ىستىق ەدى. جاسى سەكسەننىڭ ۇستىنە شىققاندا، تاعى قايدا قاڭعيدى... توپىراق بۇيىرسا، جەسىنىڭ قاسىندا قالار... سونى ايتقاندا، اۋىلدىڭ سىرتىنداعى ءماستات ءبيدىڭ قورىمىنا قارادى.
— مەن دە كوشپەيمىن! — دەدى ءماتنياز.
قالعان ءۇش ءۇيدىڭ ادامدارى جامان اربالارىن قورالارىنان شىعارىپ، كور-جەرىن تيەپ جاتىر.
كوشكەن ەل اتا قونىسىنان جىلاپ ايرىلىسادى. ونى كورىپ تۇرىپ قالاتىنداردىڭ دا كوڭىلى بۇزىلدى. ساعىندىقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن بار تۇلدىرى قوڭىر سيىر. ارباعا سونى جەكتى. جۇكتىڭ ۇستىنە ءۇش بالاسىن وتىرعىزىپ، قاتىنى ەكەۋى جاياۋ بارادى... ارتىنا، قىستاۋعا قاراي-قاراي بارادى.
ءماستاتتىڭ باسىندا قۋارىپ ەكى-اق ءۇي قالدى. انەتەي جالعىز وتىرىپ ۇيگە سياتىن ەمەس. تاڭ اتسا، تاياعىن بەلىنە ۇستاپ، كاپىرارىقتىڭ جاعاسىنا باراتىن ەدى. تاسقىن سۋعا ءبىر توسقىن بولۋىنان دامەتەدى. ءبىراق سۋ كۇننەن-كۇنگە جوعارى كوتەرىلەدى. ونى كورىپ، ءبيدىڭ ەڭسەسى تۇسەدى.
ءماتنياز اقىرى شىدامادى.
— مەن جىلقى باتىرعا بارامىن...
بەلىن شارت بۋىپ الىپتى. انەتەيگە كەلدى. بي ءتىل-قۇلاقتان ايرىلعانداي، ءماتنيازدىڭ بەتىنە باقشيا قاراپ سەكسيىپ تۇر.
— جىلقى باتىر لايكولدىڭ جاعاسىنا قىستاۋ باسادى ەكەن. قازاقتار ونداي كاسىپكە جوق قوي. جازعىتۇرىم ادەيى كەلىپ، جاعداي ايتىپ ەدى...
— لايكول... لايكول... اۋ، وندا اشامايلىلار وتىرمايتىن با ەدى؟ — انەتەي ايتارىن ايتسا دا، ءمۇدىرىپ تۇر.
— اشامايلىلار ەرتە كوكتەمدە-اق كوشىپ كەتكەنىن ەسىتكەن جوق پا ەدىڭىز؟ ەندىگى جاڭاداريا بويىندا وتىر. - ءماتنياز كۇرسىندى. — بۇرىنعىداي ەمەس، بالىقتىڭ بازارى كەتتى. ەسكى جەر، وندى ءونىم بەرمەيدى.
— نەسىنە اينالادى؟
ءماتنياز كەتكەن سوڭ، انەتەيدىڭ بەرەكەسى ءتىپتى قاشتى. ەكى ەستى ادامداي، ءبىر ۇيگە كىرەدى، ءبىر دالاعا شىعادى.
بۇگىن ەرتەرەك تۇرىپ كەتپەنىن يىعىنا سالدى.
— قوس ۋىس داننەن قىرىق قاپ تارى بەرگەن اقيرەك ەدى... قايتا-قايتا كۇبىرلەگەندە، ايتاتىنى ءبىر-اق اۋىز ءسوز ەدى. كۇن ۇزىن سۋدىڭ جاعاسىندا كۇيبەڭدەپ، كۇن باتا شارشاپ قايتتى. ءۇستى-باسى كەك شاڭداق، كوزى عانا جىلتىرايدى.
اقيرەكتەي جەر شۇرايىنان ادام بەزگەنى اقىلعا سىيمايتىن ءىس بولىپ كورىنەتىن ەدى. ەرتەڭىنە تاڭ نامازىن وقىپ الىپ ۇيدەن شىقتى.
— وسى شال نە ىستەپ ءجۇر؟ — تيپىشا كەمپىر كۇڭكىلدەيدى.
جاتار كەزدە انەتەي الا دوربانى جوقتادى. اكەسىنىڭ كوزىن كورگەن دوربا ەدى. وندا قاۋىن-قاربىزدىڭ تۇقىمىن ساقتايدى.
— كەشەدەن بەرى ءبىراز جەردى كەتپەندەپ تاستادىم. قاراپ وتىرىپ بولمايدى، كەمپىرىم. سۋ كوتەرىلىپ كەلە جاتىر.
— كەتپەندەپ تاستاعان جەرىن سۋ الىپ كەتسە قايتەدى؟ مىنا شال الجىعان شىعار.
— ونى بىلمەسەم، انەتەي بولىپ نەم بار؟ سۋ جەتە قويمايتىن بيىكتەۋ جەردەن كەتپەندەپ جاتىرمىن توي!
— وعان سۋ قالاي شىعادى؟
— قولسامار جاسايمىن!
ساعىندىقتىڭ قوراسىنداعى سىرعاۋىلداردى اكەلىپ، ءۇش اياق اشا جاسادى. قولسامارعا ساپ جوندى.
— كەلىن، ءاۋ، كەلىن!
ءماتنيازدىڭ كەلىنشەگى گۇلبازار ۇيدەن شىقتى.
— مەن تورت-بەس كۇننەن بەرى جەر شۇقىپ ءجۇرمىن عوي. كەشە ءاۋىت قازدىم. — انەتەي كۇركىلدەپ جوتەلدى. — بالدارىڭ بار، ەرتەڭ ازىق كەرەك. قاراپ وتىرما، كەلىن. ءبىر ءاۋىتتىڭ سۋى ەكى ءۇيدىڭ ەرمەگىنە جارايدى. جەتپەي، قايراتىمىز تاسىپ بارا جاتسا، تاعى بىرەۋىن جاسايمىن. ەرتەڭ مەنىڭ قاسىمنان جەر كەتپەندە.
قانشا ايتقانمەن ديحاننىڭ قىزى عوي، گۇلبازاردىڭ كوزى جايناپ كەتتى.
سۋ ءالى ءاۋىتتىڭ دەڭگەيىنە كوتەرىلە قويعان جوق-تى. انەتەيدىڭ ەسەبى بويىنشا، ەكى-ۇش كۇندە سۋ كەلىپ قالادى. بۇگىن كۇنىمەن ءجۇرىپ، ءاۋىتتىڭ ماندايىن بيىكتەتتى. سۋ اعارىنا قامىس تاستادى. ونى ءار جەردەن قازىقتادى.
گۇلبازار جەر كەتپەندەپ ءجۇر.
ەكى ۇيدە كوك ەسەكتەن بوتەن كولىك جوق.
— قاپ، ءماتنيازدان ايتىپ جىبەرەتىن! ءبىر اتتىڭ مايىن سۇراپ الساق قوي... جەر اعاش بار. ەكى كۇندە دۇنيەنىڭ جەرىن جىرتىپ تاستامايمىز با؟ - انەتەي ماڭدايىندا بۇرشاقتاعان تەردى ءسۇرتىپ وتىرىپ وكىنىشىن ايتتى.
قىستاۋدا جالعىز ءوزى، ەلەگىزىپ وتىرا الماي تيپىشا كەمپىر دە كەلگەن. كۇيەۋى قازعان ءاۋىتتىڭ قۇپ-قۇرعاق تۇرعانىن كورىپ بەتىن شىمشيدى.
— كەمپىر، سۋ كەلمەس دەپ قورىقپا. سۋ ءوزى-اق ىزدەپ كەلەدى. ونان دا كەتپەنىڭدى ۇستا!
— قولساماردى كىم اتادى؟ جاسىڭ سەكسەنگە كەلدى. وسى جەرگە سۋ جەتكىزىپ الساڭ دا از بايلىق ەمەس...
— گۇلبازار اتادى، سەن اتاسىڭ. ەرتەڭ ءماتنياز دا كەلەدى. انەتەي اشۋ شاقىردى. — سەكسەن، سەكسەن! مەن سەكسەن جاستا سۋدى قالاي اتاتىنىن كورسەتەيىن!
ەرتەڭىنە شال تيتىقتاپ قۇلادى.
تۇندە ءاۋىتتىڭ ۇلتانىنا بولار-بولماس سۋ كەلىپتى. ۇشەۋى بىر-بىرىنەن ءسۇيىنشى سۇراپ ءجۇر.
تاڭەرتەڭ كوك ەسەكتى ەرتتەتىپ، انەتەي جولعا ءتۇستى.
اقيرەك القابىنداعى ءۇش-تورت اۋىلدى ارالاپ قايتپاق ەدى. ەرىندەرى كەزەرىپ وتىر عوي. ولارعا ءوزىنىڭ ىستەپ جاتقان ارەكەتىن ايتقىسى كەلدى. قاراپ وتىرعانشا، جەر شۇقىسىن...
ارىقتاردىڭ، اتىزداردىڭ ارا-اراسىمەن يرەلەڭدەي تارتقان جالعىز اياق جول، اندا-ساندا اداستىرىپ كەتىپ، قايتادان الدىنان شىعادى. بىلتىردان بەرى ارقاسىنا ەر سالىنباي، ەرىگىپ جۇرگەن كوك ەسەك، تۇياعى تىق-تىق ەتىپ، تىپىڭ قاعادى. جەر قاتقاق ەدى. ەسەك ۇستىندەگى شالدىڭ دا ەڭسەسى كوتەرىڭكى، جان-جاعىنا ەلەڭدەي قارايدى، بىلتىرعى اتىزدىڭ كوبىسى سۋ استىندا قالىپتى. مىناۋ باياعى كۇجبان قازعان قارىقتاردىڭ ورنى... وندا شىعىر پار ەدى. ەسكى اتىزدىڭ اڭىزىن قارا بارقىن باسقان. كۇتىم كەتسە جەر ازادى، كوسەمى ولسە — ەل ازادى. بىلتىردان بەرى اۋىلدان اتىپ شىققانى ەدى، اقساقالدىڭ كوڭىلى بۇزىلدى.
ءبىر زاماندا اقيرەك القابىندا وتىز اۋىل... جىلدا كوكتەمدە كورشى ەكى رۋ — قيات پەن جۇڭگو جەرگە تالاسىپ قىرىلىسىپ جاتقاندارى... بىر-بىرىنە ۇلتاراقتاي جەر اۋىستىرماي، قىلداي قىلىپ بولىسەدى. وندا ءدان سەبىلمەي قالاتىن ءبىر ادىم جەر جوق. جازدا كوكشەكولدىڭ ۇلتانى كوك ءپۇلىشتىڭ وڭىندەي قۇلپىرادى. سالما باس تارىنىڭ ساباعى جەردى قاۋىپ... جۇگەرىنىڭ اق شاشاعى توگىلىپ... كۇلتەلەنگەن پالەكتەردىڭ استىندا دوڭكيىپ-دوڭكيىپ كوك الا قاربىزدار جاتادى... ول دا ءبىر داۋرەن ەكەن-اۋ. كەنەت اقساقالدىڭ اۋزىنان سۋ شۇبىردى. كۇن ىستىق، ءشول قىستى. سارى الا قاۋىن كەز الدىندا ەلەستەپ، كەزەرگەن ەرنىن ءبىر جالادى.
اناۋ جاتقان كۇجباننىڭ قىستاۋى... تام ۇيلەردىڭ قالقيعان قابىرعالارى عانا قالىپتى. ءبارىنىڭ دە توبەسى وپىرىلىپ، ورتاسىنا تۇسكەن. قامىس قورالار قۇرىپ ءبىتىپتى. ون-اق جىل ءوتتى. ءبىر قىستاۋدىڭ، باي قىستاۋدىڭ ورنىمەن جوعالعانى عوي... كەشەگى بار، بۇگىن جوق، اۋمالى-توكپەلى دۇنيە-اي!
اقساقالدىڭ كوزىنە جاس تىعىلدى.
الدىندا جالمۇراتتىڭ قىستاۋى كورىندى. شال جولدان شىقتى. قىستاۋعا قاراي توتەلەي سالعان..
انادايدان قاراپ كەلەدى. قىستاۋدىڭ ماڭىندا سەلت ەتكەن جان كورىنبەيدى. نە ءبىر بۇزاۋ-تانا، قوزى-لاقتا جوق... بيىل قىس بۇل اۋىلدى جۇدەتىپ-اق كەتكەن ەكەن-اۋ... ءىرى قارا الىسقا ۇزاپ جايىلعانمەن... ونىسى دا قاي تورەلى كوپ دەيسىڭ... ءبىراق مىناداي وت جەردە، بىرەۋ-جارىم قوزى-لاق ءۇي ماڭىندا جايىلۋى كەرەك ەدى... اپىر-اي...
ءتۇس قىزعان شاق. ءبارى ۇيىنە تىعىلىپ الىپ جاتىر عوي، ءسىرا. قىبىرلاعان ءبىر جان كورىنسەيشى. جامان جالمۇراتتان نە كوسەمدىك شىقسىن... جەر شۇقىپ تىرشىلىك قىلۋ كەرەك قوي... بۇلاي جاتىپ اشتان قاتار...
ەسەگىن قورانىڭ الدىنا بايلاپ جاتىپ سونى ويلادى.
ءۇيدىڭ ەسىگى شالقاسىنان اشىق. انەتەي باس سۇعا بەرىپ، قالقيىپ تۇرىپ قالدى. بىرەۋ توناپ كەتكەندەي، ءۇي بوس قۇلازىپ تۇر. استاپىراللا! ەندى ءبىلدى، كوشىپ كەتكەن ەكەن!
قىستاۋداعى بەس ءۇي تۇگەل بوس تۇر.
كوك ەسەكتىڭ شىلبىرىن ۇستاعاندا قولى قالتىراپ كەتتى.
ونان كەيىنگى قىستاۋعا جەتكەندە زارەسى ۇشتى. قىستاۋ جوق ەدى، ورنىندا ءۇيىلىپ ك ۇلى جاتىر...
ۇيەلمەنىمەن ورتەنۋ وسى ەكەن عوي. كىم ورتەيدى سوندا؟ قازاقتارعا يەسىز قىستاۋ نەگە كەرەك؟ الدە كوشكەن ەل قىستاۋىن قازاقتاردان قىزعانىپ، وزدەرى ءورت سالعانى ما؟ باياعىدا كۇجبان اقيرەكتىڭ باسىنداعى جالعىز بۇلاقتىڭ كوزىن تاسپەن بىتەپ كەتىپ... قازاقتارعا قاستىعى... سول بۇلاق بولسا، كاپىرارىقسىز دا ازىن-اۋلاق مولتەگىن ەگىپ وتىرار ەدى... بۇل دا سونىڭ كەرى... انەتەيدىڭ كوزى قاراۋىتىپ، ماڭدايىنان تەر بۇرشاقتادى...
ەسىكتىڭ الدى كول بولىپ جاتىر. ەسەگىن جەتەلەپ، جاعاعا كەلدى. سۋ ءىشتى. بەتى-قولىن جۋدى. ەندى قالعان ەكى قىستاۋ... ولاي قاراي جۇرۋگە بەتىنەن باسقانداي... ءبىراق وسىنشا اقيرەكتە وزىنەن باسقا جان قالماعانى اقىلعا سىيمايتىن جاعداي ەدى...
بۇل تالاي اشتىقتا ازىق بولعان اقيرەك ەدى عوي. «اقتابان شۇبىرىندى» زامانى... قوس ۋىس تارىدان قىرىق قاپ استىق الاتىنى سوندا عوي. اكەسى ونى دا ەنەسەيدەن سۇراتىپ العان...
ۇيدە ءدان جوق... سول ءدان ءقازىر دە جوق. انەتەي ءبىر قالتا تارىنى كەمپىرگە كورسەتپەي ساقتاپ وتىر. قورانىڭ تۇبىندە كومۋلى... باياعى اقىرزاماننان كەيىن دە ەل قالپىنا كەلگەن... داۋىرلەگەنبىز. سوندا وسى اقيرەكتىڭ ارقاسى...
وسىنداي اسىل جەردى تاستاپ، كوتەرىلە كوشكەندەرىنە جول بولسىن... بۇل حالىقتى جىن يەكتەگەن شىعار... بي قارتايىپ، الدىنان ەل كەتكەلى قانشا جىل... الدىندا داۋلەت بولماسا، ب ا ق تا سىرت اينالادى. قۇر جاق، قوڭىلتاق ەتىك. ءبيدىڭ الدىنا ادىلدىگىنە باققان كەدەي-كەپشىك قانا كەلەتىن ەدى. شىنجىر بالاق شۇبار تەس رۋ باسىلار ونى ەرتەرەك شەتكە قاقتى. انەتەي سوڭعى ون بەس جىل ىشىندە ەل تاعدىرىن شەشەتىن ۇلكەن كەڭەستەن قالعان. وكىنسە دە، بىلدىرمەيتىن. ونىڭ الدىنان ەل كەتكەنى ويىنشىق ەكەن. اقيرەك سياقتى جەر جانناتىنان ەل كوشكەنى جانىن قيناپ تۇر.
ۇزەڭگىگە اياعىن سالىپ تۇر. ءبىراق ءالى دامەسىز ەمەس. قازانقويعان جاققا موينىن سوزىپ-سوزىپ قارايدى. تۇرىپ-تۇرىپ كوك ەسەكتىڭ باسىن اۋىل جاققا بۇردى.
ماستاتكە كەشتەتىپ جەتتى. قارنى اشقان، قاتقاقسىراپ شولدەگەن، ءتىلى اۋزىنا سىيمايدى.
وزدەرىنەن باسقا قىستاۋلاردا جان قالماپتى... ءبىلىپ كەلگەنىن ايتپايدى. بەلبەۋىن شەشۋگە دە ءالى كەلگەن جوق. قيسايىپ جاتىر. كەمپىرى قاسىنا كەلگەندە، ەرنى قىبىرلادى.
— شاي...
— نەنىڭ شايى، سورلى بالا. قالتانىڭ ءتۇبىن قاعىپ سالعالى قاشان. دىم جوق. — تيپىشا كەمپىر ماڭىراپ وتىر.
ءومىرى بار اۋزىنان شىقپايتىن ەدى. اقىرى قۇرتىپ تىندى. انەتەيدىڭ جىنى قۇرىستادى. باسىن كوتەرىپ العاندا، ەسىكتىڭ الدىندا تۇرعان گۇلبازاردى كوردى.
— اتا، ۇيگە ءجۇرىڭىز، ەت اسىپ جاتىرمىن...
— ءماتنياز...
— ... كەلدى. لايكولگە اسىعىپ بارا جاتىر ەكەن...
انەتەي ونان ارعىسىن ەسىتكەن جوق قۇلاعى شۋىلدايدى.
ءماتنيازدىڭ قامىس قوسىندا ءشاي ءىشىپ وتىر. قارا قۇمان ءتورت قايناپ كەلگەندە، وعان دا ءتىل ءبىتتى.
— ءماتنياز ءاۋىتتى كوردى مە؟
— قۋانىپ جاتىر. تۇسكە شەيىن جەر كەتپەندەستى...
— ءاۋىتتىڭ سۋى بۇگىن كوتەرىلدى...
— ەكى-ۇش كۇننەن كەيىن قولسامارعا جارايدى...
ەكى ايەل جارىسا سويلەيدى.
— ەرتەڭ قاۋىندىقتى ۇيالاۋ كەرەك. باقشا بيەنىڭ ساۋىنىنداي، تارىققاندا ەرتە قول بەرەدى...
اقساقالدىڭ قاباعى جادىرادى.
* * *
بەكباۋىل بىلتىر كۇز نۇرىمبەتتەن ىرگەسىن ايىردى.
كيىكباي ەكى ۇلىنا ەنشى بەرگەلى ون بەس جىل وتكەن. ءبىراق وتەگەن-نۇرىمبەت تاتۋ بولدى. قىرىق جىل بويى، قىستاسا — ءبىر توبەنىڭ باۋىرىندا، قونسا - ءبىر بۇلاقتىڭ باسىندا وتىراتىن. ءقازىر بەكباۋىل قىزىلدى تاستاپ، قاراقۇمدى جايلاپ وتىر.
وتەگەن ءولدى. ونان قالعان ءتورت ۇل ەر جەتتى. باياعى تاتۋلىقتىڭ بەتىنە شىركەۋ ءتۇستى. سىرت اعايىن بەكباۋىلدىڭ بۇل ءىسىن سوعان جورامالدايدى...
بيىل قىس بەكباۋىل جىلقىسىن اقيرەكتە ساقتادى. اقبوگەتتىڭ قوپاسى قالىڭ ەدى. قىزىلدا قىستاپ قالعان نۇرىمبەت بالالارى جىلقىسىنىڭ جارتىسىنان ايرىلىپتى. بىرەۋ-جارىم ارىق-تۇراق بولماسا، بەكباۋىلدىڭ شىعىنى جوق.
كەنتتى جۇرت بىردەڭە بىلەدى ەكەن عوي. قىس قازاق سياقتى توڭىپ-شاشىراپ جۇرمەيدى. جىلى پەشتىڭ الدىندا كوڭىرسىپ وتىر. بەكباۋىل ونى كوزىمەن كوردى. قىستان بەرى قىستاۋ تۋرالى وي كوكەي تەسكەن. قولايلى جەر قاراستىردى.
كەدەي-كەپشىكپەن كورشى وتىرىپ ءسانى كەلمەس. اش الامان جۇرت... شەتكە شىققان قوزى-لاقتى قاعىپ جەپ، زىقىڭدى شىعارادى... ءبىر ءۇي ەمەس، ەكى ءۇي ەمەس، كوپ قاراقالپاقتىڭ قايسىسىمەن جاۋلاسىپ جۇرەدى. ءارى جيەن تۇتىپ قىل-قىبىرداي جابىساتىنى بار. بارىمتالاتاتىن مالى جوق، نەسى كەتسىن ولاردىڭ. باي اۋىلدىڭ داۋلەتى شايقالادى. بۇل قاراقالپاقتاردى اقيرەكتەن كوشىرۋ كەرەك...
باياعى جىلقايدار باتىر ءولىپ... سوندا مىنالارعا بىقپىرتتاي ءتيىپ، قونىسىنان ايداپ شىققاندا عوي... بەكباۋىل ناعاشىسى مامىتتىڭ كوڭىلىنە قارادى... قالىڭ قازاق اتقا قونعاندا، جالعىز شەتتەپ قالدى...
تورت-بەس قىستاۋ قاراقالپاقتىڭ اقيرەكتە نە باعىپ وتىرعانىنا بەكباۋىلدىڭ اقىلى جەتپەيدى. جاز كۇيبەڭدەپ جەر كەتپەندەيدى... كاپىرارىقتىڭ ساعاسى كەپسە قايتەدى؟
توعان بۇزۋ بەكباۋىلدىڭ ەسىنە سولاي ءتۇستى.
اقيرەك القابىن سۋ الىپ جاتقاندا، بەكباۋىل قوراسىنىڭ باسىندا ەدى. قازاق قىسىلىپ كەتسە، جەردەن باستىرما قازىپ كىرە سالادى. تام سالۋدى كىم بىلگەن. ءبىر-جار قاراقالپاقپەن سويلەسىپ كورىپ ەدى، توبە شاشى تىك تۇردى. ءبىر تام سالىپ بەرۋ ءۇشىن تورت-بەس جىلقى سۇرادى...
سالى سۋعا كەتىپ وتىرعاندا ءبالدىر كەزدەستى.
— بەس جىلقى بەرىپ قاراقالپاققا تام سالدىرعانشا، مەنى نەگە جالدامايسىڭ؟ ماعان ءبىر ات مىنگىزسەڭ بولىپ جاتىر. وتەكەم بالاسىنان اقى سۇراپ جىنىم بار ما؟ قاسىما جالبىر مەن كەلىنىڭدى الامىن. ءبىراق جاز ازىعىمىز، قىس سوعىمىمىز موينىندا بولسىن.
— ءاي، سەن بەرەكەتسىز تام سالۋدى قايدان بىلەسىڭ؟
— مەنىڭ قاراقالپاق قىزلاۋىندا ەكى جىل تۇرعانىمدى ەسىتپەگەن ەكەنسىڭ عوي. ول بىلاي، شىراعىم. — ءبالدىر شىرت ەتكىزىپ ءبىر تۇكىردى. — بەسباسبايدىڭ قويىن بەس جىل باقتىم. التىنشى جىلى قۋىپ شىقتى. اۋىل قامىستىنىڭ باسىندا، كوكتەمدە قوي قىرقىپ، ونان كەيىن جايلاۋعا كوشتى. مەن جالعىز ءۇي قالا بەردىم. جەر وت، قويدىڭ تۇگىن تارتساڭ مايى شىعادى.
سول جىلى ماقپال قىزدىڭ قاراقالپاق كۇيەۋى كەلىپ، كۇرجىباي توي قىلماسى بار ما؟ ءبالدىر سوندا جۇرگەندە، قوي لاعىپ جونىنە كەتەدى، كوكشەشەك كەلگىر، ءبىر سەركەنىڭ قىرسىعى... توق ەتەرىن ايتقاندا، قاسقىر جەگەن جەتى قوي ءۇشىن بەسباسباي جالعىز تۇيەنى تارتىپ الدى. كوشەتىن كولىك جوق، كولدىڭ باسىندا جالعىز ءۇي قالدىم. جاقىن ەل قاراقالپاقتار. جاياۋ-جالپىلاپ سوندا جەتتىك. كۇز جيىن-تەرىنگە كومەكتەستىم. قاراقالپاق سەنىڭ ناعاشىڭ عوي. ادال حالىق. ەكى جىلدا جەرگە ءبىر ۋىس تارى سەپكەنىم جوق. بىرەۋدىڭ جەرىن جىرتىسام، بىرەۋدىڭ تارىسىن قوريمىن، وراق كەزىندە كومەكتەسەمىن. العان ازىن-اۋلاق اقىم قىس ازىعىمىزعا جەتىپ ارتىلادى.
— سەن تام سالۋدى قايدان ۇيرەنگەنىڭدى ايتشى!
— مانادان بەرى سونى ايتىپ وتىرعانىم جوق پا؟ تارىسىن ورعىزعان قاراقالپاق تام دا سالدىردى. وسى قولىممەن ءۇش تامنىڭ توبەسىن جاپتىم! — ءبالدىر بەكباۋىلدىڭ تۇمسىعىنىڭ الدىندا كۇرەكتەي الاقانىنىڭ ساۋساقتارىن تاربيتتى.
بەكباۋىل ونىڭ ءبىر سوزىنە دە سەنگەن جوق.
ءبىر ات مىنگىزىپ، ءبىر تامدى قارايتىپ السا... ونىسى جامان ساۋدا بولماس ەدى.
بەكباۋىل قىستاۋلىق جەردى كاپىرارىقتىڭ ساعاسىنا جاقىن جالپاق قىراتتىڭ تۇستىك جاق باۋرايىنان تانداپ العان. سىرداريانىڭ جاعاسى. قىس جەل كوبىنە تەرىستىكتەن سوعادى. جانباۋىر جەر ىقتاسىن، جەل وتىنەن جوتا قالقالاپ تۇر.
بەكباۋىل ءبالدىردىڭ ءتورت قانات جولىم ءۇيىن قىستاۋدىڭ قاسىنا قوندىردى.
بەس تۇيە قامىس دايىن. جاقىن ماڭايداعى بوس قالعان قىستاۋلاردىڭ تامتىعىن قالدىرعان جوق. تام بىتكەننىڭ توبەسىن اۋدارىپ، ىسكە تاتىر اعاش-تاستى تاسىتىپ الدى.
بەس-التى كۇن قىستاۋدىڭ باسىندا بولىپ، بەرەكەسىز ءبالدىردىڭ جۇمىسىن باقىلادى. اعاسىنان گورى ءىنىسى جالبىر ۇسىنىقتى ەكەن. ءبىر تامنىڭ شومىن ءۇش كۇندە بۋىپ تاستادى.
قادا قاعىلدى. جالبىر شومنان ماتا توقىپ جاتىر. سونىمەن تامنىڭ قابىرعاسى دا قالقيعان. ەندى ءىشى-سىرتىن سىلاۋ كەرەك...
بەكباۋىل اتقا قوندى.
— ەرتەڭ ءۇش قوي جىبەرەمىن. جاتپاي-تۇرماي تام سالىڭدار. جالبىر توبەسىنە سالاتىن قامىس ماتانى دايىنداپ قويسىن. جىگىتتەردى ەرتىپ كەلىپ، ءبىر كۇندە جاۋىپ جىبەرەم...
كەتەرىندە ءبالدىردى قادادى.
قىس داريا بويىنا جاقىنداپ قونعان نۇرىمبەت اۋىلى قوي قىرقىمى اياقتالۋعا قاراپ وتىر ەدى. بەكباۋىل ءوزى باردى. تام سالىپ جاتقانىن ايتىپ، نەمەرە تۋىستارىن ۇمەگە شاقىردى.
— قىستان بەرى جۇرت اۋدارماي قۇرتتاپ-بيتتەپ قۇرىدىق. نۇرىمبەت قىنجىلدى. -ەرتەڭ ءبىر كۇن جايلاۋعا جىلجيتىن ەدىك.
جانقوجانى ەرىتسەيشى. باسقالارى بوسامايدى.
بەكباۋىل جانقوجانى الىپ اۋىلعا كەلدى.
وتەگەننىڭ ءتورت بالاسى، وعان قويشى-قولاڭدار قوسىلدى.
بارلىعى جەتى ادام بولىپ قىستاۋعا قۇلادى.
بەكباۋىل كەتكەلى تامعا قول تيمەپتى. ماتاسىن توقىپ بىتىرگەن جالبىر، جولىم ءۇيدىڭ كولەڭكەسىندە جاتىر. ءبىر توپ اتتى cay ەتكەندە، ەربيىپ باسىن كوتەردى.
— ءبالدىر قايدا؟
— اقيرەكتەگى قاراقالپاقتار كوشىپ جاتىر دەيدى. اعام الدىڭعى كۇننەن بەرى جوق...
— قاراقالپاقتاردى كوشىرىسە جۇرگەنى مە؟ - بەكباۋىل اشۋلاندى. - مەن تامنىڭ توبەسىن جابۋعا كەلەمىن دەپ ايتىپ كەتەم. ول قاڭعىپ جۇرەدى. ءوي، شوشقا!
ءبالدىردىڭ كەلىنشەگى ءدالدۋ جولىم ءۇيدىڭ ەسىگىنەن باسىن قىلقيتىپ تۇر ەدى. قارا كەلىنشەك ءبىر تىرجىڭ ەتىپ، بەكباۋىلعا ەرنىن شىعاردى. جانقوجا مىرس ەتتى.
ءبىر تۇنەپ، كەشكى سالقىنمەن ءۇيدىڭ توبەسىن جابادى. اۋىلدان سول ەسەپپەن شىققان جىگىتتەر، ءبالدىردىڭ ۇيىندە بەس قوندى.
تامنىڭ ءىشى-سىرتى ءبىر-بىر سىلاندى. وندا دا جالبىردىڭ كوزى تانيدى ەكەن. ءتورتىنشى كۇنى تام ۇستىنە ورلىك ءتۇستى. ماتانى قالاي قاعۋدىڭ ءجونىن بىلمەي جىگىتتەر داعدارىپ تۇرعاندا، ءبالدىر كەلدى.
- ءاي، قايدا قاڭعىپ ءجۇرسىڭ؟ - بەكباۋىل شاپ ەتتى.
- ويباي، بەكە... قۇمبازار، لايكول، تالبوگەت... ءبالدىر ءىنىڭ بەس كۇننەن بەرى ءبارىن ارالاپ شىقتى. سىر بويىندا ءبىر ءۇي قاراقالپاق قالعان جوق...
- سولاردى كوشىرىسۋ مىندەتى ساعان ءتۇسىپ پە!؟
— تالاي جىل دامدەس بولعان اعايىن. باسىنا جاماندىق تۇسكەندە قالاي قاراپ وتىراسىڭ؟ ەشنازاردىڭ جالعىز سيىرىن ارباعا جەگىپ جاتقانىن كورىپ اياپ كەتتىم. سونى بوزكولگە جاقىنداتىپ سالىپ قايتقانىم...
— جالعىز اتىندى قىزىل ماي قىلىپ... بەكباۋىل كەكەتتى.
— قىزىل ماي بولسا، سويىپ الارمىن. ءبالدىردىڭ قاي بايىعانىنا كورىنىپ بارادى؟
ءبالدىر تاجىكەلەسۋگە كەتسە، ەرتەدەن قارا كەشكە بالپىلداۋدان جالىقپايدى. ءدالدۋ كۇيىپ كەتكەندە، ەرنىن شىعاراتىن ەدى. سونىسى داعدىعا اينالىپ، الگىدە بەكباۋىلعا دا ەرنىن شىعاردى. تامنىڭ ماتاسىن قالاي سالۋدىڭ امالىن تاپپاي قينالىپ تۇرعان بەكباۋىل اقىرى جەڭىلدى.
ءالى جاز بار، كۇز بار. وسىنشا اسىققاندارىڭ نە؟ مەن بىتىرەمىن دەدىم، بولدى عوي!
ءبالدىر اۋەلى اقىل ايتتى. ونان سوڭ ءۇش قوي جەلىنىپ قويىلعانىن ەستىپ، سابىنداي بۇزىلدى. تامنىڭ توبەسىن جاباردا قازاق تۇگىل قاراقالپاقتار دا تىشقان مۇرىنىن قاناتادى ەكەن. شالاپتان باسقا ازىق جوق، مىناۋسى سۇمدىق قوي...
اقىرى بەكباۋىل اۋىلعا ادام شاپتىردى.
ەرتەڭىنە تام جابىلدى.
جانقوجا اسىلىپ جاتقان ەتكە قاراماي اتقا قوندى. اۋىل ەندىگى كوشىپ كەتتى. سونى قۋىپ جەتەدى... جول موينى ۇزاق، تۇندەلەتىپ ءجۇرىپ، جەر ۇتۋى كەرەك ەدى...
جول-جونەكەي ەكى-ۇش قاراقالپاق قىستاۋىنىڭ ۇستىنەن ءوتتى. جىلت ەتكەن جارىق جوق، يەسىز قالعان قىستاۋدىڭ قاراسىنان جانى تىكسىندى.
ءبىر كەزدە داريانىڭ ەكى جاعى سىڭسىعان ەل، تورت-بەس شاقىرىم جەر جۇرسەڭ، الدىڭنان قىستاۋ شىعار ەدى. قاراقالپاقتار قانداي قوناقجاي، قاي ءۇيدىڭ ەسىگىن اشساڭ دا، قول قۋسىرىپ قارسى الادى. پىسكەن داعاراسى دايىن... مىناۋ قازاق ەكەن دەپ جاتىرقاعان قاراقالپاق بالاسىن ءوزى كورگەن جوق...
تاتۋ ەكى حالىقتىڭ اراسىنا جىلقايداردىڭ قازاسى ءورت سالدى. ءبىر ات ءۇشىن نۇرتايدىڭ ۇرگەنىشتەن قالاي كەتىپ جۇرگەنىنە جانقوجا ءالى تاڭ قالادى. ءۇش بىردەي ازاماتتىڭ تۇبىنە جەتتى. ۇزىندا ءوشى، قىسقا دا كەگى جوق... بەكباۋىل حيۋانىڭ حانىنان كورەدى. نۇرتايدى سولار جۇمساپ، قازاق پەن قاراقالپاق اراسىنا ءورت سالعىسى كەلگەن... قۇداي ساقتاپ، وڭاي ءوشتى. ەگەر ءورت ۇشىنعانداي بولسا، حيۋانىڭ اسكەرى قۇمىرسقاداي قاپتايدى ەكەن...
جانقوجا ول ءسوزدى كوكىرەك ورايعا جوريدى. ءبىراق ىعىسقان قاراقالپاقتىڭ كوبىسى ۇرگەنىش اسقانى انىق ەدى. جاڭاداريادان دا كوشىپ جاتقاندارى بار... مىناۋ بوسقىنداردىڭ اياعى جەتكەندەرى سوندا بارىپ جىعىلادى. جانقوجا سوندا حالىقتى جيناپ العاندا، حيۋاعا نە تۇسەرىن تۇسىنبەيدى. زەكەت الاتىن — قاراقالپاق مال ۇستاپ جارىتپايدى. سونداعىسى ءۇسىرى شىعار... الدە حيۋا حانى ءبارىن ءبىر جەرگە جيناپ، قازاققا ايداپ سالعىسى كەلىپ وتىر ما؟.. جالعىز ادامدى وي باسادى. جانقوجانىڭ كوز الدىندا بەكباۋىلدىڭ قىستاۋى... الگىدە وزدەرى تامنىڭ توبەسىنە سالعان باۋ-باۋ قامىس لاپىلداپ جانىپ جاتىر... قاراقالپاق قايتا اينالىپ سوعاتىن كۇن بولسا، تالاي قىستاۋدى ءورت الاتىنى انىق ەدى.
كاپىرارىقتىڭ جاعاسىندا بەكباۋىل، لايكولدە جىلقى باتىر... داريانىڭ اياعىندا تاتىراندار مەن كۇلىكتەر قىستاۋ باسىپ جاتىر. اكەسى نۇرىمبەت ونى اقىرزامان بەلگىسىنە جوريدى. «قۋ مولادان ءۇيىڭ بولار، سارى سۋدان سىيىڭ بولار...» جارىقتىق موڭكە بي اۋليە ەكەن. سارى سۋى شاي. بۇرىن ونى قاراقالپاقتان كورەتىن ەدى. ءقازىر قازاقتاردان دا شايقۇمارلار تابىلادى... «قۋ مولاسى» تام ەكەن. بۇرىن كوشپەلى قازاق بيىل قىزىلدى جايلاپ، كەلەر جىلى قاراقۇمعا جىلجيتىن. ەندى تامدى قايدا كوشىرەدى؟
بەكباۋىلدىڭ سىر بويىندا قالعانى قالعان...
ولاي-بىلاي وتكەندە اقيرەكتەگى قاراقالپاقتاردىڭ كوكشەكولدىڭ ۇلتانىنداعى جەردى ۇلتاراقتايدان ءبولىسىپ جاتقانىن كورىپ، قازاق كۇلەتىن ەدى. ءالى سونىڭ كەرى وزدەرىنە كەلەتىن شىعار... قىستاۋ ماڭى مالدىڭ قىسقى ازىعى، بەكباۋىل وعان باسقا اۋىلدىڭ مالىن قيا باستىرا ما؟
اكەسى قىزىق... «بۇلىنگەن ەلدەن بۇلدىرگى الما» دەپ اقىرى جولاتپاي قويدى. كەنەت ەسىنە اكەسىنىڭ تاعى ءبىر قياستىعى ءتۇستى. جانقوجانىڭ جانى كۇيزەلىپ كەلەدى.
ءمۇمسىن تۇسكەلى ءتورت جىلدان استى. قۇرساق كوتەرمەي ءجۇر. اكەسى سونى ۋايىم قىلىپ، قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى ءبىر ايتادى. سوڭعى كۇندەرى شال قىڭقىلدى ءتىپتى كۇشەيتىپ، وعان ءمۇمسىن دە كونگەندەي ەدى. ءوز باسى بالا جايىن كوپ ەسكەرمەيدى. ءارى ءمۇمسىن سياقتى اسىل جاردىڭ ۇستىنە توقال الۋ...
ءبىراق شال كۇندە قىجىرتىپ قۇلاققا قۇيا بەرگەن سوڭ قيىن ەكەن. بالا تۋرالى ءقازىر ويلانىپ ءجۇر. ءبىراق جانىنداي سۇيەتىن جاس كەلىنشەگىنىڭ كوڭىلىن قيمايدى. كەشە ءمۇمسىن اياعىنان ءتيىپ، توقال جايىن ءسوز قىلدى. توقال... بالا...
وي ۇستىندە جانقوجا قالعىپ كەتكەن ەكەن. تۇسىندە ءمۇمسىندى كوردى. ءوز وتاۋى... كەلىنشەگى جاس بوسانىپ جاتقان ۇستىنەن شىعىپتى دەيدى. «ۇستا، باتىر!» ءمۇمسىن ۇسىنعان قىزىل شاقا بىردەڭەگە ءوزى قولىن سوزادى. قاراسا نارەستە، بۇتىنىڭ اراسىندا شۇمەتەيى شەلتيەدى.
ول بالانىڭ شار-شار ەتكەن دىبىسىنان وياندى.
ەر ۇستىندە بىلعالاقتاپ كەلە جاتىر ەكەن، كوزىن اشتى.
جاقىن جەردە شىرقىراعان بالانىڭ داۋىسى شىعادى.
تاڭ اتقان. اناداي جەردە دوعارۋلى اربا كورىنەدى. اربانىڭ ۇستىندە بالا جىلاپ جاتىر. كوش يەسى قارا كىسى، ونىڭ سالەمىن سالعىرت الدى. وعان قاراعان تۇنجىر كوزدىڭ جانارىندا ىزعار بار ەدى.
— اتىم ساعىندىق. اقيرەكتىڭ استىنداعى انەتەي ءبيدىڭ اۋلىنان بولامىن. جەر كەتپەندەپ، تارى ەگەتىن ديقان ەدىك. بيىل كاپىرارىقتىڭ توعانى بۇزىلىپ، كۇي كەتتى. جاڭادارياعا قاراي جىلجىپ كەلە جاتقان جايىمىز بار...
كوشىپ شىققالى ءبىر اپتا ءوتىپتى.
— داريادان وتە الماي ءتورت كۇن جاتتىق. ەل كەپ، قايىق جوق، كەزەك تيمەيدى. وسى اراعا كەشە تۇستە جەتىپ ەدىك. كولىك قوڭىر سيىر. بۇگىن ونى دا بولدىرتتىق. دالادا قالىپ وتىرعانىمىز مىناۋ...
— قۋاڭعا دەيىن كەش جەر... شولدەن قىرىلاسىڭدار عوي...
— كەشە-اق قىرىلاتىن ەدىك. ارتىمىزدان جەتكەندەردەن سۋسىن ءىشىپ جان ساقتادىق. بۇگىن قورقىپ تۇرمىن...
قوڭىر سيىر جولدىڭ جيەگىندە شەپ شالىپ ءجۇر. ىڭىر-شىعى اينالعان كارى مەشكە، كەشكە جارامايتىنى انىق ەدى.
جانقوجا اتتان ءتۇستى. تورى ايعىر مىنىسكە كونبىس جىلقى. ءبىراق ءومىرى اربا كەرمەگەن ات... سونان قورقىپ تۇر.
— مىناۋ اتتى قۇر-قۇرلاپ جەگىپ كورەيىك. قۇداي قىزىل شاقا نارەستەگە مەيىرىمى تۇسسە، كىم بىلەدى...
جانقوجانىڭ كوز الدىندا تۇسىندە كورگەن نارەستەسى تۇر. ساعىندىق جىلاپ جىبەردى.
— اتتىڭ سىرى يەسىنە ءمالىم، ءىنىم، مىقتاپ ۇستاعايسىڭ...
جانقوجا تاك-تاكتاپ تۇرىپ، تورىنىڭ موينىنا قامىت كيگىزدى. اربا سىقىرلاپ، ەكى بۇيىردەن تەرتە قىسقاندا، ات قۇلاعىن جىميتىپ وسقىرىنىپ ەدى. جانقوجا القىمىنان مىتىڭقىراپ قويدى. قايراتتى قولدى سەزىپ، حايۋان دا بولسا سەسكەنگەندەي، قايتىپ بۇلقىنعان جوق.
ات باستىققانشا جانقوجا جەتەكتەپ وتىردى.
ساعىندىق ەكى جاسار ۇلىن ارقالاپ كەلەدى. ونان ۇلكەندەۋى جاياۋ ىلەستى. حايۋانعا سەنىم جوق. بۇرىن ارباعا ءتۇسىپ كەرمەگەن ات، الا قاشسا، بالالار جازىم بولار دەپ قورىققان.
— جۋاس جىلقى ەدى. — جانقوجا ءبىراز جەر جۇرگەن سوڭ توقتادى. - وڭاي كەندىكتى. بايبىشە، ارباعا وتىر.
قاتىننىڭ قوينىندا ەمىزۋلى بالا، جۇرە الماي كەلە جاتىر ەدى.
قوڭىر سيىر اربانىڭ جەتەگىنە بايلاندى. ساعىندىق ارتىنان ايدايدى. جانقوجانىڭ قولى تورى ايعىردىڭ تىزگىنىندە، ءالى ساقتانىپ كەلەدى„
ءتۇس قىزدى. شولدەگەن بالالار ىزى-شۋ. جانقوجا تۇندە جانتورسىعىن تولتىرىپ الىپ ەدى. ءابۇيىر بولدى.
— سەن كەزدەسپەگەندە قىرىلادى ەكەنبىز...
ساعىندىق العىسىن جاۋدىرىپ كەلەدى.
كەش ءتۇن ورتاسىنان اۋا قۋاڭدارياعا قۇلادى.
ءبىر بەيتانىس ەسكى قىستاۋدىڭ ۇستىنەن شىقتى. يتتەر ءۇرىپ، ازان-قازان. ەلەڭدەپ كەلە جاتقان اتتان قورىققان ساعىندىق اربانى دوعاردى.
— ازاماتىم، راحمەت. سەن بولماعاندا، مىنا بالدار قىرىلاتىن ەدى. ساۋابىنا قالدىڭ. اپىر-اي، ساسقالاقتاپ ءجۇرىپ، ءاتى-جونىڭدى دە سۇراي الماپپىن-اۋ. قونىسىنان اۋعان ادامدا ەس قالسىن با؟ الدە قىدىرسىڭ با؟ كىم ەكەنىڭدى ايتشى؟
— وقاسى جوق، اعا، ادام جاقسىلىقتى اتاق ءۇشىن ىستەمەيدى. وندا قاسيەت قالماس ەدى. ءبارىمىز دە مۇسىلماننىڭ بالاسى، دالادا تاستاپ قالاي كەتە بەرەمىن؟
— ءاتى-جونىڭدى...
— اكەمنىڭ اتى نۇرىمبەت، ءوزىمنىڭ اتىم جانقوجا...
— كيىكبايدىڭ نۇرىمبەتى مە؟! — ساعىندىق داۋىستاپ جىبەردى. — وندا قۇدا بولدىڭ عوي. ءبىز دە قياتپىز. ەنەسەي ءبيدىڭ تۋعاندارىمىز. وتەگەندەگى اق كەمپىر اپامىز بولادى...
— اپاڭ ءتىرى. مەن سول اۋىلدان شىقتىم. بەكباۋىل جيەنىڭ قىستاۋ باسىپ جاتىر. كاپىرارىقتىڭ ساعاسىنا جاقىن جەردەن. كەشە ۇمەسىندە بولىپ، تامىنىڭ توبەسىن جاپتىق.
— نۇرەكەڭدى بىلەم. ءبىر جىلى مامىتقا ەرىپ بارىپ، ءۇش كۇن قوناق بولىپ جاتقانمىن. سەندەر بالا ەدىڭدەر. ازاماتتان ازامات تۋادى. اتىڭدى ەستيمىن. جەكپە-جەكتە نۇرتاي باتىردى ولتىرگەن سەن دەيدى عوي. سىرتىڭنان ۇركە قارايتىن ەدىك، يمان ءجۇزدى ەكەنسىڭ. ءىنىم، ءىلايىم جولىڭ بولسىن!
ساعىندىق جىلاعانداي بولىپ قوشتاستى.
جولاۋشىلار اقيرەككە جەتكەنشە ءۇش قوندى.
كۇن تال ءتۇس ەدى. شولدەپ جەتتى. تاعى دا اقپايدىڭ باسىن اينالسا، ءبىر كوش جەر. جانقوجا كوكشەكولدىڭ ۇلتانىنان اقيرەككە تىكە اسىپ تۇسۋگە كەڭەس بەردى.
— ءماستاتتىڭ تۇسى جىپ-جىڭىشكە وزەك بولىپ جاتىر. — ونى كەشەگى جولى كورىپ ەدى. — تىم تەرەڭ بولسا، اتتى ءجۇزدىرىپ-اق وتەمىز عوي.
ون كۇننىڭ ىشىندە تاسقىن سۋ ءتىپتى جايىلىپ كەتىپتى. جانقوجا ايتقان وزەك قول بولىپ شالقىپ جاتىر. جولاۋشىلار داعدارىپ، ات باسىن ىرىكتى.
— بۇل جەردىڭ توپىراعى سارى بالشىق. — ماقپال ءقاۋىپ ايتتى. — ءبىر ءۇيىققا باتىپ قالمايىق.
سەگىز ارعى بەتتە قولسامار اتىپ تۇرعان كىسىگە ايقايلادى.
— مەڭىرەۋ بىرەۋ عوي. باسىن كوتەرمەيدى.
— ا-ھاي!
— بۇل ماڭايداعى قاراقالپاقتار كوتەرىلىپ بولىپ ەدى، — دەدى جانقوجا تاڭىرقاپ. -بۇل كىم بولدى ەكەن؟
— ا-ھاي!
بۇل انەتەي ەدى. قاۋىنىن تىكتى. تارىسىن سەپتى. بۇگىن باستاپ سۋ بەرىپ جاتقان.
قولسامار ۇستاماعالى ەلۋ جىل ەكەن. ءبىر مەزگىلگە جارامادى. سونان كەيىن گۇلبازار اتتى. قانشا ايتقانمەن جاس نەمە، كۇرپىتىپ اتقاندا، سۋ سالمانى جارىپ كەتە جازدايدى.
بي ءتۇس قىزعان سوڭ ايەلدەردى ۇيگە قايتاردى. جالعىز ءوزى. ءبىر اتىزدى اشىپ قويىپ، اقىرىن اتىپ تۇر.
اتىز تولدى. ونىڭ قۇلاعىن جاۋىپ، ەكىنشى اتىزدى اشۋ كەرەك. قولساماردى قويا سالىپ، كەتپەن ىزدەدى. ايقايلاعان داۋىستى سول كەزدە ەسىتكەن. ماندايىن قولىمەن كولەگەيلەپ، ارعى بەتتە تۇرعان سالت اتتىلارعا قارايدى.
— ە، ە، وتكەل ىزدەپ ءجۇر ەكەنسىڭدەر عوي...
قازاقتار سىرتپەن كەتەدى. مىنالار وسى اۋىلدى ىزدەپ كەلە جاتقان كىسىگە ۇقساپ كوزىنە جىلى ۇشىرادى. جاڭاداريا، ۇرگەنىش... انەتەيدى ىزدەي قوياتىن كىم بار ەدى؟ جۇرتتىڭ قولى كەتپەننەن بوسامايتىن كەزى... قارتتىڭ باسى سالبىراپ كەتتى.
— بۇل ماڭاي ۇيىق. انە ءبىر تۇستان وتىڭدەر!
ءوزى دە سولاي قاراي اياندادى.
ءۇش اتتى. ورتاڭعىسى ايەل ادامنىڭ ءتۇرى. قازاقتار ەكەنىن كورىپ تۇر. سۋ تەرەڭدەپ كەتكەن ەكەن. جالى سۋ بەتىنە جايىلا ءتۇسىپ، اتتار پىرىلداپ كەلەدى.
— ماقپال، بايقا!
— مەن سۋدا بالىقتاي جۇزەم. وزدەرىڭ بايقاڭدار!
قاتەر ۇستىندە دە جاستاردىڭ ءازىلى قالمايدى. ماقپال الدىندا تۇرعان اقساقالدى انەتەيدى كورىپ، ەرىنىن تىستەدى.
— مىناۋ انەتەي بي. — جانقوجا كۇبىر ەتتى. — الدا بايعۇس-اي، بۇل كوشپەي قالعان ەكەن-اۋ...
سەگىز كوزى كورمەسە دە، انەتەيدىڭ اتىن ەستيدى. اتتىلار شالعا جامىراي سالەمدەستى.
— ە، وركەندەرىڭ ءوسسىن. - انەتەي ىرزا بولىپ، اق ساقالىن ءبىر سيپادى. — قاي اۋىلدىڭ بالاسى ەدىڭدەر، وندىرلەرىم؟
وتەگەن-نۇرىمبەتتىڭ ەسىمىنە بۇل جەردىڭ قاراقالپاعى تانىس. بي جانىكە باتىرمەن دە دامدەس بولعان... ءالى ءتىرى، ءارى تىڭ ەكەنىن ەسىتكەندە، كوزىنە جاس الدى.
— اتا، مەنى تانىماي قالدىڭىز با؟ ماقپالمىن عوي. ماساتىدان تۋاتىن جيەنىڭ...
— جانىم-اۋ، كۇرجىبايدىڭ قىزىمىسىڭ؟ اكەڭ دومالاق كولدىڭ باسىندا وتىر. ءقازىر جۇرت ونى ماقپالكول اتاپ كەتىپتى. — انەتەي كەڭكىلدەپ كۇلدى. — بىلەم عوي. جىلقايدار باتىر ولەتىن جىلى ون جاسار ەدىڭ. تاڭسىققوجانىڭ اۋلىنان كەلە جاتىپ، سىزدىكىنەن قىمىز ىشتىك. قاسىمدا ءومىرقۇل لاققى بار... وي، داۋرەن-اي!.. ونان كەيىن جابى كەلەتىن جولى تويىندا دا بولدىق...
ءبىر اۋىلدا جالعىز ەركەك. شەر تارقاتىساتىن ەشكىم جوق، شال ءىش قۇسا بولىپ ءجۇر. كومەكەيدە تىعىلعان تۇيدەك-تۇيدەك ءسوز ساعاسى اشىلعان سالماداي، يە بەرەتىن ەمەس، شال جولاۋشىلارعا شىنىمەن اقتارىلدى.
جاستار دا اتتان تۇسكەن. قىر باسىنداعى لاشىققا جاياۋ كوتەرىلىپ كەلە جاتىر. ماقپالدان باسقالارى سۋ بولعان اياق كيىمدەرىن شەشىپ، قولدارىنا الدى.
— كەمپىر، شاي قوي! — انەتەي اڭگىرلەي كىردى.
— اتاڭ سەكسەنگە كەلىپ الجىدى، شىراقتارىم. — تيپىشا كەمپىر قوناقتارعا شاعىندى. — وسى ۇيدە شاي تاۋسىلعالى ون كۇن. ونى كۇندە ايتسام، كۇندە ۇمىتادى. ءبىر ۋاقىت جەر كەتپەندەپ قايتادى دا، مەنەن شاي سۇرايدى.
ماقپال قىزىل قورجىننىڭ اۋزىن شەشتى. ماساتى شايسىز وتىرمايدى. بۇرىنعىداي شاي جىبەرىپ تۇراتىن مامىت قۇداسى جوق. ءقازىر اقيرەك ماڭايىندا ساۋدەگەرلەر دە توبە كورسەتپەيدى. سونىڭ ءبارىن ەسىتە جۇرەتىن ماقپال كۇز ءتۇسىپ، اۋىل بازارعا مال ايداتقان سايىن ءبىر دوربا شاي الدىراتىن ەدى.
قانتى بار، شايى بار، — ءبىر ەتەك بازارلىق العان تيپىشا كەمپىر قارىق بولىپ قالدى.
جىگىتتەر ەسىكتىڭ الدىندا كيىمدەرىنىڭ سۋىن سىعىپ كەپتىرىنىپ وتىر. بۇل جەردەن اقيرەك القابى الاقانداعىداي كورىنەدى ەكەن. انەتەي وتكەن-كەتكەن تاريحتى ەسكە الدى. شال اڭگىمەنى ارىدەن، ءابىلقايىر حاندىق قۇرعان داۋىردەن باستاپ ەدى. قاي توبەنىڭ باسىندا كىمنىڭ قىستاۋى قالدى، قولمەن قويعانداي ساناپ بەردى.
— ءابىلقايىر ولگەن سوڭ ۇلكەن جۇت بولعان. «الا بۇعا دەگەنشە، التىن جىعا دەسەيشى، قىزىل قانات دەگەنشە — قىزىل مارجان دەسەيشى». وسى ءسوزدى تاتىران تابەكەن بي ايتىپتى دەسەتىن ەدى. مالدان ايرىلعان قازاقتار قاراقالپاق اۋىلدارىنا قاراي ىعىستى. اتاڭ جانىكە باتىردى سول جىلى كوردىم، — دەدى انەتەي داۋسىن كوتەرە ءتۇسىپ. — جيەنەي اشاباي بي باستاعان قىرىق جىگىت اقيرەككە كەلدى. ەگىن سالاتىن جەر سۇرايدى عوي باياعى. ءۇبايدىلدا شايقى ەنەسەي بيگە ادام جىبەرىپتى. قاي كەزدە تورە تۇقىمىنىڭ نيەتى ءتۇزۋ ەدى؟ قاراقالپاق پەن قازاقتى جاۋلاستىرىپ قويىپ، قىزىعىنا قارايتىن ادەتتەرى ەمەس پە؟» قازاقتاردى بويىنا ءۇيىر قىلماسىن» دەپ سالەم ايتقان. ەنەسەيدىڭ قىرىققا شىققان كەزى.
جومارت جۇرەكتى كىسى عوي. قازاقتاردى ءوزى باستاپ اكەلىپ، ءماستاتتىڭ استىنان جەر ءبولىپ بەردى...
— قازاقتار ءسىز ايتتى دەپ ءجۇر. — سوزگە سەگىز ارالاستى. — قىرىق جىگىت ارىق قازىپ جاتقاندا، حان كورە بارىپتى عوي. قاسىنا ءسىزدى ەرتەدى ەكەن. قايتار جولى ءسىز ايتتى دەگەن ءبىر اۋىز ءسوز بار: «قىل بەلبەۋلى قىرىق جىگىت، قىرقى دا سۇر جىگىت، اسىرەسە ىشىندە، قيىق كوزدى ءبىر جىگىت» دەگەن كورىنەسىز. سول قيىق كوزدى جىگىتىڭىز كىم ەدى؟
— اشاباي بي ەدى. ءۇبايدىلدا سۇلتاننىڭ قاسىندا ون كىسى، ىشىندەگى جاسى مەن ەدىم. تورە پىكىر سۇراعاندا، جۇرت بۇگەجەكتەپ قالدى. مەن الگى ءسوزدى ايتتىم...
— اتامىز قازعان ارىق ءالى بار ما؟
— ول ءقازىر سۋدىڭ استىندا قالدى. اناۋ تۇستا، ءىزى ءالى جويىلعان جوق. قاراقالپاقتار ونى «قىرىق جىگىت» اتايدى. قازاقتار ءقادىرىن بىلە مە، ءبىر قىستان سوڭ قايتا قالىپتارىنا كەلدى. قازعان ارىق جايىنا قالدى. قايتىپ ونى ىزدەگەن قازاق جوق...
— ەنەسەي، كيىكباي قۇدا بولاتىنى سوندا عوي، — دەدى جانقوجا.
— ونىڭ راس...
شال ونان ءارى ءسوزىن ساباقتاي المادى. الدارىنا داستارقان جايىلدى. دالا قازاقتارى تامدا قامالعاندى جاقتىرمايتىنىن بىلەدى. تيپىشا كەمپىر جاز ايىندا جولى تۇسكەن قازاقتاردىڭ اس-سۋىن ءۇيدىڭ كولەڭكەسىندە بەرەتىن ەدى.
ماقپال باس بارماعى مايىسىپ، شاي قۇيىپ وتىر.
— كەسەنى قالاي ۇستاۋدى ۇمىتقان ەكەم، — دەپ كۇلەدى.
— قازاق شاي ءقادىرىن قايدان ءبىلسىن. — تيپىشا كەمپىر ەرنىن سىلپ ەتكىزدى. — شاي جارىقتىق ءدارى عوي.
— راس شىعار، شاي ىشسەم، ماڭدايىمنان تەر بۇرق ەتەدى.
— ە، ىشىڭە ىستىق سۋ قۇيىپ جاتسا، تەرلەمەگەندە قايتەتىن ەدىڭ؟
جانقوجا كۇلىپ قويدى.
جىگىتتەر بىرەۋى ءىلىپ، بىرەۋى قاعىتىپ، ماقپالدىڭ الگى ءسوزىن ءاجۋاعا اينالدىردى.
قوناقتار اتقا قونعاندا زاۋال اۋعان.
جىگىتتەر جەر جايىن كەڭەسىپ كەتتى.
كوكشەكول مەن دومالاقتىڭ اراسى ۇلكەن اڭعار ارقىلى جالعاسادى. اقيرەكتىڭ ۇلتانى قۇرعاق كەزدە، كاپىرارىقتىڭ اۋىسقان سۋى سول اڭعاردىڭ بويىمەن دومالاققا قۇياتىن ەدى. بيىل كوكشەكولدىڭ اتىرابى كوك تەڭىز، اساۋ اعىس كەڭ اڭعاردىڭ ەكى كەنەرەسىنە سوعىپ جاتىر ەكەن. جىگىتتەر تاۋ ەتەگىن جاعالاي تارتتى. اياقتارىنىڭ استى كوكپەڭبەك شالعىن، جاس بالاۋسانىڭ حوش ءيىسى اڭقيدى. اقيرەكتىڭ تۇمسىعىن اينالعاندا، دومالاقتا كورىندى. «ماقپال قىزدىڭ» اتىنداعى كول كەڭ جايىلىپ جارقىراپ جاتىر. ونىڭ وسىلاي شالقىعان كەزى ماقپالدىڭ دا ەسىندە جوق. جۇرەگى ورەكپىپ كەتتى.
— ءبىزدىڭ ۇيدەگى... وتاعاسى... سەكە! — ماقپال سەگىزگە ءوزى ءسۇيىپ قويعان ەسىمدەرىن تۇگەل قايتالاپ شىقتى. — ءبىر ءان سالشى. اۋىل ءبىزدىڭ كەلە جاتقانىمىزدى ءبىلىپ وتىرسىن...
— «ماقپالدى» ايتايىن...
— اۋەلى «ساۋلەتايدى»، اقيرەكتىڭ باسىندا ۇشار لايلىك... - ماقپال وسى ءاننىڭ وزىنە ارناپ شىعارىلماعانىنا وكىنەدى. سونىڭ كوڭىلى ءۇشىن سەگىز قاراتاۋ دەگەن ءسوزدى اقيرەك ەتىپ وزگەرتىپ ايتاتىن ەدى. جانقوجا بايقاپ قالدى.
— ءبىر كەزدەگى دومالاق ماقپال اتانىپتى. قاراتاۋ اقيرەك بولىپ وزگەردى. جەڭەشەمدە دە ارمان بار ما ەكەن؟
ماقپالدىڭ بەتىنە قىزىل بوياۋ جۇگىردى.
كورىنگەن كوكتوبەدەن كوشىڭ، ماقپال،
مىڭ قويدىڭ قوراسىنداي ءتوسىڭ، ماقپال...
— پاي، پاي، قالاي شىداپ كەلەسىڭ، جەڭەشە! وزىڭە وسىنداي ولەڭ ارناپ ايتسا، ءبىزدىڭ قاتىندار بەس كۇن تالىپ جاتار.
— جەڭەشەڭ تالىپ تا قالعان، قايتادان تىرىلگەن دە. ءقازىر قۇلاعى ۇيرەندى، سەلت ەتپەيدى. — سەگىز كۇلدى.
— ءويتىپ جالا جاپپا. قۇلاق قۇرىشىم قانباي ءجۇر. اۋىلدا «ءاۋ» دەپ داۋىسىڭدى كوتەرمەيسىڭ. ەڭ بولماسا، وڭاشادا تىڭداپ قالايىق. تاعى بىرەۋىن ايت!
— انە، بۇعان تويىم جوق...
دومبىرام ەكى ىشەكتى قۋ قاراعاي...
كۇرجىباي اۋلىنىڭ ۇلكەن-كىشىسى ەسىكتىڭ الدىندا، اقيرەكتىڭ باسىنان جەتكەن ءاندى ەستىپ، ەلەۋرەسىپ تۇر.
جولاۋشىلاپ كەتكەن جىگىتتەر اي ءجۇرىپ ورالدى.
بيىل قۇلامان اۋلى مۇعالجار تاۋىن بوكتەرلەي كوشىپ، موينى ۇزاققا تۇسەدى ەكەن. سۇراي-سۇراي ازەر تاۋىپتى. جانقوجا قۇلاماننىڭ قىزىن دا جاراتپادى، ءۇيىن دە ۇناتپادى. جاباعى شۇلعاۋ ساسىق بايدىڭ سالاق قىزى... سوندا ەسىنە ءمۇمسىن تۇسكەن... ەرتەڭىنە اتقا قوندى.
جانقوجا كۇرجىبايدىڭ اۋلىندا دا ۇزاق قوناقتاپ جاتقان جوق. اۋىلعا قايتىپ كەلە جاتىر...
ۇزاق جولدا تالاي ەل كوردى. ەسىتكەن-بىلگەنى ونان دا كوپ. ونىڭ قاباعى سالىڭقى ەدى.
حاننىڭ الدىندا قالتىراپ تۇراتىن ءداستۇردىڭ بەتىنە تۇكىرىپ، قاسقايىپ شىققان ەر سىرىم... وسىدان ون جىلداي بۇرىن ەدى. ەلەك قامالىنىڭ تۇبىندە ورىس سولداتتارىمەن بولىپ وتكەن ۇلكەن قاقتىعىستان كەيىن، جازالاۋشى وتريادتىڭ قۋعىنىنا تۇسكەن سىرىم باتىر سىر بويىنا قاراي جىلجىعان. سوڭىنا ەرگەن باي ۇلى ءبىر تايپا ەل... نۇرىمبەت شەركەشتىڭ قىزىنا سول جىلى قۇدا ءتۇستى. جيىرما جاسار جىگىت جانقوجا سىرىم باتىردى وسى قۇدالىقتىڭ ۇستىندە كوردى.
كەلەر جىلى ەرالى حاننىڭ ولگەن حابارى جەتىپ، سىرىم باتىر اتا قونىسىنا قاراي بەت الدى. حان ورداسى ورىس پاتشاسىنا ارقا سۇيەيدى. باي ۇلىنىڭ قوس وكپەسىنەن قادالعان ىستىكتەي تەكە مەن ەلەك تۇر. ەرالىنىڭ ورنىن باسقان ەسىم ورىس بەكىنىستەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، باتىردى تاعى دا قۋعىندايدى. ونىڭ اقىرى سىرىم ەسىمنىڭ باسىن الدى...
ءبىر جاعىنان ءابىلقايىر تۇقىمى، ءبىر جاعىنان ورىس «اكىمشىلىگى، — سوڭىنا شىراق الىپ تۇسكەن باتىر حيۋاعا سىرعيدى ەكەن. ەسىل ەر جات جەردە قايعىلى قازاعا ۇشىرايدى. سونى ەسىتكەندە جانقوجا بارماعىن تىستەدى...
قىر قازاعى سىرىم ءولىمىن نەشە ساققا جۇگىرتىپ ءسوز قىلادى.
ءبىر قاۋەسەت حيۋا حانى ۋ بەرىپ ءولتىرىپتى دەگەنگە سايادى. ەكىنشى بىرەۋلەردىڭ ايتۋىنشا، ءۇستىرتتىڭ شولىندە اداسىپ ولگەن... قايسىسى بولسا دا وكىنىشتى ەدى. ايتەۋىر حيۋاعا امان جەتكەن باتىردىڭ قازاق ورتاسىنا قايتا ورالماعانى انىق...
اكەسى حاندىق ءداۋىردى ءالى كۇنگە اڭسايدى. سونداعىسى باس كەتكەن سوڭ كەۋدە لاس، ەلدىڭ اۋىزبىرشىلىگىن ويلايتىن ەدى...
حاننىڭ كەسكىنى اناۋ... حالىق قامىن، ادىلەت جولىن قويىپ، ءبارى دە قارا باسىن ويلاپ ءجۇر. قازاقتان شىققان ارداقتى ەردى قۋدالايدى. ونداي حاندى حالىق قالاي سىيلاماقشى...
ءبىلىپ قايتقانى ول جاقتاعى جاعداي جان شوشىرلىق... وتى شۇيگىن جەر مەن سۋى مول قۇدىقتى ءابىلقايىردىڭ اۋلەتتەرى باسىپ العان. وردادان اۋىسقانىن جەكجاتتارىنا ۇلەستىرەدى. قارا قازاق بالاسى ءشول دالاعا ىعىسىپ جاتىر...
اق جايىقتان ور بويىنا شەيىن ورىس بەكىنىستەرى... قازاق كوشىن جاقىن وتكىزبەيدى... تۋ سىرتىندا حيۋا، قوقان، بۇحار... ءبارى دە قىلىشتارىن تاسقا جانىپ وتىر...
ورىسقا مويىنسۇنعان باي ۇلى مەن جەتىرۋدىڭ كورگەن كۇنى الگى... قوقان قولاستىنداعى ءۇيسىن، قوڭىراتتىڭ دا وڭىپ تۇرعان جەرى شامالى... انداعان دۇشپان قازاق دالاسىن جان-جاعىنان قۋسىرىپ، تىنىستى تارىلتىپ كەلەدى...
ءازىر امان وتىرعان الىم-شومەن ەدى. اش بورىلەر انتالاپ كەلىپ قالعان سياقتى... ءتۇبى اۋىز سالماي قويماس...
اڭدىسقان جاۋمەن الىسۋ ءۇشىن اۋىز بىرلىك كەرەك. بۇگىن جەر داۋى، ەرتەڭ جەسىر داۋى... ءبىرىنىڭ مالىن ءبىرى بارىمتالايدى. كۇندە قىرىق پىشاق قازاقتان قايدان اۋىزبىرلىك تابىلادى؟ شەكەسىنە تيمەي پەندە ەشتەڭە تۇسىنبەسە كەرەك...
بۇل قازاق اقتابان شۇبىرىندىدان كەيىن دە ەس جيىپ، ەل بولعان. وندا دا باسىنا قورلىق جەتكەن سوڭ بىرلىككە كەلگەن ەكەن. قارا قازاق بالاسىن الدىندا تاعى ءبىر اقتابان شۇبىرىندى كۇتىپ تۇرعانداي، جانقوجانىڭ جۇرەگى تىكسىندى.
سىردان ءوتىپ قونعان. دالادا قوندى.
تاڭ قاراڭعىسىن جامىلىپ ءجۇرىپ كەتكەن جىگىت، زاۋال اۋا جاڭادارياعا جەتتى. كۇن ىستىق. تورى ايعىر بولدىرعان. تەرلىگى مالشىنىپ تۇر. اتتى سۋىتۋ كەرەك. ءالى دە ءۇش كوش جەر جۇرەدى... ازداپ ات شالدىرىپ، سۋارىپ الماي بولمايدى.
جيدەكتى توعايدىڭ ءىشى ەدى. تورى ايعىردى قاڭتارىپ، بايلاپ قويدى. ءوزى دە بەلىن شەشتى. داريانىڭ سۋى لاي، جىلىمشى ەكەن. ءشولىن باسقان سوڭ دارەت الدى. بىلتىردان بەرى باسىنا ۇلكەندىك جەتكەندەي، ناماز وقيتىن بولىپ ءجۇر.
تۋ سىرتىندا دۇرسىلدەپ كەلىپ قالعان اتتىلاردى سەزىپ وتىرسا دا، نامازىن بۇزعان جوق. كۇبىرلەگەن دىبىستارىنا قاراپ، قاراقالپاقتار ەكەنىن ۇققان. ولار دا نامازدىڭ اياقتالۋىن كۇتكەندەي ەكەن. ونى ءسوز اڭعارىنان بايقادى.
ءۇش جىگىت. ءبارىنىڭ دە قولىندا نايزا ەدى. جانقوجانىڭ سالەمىنە جاۋاپ قايتپادى. قاراقالپاق جىگىتتەردىڭ تۇكسيگەن تۇرىنە قاراپ، باتىردىڭ ەت جۇرەگى سەسكەنەيىن دەدى.
— قايدان كەلەسىڭ؟
— سىر بويىنداعى ەلدەن...
— سىر بويىندا ەل بار ما ەدى؟
— وتتاپ تۇر!
— تۇندەگى جىلقىنىڭ يەسى وسى. اداسىپ قالعان!
قاراسۇر جىگىت جانقوجاعا زىلدەنە قارادى.
— قايداعى جىلقىنى ايتىپ تانتىپ تۇرسىڭدار؟
جانقوجا ءجونىن ايتقالى وقتالىپ ەدى. بۇلارعا ءسوز وتپەسىن بايقاپ كىدىردى. نۇرىمبەت اۋىلىن بۇل ماڭايدىڭ قاراقالپاقتارى بىلەدى. ءبىر تۇسىنىسپەستىك بار شىعار... نە دە بولسا ۇلكەندەرىمەن سويلەسۋ كەرەك...
— جاننازار، تورى اتتى جەتەگىڭە ال! جاسى ۇلكەندەۋ جالپاق سارى قاراسۇرعا بۇيىردى. — قايداعى جىلقى ەكەنىن اۋىلعا بارعان سوڭ كورسەتەرمىز. العا ءتۇس!
قارسىلاسسا جازىم قىلۋى مۇمكىن. قارا جاياۋ قالىپ، قاپىدا قولعا تۇسكەنىنە جانقوجا وكىندى. بۇلارعا كىم ەكەنىن ايتىپ بولمايتىن ەدى. قاراقالپاقتىڭ كۇنكورىسى تارى... وعان بىرەۋدىڭ جىلقىسى تۇسكەن... ءقازىر مالىن جاۋعا الدىرعاننان بەتەر، اشۋ ۇستىندە ءجۇر... تىقى مەن نۇرتاي باتىردى ولتىرگەن جانقوجانى ايامايدى...
ءۇش-تورت شاقىرىم ءجۇرىپ، جۇدەۋ قىستاۋعا جەتتى.
تۇتقىنعا تۇسكەن قازاقتىڭ حابارى زاماتتا تاراپ كەتكەن. بالا-شاعا انتالاپ جۇرگىزبەيدى، ۇلكەندەر دە شىعىپ جاتىر،
— بالالار، توقتاي تۇرىندار!
جاسى جەتپىسكە تاقاعان قارا شال الدارىنان كەس-كەستەيدى. اپىر-اۋ، مىناۋ... ءبىر جەردە كورگەن ادامى سياقتى عوي...
— ەي، سەن نۇرىمبەتتىڭ بالاسى ەمەسپىسىڭ؟
تانىپ قالدى! كارى قاقپاس قۇرتتى-اۋ. جانقوجا ەندى جالتارا المادى.
ايداپ كەلگەن ادامدارى كىم ەكەنىن ەسىتكەندە، سوڭىنداعى جىگىتتەر ەلەۋرەسىپ قالدى. جاننازاردىڭ ءتۇسى بۇزىلدى.
— نۇرتايدى ءولتىردىڭ، تىقىنىڭ باسىن الدىڭ. قاراقالپاقتىڭ قانىنا ءالى تويا الماي ءجۇر ەكەنسىڭ، جانقوجا. ەندى كەلىپ ەگىنىنە جىلقىڭدى جاباسىڭ! كانە، سويلەپ كور!
— ءتايت ءارى! — قارا شال وعان جەكىردى. — نۇرىمبەتتىڭ جىلقىسى ەگىنىڭدى قاشان ءبۇلدىرىپ ەدى؟ جانقوجا نۇرتاي مەن تىقىنى قازاق پەن قاراقالپاقتىڭ قان مايدانىندا ەلتىردى. جەكپە-جەكتە ءولتىردى. جاسىرىنىپ كەلىپ، جىلقىسىن تارىعا جاباتىن كىسىڭ بۇل ەمەس! — سونان كەيىن جانقوجاعا بۇرىلدى. — مەنىڭ اتىم قوجامۇرات. نۇرتاي بۇلىك شىعاراتىن جولى سارمان ك،وسادا جاتقان قازاقتاردىڭ تۇتقىنىنا تۇسكەنمىن. سەنى سونان بىلەمىن. جىلقامان باتىر استىما ات مىنگىزىپ قايتارىپ ەدى.
قوجامۇراتتى قايدا كورگەنى جانقوجانىڭ ەسىنە جاڭا ءتۇستى. ەندى عانا شەشىلىپ، جول ءمانىسىن ايتۋعا كىرىسكەن.
سول ەكى ارادا ءبىر جەڭى كيۋلى، ءبىر پيالعايى سۇيرەتىلىپ بىرەۋ كەلە جاتقان. ساعىندىق ەدى. قازاقتىڭ ءبىر باتىرىنىڭ قولعا تۇسكەنىن ەستىپ، ۇيىنەن جۇگىرە شىققان. تۇندەگى جىلقىلار ساعىندىقتىڭ تارىسىن كوبىرەك ءبۇلدىرىپتى... كىم ەكەنىن كەرىپ، بەتىنە تۇكىرگىسى كەلدى...
— ءاي، ءاي، مىناۋ جانقوجا عوي! — ەكى قولىن بىردەي ۇسىنىپ كەلە جاتىر. — امانبىسىڭ، شىراعىم. جامان اعاڭدى تانىدىڭ با؟ — دەپ ىرجيىپ كۇلەدى.
— تانىدىم، ساكە...
جاننازار قىسىلدى. اكەسى راس ايتقان سياقتى. اق بوز اتتى قاقپالاپ، جۇرتتىڭ ورتاسىنان شەتتەي بەردى.
— ۇيگە ءجۇر، اينالايىن. جەڭگەڭنىڭ قولىنان شاي ءىش. — ساعىندىق جانقوجانى جەتەكتەي جونەلدى.
جاننازار قوجامۇراتتىڭ بالاسىنىڭ ۇلكەنى ەكەن ەكەۋى ساعىندىقتىڭ ۇيىندە تانىستى.
سارشاتامىز تۋىپ، تارىنىڭ باس الىپ تۇرعان كەزى. اش الامان حالىق قۋانىپ وتىرعاندا، بۇگىن تۇندە ەگىنگە جىلقى تۇسەدى. بۇرىن-سوڭدى قازاق جىلقىسى بۇل وڭىردە كورىنگەن ەمەس. جاقىن ماڭدا اۋىل دا جوق... جىلقىنىڭ ءىزىن كەسكەن جىگىتتەر قۇمعا كىرگىزىپ قايتادى...
— ءبولىنىپ قالعان ەكى بايتالدى ۇستاپ وتىرمىز، - دەدى قوجامۇرات جاي-جاعدايدى تۇسىندىرە كەلىپ. بۇلدىرگەن جەرىنە قاراعاندا كوپ جىلقى. ادەيى ايداپ سالىپ، تان الدىندا دۇركىرەتە قۋىپ اكەتكەن سىڭايى بار. ايتپەسە، ەكى بايتال ۇيىرىنەن ءبولىنىپ قالماس ەدى.
جانقوجا بايتالداردى كورگىسى كەلدى. ءوز اۋلىنىڭ تاڭباسى — جىلقىنىڭ ون قۇلاعىن تىلەتىن ەدى.
ءبىراق بايتالداردىڭ تاڭباسىن تانىدى. وڭ جاق جامباستىققا قىزدىرىپ باسقان تاعانىڭ ءىزى... اي تاڭبا... قۇتتىقتىڭ ىشىندە وزدەرىنە نەمەرە-شوبەرە تۋىس بولىپ سانالاتىن كەنجەعۇل اۋلىنىڭ تاڭباسى ەدى... ايتا الماي ءمۇدىرىپ تۇر.
— بىزدىكى ەمەس...
ساعىندىقتىڭ ۇيىنەن شاي ءىشتى. جاڭادارياعا كەلگەلى شارۋاسى جوندەلىپتى. قوڭىر سيىردىڭ قاسىندا قىزىل قاشار تۇر ەدى.
باياعىداي ەمەس، قارا قاتىن دا اجارلى. ساعىندىقتان اۋمايتىن قارا بالانى سۇيرەلەپ الىپ كەلدى.
— نەدەن قورىققانىڭ، اعاڭ عوي، — دەيدى كەيىپ. — مىناۋ سونداعى ۇلىم. سەن بولماعاندا جولدا ولەتىن ەدى...
ساعىندىق جاعدايىن ايتىپ وتىر. بۇل اۋىلدا قياتتار جەتى ءۇي ەكەن. وعان جىلۋ جيناپ بەرىپ، قاتارعا قوسىپتى. ءقازىر قىستاۋداعى ءۇي سانى جيىرمادان اساتىن كورىنەدى. ساعىندىق انەتەيدى ەسكە الىپ قىنجىلادى.
— بيىل كۇزگە قاراي كوشىرىپ السام دەپ وتىر ەدىم. كەشەگى جىلقى ازعانتاي تارىنى ءبۇلدىرىپ كەتىپ...
قاراقالپاقتار حيۋا حانىمەن استىرتىن ءسوز بايلاسىپ جاتىر ەكەن دەگەن ءسوز بار... جانقوجا سونى سۇرادى.
كوكتەمدە بۇل جاقتاعى ەل ءبىر دۇرلىگىپ باسىلىپتى. قاراقالپاقتاردىڭ الدى جاڭادارياعا قاراي شۇبىرعاندا، ونى قازاقتاردىڭ تاعى ءبىر زورلىعىنا جورىپ، كوپشىلىك قوبالجيدى. الگى الىپ قاشتى حابار سول تۇستا شىقسا كەرەك...
— بۇل قىستاۋداعى جۇرت شارۋا باققان ديقاندار. ونداي داۋ-شاردا جۇمىسى جوق. بالەنىڭ باسى قايدا دا داۋلەتتى بيلەر عوي. ورىنباي سياقتىلار ەلدى بۇلدىرەدى. حيۋاعا شاۋىپ جۇرگەنىن بىلمەيمىن. ءبىراق ات سۋىتقاندار بولدى. سىر بويىنا تۇسكەن قازاق قىستاۋلارىن ورتەپ قايتامىز دەپ جەلىككەندەردى دە كوردىك. ءبىراق مومىن ەل قوزعالعان جوق. ارتىنان ءبارى باسىلدى عوي...
ساعىندىقتىڭ ءسوزى كوپتەن كوكەيىن تەسكەن ءبىر سۇراعىنا جاۋاپ تاۋىپ بەرگەندەي، جانقوجا ويلانىپ وتىر. قۇتتىق ىشىندە بۇلىك باسى كەنجەعۇل بالالارى... قوجامبەردىدە ءبايدىلدا بولسا، ماتىعۇلدا بالە-جالا نۇرىباي بالاسى تاۋىردەن ءوربيدى. جاقايىمدا تولىباي مەن بەسباسبايدىڭ اتى شىعادى. ايدەربەكتە جانىكە-سارى بالالارى... ءبارى دە رۋ باسى بيلەر، باتىرلار... قايدا ەل اراسىنا ىلاڭ سالىپ، ءورت تاستايتىندار دا سولار... بارىمتادان مال جيادى. شىن شارۋا باققان ادامعا تىنىشتىق كەرەك. بۇل ماڭايداعى شەكتىدە تاڭسىققوجادان وزعان بايدى ءوز باسى بىلگەن ەمەس. ءبىراق داۋ ۇستاپ، ورتاعا تۇسكەن جەرى جوق. وندا اناداي كوپ مالدى ۇستاپ وتىرا الماس ەدى...
جانقوجا اتقا قونىپ جاتىپ ساعىندىققا ءبىر ءسوز ايتتى.
— اعايىندارىڭا سالەم ايت. جاننازار اناۋ ەكى بايتالدى الىپ، ەرتەڭ ءبىزدىڭ اۋىلعا بارسىن. جىلقىلاردى تاپتىرىپ بەرەم!
ساعىندىق اڭىراپ قالا بەردى.
شىقىماننان شىققاندا تاڭەرتەڭ ەدى. كۇن باتا قامىستى كولىنىڭ باسىنا قۇلادى.
بەس جىلقى، ءتورت تۇيە، ءۇش ءجۇز قوي... تۇيە باسى جيىرما بەس قوي، جىلقى تۇياعى جيىرما قويدىڭ ەسەبىنە ءجۇردى. وعان ءۇش ءجۇز قوي قوسىلعاندا اقيرەكتىڭ قۇنى وتەلەدى.
قوس اعاسى باركەلەت. قالعان ۇشەۋىنىڭ جاسى ۇلكەنى بوگەنبايدىڭ شالقارى ەدى. بيشىگەش ءيتىعۇل ەردى. تاڭسىققوجا قوي ايداسۋعا ون ءبىر جاسار بۇيرانى قوستى. كۇلىك ىشىندە اقپان اتالىعىنان. ءوز اۋلىنىڭ سىباعاسىنا تيگەن وتىز قويدى ايداسىپ كەلگەن. ەندى قاراقالپاق ءبيدى كورىپ قايتادى.
ءيتىعۇل كۇڭكىلدەپ ءجۇر. بار ازىق ەكى مەس قىمىز ەدى. ال ماڭايدا اۋىل قاراسى كورىنبەيدى.
— ون مىڭ قويدى ايداي الماي ءجۇرىپ... ازىققا ءبىر توقتىسىن دا قيمايدى. ەندى قۇم وبامىز با؟
— ءبىر توقتىنى سويىڭدار!
— بارعاسىن ساناپ بەرمەيمىز بە؟! — شيكىل سارى شالقار شىر ەتتى. — ءبىر قويدى جانىڭنان تولەيسىڭ بە؟
— قىسىلىپ كەتسەك، كۇرجىباي قۇدادان الامىز.
جاسى ۇلكەندەر قاجاسىپ جاتقاندا، ءيتىعۇل قۇيرىعى دەرمەندەي قارا توقتىنى الىپ ۇردى. اياعى بايلاۋسىز ەدى. تاماقتان ورىپ جىبەرگەندە، جان ۇشىرعان توقتى تۇرا قاشتى. ءيتىعۇل دالبالاقتاپ ىزىندە بارادى.
پىسىق بۇيرا شاقپاق شاعىپ، توزعاق تۇتاتتى. ءيتىعۇل توقتىنىڭ قارنىن ارشىپ، ەتتى جىلىك-جىلىگىمەن سونىڭ ىشىنە توعىتىپ جاتىر. بۇل كەزدە ءبىر ارقا قارا بۇتا جانىپ ءبىتىپ، قىپ-قىزىل قوزداپ تۇرعان. ءيتىعۇل تاماق قامداۋعا ۇستا. قوزدى اۋدارىپ جىبەرىپ، استىن شۇقىرلاپ، قارىندى سوندا كومدى. ۇستىنە قىزىل شوقتى جوتالاپ ءۇيدى. جان-جاعىنا سيىردىڭ قۋ تەزەگىن قالاپ قويدى.
باسقا جۇرت ءبىر تويعانىنا ءماز، جالعىز شالقار قاشان كوزى ۇيقىعا كەتكەنشە قارا توقتىنى جوقتادى.
تاڭ اتتى. ءبارى دە ۇيىرىنەن ايرىلعان، قوزىسىن قالدىرعان قوي، ازان-قازان ماڭىراعان داۋسى دالانى باسىنا كوشىردى.
جىگىتتەر جولعا ءتۇستى. قارا توقتىنى ايتا-ايتا شالقاردىڭ دا جاعى تالعان. باركەلەت بىلق ەتپەيدى.
تەمىرشى تاۋى كورىندى. بەرگى جاق باۋرايىندا قىرىق-ەلۋ قوي جايىلىپ جاتىر. باركەلەت ات باسىن سولاي بۇردى. قوي شەتىندە تىريعان ارىق قارا شال، ماڭدايىنا كۇن سالا قارايدى. بەلىنە اق ساباۋ قىستىرىپتى.
— اسسالاۋماليكۋم!
باركەلەت شالدى تانىپ تۇر. اتى — كارىپ. بيىل شومىشكولدى قىستاعان ون شاقتى ءۇي اردانا بار ەدى. بىلتىر كۇز سىر بويىنا ەرتەلەتىپ قۇلاعان اۋىل تۇيەدەن قول جۋادى ەكەن. شوپتەن تاپقان. قىس جۇت بولدى. ازعانداي جىلقىدان تاعى ايرىلادى. اۋىلدا بۇت ارتار كولىك جوق. كوكتەمدە تاسارىقتىڭ باسىنا جۇرت اۋىستىرىپ قونىپ، ونان ءارى جىلجي الماي وتىرىپ قالعان-دى...
باركەلەت جول ءمانىسىن ايتتى. اقيرەكتىڭ وتەۋىنە شىعارىلعان بەس ءجۇز قويدىڭ ءبىر توقتىسى جول بويى قارىنعا ءتۇستى. كارىپتەن قارىزعا قوي سۇراپ تۇر.
كەڭ پەيىل شال كونە كەتتى.
جىگىتتەر ءماز بولىپ قالدى. كارىپ بەرگەن ءبىر قوي ءجۇز جىلدان كەيىن الدارىنان شىعاتىنىن، اقيرەكتى مەنشىكتەنگەن التىنباي-كۇلىكتەن اردانانىڭ بولىسى الدانازار جەر داۋلايتىنىن، اقىرى ءماستاتتى الىپ تىناتىنىن بۇلار ءبىلىپ تۇرعان جوق.
بۇلدىرگى
كوكتەمدە ءماستاتتىڭ باسىنداعى انەتەيدىڭ قىستاۋى ورتكە كەتتى. باركەلەتتىڭ قاتىنى باس-سيراق ءۇيىتىپ، وت سودان قاشادى. بىر-بىرىنە تىعىلىسىپ وتىرعان ءۇش-تورت ءۇيدى ۇيپا-تۇيپا قىلىپ وتە شىعادى.
قازاقتىڭ ارقاسى كەڭىسكە تۇسسە قۇدايىن ۇمىتاتىنى راس. اقيرەكتى ساتىپ العالى ءتورت جىل، التىنباي-كۇلىك ات ءىزىن ءبىر سالعان جوق-تى. قىس جايلى بولدى. سىر بويىن جايلاعان تۇيەنىڭ شوپتەن تاباتىنى بار. جاز ايىندا موينىن ۇزاققا سالىپ، وزدەرى دە جولامايدى.
وتكەن قىس دوڭىز ەدى. قاراشادا قار باستى. ەكى كۇننىڭ بىرىندە اق تۇتەك بوران، قىستاي كوز اشتىرعان جوق. قىسىلعان كەزدە اقيرەكتى ەسكە الدى. الىس كوشىپ مۇعادجار اسقان التىنبايلار سىر بويىنا قاراي دۇركىرەي كوشتى.
مالدىڭ كوبىسى كوش-جونەكەي قىرىلدى. بىرەۋ-جارىمىن كوكشەكولدىڭ قوپاسى جۇتتى...
انەتەي كوشكەن جىلى كۇزدە قىستان جۇتاپ شىققان تورت-بەس ءۇي قۇرماناي كاپىرارىقتىڭ ساعاسىن قايتا بوگەيدى. كەلەر جىلى استىقتىڭ استىندا قالعان. جەر ەمشەگىن ءبىر ەمىپ كورسە، تاڭدايىنان كەتپەيدى. قۇرمانايلار كوكشەكولدىڭ جاعاسىنا ءۇش جاز قاتارىنان ەگىن سالدى. تاسقىن ورنىندا قالعان سۋ دا بىرتە-بىرتە تارتىلىپ، ءار جەردە ويدىم-ويدىم كولشىك جاتقان. قالىڭ قوپانىڭ اراسىنداعى كۇرتىلدەك مۇز، كۇن جىلت ەتكەننەن بوساي باستادى. تالعاجاۋ ىزدەپ قاڭعالاقتاپ جۇرگەن جىلقى اقساق ويىلىپ، اجالىن سۋدان تاپتى.
بىرەۋدە اياق ىلاۋ قىلار كولىك جوق، بىرەۋدە تاڭدايعا تارتار ساۋىن جوق، التىنبايلار داعدارىپ وتىر.
— تارى سالۋ كەرەك...
بۇل اقىلدى باركەلەت ايتتى. اقيرەكتىڭ استىندا قۇرمانايلار تارى سالىپ جۇرەتىنىن بىلەدى ەكەن.
باركەلەت ەكى تۇيە، ءبىر جىلقى جەتەلەپ، جاڭاداريا بويىنداعى قاراقالپاقتارعا اتتاندى. جىلقىسىن تارىعا ايىرباستاپ، ەكى تۇيە استىق الىپ قايتتى.
قاراقالپاقتاردىڭ جەردى قالاي جىرتىپ، تارىنى قالاي سەبەتىنىن كوزىمەن كورىپ كەلدى. بەس-التى جىگىت جيناپ، جەراعاش شاپتىردى. قايىردىڭ تالىنان مويىنتۇرىق جوندىردى.
كوكشەكولدىڭ ۇلتانىندا سۋ تارتىلىپ، ءار جەردە ءىرىندى كولشىك جاتىر. تارى سالاتىن جەر بەلگىلەندى. جىگىتتەر كاپىرارىقتىڭ كوزىن اشىپ، قاربالاس قيمىل باستالدى.
قۇرالايدىڭ سالقىنى ءتۇسىپ، استاڭ-كەستەڭ داۋىل سوقتى. بىجىپ تۇرعان كۇن تابان استىندا سۋىتتى. ساتىر-سۇتىر جاڭبىر جاۋدى. بيداي باتىر ۇيدە، قيدىڭ شوعىنا قاقتالىپ راحاتتانىپ وتىر ەدى. ءيتىعۇل كىردى.
— باتىر-اۋ، اقيرەكتەن ايرىلدىق قوي! قۇرمانايلار جابىلىپ جاتىر! — اسىپ-ساسىپ سويلەگەندە، اۋزىنان تۇكىرىگى شاشىرايدى.
بوس جاتقان جەردى اعايىننان قىزعانۋ قازاق سالتىندا جوق. اقيرەكتە قۇرمانايلاردىڭ ەگىن سالىپ جۇرگەنىن ەسىتىپ وتىرىپ، ءسوز قىلعان جان جوق. بيىل وزدەرى كەلىپ وتىر...
— باركەلەتكە ايتشى. بارىپ كەلسىن.
باركەلەت بەلدەۋدە بايلاۋلى تۇرعان قارا بيەنى مىنە شاپتى. قۇندىز تۇكتى قارا قۇلىن شۇرقىراي كىسىنەپ سوڭىندا قۇلدىراپ كەلەدى. كوپ جىلقىدان قالعان جالعىز تۇياق قارا بيە ەدى. ءبىر اپتا بۇرىن امان-ەسەن قۇلىنداپ، باركەلەتتى قاتتى قۋانتتى. باسقا كولىك جوق، جەراعاشقا وسى قارا بيەنى سالادى. باركەلەت ارقانداپ باعىپ وتىر.
قۇرمانايلار تۇندە كەلگەن سياقتى. جاڭبىر كەشە باسىلدى. سونى كۇتىپ كىدىرگەن عوي. ءبىراز جەر جىرتىلىپ قالىپتى...
ءقازىر تۇسكى استىڭ قامىندا ءار جەردە لاۋلاتىپ جاققان وت كورىنەدى. اتتار جايىلىپ ءجۇر.
باركەلەتتىڭ كوزى جۇرتتان وقشاۋ تۇرعان قابانبايعا ءتۇستى. بيىل جۇگەنىن ۇستاپ قالعان بايدىڭ ءبىرى سول. ءبىراق بايدىڭ بالپانى قالمايدى. قامشىسىن بەلىنە قىستىرىپ، باركەلەت جاقىنداعان سايىن، شالقايا تۇسەدى. بۇرىنعى شەرميگەن قارىن جوق، بايدىڭ قۇر شالقايعانى جاراسپاي تۇر.
— اسسالاۋمالايكۇم، ىسكە ءسات! — باركەلەت داڭعىرلاپ سويلەي كەلدى. — قابەكە، ەرتەلەتىپ كىرىسكەن ەكەنسىڭدەر، ءا؟
— شابان ۇيرەك بۇرىن ۇشادى...
— قۇرەكەم بالالارى، مىنالارىڭ اسىعىستىق ەكەن. جەر يەسى بار ەمەس پە؟ اۋەلى الدىنان ءوتىپ، سوسىن كىرىسكەندە دە كەش قالماس ەدىڭدەر عوي. — باركەلەت ءتۇسىن سۋىتتى.
— جەردىڭ يەسى ۇرگەنىش اۋىپ كەتكەن جوق پا؟ ەندى سوندا ساندالۋىمىز قالعان ەكەن عوي! — قابانباي كوزىن ەجىرەيتتى. - سەن ءوزىڭ قايدان شىقتىڭ؟
— Ay، قابەكە، ولاي كەتىسپەيىك. ءبارىمىز ءبىر ورىستىڭ بالاسى، توقالدان تۋعان ەشكىم جوق... — باركەلەت ادەيى ايتىپ تۇر. ايدەربەك بايبىشەدەن جالعىز بولعاندا، ەسەنالى-بولەك توقالدان تۋاتىن ەدى. — ال اقيرەكتىڭ يەسى ايدەربەك. انەتەيدەن ساتىپ العانىمىزعا قۇداي كۋا...
— جالاڭاياق انەتەي اقيرەككە قايدان يە بولىپ ءجۇر؟ ءبىز ونى ەنەسەيدەن الىپ قالعانبىز! — قابانباي كۇركىرەدى.
— سۇيەگى قۋراپ قالعان ەنەسەيدى العا تارتىپ قايتەسىڭ. بالاسى بەسباسبايدان قامشى جەپ، باسىمەن قايعى بولىپ كەتكەن جوق پا ەدى؟ كوپ بولسا، جەكجاتتىعىڭدى بۇلداپ تۇرعان شىعارسىڭ. ەنەسەيگە ءبىز دە ءبىر قىز بەرىپ وتىرمىز...
قابانباي بەكباۋىلدىڭ ۇيرەتكەن ءسوزىن ايتتى. باركەلەت جابىعا ۇزاتىلعان توپىنىڭ قىزىن الدىنا تارتقاندا، اقىلسىز باي توسىلىپ قالدى.
— ءاي، بالا! — ءسوز تاپپاعان قابانباي شارت كەتتى. — كوپ وتتاماي، اۋىلىڭدى تاپ! قۇرماناي سوقاسىنىڭ ءتىسى تيگەن جەردەن ايرىلمايدى. بيداي باتىرعا سالەم ايت!
— جارايدى. ءبىر ءسوزىڭدى قالدىرماي جەتكىزەرمىن!
باركەلەت شوقىتا تارتتى.
بيداي باتىر تەز بەيىل كىسى، اقىلىنان اشۋى بۇرىن كەلەتىن. اۋىلدى جاۋ تيگەندەي قىلىپ، جىگىتتەردى اتقا قوندىردى.
— ءقازىر ءتۇرىپ ايداپ شىعامىز!
— وزدەرى قىرىق-ەلۋ ادام كورىنەدى. — ءيتىعۇل قالتىراپ تۇر. - ات-كولىگى ساي، جازىم قىلىپ جۇرەر...
— وي، اۋزىڭدى ۇرايىن، قورىقساڭ كەلىننىڭ قوينىنا كىر!
— قورقىپ تۇرعان مەن جوق. ءسىراداعىسىن ايتامىن عوي. ەڭ بولماسا، جاقىن جەردەگى كۇلىك پەن اردانا-تاتىرانعا حابار بەرەيىك. كىشكەنە تۇگەل كوتەرىلسە، ازعانتاي التىنبايدى ءتۇتىپ جەر. قۋىپ تاستادى ەكەن دەپ كەتە بەرەدى مە؟ كۇش كورسەتسەڭ، ولار دا اعايىنعا ات شاپتىرادى.
— وسىنىڭ ءسوزىنىڭ جانى بار. قامسىز وتىرىپ بولماس. جانىكە باتىرعا ادام جىبەر، بەكە. — باركەلەت اقىل ايتتى.
بىلتىر جاز ورتاسىندا تاڭسىققوجا دۇنيە سالدى. اعايىنعا قايىرى مول اقساقالدى ەسەنالى-ايدەربەك تۇگەل سىيلايتىن ەدى. ەت جاقىن تۋىسى ءالىقۇلعا قاراعان التى-جەتى اۋىلدىڭ ازاماتى جانازاعا قاتىستى. اقساقال ءولىمى اعايىن ءۇشىن ۇلكەن سىن... جەتىسى بار، قىرقى بار... ودان سوڭ ءجۇزى كەلەدى... اس بەرىلەدى... وسىنداي اتاۋلى كۇندەردەن ءالىقۇلعا قاراعاندار قالىس قالىپ بولمايدى. جانىكە بيىل قاراقۇمعا قاراي جىلجىپ، كوكقاباققا قونعان...
بيىل باتىردىڭ سوڭىنداعى اۋىلدار كوپ شىعىندالدى. ونداي كەزدە قۇدايدان تىلەۋ سالتىندا جوق، جانىكە-سارىنىڭ تەنتەك ۇلدارى جۇتتا كەتكەن ەسەسىن كورشىلەرىنەن قايتارادى. باقا باستاعان جەتى جىگىت كەيىندەپ قالا بەرگەن. مويىنقۇمدا وتىرعان ۇلى ءجۇز اۋلىنىڭ ءبىر بولەك جىلقىسىن كوتەرە ايداپ كەتتى...
وسىدان ءبىر اپتاداي بۇرىن تاڭسىققوجانىڭ ءجۇزى بەرىلدى. بيداي باتىر بارىپ قايتقان. سىرلىبايعا قاراعاندار سىڭىرتەكتى قۇدىعىنىڭ باسىندا، كوشۋگە دايىن، قاناتتارىن قومداپ وتىر ەدى. جانىكەنىڭ كوكقاباقتا ەكەنىن سوندا ەسىتتى. بۇل جەردەن جەتى كوشتىك جانىكەگە حابار تيگەنشە قاشان... ءبىراق ءيتىعۇل توندىرە سويلەيدى.
— بيداي اعا، استىما ساندالكوكتى بەرگىزشى. كوكقاباققا ەرتەڭ-اق جەتەيىن! كورىپ جۇرگەن جەر عوي...
— ساندالكوك وزىمە دە كەرەك بولىپ تۇر-اۋ...
— جانىكەگە حابار تيگىزەر بولساڭ، ساندالكوكتى مىنگىزەيىك، — دەدى باركەلەت. — اۋەلى شىقىمانداعى تاڭسىققوجاعا باراسىڭ. دايراباي مەن دۇيسەنباي جىگىتتەرىن الىپ جەتسىن. ساندالكوكتى سول جەردەن بەرى قايتار. تاڭسىققوجانىڭ جىلقىسى جەتەدى. جامانقۇلدان ءبىر جۇيرىك سۇراپ ءمىن!
ساندالكوكتىڭ ۇستىنە شىققاندا ءيتىعۇلدىڭ كوزى جايناپ كەتتى. اقيرەكتىڭ باسىنا كوتەرىلگەن جەردە، ارتىنا ءبىر قاراپ ەدى، قاراسى قىرىق-ەلۋدەي ادام، ءوز اۋلىنىڭ جىگىتتەرى قۇرمانايلار جاتقان كوكشەكولدىڭ ۇلتانىنا قاراي، شوقىتا شاۋىپ بارادى ەكەن. ءيتىعۇل ساندالكوككە قامشى باستى.
قابانباي باركەلەتتىڭ اشۋمەن كەتكەنىن بىلە تۇرىپ، التىنباي جاقتان ءقاۋىپ كۇتكەن جوق، ات توبەلىندەي ايدەربەك... ەكى مىڭ ءۇي كىشكەنەگە قارسى تاياق كوتەرەتىندەي قاۋقار ولارعا قايدان ءبىتىپ ءجۇر؟ بايدىڭ كەۋدەسىندە استامشىلىق بار ەدى. كوپ بولسا، بيداي باتىر كەلەر. قابانباي وعان باسقاشا مىنەز كورسەتەدى. ەسەنالى-ايدەربەك اعايىن... اقيرەك ءۇشىن قىرىلىسىپ جاتقانى ۇيات... اقساقالعا سالعاندا دا قۇرمانايدىڭ ەڭبەگى بار ەمەس پە؟ كاپىرارىقتىڭ توعانىن قايتا تۇرعىزىپ، سۋ الىپ كەتكەن جەردى قۇرعاتىپ وتىر. الگىدە سول ءسوزدىڭ اۋزىنا قالاي تۇسپەگەنىنە قابانباي ەندى وكىندى.
ساسكەدەن بەرى موينى بوس اتتار تىڭايىپ قالعان. جىگىتتەر اپىل-عۇپىل اسقا وتىردى.
— ويباي، التىنبايلار!
ايقايلاعان ءبالدىر ەدى. شابدار اتتى تەپەڭدەتىپ، كوپشىلىككە ەرە كەلگەن. ءوزى اتتىڭ باسىن جەتەلەيدى، جالبىر جەراعاش ۇستايدى. تاڭەرتەڭنەن بەرى بۇلار دا قىبىرلاپ جەر تىرنالاعان تولىپ ءجۇر...
ساتىرلاعان اتتىلاردى كورگەندە شىلبىر قولىنان ءتۇستى.
— اتتان، اتتان!
قابانباي بارقىراپ جاتىر. اتى اناداي جەردە بايلاۋلى تۇر ەدى. ىرس-ىرس سوندا جۇگىردى. قاپەرىندە تۇك جوق، اس ءىشىپ وتىرعان جۇرت قاپەلىمدە ساسىپ قالعان. كوڭىلى زەرەكتەرى اتقا جۇگىردى. ءبىرسىپىراسى قاي جاقتان جاۋ كەلىپ قالعانىن ءوزى دە تۇسىنىڭكىرەمەي، اڭقايا قاراپ تۇر... ساتىرلاعان اتتىلار ۇستىنە كەلىپ قالعان كەزدە عانا ەستەرىن جينادى. ءبىراق ات ۇستاپ ءمىنىپ، قارسى ايقاسۋعا كەش ەدى.
ءبالدىر قالىڭ قوپانىڭ ىشىنە زىپ قويدى.
جالبىردىڭ ميىنا تۇك كىرگەن جوق. باركەلەت كەلدى. قابانبايمەن كەرىستى. ۇلكەن ادامدار كەرىسە بەرەدى. ونداي-ونداي جالبىردىڭ ويىنا كىرىپ شىقپايتىن شارۋا ەدى. جۇرت اسىپ-ساسىپ جاتقاندا، ول جەراعاشىن ۇستاعان كۇيى، اناداي جەردە اڭتارىلىپ قالعان. تابان استىندا ءبالدىر اعاسىنىڭ قايدا جوعالعانىن دا بىلمەيدى. مىنا جۇرت التىنبايلاردى بۇگىن كورگەندەي، ساسقاندارىنا جول بولسىن...
جالبىر قالىڭ جاۋدىڭ قارسى الدىندا تۇر ەدى. ءبىر جالپاق سارى سويىلىن باسىنان اسىرا ۇيىرەدى. اۋزى ىرجيا اشىلىپ، ساپ-سارى تىستەرى اقسيىپ كەتكەن. جالبىر ونى ادەيى قورقىتىپ كەلە جاتىر ەكەن دەپ ءتۇسىندى. مومىن جىگىتتى كىم كورىنگەن تالكەك قىلىپ، وپ-وتىرىك قامشى ۇيىرەتىن-دى... جازىعى جوق، جاپاسى جوق... سوندىقتان، سويىلدى سارى ءتونىپ كەلە جاتقاندا، ول تۇك ساسقان جوق. ءوزى دە ىرجيا سالدى. ءبىراق سويىلدان جاسقانىپ، باسىن قولىمەن قالقالاۋدى ۇمىتقان جوق.
جاۋىرىن ورتادان سارت ەتكەن قاق سويىل جالبىردى جالپاعىنان ءتۇسىردى. داۋسى ءبىر-اق شىعىپ، كوز جۇمعان. ويتكەنى اينالا دۇنيە شىرق كوبەلەك اينالىپ، ءوزى دە ءبىر جاققا قاراي دالباقتاپ ۇشىپ بارا جاتقانداي كورىنىپ زارەسى ۇشتى.
قۇرمانايلاردا قامشىدان باسقا قارۋ جوق ەدى. جىگىت سانى ەكى جاعىندا قارايلاس بولعانمەن، جالاڭ قامشى قارا سويىلعا قايرات كورسەتە المادى. ونىڭ ۇستىنە، كوبىسى قارا جاياۋ. اتقا ءمىنىپ ۇلگىرگەندەرىنىڭ دە باستارى بىرىكپەي، ءار جەردە پىشىراپ جۇرگەن جۇرتتى التىنبايلار بىر-بىرلەپ قاعىپ ءتۇسىرىپ، ەستەرىن جيعىزبادى...
وسىلاي بولارىن اككى قابانباي دا بولجادى. اتتىڭ باسىن كەيىن بۇرىپ، اقپايدىڭ ۇستىمەن، تالتاڭبايقازعاندى بەتكە الىپ، توپەپ بارادى. قۇمنىڭ ىشىندە بەكباۋىلدىڭ اۋلى وتىر. الدىڭعى كۇنى قۇمبازارداعى قابانباي اۋلىنا سوعىپ كەتتى. قوي قىرقىلىپ، قوزى اياقتانعانشا سول قۇدىقتان جۇرت اۋدارمايتىنىن ەسكەرتىپ ەدى.
— بارىڭدار دا كوكشەكولگە جەراعاش سالىڭدار! الجىعان انەتەي جەر ساتۋعا ارتىنا باقسىن! اقيرەك ەنەسەي ءبيدىڭ جەرى بولاتىن. التىنبايدىڭ داۋىن ماعان بەر. — بەكباۋىل قابانبايدىڭ قايراۋىن جەتكىزدى.
قابانباي داۋدى ۋشىقتىرارداي-اق ۋشىقتىردى. بەكباۋىل ءوزى تىلەپ ەدى، ەندى داۋدىڭ اياعىن سوعان تاستاۋعا بارا جاتىر.
امان قالعان قۇرمانايلار قۇمبازاردان شىقتى.
باركەلەت اتتان ءتۇستى. سويىلعا جىعىلعان ءبىر-جار قۇرماناي جىگىتتەردى قولىنان ۇستاپ تۇرعىزىپ ءجۇر. قازاق اراسىنداعى ايقاس وسىلاي اياقتالادى. اشۋ قىسقاندا، ءبىرىن-بىرى قىرىپ جىبەرەردەي، ايانباي سىلتەسەدى. اقىلى ارتىنان كىرەدى. ويتكەنى ادام جازىم بولسا، ارتى قۇن داۋىنا كەتەدى. قازاق ءۇشىن جان قىمبات ەمەس — مال ءتاتتى. ادام امان بولسا، مال تۇگەل... «باس جارىلسا - بەرىك ىشىندە، قول سىنسا — جەڭ ىشىندە»، قايتا جاۋعا بارىپ جارالى قايتقاندى ماقتان كورەر ەدى. قازاق ءۇشىن ولىمنەن باسقانىڭ جاراسى جەڭىل...
بىرەۋلەرى سويىل تيگەن يىعىن ۇستاپ جىلامسىراپ، بىرەۋلەرى مۇرنىنىڭ قانىن ءسۇرتىپ... قۇلاعاندار تۇرىپ جاتىر. ەندى جەڭىلگەن اعايىننىڭ ءسوزى ۇستەم... قىزىپ كەتسە، شەشەدەن باسادى...
ءازىر امانشىلىق ەدى.
باركەلەتتىڭ كوزى اناداي جەردە جاتقان جالبىرعا ءتۇستى. جەردى باسىمەن سۇزە جاتىر، بىلق ەتپەيدى.
— ءاي، باتىر، تۇر!
بىرەۋ بارىپ جالبىردىڭ يىعىنان ءتۇرتتى. قيمىل جوق. قۇيرىقتان تەپتى. قىبىرلامايدى. جۇلقا تارتىپ، شالقاسىنان سالدى. جىلبىردىڭ بەت-اۋزىندا ءبىر تامشى قان جوق، كوزى جۇمۋلى، موينى بىلق-سىلق ەتەدى.
— ويباي، ءولىپ قالىپتى!
ءبالدىر ءالى دە قامىستىڭ ىشىنەن شىعا قويماي، سىعالاپ قاراپ جاتىر ەدى. باۋىر قيىن ەكەن. «ءولىپ قالىپتى» دەگەن ءسوزدى ەسىتكەندە، ەت جۇرەگى ەزىلىپ جۇرە بەردى.
— ويباي، باۋىرىم!
— ءاي، مىناۋ ءبالدىر عوي!
— بۇل قايدان شىقتى!؟
— ويباي، باۋىرىم، جالعىزىم، جالبىرىم!
جالبىر ءتىرى ەدى. باسىن كوتەرىپ قاراعاندا، ءوز اۋلىنىڭ جىگىتتەرى باس امانداپ قاشىپ بارادى ەكەن. التىنبايلار قۇلاپ جاتقانداردى سۇيرەلەپ ءجۇر... باسپاشىلاردىڭ شاپقىنشىلىعى جايلى ەسىتكەندەرى ەسىنە ساپ ەتتى. ەركەك كىندىكتى شەتىنەن باۋىزدايدى ەكەن... قورىققان جالبىر قۋلىققا باستى. وپ-وتىرىك ولگەن بولىپ «كوز جۇمدى»... تەپكىلەسە تۇراتىن نيەتى جوق. ءبالدىر اعاسىنىڭ ويبايىنان شوشىدى. ءوزىنىڭ تىرلىگىنە شاك كەلتىرگەندەي. ءارى بۇكىل ومىرىندە ءبىر جاننان ءتاتتى ءسوز ەستىپ كەرمەگەن بايعۇس، «جالعىزىم» دەگەن كەزدە، جۇيكەسى بوساپ، وكىرىپ قويا بەرگەن...
ءبالدىردى قۇشاقتاي العاندا، اعاسى شالقاسىنان ءتۇستى.
جۇرت كۇلكىگە قارىق بولىپ جاتىر.
بەكباۋىل وزىنە تەتە ءىنىسى جاقايدى اتقا قوندىردى.
— اقمىرزاعا بار، قىزىلداعى قۇرماناي-قۇتتىقتى تۇگەل قۇلاقتاندىرسىن. وزدەرى تەزدەتىپ اتقا قونۋىن مۇقيات تاپسىر، بەكارىستان مەن ءبايدىلدا جولىندا عوي، ولارعا سوعا كەتەرسىڭ. جيەنەي، جولشورا، اسان-ۇسەن اۋىلدارىنا حاباردى سول ەكەۋى تيگىزەتىن بولسىن. كوپشىلىكتىڭ جينالاتىن جەرى قۇمبازار ەكەنىن ۇمىتپا!
ەسەنالى مەن ايدەربەكتىڭ اراسىنا قابانباي ءورت تاستاپ كەلدى. بەكباۋىل وسىنداي ءساتتى كوپتەن اندىپ ءجۇر ەدى.
جاقىن ماڭايداعى قۇرماناي-قۇتتىق ەرتەڭىنە-اق قۇلاقتاندى، قۇرمانايدىڭ جەر جىرتىپ جاتقان جىگىتتەرىن التىنبايلار قىرىپ سالىپتى... دالا شۋ ەتتى، بەكباۋىل اتتاندىرعان حابارشىلار — ەستەكباي، جاقاي سياقتى جىگىتتەر، قايدا بارسا دا جاۋ تيگىزە سويلەيدى. نامىسشىل قازاق ەمەس پە، — ءبىرى قالماي اتقا قوندى...
ءۇش كۇندە قۇمبازاردا جينالعان جىگىت سانى ءبىر جۇزگە تاقادى. ءوزى تارىعىپ وتىرعان اۋىل، وسىنشا جۇرتقا كوجە تاۋىپ بەرۋى دە قيىن ەدى...
— قاراپ وتىرىپ اشتان قاتامىز با؟
— قىزىلداعى جۇرتتى نەسىنە كۇتەمىز؟
— جامان التىنبايدى ءوزىمىز-اق جايپاپ سالمايمىز با! — ەستەكباي سياقتى ەر جىگىتتەر الاقانىنا تۇكىرەدى.
قالىڭ شوعىر قارا كورسەتىپ، ماستاتكە قاراي جورىتتى.
بيداي باتىر دا قامسىز وتىرعان جوق-تى. ءۇش كۇننىڭ ىشىندە جاقىن جەردەگى اردانا، تاتىران، كۇلىك اۋىلدارى تۇگەل قۇلاقتانىپ، اياعى جەتكەندەر كەلىپ جاتىر... قاسىنا ون جىگىت ەرتىپ بوگەنبايدىڭ دايرابايى كەلدى. ءقازىر بۇل اۋىلدا دا ءجۇز قارالى ادام باسى قۇرالىپ قالعان...
ءماستاتتىڭ باسىندا قاراۋىل قويىپ، بيداي باتىر ۇيگە كىردى. ساندىقتىڭ تۇبىندە جاتقان اق ساۋىتتى شىعاردى. ارعى اتاسى انداعۇلدىڭ كوزىن كورگەن مۇلىك ەدى، كوپتەن ۇستالماي توت باسقان ەكەن.
— اتتان، اتتان!
قاراۋىل جىگىت توپەپ كەلەدى.
— اتقا قونىڭدار!
بيداي باتىر «ءبىسسىمىلدا» ايتىپ، اق ساۋىتتى ۇستىنە كيدى. جارىقتىق انداعۇل اتاسى ءىرى كىسى بولسا كەرەك، ساۋىت بيداي باتىرعا قولقىلداپ تۇردى. كەي جەرىندە شيىرشىقتارى سەتىنەپتى. ونداي-ونداي باتىردىڭ ويىنا كىرىپ تە شىقپايدى.
اۋىلدان شۇباتىلا تارتقان جۇرت ءماستاتتىڭ باسىنا شىققان سوڭ ات باسىن ىرىكتى. قۇرمانايلار ەكى-ۇش شاقىرىم جەردە، كەلىپ قالعان ەكەن. بۇلاردىڭ قاراسىن كورگەن سوڭ، ولار دا كىدىردى. ەردەن ەردىڭ ءقاۋپى بار... ەكى جاعىنىڭ دا قاراسى مول، بۇرىن شابۋعا قايسىسى دا باتپاي تۇر. وشارىلعان كۇيى تۇسكە شەيىن تۇردى. ءتۇس قىزدى. ادامداردى ءشول قىستى. الدەن ۋاقىتتا قۇرمانايلار ات باسىن اۋىلدارىنا قاراي بۇردى.
— قاشتى، قاشتى!
— تيىسۋگە ارتىنا باقسىن!
ايدەربەك جاعى وركەشتەنىپ قالدى.
بۇل كۇن تىنىش ءوتتى.
— ايدەربەك بالاسى تۇگەل اتقا قونعانىن بايقادى. ەندى جەل جاعىڭنان جۇرە المايدى...
— جانقوجا بولماسا، باسقا كىشكەنەنىڭ جايى بەلگىلى...
مۇنى ايتقان اردانا-تاتىراننىڭ جىگىتتەرى ەدى. ءبارى دە داريانىڭ اياعىندا، جەر تىرنالاپ جاتقان جۇرت... قانشا شارۋا كۇتىپ تۇر. اعايىن تارايتىن ىڭعاي تانىتتى.
— ءاۋ، اعايىن، توقتاڭدار! — دەدى باركەلەت. — ولار دا ءبىراز ەلدىڭ باسىن قۇراپتى عوي. وپ-وڭاي تاراي قويماس. تاعى بىرەر كۇن كىدىرىپ، ءالىپتىڭ ارتىن باعايىق...
ايتىپ اۋىز جيعانشا بولعان جوق، سىرتتا اتتانداعان داۋىس ەستىلدى.
اينىماعان كەشەگى قالپى، التىنبايلار ءماستاتتىڭ باسىندا، قۇرمانايلار ەڭىستە — بيەنىڭ ءبىر ساۋىمىنداي اڭدىستى. ەكى جاعى دا بۇرىن تيىسۋدەن قايمىققانداي، الىستان عانا قارا كورسەتىپ، جاۋار بۇلتتاي تۇيىلەدى.
زاۋال اۋدى.
اقپايدىڭ سىرتىنداعى اق شاعىل قۇمنان ءبىر توپ سالتاتتى شىعا كەلدى. قۇرمانايلاردىڭ ەلەۋرەسكەنى بايقالادى.
بەكباۋىلدىڭ كەشەلى بەرى كۇتكەنى سولار ەدى. نۇرىمبەت اۋلىنىڭ جىگىتتەرىن اينىتپاي تانىپ تۇر.
قىزىلداعى ەلدەن ءبايدىلدا عانا توبە كورسەتتى. بەكارىستاننىڭ اكەسى امالدىق جاقايعا كەيىپتى.
— كەشە ءبارىڭ جابىلىپ قاراقالپاقتى قاراقتادىڭدار. ولار كوشىپ ەدى، ارتىندا قالعان قىستاۋعا تالاسىپ، ەندى ءبىرىڭدى-بىرىڭ پىشاقتايسىڭدار. ءبۇلدىرىپ جۇرگەن قابانباي ەكەن. اسان بالاسى بۇل داۋدىڭ اراسىنا كىرىسپەيدى...
بايبىشەدەن تاراعان تورتەۋدىڭ ءبايدىلدادان باسقاسى جالت بەرەتىن سىڭاي تانىتتى. بەكباۋىل سولاي ءتۇسىنىپ، كىجىنىپ وتىر. ءبايدىلدا اسان ىشىندە از ءۇيلى قوجامبەردى. بۇرىن ونىڭ شىرت مىنەزىنە باعىپ، بەكباۋىل جاقتىرمايتىن ەدى، تارىققاندا كوزىنە ءبايدىلدا كورىندى. كىشكەنەنىڭ ىشىندە قۇرماناي-قۇتتىق توقال. امالدىقتىڭ ءسوزى بەكباۋىلدىڭ كوكىرەگىندە دىق بولىپ جابىساتىنى سوندىقتان...
كۇتكەن اقمىرزا، جانقوجاسى كەلە جاتىر...
— مايدان، مايدان!
— قۇرماناي، قۇرماناي!
— اسان!
— قۇتتىق!
بەكباۋىل باستاعان ءجۇز جىگىت ماستاتكە ات قويدى.
توبەنىڭ باسىنداعىلار ءبىر قوبىرلاپ قالعاندا، باركەلەتتىڭ كوزى دۇيسەنبايعا ءتۇستى. شوقشا ساقالدى قارا جىگىت، ساداعىن سەرىتە ۇستاپ، ادىرناسىن كەرە تارتىپ تۇر ەكەن.
— ويباي، دۇيسەنباي، قوي! ادام جازىم بولىپ، ۇلكەن داۋعا قالارمىز!..
— قاپ، باكە، الدىمدى بەكەر كەستىڭ عوي. — دۇيسەنباي وكىندى. - قابانبايدىڭ تىماعىن كوزدەپ تۇر ەدىم. مەيماناسى تاسقان ساسىق بايدى ءبىر شوشىتاتىن!..
— التىنباي، التىنباي!
— كۇلىك، كۇلىك!
— اردانا، قايداسىڭدار؟
قالىڭ شوعىر ەتەككە قاراي دۇركىرەي قوزعالدى.
باركەلەتتىڭ قارۋى تۇيەنىڭ مويىنتۇرىعى ەدى. سالماعى ەكى پۇت تارتاتىن زىلدەي نەمەنى قامشىداي ۇيىرەدى. ول جۇرگەن ماڭايدا جان جولاماي بەزە جونەلەدى. جولاپ كەتسە مۇرتتاي ۇشىرادى. قالىڭ قۇرمانايدى قاق جارىپ ەتە شىقتى.
ارت جاعى سارتىلداعان ايقاس ەكەن. بىرەۋ-جارىم نايزا دا جارق-جۇرق ەتەدى. ايدەربەكتە ونداي سوعىس قارۋى جوق، جالاڭ سويىلمەن شىعىپ ەدى. باركەلەتتىڭ جۇرەگى زىرق ەتتى. نايزا ۇستاپ شىققاندارى، اياسپاس جاۋلىققا باسقاندارى عوي... الگىدە دۇيسەنبايدىڭ قولىن بەكەر قاققان ەكەن-اۋ... مىناسىن بىلگەندە، قابانبايدىڭ باسىنداعى تىماعى ەمەس، ءوزىن وققا بايلايتىن ەدى. باركەلەت اشىنىپ العان. اڭدىعانى قابانباي، بىرەۋ-جارىم قارسى كەزدەسكەندى قاعىپ تاستاپ، شايقاستىڭ قالىڭ ورتاسىنا قويىپ كەتتى.
شىڭعىرعان، وكىرگەن داۋىستار ەستىلىپ، ونىڭ يمانى قاسىم بولدى. قابانباي ساتىر-سۇتىر سوقتىعىسقاندارعا جولاماي، شەتتەڭكىرەپ ءجۇر ەكەن. باركەلەت ءبىر بۇيىردەن ساپ ەتتى.
— بالەم، قابان، قولعا ءتۇستىڭ بە!؟
اناۋ جالت قاراعاندا، كوك جەلكەنى نىساناعا الىپ سىلتەگەن مويىنتۇرىق ءبىر يىعىنا قاعا ءتيىپ جانى قالدى. قابانباي وكىرە قۇلاپ بارا جاتتى.
وسى كەزدە الگى كورىنگەن ءبىر توپ اتتى دا ارالاسىپ قالعان ەكەن. ات باسىن كەيىن بۇرعان باركەلەت ساندالكوكتىڭ ءۇستى بوس، شىعا تارتقانىن كوردى. بيداي باتىردىڭ جازىم بولعانى انىق ەدى. جاپىرىق تىماقتى بىرەۋ جاپىرىپ بارادى. قولىندا قامشىدان باسقا قارۋى جوق، قارسى كەزدەسكەندى قالپاقتاي ءتۇسىرىپ ءجۇر.
بيدايدى ۇرىپ جىققان دا وسى بولدى عوي... باركەلەت ەندى جاپىرىق تىماقتىنى اڭدىدى. ارجاعىن دا سويىلىن ءۇيىرىپ دۇيسەنباي دا كەلىپ قالعان ەكەن. جاپىرىق تىماقتى ەكەۋدىڭ ورتاسىنا ءتۇستى. باركەلەت مويىنتۇرىقتى بۇرىنىراق سىلتەپ ەدى. ءبىر كەزدە جاپىرىق تىماقتى «جاۋدىڭ» جۇزىنە كوزى ءتۇسىپ كەتتى. اۋ، مىناۋ جانقوجا عوي... ءبىراق اۋىر مويىنتۇرىق ىرىق بەرمەدى. جانقوجانىڭ ات جالىن قۇشىپ بارا جاتقانىن كورگەن باركەلەت وكىنىپ تۇر.
قالىڭ قۇرمانايدىڭ اراسىندا دۇيسەنباي ەكەۋى عانا قالعان ەكەن. قارا بيە بولدىرىپتى. شاتقاياقتاپ ازەر شوقىراق قاعادى. باركەلەتتىڭ توقتاپ بوگەلە بەرگەنى بيداي باتىردى ىزدەپ ەدى. تاعى دا الدىنان جانقوجا شىقتى... جاياۋ... قۇلاپ جاتقان بيداي باتىردىڭ باسىن سۇيەپ وتىر.
— بيداي اعام ەكەن عوي، قالاي بىلمەي قالدىم...
باركەلەت اتتان تۇسە قالدى، ءبىر جاعىنان دۇيسەنباي دا ساپ ەتتى. بارىندە دە ءۇن جوق. جانقوجا مەن باركەلەت بيداي باتىردى اتى مىقتى دۇيسەنبايدىڭ الدىنا كوتەرىپ بەردى. باتىر ءتىرى. تۋ سىرتىنان سىلتەگەن قامشى، اسا ءتيىپ قاباعىن جارىپتى. ەس-تۇسسىز جاتىر ەدى. قۇلا ايعىردىڭ ۇستىندە بيداي باتىردى قۇشاقتاپ دۇيسەنباي وتىر. باركەلەت ونى شىلبىرىنان جەتەكتەپ كەلەدى. شىڭنىڭ استىنداعى اۋىلعا قايتتى.
بالا-شاعا ۇركىپ قالعان. قيقۋ باستالعان سوڭ-اق قاتىن-قالاش ءۇي جىعىپ، جۇرتتىڭ الدى كەشىپ بارادى ەكەن. كوش جولدان قايتارىلدى. ارىستانباپتىڭ باسىنا تاقاي بيداي باتىردىڭ ءۇيى تىگىلدى. ءبىر جاعىندا داۋىس قىلعان قاتىندار... نايزا تيگەن جىگىتتەر ءار جەردە بەبەۋ قاعادى. جەر-دۇنيە زارلاعان، كۇڭىرەنگەن ۇنگە تولدى.
اقساقالدار قۇرمالدىق شالىپ جاتىر.
جۇلدىز شىعا بيداي باتىر كوزىن اشتى. ءبىرىنشى سۇراعانى جانىكە ەدى. ايقايدى سالدى.
— جانىكە قايدا!؟
وتىرعانداردا ءۇن جوق، باستارى سالبىراپ كەتكەن.
بيداي باتىر اتىپ تۇردى. نە بولعانىن جاڭا ءتۇسىنىپ ەدى. قامشى جەگەنىن بىلەدى. سول كەزدە ەسىنە جانىكە تۇسكەن...
— جانىكە، قايداسىڭ جانىكە!
نامىستان جارىلىپ كەتەتىندەي. دالاعا قاراي تۇرا جۇگىردى. ەڭسەسى تۇسكەن جىگىتتەردىڭ كوزدەرىندە جاس مولتىلدەيدى. بۇلقىنعان
بيداي باتىردى باركەلەت پەن دۇيسەنباي قاپسىرا قۇشاقتاپ تۇر.
* * *
ەرتەڭىنە جانىكە كەلدى.
— جەتى كۇنشىلىك جەردەن قالاي ءبىلىپ كەلدى؟..
— بۇل كىسىلەر تەگىن ەمەس قوي!
تاباندا اڭىز قىلىپ جۇرت تاراتىپ اكەتىپتى. جانىكە قاراتاۋدىڭ باسىندا وتىرسا، «جانىكەلەگەن» بيداي باتىردىڭ داۋسى قۇلاعىنا ساپ ەتەدى. سونان قوس اتتاپ جەتكەنى وسى... جۇرت جاعاسىن ۇستايدى.
— اددا اۋليەم-اي!
— جاسى توقساننىڭ ۇستىندە ەكەن. قاراتاۋ قايدا، بىرەۋ قايدا؟ اتقا جاراپ كەلىپ وتىر. بۇرىنعىنىڭ ادامى سول...
جانىكە اۋلىنىڭ جىگىتتەرى شەتىنەن جاۋ تۇسىرگىش باتىرلار. راحمەتالى، مەلدەبەك، ساحار، باقا — تورتەۋى دە كەلىپ وتىر. ەندى ءبىرى سەگىز ەدى.
حابارشى ءيتىعۇل بولعان سوڭ، قاراسپاندى جاۋعا الدىرىپ بارعان، كىشكەنەگە قاراعان اۋىلدار قالىڭ قول بولىپ اتتانىپ، اقيرەكتىڭ استىنا جينالىپ جاتىر... التىنبايلاردى شاۋىپ الماقشى... قابانباي باستاعان قۇرمانايلار كوكشەكولدىڭ ۇلتانىنا سوقا سالدى. جەر يەسى ءوزىمىز دەپ، تايراڭداپ ءجۇر... كورگەنىن ەمەس، كوكىرەككە تۇيگەنىن جەتكىزىپ ەدى.
قاراتاۋ ماڭى جانىكەگە دە جايلى قونىس بولىپ تۇرعان جوق. ورىستان ىعىسقان بىرەۋ-جارىم ارعىن-قىپشاق اۋىلدارى بەرى قاراي قونىس اۋدارعان. قالبانىڭ قاراتاۋىن ارعى اتا-باباسى جايلاۋ قىلعان اتارمان-شابارماندار تابىلدى. ءبىر جاقسى قىستاۋ جانىكەگە دە كەرەك ەدى...
ايدەربەك بالاسى بولىپ اۋىز بىرىكتىرىپ، اقيرەكتى ساتىپ العانىن سوناۋ جىلى ەسىتكەندە، باتىر ءمان بەرگەن جوق-تى. بىلتىردان بەرى قاراتاۋداعى قونىسى تارىلدى دا، اقيرەك جايى ەرىكسىز ويعا ورالدى. سىر بويىنداعى قوپالى كولدىڭ كوپشىلىگىن اتالىقتى اۋىلدار مەنشىكتەپ جاتىر. راس، كۇلىكتىڭ دە قولى قۇر ەمەس، داريانىڭ اياعىندا قوسارال، قىزىلجار، كىشىتۇبەك سياقتى جەرلەرگە قىستاۋ باسقان. ءبىراق اقيرەك ءتارىزدى شۇرايلى جەردىڭ ءجونى باسقا، قولدان شىعارۋعا بولمايتىن ەدى.
جانىكە قاسىنا ون-اق جىگىت ەرتتى. كىشكەنەمەن ۇستاسىپ ابىروي تاپپاسىن ءبىلدى. ءبىر اساننىڭ ءوزى ايدەربەكتى ءتورت وراپ العانداي ەكەن. بالالارىن ەرىتكەنى باتىردىڭ دوڭ ايباتى، ايتپەسە، اعايىنىمەن ۇستاساتىن ويى جوق. قۇرماناي-قۇتتىقتى جولعا جىعادى...
جانىكە كەلگەن سوڭ بىرەۋ-جارىم تەنتەكتەر قايتا ەلەۋرەستى. اقساقالدار باتىردىڭ اۋزىنا قاراپ وتىر.
— قۇدايدىڭ جەرى كەڭ ەدى عوي. تەك تار بەيىلدەن ساق بولىڭدار، اعايىن. ءبىر اقيرەك ءۇشىن ەسەنالى-ايدەربەكتىڭ جىگى ايرىلماسىن. ەرتەڭىمىزدى دە ويلايىق. — جانىكەنىڭ الىس-جۇلىسپەن وتكەن ومىردەن جالىققانى، قارتايعانى كورىنىپ تۇر، كۇرسىندى. - بۇل ءىستىڭ بەيبىت ءبىتىمىن ويلايىق. قۇرماناي-قۇتتىققا ادام سالىڭدار...
جولدا بالپاندى جىلقى باتىرعا جۇمسايدى ەكەن. جاقايىم ارا اعايىن... ەسەنالى-ايدەربەكتىڭ اراسىن ءبىتىرۋدى سولارعا تاپسىراتىن بولىپ كەلىستى.
نۇرىمبەت تە قاراپ جاتا المايدى ەكەن. جانىكەگە ءوزى كەلىپ سالەم بەردى. وكىنىشتى ءبىر ءىس بولىپ وتكەنىن ايتادى... نۇرىمبەتتىڭ بالالارىنا تاپسىرعانى باسقا ەدى. ارازداسقان اعايىندى ەلدىڭ اراسىنا دانەكەر بولۋدى ادەيىلەپ ايتقان... قىزىل قىرعىننىڭ ۇستىنەن شىققان سوڭ، تەنتەك نەمەلەر اكەنىڭ ءسوزىن ەستەن شىعارىپ، قويىپ كەتىپتى...
سەگىزگە كەزدەسكەن جەردە جانقوجا دا سونى ايتتى. كەشەگى جۇمىسقا رەنىشتى ەدى...
سەگىز جانىكە اتاسىنىڭ سوزىنە ومىرىندە ءبىرىنشى رەت ىرزا بولىپ وتىر ەدى. داۋ بەيبىت تىنىم تابۋعا بەت الدى.
قۇرمانايدىڭ ءسوزىن بەكباۋىل ۇستادى. كاپىرارىقتىڭ ساعاسىنا جۇرتتان بۇرىن قىستاۋ سالعان ءوزى ەدى. بەكەر سالماعان ەكەن سوندا... كوشەر كەزدە مامىتتىڭ ەمەۋرىنى بولىپتى... ەنەسەي ءبيدىڭ جالعىز جەرى، قاراقالپاق كوشسە، اقيرەككە سول يەلىك ەتەتىنىن مامىت ايتىپ كەتكەن كورىنەدى...
ءبىراق بەكباۋىلدىڭ بۇرا تارتقان ءسوزى، باسقا جۇرت تۇگىل، ءوز تۋىستارىن دا قاناعاتتاندىرمادى...
ايدەربەكتىڭ ءسوزىن ۇستاۋعا سەگىز شىققان. اقيرەكتى اق ادال مالىنا ساتىپ العانى انىق. انەتەيدىڭ ءبىر اۋىز ءسوزىن قۇلاعىمەن ەستىپ، ايدەربەككە ايتىپ بارعان ءوزى ەدى.
كۋالىككە جانقوجانىڭ ءوزىن تارتىپ وتىر.
وتەگەننىڭ بالاسىن نۇرىمبەتتىڭ بالاسى سوزگە جىعىپ بەردى. قىسىلعان كەزدە بەكباۋىل قۇرمانايلار كاپىرارىقتىڭ ساعاسىن بوگەپ، ەڭبەك سىڭىرگەنىن ەسكە الدى.
— مەنىڭ بىلەتىنىم، اقيرەكتى ايدەربەكتىڭ ساتىپ العانى انىق. جالعىز ءۇي قالعان انەتەي قورالى مالمەن كوشتى. جىلقى باتىر ەكى جاعىنا دا قاراپ الدى. — بەكباۋىلدىڭ سوزىنەن بايقاعانىم، ناعاشىسىنىڭ قونىسىنان سىباعا دامەتەدى ەكەن. ونى دا ماقۇل دەلىك. اقيرەك جەرى كەڭ. ماعان ەنەسەيدىڭ جەرىن تاۋىپ بەرىڭدەرشى!
— كوكشەكول! — دەدى بەكباۋىل ساق ەتكىزىپ.
— كوكشەكول ات شاپتىرىم كول. ءبىر ەنەسەي جەكە العان جوق شىعار. كوپ قياتتىڭ قونىسى، ورتاق پايدالانعان... سەگىز داۋ ايتتى.
ونى باسقا جۇرت تا راستادى. كوپ قياتتىڭ ءبىرى - ءماتنياز، جىلقى باتىردىڭ قاسىندا قوڭسى قونىپ وتىر... وسى جيىندا ول دا ءجۇر ەدى. جەر شەكاراسىن سول انىقتاپ بەردى.
— ەندەشە كاپىرارىقتىڭ كوكشەكول تۇسىنداعى ارعى بەتى، قۇرماناي-قۇتتىق ساعان تيەدى. قالعان اقيرەك ايدەربەكتىڭ ەنشىسىنە بەرىلسىن...
— سوندا ءبىز قۇر قالامىز با؟ — ەسەنالىنىڭ ءبىر بالاسى پالۋان رۋىنان شىققان جاس جىگىت قورەن ىشىكتى جامىلىپ وتىر ەدى، ورنىنان تۇردى. — اتا-بابامىز اقپايدىڭ سىرتىنداعى قۇمدى جايلاپ كەلدى. اقپايدىڭ جاعاسىندا قاراقالپاقتار بار زاماندا تارى سالىپ، ءدان جەگەنبىز... قىس قىستاۋ، جاز ەگىندىك جەر بىزگە دە كەرەك!
بۇل ءسوزدى دە بەكباۋىل ۇيرەتىپ ەدى. اقيرەكتى داۋلاۋشى باسى كوبەيسە، ءتۇيىن دە شەشىلمەيدى. سەگىز سونى بايقادى. داعدارىپ قالعان جىلقى باتىردىڭ اۋزىنا ءسوز سالدى.
— ازعانتاي پالۋان وكپەلەمەسىن. اقدايدى السىن!
وسىمەن داۋ دا تىندى.
ەرتەڭىنە كاپىرارىقتىڭ بويىندا وماقا ءۇيىلىپ، جەر شەكاراسى ايىرىلدى. بيلىك ايتقان اعا بالاسى جاقايىمنىڭ سىباعاسىنا اقبوگەت جاقتان جەر بەردى. بەلگىلى-بەلگىلى التى رۋ باسىنا «اتالىققا» جەر ءبولىندى. بيداي باتىر، جانىكە باتىر، نۇرىمبەت سياقتى ىلعي ىعاي مەن سىعايلار ەدى...
— اكەم بۇلىنگەن ەلدەن بۇلدىرگى الما دەۋشى ەدى. — جانقوجا سەگىز بەن بالپاندى اۋلىنا ەرتىپ قايتقان، كوكەيدەگى تۇيتكىلىن ايتىپ كەلە جاتىر. — كەشە قاراقالپاق بۇلىنە كوشىپ ەدى. ولار قالدىرعان جەردى بولىسە الماي، قازاقتار قىرىلىسادى. جالعىز اقيرەك بولماس، بۇل جەر ءالى تالاي جۇرتتى بۇلدىرەتىن شىعار...
اقيرەك جانجالى ءبىر پالەنىڭ باسى ەدى. ۇزاعان جوق، ءار جەردەن قىستاۋعا تالاسىپ، قىرقىسىپ جاتقان اۋىلداردىڭ حابارى شىقتى. جانقوجا ءبىلىپ ايتقانداي ەكەن.
* * *
جان-جاعىنداعى جاماۋ تۇسكەن قوڭىرقاي ۇزىكتىلەردىڭ ورتاسىندا، التى قانات اق شاڭقان ءۇي وقشاۋ كوزگە تۇسەدى. ءتاۋىر اتىنىڭ باسىن سولاي قاراي قىرىنداتتى.
— ءبايدىلدا دا ۇزىگىن اقتان جاۋىپتى. و توبا! قازاق قالاي وپ-وڭاي بايي قويادى وسى! — دەپ كۇڭكىلدەپ كەلەدى.
شاعىر كوزى ەسىكتىڭ الدىنداعى جەلىگە ءتۇستى. ارتىق-كەمى جوق، ون بەس قۇلىن. بيىلعىداي جۇت جىلى، ەكىنىڭ ءبىرى جۇگەنىن ۇستاپ قالعاندا، ءبايدىلدا ون بەس بيە ساۋىپ وتىر... نۇرىباي ءبيدىڭ نەمەرەسى ءتاۋىردىڭ جەلىسىندە جالعىز قۇلىن... بىلتىر عانا ءبىر ءۇيىر جىلقى ەدى. سول ەسىنە تۇسكەندە، ءىشىن يت تىرناعانداي. ساناتقا قوسىلماعان قوجامبەردىنىڭ جەلىسىنە قاراپ تۇرىپ، جارىلىپ كەتە جازدادى.
— اۋ، حابارلاس-اۋ!
ءبايدىلدا كولەڭكە بەتتىڭ ءشيىن تۇرگىزىپ تاستاپ، ومىراۋىن كەرەگەگە تاقاپ جاتىر ەدى. ءبىر اۋناپ ءتۇستى. داۋىستاعان ءتاۋىر ەكەنىن بىلگەندە، جىنى قۇرىستاعانداي. نۇرىبايدىڭ تەنتەك نەمەرەسى باس تارتپاعان ءۇيدىڭ قازان-وشاعىن قيراتىپ كەتەتىنى بار. سونان كەلە ءبىر اتتىڭ مايىن بەرۋگە جارامايدى. ءبايدىلدا ءقازىر تاۋىردە وتكەن-كەتكەن وكپە-كىناسىن جىپكە ءتىزىپ جاتىر... ءبىر جىلى ءتاۋىردىڭ كوك جورعاسىنا كوڭىلى كەتىپ، قولقا قىلعاندا بەتى قايتقان... ءومىرى ءتاۋىردىڭ ۇيىنەن ءبىر اياق كوجە ءىشىپ كورمەگەنىن دە ويلاپ قويدى.
بۇگىن ءبايدىلدا ۇرىناتىن قارا تاپپاي وتىر.
اسان تورتەۋ بولعاندا، وسىپ-ونگەن اتالىعى سىرلىباي. ال قوجامبەردى مەن قۇدايبەردىگە تاستاعان تولارساق تيمەيدى. سوندىقتان سىرلىبايدىڭ بەلدى ءبيى نۇرىبايدىڭ تۇقىمىندا ءبايدىلدانىڭ باياعىدان ءتىسى بار...
قاراقالپاق كەشىپ، قانشا قىستاۋ قاڭىراپ قالعاندا، قوجامبەردىنىڭ سىباعاسىنا ءبىر كول تيمەيتىن نە اكەسىنىڭ قۇنى بار؟ راس، بىلتىرعى جۇتقا شەيىن الىس كوشىپ، شەت جايلاپ ءجۇردى... كوزى جوق ادامنىڭ وبالى جوق پا؟ بەكارىستانعا ءوز كومەكەيى تولسا بولدى. ءبىر كولدى جەكە الىپ، «نۇرىباي» اتاندىرىپ قويىپتى. قوجامبەردى مەن قۇدايبەردى قىستاۋ تاپپاي وتىر...
اقيرەكتىڭ داۋىندا ءوزى دە ارالاسىپ، كوپ نارسەگە كوزى جەتكەن ءبايدىلدا، كوكتەم تۋعالى الاس ۇرىپ قىستاۋ ىزدەپ ءجۇر. كوزدەپ كەلگەنى قوتانكول ەدى. ءازىر بەلگىلەپ ءجىپ تاققان ەشكىم جوق، ءبىر جىل بايىمبەت، ءبىر جىل كەلىمبەت... جاقايىمدار قىستايدى ەكەن. وسىنداي ءاۋىر-ساۋىردى پايدالانىپ قالعىسى كەلگەن ءبايدىلدا، سۇمبىلە تۋماي سىر بويىنا قاراي ۇدەرە كوشكەن. قوتانكول جيىرما ءۇيدى پانالاتۋعا جەتەدى. قۇدايبەردىدەن تاراعان از اۋىل سويىرقاس تۋىسىن دا جەلىكتىرىپ، ەرىتە كەلدى. ون ەكى ءۇي قوجامبەردى، جەر داۋى تەكە تىرەسكە كەتسە تۇرىسۋعا ازدىق قىلادى. سوندا سويىل سوعارعا سويىرقاستىڭ شورابايى كەرەك...
سىر بويىنا جاقىنداعان سوڭ شوراباي ەكەۋى العا تۇسكەن. قوتانكولدىڭ سىرتىنداعى قۇبا ءدوڭنىڭ باسىندا اۋىل كورىندى. يگىلىك جاقايىم تولىباي باتىردىڭ ءۇيى شاڭىراعىن كوتەرىپ جاتىر ەكەن. بۇلار ەكەۋ، جاقايىم كوپ... تولىباي ەكەۋى تىلمەن شارپىسىپ ءبىر ءداۋىر ۋاقىت تۇردى. ءبىراق قول قيمىلعا بارعان جوق.
كولدەن ايرىلىپ، سىركەسى سۋ كوتەرمەي جاتقاندا، داۋدىرلەپ ءتاۋىر كەلىپ تۇر...
ءبايدىلدا كۇدىكتەندى. كەشە قوتانكولدە تولىبايمەن كەزدەسىپ قالعان سوڭ، كوش امالسىز قىدىردىڭ بوكتەرىنە قونا كەتكەن-دى. بۇيىرعىندى نۇرادا كوك سوراڭ مەن تىربىق جۋساننان باسقا ءشوپ شىعىپ جارىمايدى. اسىعىس قيمىلدايمىن دەپ، ءتاڭىردىڭ تالكەگىنە ۇشىراعانداي ەدى. ءبايدىلدا اۋلىنىڭ جىلقىسىن نۇرىبايدىڭ كولىنە ايداپ سالىپ وتىر. ول دا اعايىنعا كورسەتكەن ءبىر قىرى سياقتى. ءتاۋىر بەكەردەن-بەكەر كەلە جاتقان جوق. نۇرىباي كولىندە ءبايدىلدانىڭ جىلقىسى جاتسا، كۇزدى كۇنى جاعاسىندا مال شالاتىن وت قالدىرمايدى. ءتاۋىر داۋ ىزدەپ كەلىپ تۇر...
ءبايدىلدا ايقايلاي كىرگەن تاۋىرگە باسىن دا كوتەرگەن جوق. وپ-وتىرىك ۇيىقتاعان بولىپ، قىرىستانىپ جاتىر.
ءبايدىلدانىڭ قۇيرىعىنا قامشى شىپ ەتتى. ءتاۋىر بەلگىلى تەنتەك. ونىڭ ۇستىنە جاسى ۇلكەن كىسى، ءبىر جاعىنان بازىنالىق قىلادى. اساندا نۇرىباي تۇقىمىنىڭ الدىنان شىعاتىن ادام دا جوق... ءتاۋىر كەلگەندە، ءبايدىلدانىڭ باسىن كوتەرمەۋى، ىرىلىك كورسەتىپ جاتقانى... ونى دا كوڭىلىنە دىق الدى.
ءبايدىلدا قارعىپ تۇردى. ءبىرى شاعىر، ءبىرى قيسىق بىتكەن ەكى كوز كەزدەسىپ قالعان. ءبايدىلدانىڭ جۇزىندە قانىنا قارايعان اشۋ ءبىلىندى. ءتاۋىر ونان ايىلىن دا جيمايدى.
— ەنەڭدى ۇرايىن! كوتەنگە وكپەلەگەن قويشى قۇساپ، توڭقايىپ جاتىرسىڭ. سالەم جوق، ساۋقات جوق...
بۇل جەڭەتىن جەرى. قويشىنى ايتقان جەرى شامىنا تيسە دە، ءبايدىلدا اشۋ شاقىرۋعا ۇيالدى. ىقىلاسسىزداۋ سالەمنىڭ يشاراسىن جاساپ، قىڭىرايا وتىردى.
ءتاۋىر ءۇيدىڭ ءىشىن كوزىمەن شولىپ وتىر. جاڭا باستىرعان تار كوز كەرەگەنىڭ كوزىنە جۇدىرىق سىيمايدى. بيىل توقىلعان باسقۇردىڭ قوشقار ءمۇيىز ويۋى كوز جاۋىن الىپ قاراتپايدى. شاشاعى توگىلگەن ۋىق باۋلار، شىم وراۋلى شي... ءتاۋىردىڭ كوزىنە ات كوپىر بولىپ جاتاتىن ءوز ءۇيى ەلەستەيدى. تامسانىپ وتىر، تان قالىپ وتىر. ارى-بەرىدەن سوڭ ءشول قىستى. قايىستاي قاتقان قارا كەلىنشەكتىڭ قوزعالاتىن ءتۇرى جوق. شىپتا اشىلمادى، اياق-تاباق سالدىرامادى.
— كەلىن، قىمىز اكەل.
قارا كەلىنشەك ورنىنان شۇيىلە تۇردى. ءبىراق ول شىپتانى اشىپ ۇلگىرمەدى، ءبايدىلدا شاڭق ەتتى.
— قىمىز جوق!
— ەنەڭدى ۇرايىن، ون بەس بيە ساۋاسىڭ...
— بيە سۋالعان. ءدىڭدى نۇرىباي بالاسى ءوزىڭ الاسىن، قوتانكولدى قۇداڭ تولىبايعا بەرەسىڭ، - دەدى، سوڭعى ۇتىمدى ءسوزدىڭ اۋزىنا قالاي تۇسكەنىنە ءبايدىلدا ءوزى دە تاڭىرقاپ قالعان. قوجامبەردى مەن سويىرقاستان قىمىز سۇرايتىن نە بەتىڭ بار ەدى، ءبيدىڭ بالاسى!؟
— وتتاعان ەكەنسىڭ!
بۇلاي سويلەۋ ءتاۋىردىڭ سالتى، جانى قينالماي-اق ايتا سالاتىن ەدى. ءبايدىلدا تارس ايرىلدى.
— نۇرىباي تۇقىمى، كوز ەتتەرىڭ وسىڭكى ەدى! باياعى ازعانتاي قوجامبەردى، جەلكەسىنە ءمىنىپ ۇيرەنىپ قالعانسىڭ عوي. اتا ساقالىڭ اۋزىڭا شىقتى، نە دەپ ءۇرىپ وتىرسىڭ!؟
كوز توستاعانعا قۇيعان ءبىر جۇتىم قىمىز تاۋىرگە بۇيىرمادى، «اتا ساقالدى» اۋىزعا الۋ — قازاق ءۇشىن اۋىر ءسوز. ونىسى از بولعانداي يتكە تەڭەپ وتىر. جاسى قۇربى بولسا ءبىر ءسارى ءبايدىلدا بالاسىنداي ەدى.
— قاپ، اكەڭنىڭ اۋزىن!..
كوز توستاعان ءبايدىلدانىڭ باسىنا سارت ەتىپ، بىت-شىتى شىقتى. ەكى تەنتەك بىرىنەن ءبىرى اسىرا بوقتايدى. شاڭقىلداعان داۋىستان اۋىل دۇرلىكتى.
ءتاۋىر يەسى ۇرعان يتكە ۇقساپ، سۇمىرەيىپ شىققان. بەلدەۋدەگى كوك بەستىنىڭ ۇستىنە قالاي قارعىپ شىققانىن بىلگەن جوق. تەبىنىپ قالعاندا، بىرەۋ تىزگىنىنەن الا كەتكەندەي بولدى. شوراباي ەكەن.
— اقساقال، بىرەۋدىڭ اۋىلىن قالاي باسىناسىڭ!؟ قازىق قىلىپ قاعىپ جىبەرەيىن بە ءوزىڭدى! — دەپ تاپ-تاپ بەرەدى.
ءبايدىلدا ىم قاقسا، شوراباي تۇرا شاباتىن ەدى. بۇل جولى دا سونىسىن ىستەپ تۇر.
ءتاۋىر كوك بەستىنى ساۋىردان تارتىپ قالعاندا، اتىپ كەتتى. ارتىنا قاراي-قاراي بارادى.
ادامدا سويىرقاس، مالدا سيىر قاس. التى الاسى، بەس بەرەسىسى جوق، مۇنىكى نە، جانىم-اۋ!
ءتاۋىر ساتىرلاتىپ شاۋىپ بارادى، سويلەپ بارادى. ءبايدىلدانىڭ اعاسى ءجاندىلدا ىنىسىنە رەنجىدى.
اتاقتى جىندى ەمەس پە، ونىڭ نەسىنە بايلانىستىڭ!؟
سويىرقاستا تولەگەن بي ساۋەگەي كىسى بولىپتى. وسى ءتاۋىر دۇنيەگە كەلگەن كۇنى، نۇرىباي ءبيدىڭ ۇيىندە قونىپ وتىر ەكەن. نارەستەنىڭ شىرىلداعان داۋسىنان شوشىپ، تولەگەن بي جاعاسىن ۇستايدى. «تۋماي جاتىپ، قىلىعى مىناۋ، بۇل ەرجەتكەن سوڭ جۇرگەن جەرى قيقۋ بولار. ىرىم بولسىن، اتىن ءتاۋىر قويايىقشى دەيدى ەكەن.
ءجاندىلدا سونى ەسكە الىپ وتىر.
جىلقىنىڭ باسىندا ءوزىڭ بول. ءبايدىلدانىڭ ءتۇسى بۇزىلىڭقىراپ ايتتى. — تۇنگى كۇزەتكە اباي بولىڭدار!
قوناق كەلگەن ەكەن، مەيلى ول جاقسى بولسىن، مەيلى يت بولسىن — سىيلاپ جىبەرۋ ءۇي يەسىنىڭ بورىشى. ءبايدىلدا ءتاۋىردى ۇيدەن قۋىپ وتىر. كىم كورىنگەن قايمانا قازاقتىڭ ءبىرى ەمەس، نۇرىباي ءبيدىڭ نەمەرەسى. نەمەرەلەرىن ەسەپتەمەگەندە، ءبيدىڭ ءى ىندىگىنەن سەگىز ۇل تارايدى ەكەن. سەگىز اۋىل... بۇل وقيعانىڭ اقىرى ات-شاپان ايىپقا سوعادى...
ءتاۋىر قاتتى اشۋمەن شىققان بەتى، ءبىر باۋىر جەر تاسىرلاتىپ بارىپ، ات باسىن تەجەدى. ايدالادا قاڭتارىلىپ تۇر. اۋىل قىزىلدىڭ قۇمىندا... ءتاۋىر نۇرىباي كولىندە ءبايدىلدانىڭ جىلقىسى جاتقانىنان دا حابارسىز ەدى. تولىبايدىڭ قوتانكولدى بەتكە الىپ كوشىپ كەلە جاتقانىن الدەقالاي ەسىتتى، نۇرىباي اۋىلىنان بالا بارسا دا، جاقايىمدار توبەسىنەن تىك تۇرىپ كۇتەدى... التى اي جاز ءۇي كورمەي، اۋىل-اۋىلدى قىدىرىپ كۇنىن جۇباتاتىن ءتاۋىر كەنەت اتىنىڭ باسىن قوتانكولگە قاراي بۇردى...
قىدىردىڭ نۇراسىندا بەيساۋبەت اۋىل كوزىنە تۇسە كەتتى. ءبايدىلدا ما، باسقا بىرەۋ مە، — ءتاۋىر ءۇشىن ءيىسى قازاقتىڭ جاتتىعى جوق، بۇرىلا سالدى. نۇرىبايدىڭ ءارۋاعىن سىيلايتىن قازاق ونىڭ نەمەرەسىنىڭ ەركەلىگىن دە كوتەرەدى. ءتاۋىر ات ماڭدايىن تىرەپ بارعان ۇيىنەن ءبىر باس مۇجىمەي شىققان جەرى جوق...
قىمىز سۇراپ، ساقالىن بوقتاتتى. ەندى ەسىتكەن جۇرت دابىرايتىپ اكەتەدى...
ءتاۋىر بارعان توي توبەلەسسىز تارقامايتىنى بۇرىن دا بار ەدى، ءقازىر ىرگەلى اۋىلعا قارا باسى قايرات كورسەتە الماي، ءىش پىستانى ىشىنە ءتۇسىپ كەلە جاتىر. ىلاڭ سالىپ باعاتىن اۋىل دا الىس... وعان دا كادىكتەنەدى. نۇرىبايعا قاراعان بۇكىل ورەن-جاران وسى كۇنى ونى اۋىزدىقتاپ ۇستايدى... جۇرت «ءتاۋىر تەنتەك» اتاندىرىپ قويىپتى. تالاي اتتان سالىپ شاۋىپ، ءبىراق سوڭىنا ءبىر سىرلىباي ەرمەي، دىڭكەسى قۇرىعان ءبىر كەزدەرىن ەسكە الدى...
ءبايدىلدادان قايتكەندە كەك قايتارادى؟
ايتپاقشى، تولىباي بار ەكەن-اۋ... ءبايدىلدا ونىڭ اتىن دا اۋىزعا الدى... قوتانكول...
ءتاۋىر تولىباي اۋلىنا جەتكەنشە اسىقتى...
استىنداعى كوك بەستى اق سابىن بولىپ تەرلەگەنىن اق بوز ءۇيدىڭ الدىندا اتتان ءتۇسىپ جاتقاندا بايقادى. ءوزىنىڭ ءحالى ونان دا ناشار ەدى. اۋزى قۇرعاپ، دىبىسى شىقپاي قالعان. حابارلاس قىلىپ كەرىلىپ تۇرۋدىڭ رەتى كەلگەن جوق.
بيىلعى قىستان تولىباي اۋلى دا جۇدەپ شىققانى كورىنىپ تۇر. جەلىسىندە تورت-بەس قۇلىن كورىنەدى. ءتاۋىردىڭ كوڭىلى ونان سايىن ومسىرايدى.
يگىلىك اۋلىنىڭ جۇتقا ۇشىراپ، تولىسى شايقالعانى ءبىر بيىل ەمەس. سوندا دا اتا قونىستان تابان اۋدارىپ، سىردىڭ بويىن ساعالاعان كەزى جوق-تى. شارۋاسى شىن جۇدەپ شىققان جىلى، ارجاعىنداعى ارعىن-قىپشاقتان جىلقى الادى... ورتايعان داۋلەتتىڭ ورنى سولاي تولىپ، ەندى ءبىر جىلى قايتا بايىپ دۇرىلدەپ شىعا كەلەتىن ەدى...
تولىباي سارىارقانى كەزىپ، بيىل دا ءبىر اي جورىتتى. ونداعى جۇرت تا اق سۇيەك بولىپ جۇدەپ، جۇگەن ۇستاپ قالعان جايى بار ەكەن... بىرەۋ-جارىم جۇتتان كوپ شىعىنداماي شىققان بايلار جىلقى كۇزەتىن كۇشەيتكەن. الدىرمادى. ءبىر رەت ءوزى قولعا ءتۇسىپ قالا جازداپ، بايتال تۇگىل باس قايعى، قارا باسى ازەر قاشىپ قۇتىلدى...
قايتار جولىندا شومەكەي اۋلىنىڭ دالادا جاتقان تورت-بەس تۇيەسى ۇشىراسىپ، ايداي كەتكەن. سوعان ىرزا بولدى.
سىر بويىن سودان سوڭ ەسكە الدى. قول ساقتاعان جۇرتتىڭ جاعدايى ءتاۋىر. اركىمنەن قۇلاق قاعىس قىلىپ سۇراپ بايقاسا، سىر بويىندا بوس جەر قالىپ جارىماعان ەكەن. قوتانكولگە جۇمساعان جىلقى باتىر ەدى. وتى، سۋى مول قول... ءبىر جىل بايىمبەت، ءبىر جىل كەلىمبەت قىستايدى. «ءازىر مەنىكى دەپ مەنشىكتەپ، ءجىپ تاققان ەشكىم جوق» دەگەن...
ءبىراق دوڭىز جۇتى تالايدى تاۋبەسىنە كەلتىردى. قوتانكولدىڭ يەسى بۇرىن بولماسا، ەندى تابىلادى. اۋرۋدىڭ الدىن الۋ كەرەك. تولىبايدىڭ اسىعىس قيمىلدايتىن مىنەزىنىڭ پايداسى ءتيدى. ءبىر كۇن كىدىرگەندە، قوتانكولدى ءبايدىلدا قاعىپ كەتەتىن ەكەن. قۇداي ساقتاپ، بۇل الدىن وراپ كەتتى.
تولىباي تاۋىرگە قوي سويىپ جاتىر.
بۇل ۇيدەن ءبىر توستاعاننان ارتىق قىمىز تابىلمادى.
ءتاۋىر توردە، تاي تەرى جاستىقتى قولتىعىنا تىعا تۇسەدى. قول-اياعىندا تىنىم جوق، تىپىرشىپ كەتتى. ءبايدىلدانىڭ ۇيىندە وسى شىدامسىزدىعىنان ءسوز ەستىپ ەدى، شەكەسىنە تيمەگەن ەكەن. ءبىر توستاعان قىمىزعا قانباي قالىپ، تاعى سۇرادى.
— ءتاۋىر اعا، بيىل قىمىزعا ۇياتتىمىز. — سونى ايتقاندا تولىبايدىڭ اق سارى ءوڭى كۇرەڭىتتى. — قويىرتپاق...
ۇزىن بويلى اق سۇر كەلىنشەك لىپ ەتىپ تۇرىپ شىپتانى اشتى. قارا سابانى شايقاپ-شايقاپ پۇشپاعىن شەشتى.
نە شۇبات ەمەس، نە ايران ەمەس، قويدىڭ قاتىعىنا تۇيەنىڭ ءسۇتى ارالاسقان قويىرتپاق ەدى. ءتاۋىر ۇرتتاپ الىپ، قاباعىن كىرجيتتى. قويشىنىڭ سىباعاسى نۇرىبايدىڭ نەمەرەسىنە بۇيىردى. ونان ارتىق قورلىق جوق. ءبىراق تولىبايدىڭ كىناسى نە؟ جوققا جۇيرىك جەتپەيدى. ءتاۋىر سىر بەرمەي باقتى.
قانىمبيكەنىڭ كەرىك قاسى ءدىر ەتىپ، تومەن قارادى.
— توكە، بيىل جىلقىدان قول جۋدىق. بۇكىل اۋىلدىڭ سۋسىن قىلىپ وتىرعانى ەكى-ۇش بيە. بالالار تۇسكە جەتپەي-اق مەستىڭ ءتۇبىن سارقادى. بۇرىن قىمىز اشىتاتىن قانىمبيكەنىڭ قارا ساباسى بۇگىندە قويىرتپاق قۇيىلىپ، قور بولىپ تۇر.
— جامان ءبايدىلدا ون بەس بيە ساۋىپ وتىر! — ءتاۋىر وسقىرىنىپ قويدى. قويدىڭ ءسۇتى تاڭدايىنا تاتىماعان سوڭ كەجەگەسى كەيىن تارتىپ، جانى قايتا قۇرىستاپ كەلە جاتىر.
— راس شىعار، كەشە اۋىلىمىزعا كەلىپ، ىلاڭ سالىپ كەتتى. ون بەس بيەنىڭ بۋى شىداتسىن با!؟
— سەندەرگە دە ءتيىستى مە! — ءتاۋىر ەجىرەيدى. — ءبايدىلدا ءالى قۇتىرادى!
— قوتانكولدى داۋلاپ ءجۇر. «قاراقۇمنان قاڭعىپ كەلدىڭ، قالاي يە بولاسىڭ» دەپ كەرگيدى. — تولىباي تاۋىردەن سىر تارتقالى ايتىپ وتىر. — قوجامبەردى، سويىرقاس بولىپ قوتانكولدى قىستاۋ قىلماق ويى بار ەكەن...
— ەكى كەرى كەتكەن قوسىلعان ەكەن!.. ءتاۋىر مىرس-مىرس كۇلدى. — ەكى كەرى كەتكەن قوسىلعان ەكەن!
تولىبايدىڭ ءبايدىلداعا ءتىسىن باسىپ وتىرعانىن ءتاۋىر جاڭا بايقادى. كوكتەن سۇراعان داۋى جەردەن تابىلىپ، باسىن كوتەرىپ العان.
— الگىدە ايتىپ وتىرعان. مەن سول ءبايدىلدانىڭ ۇيىنەن شىقتىم. «اتاڭا نالەت جاقايىمعا قوتانكولدى بۇيىرتسام، ءبايدىلدا اتىم ءوشسىن!» دەپ وتىر. جىنىم ۇستاپ كەتكەنى، توستاعانمەن قاق باسىنا ءبىر قويدىم!
تولىباي سۇرلاندى.
— اتامدى بوقتايتىن ءبايدىلداعا نە جازىعىم بار ەدى؟ ناعاشىلى-جيەندى بولسا، ءبىر ءسارى، قۇداي ايداپ ىرگەمىز جاقىنداعانى ەدى، تىنىش وتىرعىزبايتىن شىعار...
— يت قوي ول، يت! اكەسىندەي مەنىڭ اتا ساقالىمدى اۋزىنا الدى عوي! كۇيىپ كەتىپ ماي قۇيرىقتان تارتىپ قالعانىم. ءومىرى ادامعا قامشى ۇيىرمەيتىن ەدىم. ءوز قولىنان تالاي جۇرتتىڭ باسى جارىلعانىن ءتاۋىر ۇمىتىپ كەتتى. ال الگى ءسوزىنىڭ اقپارىن جەك كورىپ، ات باسىن ءسىزدىڭ اۋىلعا بۇردىم. ايتپەسە، اۋىلعا تارتاتىن ەدىم. ءبايدىلدانىڭ تۇندىگىن ءتۇرىپ، قويىپ شاۋىپ الاتىن ەدىم...
— سىزگە نە دەپ تيىسەدى؟
— نۇرىبايدىڭ ماڭدايىنا بىتكەن جالعىز كولدى قىزعانادى. قوتانكولگە سەنى دە مەن شاقىرىپ اكەلىپپىن. اپپاق ساقالىمدى بوقتادى. — ءتاۋىر يەگىنە بىتكەن بەس-التى ءتۇيىر قىلدى ءبىر سيپادى. - سودان سوڭ ايايىن با، جوستىردىم!
— ءبايدىلدا تۋىسىڭ ەمەس پە؟
— سىرلىباي مەن قوجامبەردى ات قۇيرىعىن كەسىسكەلى قاشان!
ءتاۋىر ويىنا كەلگەنىن ايتا سالدى. تولىباي ءباتۋاسىزدىڭ ءسوزىن شىندىققا جورىدى. تۇنىمەن توسەگىندە دوڭبەكشىپ شىققان. ءتاۋىر تەنتەك ەكەنى راس، ءبىراق وتىرىك ايتپايدى. ءبايدىلدا اشۋمەن كەتكەنى انىق... تولىبايدىڭ اتاسىنا ءتىل تيگىزگەنىن ءتاۋىر ايتىپ وتىر. ونى ەستىپ، شىداپ جاتقان ادام، ەركەك ەمەس! ءبىراق ءتاۋىر دە، ءبايدىلدا دا ءبىر اساننىڭ بالاسى... داۋ ۋشىقسا، اعايىندى ەلدىڭ بورىدەي ۇلىپ قوسىلاتىنى تاعى بار. اسان ىشىندە وسكەن-ونگەن اتالىق سىرلىباي. ءبايدىلدانىڭ نۇرىباي تۇقىمىنان شىعىسقانى راس بولسا، سىرلىباي وعان ات تىزگىنىن بەرمەيدى... باسقا كىشكەنەنى قويشى، الىس اعايىندا بۇلارعا جاقىنى ايدەربەك ەكەن. كوكتەمدە اقيرەك ءۇشىن ەسەنالى-ايدەربەك قىرىلىسىپ قالعانىن تولىباي دا ەسىتكەن. سوندا قابانبايعا شىلبىر ۇشىن بەرەتىن وسى ءبايدىلدا بولىپتى. ەندەشە قوجامبەردىنىڭ ءسوزىن ايدەربەك تە سويلەمەيدى...
ءبىر داۋدى باستاپ جىبەرەتىن ءيىنى كەلىپ تۇر ەدى.
ءبايدىلدا ون بەس بيە ساۋىپ وتىرعان كورىنەدى. جىلقىسى نۇرىباي كولىندە جاتقانىن بوزورىس ايتىپ وتىر. جىگىتتەردى اتقا قوندىرىپ، كوپ جىلقىنى قۋدىرىپ الۋ كەرەك...
كوپكە جۇگىنگەندە، تولىبايدىڭ كۋاسى نۇرىبايدىڭ نەمەرەسى ءتاۋىر بولادى. اتاسىنا ءتىل تيگىزگەنىن ايتىپ وتىر. ءتاۋىر ءبىر ايتتى — ءبىتتى، باسىن كەسسەڭ قايتپايدى. تولىباي ءبايدىلداعا اۋىر ايىپ سالدىرادى... ادام تىلىنەن، سيىر مۇيىزىنەن بايلانادى. تەنتەك ءبايدىلدانىڭ كوزىن ءبىر قورقىتىپ قويعاننىڭ ءوزى نە تۇرادى...
— تاكە، مەن كۇيىپ تۇرمىن. ءبايدىلدا اۋىلعا كەلىپ، شاڭىراعىما ات ويناتادى. ونىسى از بولعانداي، ۇيىندە جاتىپ اتامدى تاعى بوقتايدى. نە ىستەيمىن ەندى؟
ءتاۋىردى اتتاندىرىپ جاتىپ، سىر تارتقالى ايتتى.
— شاۋىپ ال اۋىلىن! — ءتاۋىر بارق ەتتى. — سەن شاپپاساڭ، مەن شابام! اۋىلعا ءتىرى جەتەيىن! بەس ءجۇز ءۇي سىرلىبايدى تۇگەل اتقا قوندىرماسام، بەتىمە تۇكىر!
— مەنىڭ قىسىلاتىنىم سىرلىباي اتام بالالارى، وزدەرىڭ عوي. قوجامبەردى نەگە تۇرعانداي، ايتپەسە...
— قالىڭ سىرلىباي قاسىڭنان تابىلادى. ول ءيتتى ەسىگىمنىڭ الدىنا ەڭبەكتەتىپ اكەلىپ، ات-شاپان ايىپ الماسام، ءتاۋىر اتىم قۇرىسىن! — ءتاۋىر كىجىندى.
— قوناعى توبەنىڭ استىنا تۇسەر-تۇسپەستە تولىباي دا قيمىلدادى. بوزورىستى شاقىرتقان.
— قاسىڭا بەس جىگىت ەرتەسىڭ! بۇگىن ءتۇن ءبايدىلدانىڭ جىلقىسىن قۋىپ الامىن. ءوزىم باستاپ بارام!
— توكە-ay، ءوزىم-اق...
— ءۇنىڭ شىقپاسىن!
ەكى اۋىلدىڭ اراسى قوزى كوشتەي عانا جەر. قاتىن-بالانىڭ قۇلاعىنا ءتيدى دەگەنشە، جەر تۇبىنە جايىلادى. ءتاۋىر سياقتى قاڭعىعان بىرەۋ تۇستەنە كەتەتىنى بار. قۇلاعى ەسىتكەن جاماندىق حاباردى جاتقىزبايدى قازاق، سول قالپىندا ءبايدىلداعا جەتەدى... تولىباي ساقتىق ويلاپ تۇر.
سول ءتۇنى ءبايدىلدانىڭ جىلقىسىنا جاۋ ءتيدى. ءجاندىلدا سوققىعا جىعىلىپتى. اۋىلعا جاياۋ قايتتى.
ءبايدىلدا اتتان سالىپ جاتىر.
جان-جاققا ءبايدىلدا اتتاندىرعان شاپقىنشىلاردىڭ الدى ەرتەڭىنە-اق ورالدى.
بەكارىستان سالەم ايتىپ وتىر: «ءبايدىلدانىڭ ءىسى تەنتەك. اعاسى ءتاۋىردىڭ اتا ساقالىن اۋىزعا الادى. تولىبايدىڭ اتاسىنا ءتىل تيگىزەدى. جاقايىم جىلقى قۋسا، نامىستانعانى شىعار... ادال مال ەشقايدا قاشپايدى. مىقتاسا ات-شاپان ايىبى بار. ءبىز بارامىز. ءبىراق بەيبىت تىنىمىن جاساۋعا مۇرىندىق بولامىز دەپ بارامىز...»
— جامان كۇيەۋ قايىنساق. — ءبايدىلدا كەكەتتى. امالدىقتىڭ بالاسى ناعاشىسىنىڭ سويىلىن سوعىپ وتىر...
جانقوجا مەن بەكباۋىل اتقا قونىپتى. ءبىراق قاسىنا ەرىتكەن ادامى شامالى. ءبايدىلدانىڭ ءىشى كىپى الدى.
اقجىگىت پەن قىدىردىڭ اراسىنداعى نۇرادا حالىق قاپتاپ كەتتى. ءبايدىلدانىڭ اۋلىن قوناق باسىپ جاتىر. ەڭ الدىمەن كەلگەن قۇرماناي. قابانباي وتىز جىگىت الىپ كەلىپتى. كىشكەنەنىڭ قالعان بالالارىنان جولشورى مەن ۇسەن بار... ەكى كۇننىڭ ىشىندە جىگىت سانى جۇزدەن استى.
ءبايدىلدا اسىقتى.
وسىنشا ادامدى اسىراپ-باعۋ ءبىر اۋىل ءۇشىن اۋىر تيەتىن ەدى. ونىڭ ۇستىنە ەرتەڭ بەكارىستان مەن جانقوجا كەلەدى...ولاردىڭ ويلايتىنى بەيبىت تىنىم. سۇتتەي ۇيىپ وتىرعان اعايىننىڭ اراسىندا الاۋىزدىق تۋادى. جۇرتتىڭ باسى ىدىرايدى.
جىلقىسىن قۋىپ العان تولىبايمەن ءبىر ايقاسپاي ءبايدىلدا توقتاي قويماس!
ەرتەرەك ءىس قىلماسا، ەرتەڭگە قالسا — كەشىگەدى!
— اتتانامىز!
زاۋال اۋعان شاق. سال كۇرەڭدى شوقىراقتاتىپ شوراباي اۋىلدى ءبىر اينالىپ شىقتى.
— اۋ، باتىر كەلەدى دەيدى، كىدىرسەك قايتەدى.
بىرەۋ-جارىم اقساقالدار اقىل قوسقان، ءبايدىلدا ولاردى قۇلاعىنا ىلگەن جوق.
— ات توبەلىندەي جاقايىمعا جانقوجاسىز دا بىردەڭە قىلارمىز! مەن دەگەن اعايىن اتقا قونىڭدار!
جۇرت جابىر-جۇبىر اتقا جۇگىردى.
تولىباي قاپىدا قالدى.
ەكى كۇننەن بەرى ول دا قاراپ جاتقان جوق. جان-جاققا شاپقىنشىلار جوسىلتقان. جاقايىم جايلاۋدان قۇلاي قويماعان ۋاقىت. شاپقىنشىلار كىدىرىپ جاتىر. بار بىتىرگەنى ءبايدىلدادان العان جىلقىلارىن سىردىڭ ارعى بەتىنە ايداپ سالدى. ءبىر ادامدى نۇرىباي اۋلىنا اتتاندىرىپ ەدى، بەكارىستان ءبايدىلداعا ايتقان ءسوزىن وعان دا ايتىپتى. سىرلىبايدىڭ اۋزى قالاي قيسايسا، اسان سولاي قاراي جىعىلادى. كويلەكتەي اعايىنى اسان بەيبىت ءبىتىم سۇراپ وتىرسا، قالعان كىشكەنەنىڭ ءبايدىلدا ءۇشىن وتقا تۇسەتىندەي نەسى بار؟ تولىبايدىڭ ارقاسى ەندى كەڭىسكە تۇسكەن.
اۋىلداعى بىرەۋ-جارىم شال-شاۋقان قاشا كوشكىسى كەلىپ، قوپاڭداپ ەدى، تولىباي تىپىر ەتكىزبەدى.
قىزىل ءىڭىر شاق. قاتىن-قالاش ءسۇت ءپىسىرىپ، قۇرت قايناتىپ ساپسىپ ءجۇر. جەروشاقتا وت جالپىلدايدى.
تولىباي كويلەك-دامبالشاڭ ۇيدەن شىقتى. اۋىلداعى ون شاقتى ءۇيدىڭ جىگىت-جەلەڭى بوزورىستىڭ قاسىنا جينالىپتى. ءۇي سىرتىندا سۇيەۋلى نايزالار كورىنەدى. جەلىدە قاڭتارۋلى اتتار، قۇر جۋساپ تۇر.
تولىباي جىگىتتەرگە قاراي ءجۇردى.
— سول جانقوجانىڭ وزىمەن سالىسار ەدىم!
جەلپىنىپ تۇرعان بوزورىس ەدى. ەڭگەزەردەي بوزورىستىڭ قاراسىن كورىپ اركىم-اق سەسكەنگەندەي. ونىڭ قايراتىنا شاك كەلتىرەتىن ادام جوق. ءبىراق كەز كەلگەننىڭ جىلقىسىن باعىپ كۇنى وتكەن بوزورىستىڭ اتى ءبىر شىقپايدى. ءقازىر جاسى وتىزدىڭ ۇستىندە ەكەن. تولىباي بىلتىردان بەرى قاسىنا العان. ءبىر جاعىنان قىز الىسپايتىن تۋىسى... ونى باۋىرعا تارتىپ ءجۇر.
— جانقوجامەن ۇستاسا الساڭ، كورەرمىز...
تولىباي اڭقاۋ بوزورىستى قايراپ قويعالى ايتىپ تۇر.
— كورسەك — كورەرمىز!
انا جاقتا ساققۇلاق ارس-ارس ەتىپ، تۇرا ۇمتىلدى.
جىگىتتەردىڭ نازارى ساققۇلاق كەتكەن جاقتا، ءسوز تيىلدى. شاپقىنشىلارىن كۇتىپ، قۇلاقتارى ەلەڭدەپ وتىر ەدى. ساققۇلاق قوتانكولدى جاعالاي جۇگىردى.
— ويباي، جاۋ!
توبەنىڭ باسىنا شىعا كەلگەن سالت اتتى جاۋ قاراسىن اۋەلى بوزورىس كوردى.
— اتتان، اتتان!
ساسىپ قالعان تولىباي بىرەسە اتىنا، بىرەسە نايزاعا جۇگىرەدى. شىرقىراپ ەتەگىنە جارماسقان توعىز جاسار ۇلى كوتىباردى قاعىپ جىبەردى.
— اسان، اسان!
— ۇسەن، ۇسەن!
— جيەنەي!
جاۋ ۇندەمەي باس سالعان ەكەن. بۇلاردىڭ اتتانداعان داۋسىن ەسىتكەن سوڭ، ايقاي-سۇرەڭدى كۇشەيتتى.
بوزورىس تۇرا شاپتى.
— يگىلىك، يگىلىك! — دەپ ۇران سالىپ بارادى.
ون شاقتى جىگىتتىڭ ىزىندە سول كويلەك-دامبالشاڭ كۇيى تولىباي دا كەتتى. جاۋ قاراسى مولايىپ، تاسقىن سۋداي قاپتاپ بارا جاتقانىن كورگەندە، ەت جۇرەگى سەسكەندى. العا تۇسپەي، ات باسىن ىركە شابادى.
بوزورىس جاۋدىڭ قالىڭ ورتاسىنا قويىپ كەتتى. نايزاسىن وندى-سولدى سىلتەپ ءجۇر. مىڭ سان قولمەن جالعىز ايقاساتىن باعى زاماننىڭ ەرلەرىنشە قيمىلدايدى. تولىباي وپىندى. الدا، اڭعال بوزىم-اي! شەتتەن ءتيىپ، جەكە-جەكە ءتۇسىرۋ كەرەك ەدى. الدى-ارتىن قاماپ العان سوڭ، اڭدىعان بىرەۋ كوك جەلكەدەن قوندىرادى عوي...
قالعان جىگىتتەردى قاپتاعان جاۋ سەلدەي شايىپ جوق قىلدى.
تولىباي ەندى اينالعان جوق، اتتىڭ باسىن كەرى بۇردى. كەرتوبەلدى توپەپ بارادى. ارتىندا شۋلاعان داۋىس كەلەدى.
— تولىباي انە كەتتى!
قالت ەتكەندى كوزدەن تاسا قىلماي، اندىپ كەلە جاتقان اككى ءبايدىلدا، كويلەگى اعاراڭداپ بارا جاتقان جالعىز اتتىنىڭ تولىباي ەكەنىن اينىتپاي تانىپ ەدى.
— جىگىتتەر، تولىباي كەتتى!
سال كۇرەڭدى بۇل دا توپەدى. اتى دامەلى ون شاقتى جىگىت قوسىلا سالعان. تولىبايدىڭ استىنداعى تورى توبەل، ەكى-ۇش جىلدان بەرى بايگەگە قوسىلىپ جۇرگەن جۇيرىك ەدى. ءۇش كۇننەن بەرى سۋىتىپ، ۇستىنە جان شىعارماي كۇتىنىپ وتىرعان. جانۋار باۋىرى جازىلعان سوڭ، قايىستاي سوزىلىپ، بۇكتەتىلە تارتتى. ارى-بەرىدەن سوڭ قاراڭعىلىق قالىڭدادى. تولىبايدى ءتۇن جاسىرىپ، قۋعىنشىلارعا شالدىرماي كەتتى.
— قاپ، جىبەرىپ الدىق!
تولىباي قولعا تۇسسە، ءبايدىلدا تىرىدەي ءتۇتىپ جەر ەدى. ايرىلىپ قالىپ وكىنىپ كەلەدى.
— تولىباي باسىنا جاۋلىق تارتىپ الىپتى. ادەيى تانىتقىسى كەلمەگەنى عوي... قاتىن بولدى...
ءبايدىلدانىڭ اۋزىنان شىققان وسى ءسوز اڭىزعا اينالىپ، ەلدەن-ەلگە تارادى. بىرەۋلەر تولىبايدى ءاجۋا قىلىپ ايتادى... ەر جىگىتكە كۇشى اسقان جاۋدان قاشىپ قۇتىلۋ ۇيات ەمەس. ال باسىنا جاۋلىق سالۋ قاتىننىڭ ءىسى ەدى...
قاس-قاعىمعا سوزىلعان قاقتىعىس قازاق ءۇشىن قىمباتقا تۇسكەن. بوزورىستىڭ نايزاسىنان ءتورت جىگىت جاراقات الدى. تولىباي اۋلىنىڭ جىگىتتەرىندە سويىل تيمەگەن بىرەۋى جوق. بوزورىستىڭ باسى جارىلىپتى. جاۋىرىن ورتاسى كوكپەڭبەك تالاقتاي، قوزعاسا زار قاعادى. ەسسىز جاتقان جىگىتتى ءبايدىلدا تۇتقىن قىلىپ الىپ كەتتى.
وعان سالعاندا، تولىباي اۋلىن توناۋدان تايىنبايتىن ەدى. بىرەۋ-جارىم اقساقالدار باسالقى بولىپ، ونداي ارتىق قيمىلعا جول بەرگەن جوق...
اۋىلدى تالاۋعا سالۋ قازاق سالتىندا اۋىر قىلمىس. قازاقتىڭ ۇعىمىندا ءۇيدىڭ قۇتى قارا شاڭىراقتا... قارعىستىڭ ۇلكەنى «شاڭىراعىڭ ورتاڭا ءتۇسسىن»... ءۇي ۇلى ىرگە، وعان قول جۇمسالعان جەردە كەشىرىلمەيدى...
تولىباي اۋلى ۋلاپ-شۋلاپ جاتقاندا، ءبايدىلدانىڭ ۇيىندە دىردۋ كۇشەيە تۇسكەن. ەسەرسوق جىگىتتەر ءبىر-بىر قويدان الدارىنا وڭگەرە كەتىپتى. ءبايدىلدا ول اۋىلدىڭ تۇيە تۇلىگىن دە قۋدىرتىپ الدىرعان. توعىز جەردەن جەروشاق قازدىرىپ، قىزىل قۋىرداق قۋىرىلىپ جاتىر. اش قۇرساق قازاق اۋزى-مۇرنىنان ءبىر شىقتى...
ءبايدىلدا ءبىر توپ جىگىتتى جىلقى قۋۋعا الدىن الا جىبەرىپ ەدى. قۇر ساندالىپ قايتتى. جىگىتتەر ۇزاڭقىراپ شىعىپ، ءىز كەسۋگە قورقا سوقتاپ... سىرداريانىڭ جاعاسىنداعى قالىڭ قامىستىڭ اراسىندا تۇنىمەن جاتىپ، كۇن كوتەرىلە قايتا ورالعان... ونىسىن جاسىرادى.
— جەر اسىرىپ جىبەرگەن ەكەن! كورە كوزگە زورلىق قىلىپ، اق ادال مالىمنىڭ قاراسىن قۇرتپاقشى!
ءبايدىلدا بايبالامدى كۇشەيتتى.
بوزورىستى شورابايدىڭ ۇيىنە قاماتىپ ەدى. اشۋ قىسقاندا، سوعان قاراي جۇگىردى.
— جىلقى قايدا؟ — بوزورىستىڭ ءحالى اۋىر ەدى. جاۋىرىپ سۇيەگى قاق جارىلعانىن بىلەتىن ءبىر جان جوق. ەسسىز جاتىر.
اندا-ساندا ەسى كىرىپ كەتسە، كوكىرەك سۇيەگىنىڭ زار قاقساتقان اۋرۋىنا شىداي الماي وكىرەدى. ءوزى ءىرى جىگىتتىڭ داۋسى دا زور، الەم تاپىراق ەكەن، بالا-شاعا ۇيقىدان بەزىپ كەتتى.
ەڭ بولماسا، اۋرۋ دەنە ءوز ىڭعايىمەن جاتسا ەكەن-اۋ! ارتىنا قايىرىپ بايلانعان ەكى قول بوزورىستى تىرپ ەتكىزبەيتىن ەدى. ەكى اياقتىڭ كومەگىمەن اۋدارىلىپ تۇسكەلى ۇمتىلادى دا، ەسىنەن قايتا تانادى.
ءبايدىلدا وسىنىڭ ۇستىنە كەلدى.
— جوق، بۇل يت وپ-وتىرىك ولگەن بولىپ جاتىر. — ءبايدىلدا اقىردى. — شوراباي، تۇر قۇيرىعىن! سوق دۇرەنى!
تىعىنشىقتاي سارى شوراباي ورنىنان تۇردى. بىتتيعان بەت-اۋزى ادامعا ءتان اياۋشىلىق سەزىمىنەن جۇرداي ەدى. ساپ-سارى كوز قاراشىعىندا قۋانىش ۇشقىنى جىلت ەتتى.
شورابايدىڭ جالعىز قۇمارى ازاپتاۋ. ءتىرى جاندىكتىڭ ازاپ ارتىپ جاتقانىن كەرسە جانى راحات تاباتىن ەدى. قىستا اۋىل ماڭىندا قاسقىر توبە كورسەتسە، شوراباي ىزىندە كەتەدى. بۇكىل تازى سوڭىندا، قاسقىر جەر تۇبىنە تىعىلسا دا، شوراباي تاپپاي قايتپاس. باسقالار سياقتى، سويىپ تەرىسىن الۋمەن قاناعاتتانبايدى ول. قاسقىردى اۋىلعا ءتىرى اكەلەدى. اۋزى تۇمىلدىرىقتالعان قاسقىردا دىبىس جوق. شوراباي ەكى تىلەرسەكتەن باستاپ ىرەپ وتىرىپ، قاسقىردىڭ تەرىسىن مەس قىلىپ سىپىرىپ الىپ، ءوزىن قويا بەرەدى. حايۋاننىڭ قىڭسىلاپ دىبىس شىعارماعان مىنەزىن قايسارلىق بىلەدى. ءوزى دە سونىسىنا ەرەگىسەتىندەي. جانى ىشقىنعان قاسقىر تۇرا قاشقان بەتى ءبىر توبەنىڭ باۋرايىنا جەتىپ جىعىلادى. شورابايدىڭ ەكى ەزۋى قۇلاعىندا، ءبىراز جەرگە شىعارىپ سالىپ قايتادى...
بۇل ەلدە دومبىراعا ىشەك تاپپاعان جۇرت، شورابايعا جۇگىرەدى. ءتىرى مىسىقتى اسىپ قويىپ، كوتەنشەگىن ويىپ قويا بەرەدى ەكەن. زارەسى ۇشقان جاندىك قاشان ىشەگى تاۋسىلعانشا الدى-ارتىنا قاراماي زىتادى... مىسىق قىلجيعان جەردە، شوراباي جاس ىشەكتى جيناپ الادى...
ءبىراق ادامعا ازاپ بەرۋدىڭ ءساتى تۇسپەي جۇرگەن.
بوزورىستىڭ قولىن ارتىنا قايىرىپ بايلاپ تاستاپ، ەندى ونىڭ وكىرىپ جاتقانىن كورگەن كەزدە، شوراباي ادام ايتقىسىز راحاتقا كەنەلدى. جۇرت بەس قانات قوڭىر ءۇيدىڭ ماڭىنان بەزىپ كەتكەندە، بوزورىستىڭ قاسىندا جالعىز وتىر ەدى.
ءا، ءا، قالاي ەكەن؟ — دەپ سۇراپ قويادى.
بۇل ءسوزدى قاسقىردىڭ تەرىسىن سىپىرىپ جاتقاندا، جىرتقىش اڭ مىقشيىپ سىر بەرگەن كەزدە ايتاتىن ەدى. بوزورىستىڭ قينالعانىن كورىپ، جانى كىرىپ بارادى.
ءقازىر ءبايدىلدانىڭ بۇيرىعىن ەستىپ تۇرىپ، قۋانىشتان ەسى شىقتى. بوزورىستىڭ قولىن شەشىپ، جاۋىرىن ورتادان ءبىر نۇقىپ ەتبەتىنەن سالعان. دال-دالى شىققان جەيدەنى جۇلىپ تاستاپ، شالبارىن اياعىنىڭ باسىنا قاراي سىپىرىپ قويدى. قولىندا سەگىز ورمە قامشى، بوزورىستىڭ ۇستىندە وتىر.
— سوق دۇرەنى!
شوراباي شىپ ەتكىزىپ تارتىپ قالدى.
بۇل قاسقىردىڭ تەرىسىن سىپىرعانداعىداي ەمەس، قۇمارى تارقامايدى. سونان كەيىن باس جوق، كوز جوق توپەي بەردى.
— جەتەر، شوراباي!
ءبايدىلدا بۇل ءسوزدى بوزورىستى اياعاندىقتان ايتقان جوق. شورابايدىڭ سوعىسىنا قاراپ تۇرىپ جۇرەگى اينىدى. اناۋ تىم ءسۇيسىنىپ كەتكەن ەكەن. بوزورىستىڭ ۇستىنەن ەكى رەت ايتقىزىپ ارەڭ تۇردى. قاسقىر دا جانىنا قاتتى باتقاندا، قىرقىراپ سىر بەرەتىن ەدى، مىنادا دىبىس جوق. شوراباي بوزورىستىڭ قايسارلىعىنا تاڭ قالدى.
جارالى جىگىتتىڭ قايسارلىعى ۇستاپ جاتقان جوق-تى. جان ازابىنا، تاياق ازابى قوسىلىپ، ەس كەتكەن. شورابايدىڭ قامشىسى وعان بيت شاققان عۇرلى سەزىلمەيدى. ميىنا زاقىم كەلگەن بوزورىستىڭ جان ءتاسىلىم كەزى جاقىنداپ قالىپ ەدى.
— سۋ...
بوزورىستىڭ ەرنى بىت-شىت، ەزۋىندە قاندى كوبىك بۇرقىرايدى. شوراباي جىرق-جىرق كۇلدى.
— بۇل يتكە ءبىزدىڭ قاتىننىڭ ءسى... ىشكىزۋ كەرەك...
ءبايدىلدا تۇرا جونەلدى.
سول كۇنى-اق شورابايدىڭ ءسوزى جالپاق ەلگە تارادى. ءبىراق باسقا ءتۇرلى بولىپ جايىلىپ كەتىپتى. بوزورىسقا— ءبايدىلدا قاراگەر قاتىنىنىڭ دارەتىن ىشكىزىپتى-مىس... ەسىتكەن جۇرت جاعاسىن ۇستاپ وتىر.
بوزورىس قايتىپ كوزىن اشقان جوق. كۇزەتىپ وتىرعان شوراباي تۇتقىن جىگىتتىڭ قالاي جان كەشكەنىن دە بايقاماي قالعان.
ءبايدىلدانىڭ ەسى شىقتى. ەندى تولىبايدان جىلقى داۋلاپ الۋ بىلاي قالىپ، باسى شارعا ءتۇستى.
جانقوجا مەن بەكارىستان وسى وقيعانىڭ ۇستىنە كەلدى.
بۇل كۇنى قوتانكولدەگى تولىباي اۋلىندا ۇلكەن جيىن ەدى. اعايىن ءبىر ولىدە، ءبىر تىرىدە، «جاۋ شاۋىپ جاتىر» دەپ حابار ءتيدى. قىرداعى جاقايىم تىك كوتەرىلىپتى. ءبىراق موينى قاشىق جەردە وتىرعان ەل، بىرىنەن-بىرى قۇلاقتانىپ، باستارى قوسىلعانشا، بەس-التى كۇن ءوتىپ كەتتى.
جاقايىم ءتورت اتا — اقبۋرا، توقبۋرا، اعىس، كوگىس بولىپ بولىنەدى. سىر بويىنا جاقىن وتىرعان اۋىلدار اقبۋراعا قاراعاندار ەدى. اقبۋرانى دا كەيدە اسان دەپ اتاپ، — ونى بايبىشە اسان، توقال اسانعا ايىرىپ جاتادى. اۋەلى جەتكەندەر وسى اقبۋرا تۇقىمى ەدى. جىلقى باتىر باستاپ كەلدى.
الىستاعى اعايىنداردان كوگىستىڭ ۇرپاقتارىن باستاپ، جىلقايداردىڭ بايشوقىسى جەتتى. ءقازىر ول وتىزدىڭ ۇستىنە شىققان. اتا كورگەن وق جونادى، سوڭعى تورت-بەس جىلدىڭ بەدەرىندە ءيىسى جاقايىمنىڭ ءسوزىن بايشوقى ۇستاي باستاپ ەدى.
بوزورىستىڭ حابارى ەرتەڭىنە-اق ەستىلدى.
— اتاما ءتىل تيگىزىپ، ءبايدىلدا قونىسىمنان قۋماق ەدى. اشۋ ۇستىندە جىلقى العانىم راس. - تولىباي شاعىنىپ وتىر. — ءبايدىلدا ازاماتىمدى ولتىرگەنى مىناۋ...
بوزورىستىڭ ازاپپەن ولگەن حابارى دابىرايىپ جەتتى. اقساقالدار توقتاۋ سالىپ، تولىبايدى ازەر ۇستاپ وتىر. بار-جوعى ءجۇز قارالى جىگىتپەن قالىڭ كىشكەنەنى شاۋىپ الۋ قيىن. ءارى ءبايدىلدانىڭ اۋلىندا جانقوجا مەن بەكارىستان جاتقان كورىنەدى. جىلقايداردىڭ كەگىن الاتىن جولى اسا قايرات كورسەتكەن جانقوجانى بايشوقى دا، جىلقى باتىر دا سىيلايتىن ەدى. بەكارىستان بولسا، جىلقايداردىڭ جيەنى...
— اۋەلى سۇيەكتى الدىرىڭدار...
جىلقى باتىردىڭ جارلىعىمەن تورت-بەس جىگىت قوجامبەردىگە اتتاندى. بوزورىستىڭ سۇيەگى اكەلىندى. جالعىز شەشەسىنەن باسقا جاقىنى جوق، جەكە جىگىت ەدى. الپىستاعى كەمپىر اق ءسۇتىن ساۋىپ اڭىراعاندا، ەل كۇڭىرەندى.
بەسباسباي وسى جىلاۋدىڭ ۇستىنە كەلدى. جاقايىم ىشىندە جىلقىدان كەيىنگى جاسى ۇلكەنى سول. تەنتەك شال «جامان تۋعان ىنىلەرىن» شەتىنەن بوقتايدى. وعان سالسا، مەيماناسى تاسقان قوجامبەردىنىڭ ءبيىن ءقازىر شاۋىپ قايتار ەدى. ولاي بوسقا ارانداۋعا اقساقالدار جىبەرمەي وتىر.
بۇكىل كىشكەنە جيىلدى. ءبىتىم سۇراي بەكارىستان مەن جانقوجا باتىر كەلەدى...
بۇل بوزورىستى الىپ قايتقان جىگىتتەردىڭ ءسوزى.
بوزورىس قوتانكولدىڭ سىرتىنداعى توبەنىڭ باسىنا قويىلدى. باسىندا قاي رۋدىڭ مولاسى تۇرسا، توبە دە سونىكى. ەندى قوتانكولگە ەشكىمنىڭ داۋى جوق ەدى.
جانقوجا مەن بەكارىستان جانازانىڭ ۇستىنە كەلدى.
نامازعا جينالعان جۇرت جەلى باسىندا ءيىرىلىپ تۇر. قوناقتاردى كورگەن اقساقالدار شەتكە قاعىلىپ شىقتى. بەسباسبايدىڭ قولىندا سەگىز ورمە قامشى، ءبارىنىڭ توبەسىنەن اسا قارايدى.
جانقوجا مەن بەكارىستان اناداي جەردە اتتان ءتۇسىپ، بەرى قاراي جاياۋ ءجۇردى. ەكى جاق جامىراي سالەمدەسەدى. جانازا ۇستىندە ارتىق ءسوز قاشىرىپ، سىر بەرۋگە بولمايدى.
ارتىندا قالعان اناعا،
اعايىن-تۋعان، اعاعا،
ارىزداسىپ قوشتاسپاي
ارماندا كەتتى-اۋ، ارىسىم،
اتاڭا نالەت ءبايدىلدا،
يت باسىڭا سارىسىن!
قاتىنداردىڭ داۋسى اشىنا شىعادى. ەلشىلىككە كەلگەن ەكى جىگىتتىڭ ەڭسەسى ءتۇسىپ تۇر.
— ارىسىمدى ازاپتاپ ءولتىرىپ، الدىما قالاي كەلىپ تۇرسىڭ!
قولىن ۇسىنىپ جاقىنداي بەرگەن جانقوجانىڭ باسىنا بەسباسبايدىڭ قامشىسى سارت ەتى. تەنتەك شال قايتا ۇمتىلىپ ۇلگىرمەدى، ءبىر جاعىندا جىلقى باتىر بەسباسبايدىڭ قولىنا شاپ بەرىپ ەدى. جانقوجانىڭ داڭقىن سىرتتاي ەسىتىپ، ەرلىگىنە ءتانتى بولىپ جۇرگەن جۇرتتا ەس قالعان جوق. باتىر بولعان سوڭ، شارت كەتەدى... سودان سوڭ...
بەكارىستاننىڭ ماڭدايىنان سۋىق تەر بۇرق ەتتى.
جانقوجا باسىنان ۇشىپ تۇسكەن قالپاعىن ەڭكەيىپ الىپ، شاڭىن قاقتى.
— بەكەمە مەنىڭ جازىعىم جوق ەدى، ءبايدىلداعا سىلتەگەن قامشىسى مەنى تاپتى-اۋ...
جانقوجانىڭ قولىنان الدىمەن بايشوقى كەلىپ الدى. سول-اق ەكەن، جۇرت جاپپاي ۇمتىلدى. تولىبايدا ءۇن جوق، قوناقتاردى ۇيگە قاراي باستايدى.
انا جاقتا بوزورىستى ازالاعان ايەلدەردىڭ داۋسى كۇڭىرەنىپ جاتىر. بۇل جاقتا داۋ قىزدى...
اۋزى جىلدام بەسباسباي باسقا جۇرتتى سويلەتپەيدى. ءبايدىلدانى قاندى مويىن قىلمىسكەر اتاندىرىپ، بالە-جالانى ءۇيىپ جاتىر ۇستىنە. وعان داۋ ايتقان دا ەشكىم جوق. ەلشىلىككە كەلگەن ەكەۋ بىردەڭە ايتۋعا، جاسى ۇلكەندەردىڭ الدىندا سابىر ساقتايدى. الدەن ۋاقىتتا بايشوقى قاقىرىندى.
— باكە، ءبىر ايتقاندى قايتا ايتىپ، ءسوزدى ۇزارتىپ قايتەسىڭ. بۇل وتىرعانداردىڭ ىشىندە ءبايدىلدانى اقتاپ الاتىن ەشكىم جوق. سىڭار ەزۋلەي بەرگەنشە، ءبىتۋاجانى ويلاسايىق، — دەدى. بايشوقىنىڭ سالماقتى داۋسى بەسباسبايدى ىقتىرعانداي ەكەن. — بولار ءىس بولدى، ولگەن بوزورىس تىرىلمەيدى. ونان دا وسى داۋدىڭ تىنىمىنا كەلەيىك تە...
— بارەكەلدە! — دەدى بىرەۋ.
— تىنىمىن مەن ايتايىن! — بەسباسباي سارتاسىنان جۇگىنىپ وتىر. — ماعان ءبايدىلدانىڭ باسى كەرەك! قان ورنىنا قان!
جانقوجانىڭ ءتۇسى سۇرلاندى.
قاندى كەك جايىندا اكەسى كوپ ايتاتىن. ءبىر زاماندا قازاق دالاسىنداعى تالاي قاندى قىرعىن ءبىر ادامنىڭ قازاسىنان ءوربيدى ەكەن. قاندى كەكتىڭ حالىق اراسىنداعى اپاتتى زاردابىن ەسكەرگەن ءاز تاۋكە اتاقتى «جەتى جارعىسىندا» ادام قۇنىن مالمەن وتەتۋگە كەسىم شىعارتادى. جانقوجا «جەتى جارعىنى» جەتىك بىلەتىن ەدى...
بەكارىستان تەرشىگەن ماندايىن ەتەكتەي ورامالمەن سۇرتىنە بەردى. تولىبايدىڭ بەتى بۇلك ەتكەن جوق. بايشوقى عانا قاباعىن شىتىپ، جىلقى باتىرعا قارادى.
— ەندىگى ۇلكەنىمىز ەدىڭ، بەسباسباي اعام نە دەپ وتىر؟ اعايىنمەن قىرىلىسامىز با؟
— بەسباسباي اشۋمەن ايتىپ وتىرعان بولار. قازاق-قاراقالپاقتىڭ كىسى ولىمىندە دە قۇن الىپ بىتىسەتىن ەدىك قوي. ات ءۇستى ۇرىستا جازا تيگەن تاياقتىڭ ۇشىندا كىم جازىم بولمايدى... جىلقى باتىر قاقىرىندى.
— ولاردا دا ءۇش جىگىت قانسىراپ جاتىر... بەكارىستان قارتتىڭ سوڭعى سوزىنە جارماستى.
— قۇن الىپ بىتىڭدەر. جىلقى ءسوزدى قىسقا قايىردى.
داۋ ەندى قىزدى. تولىباي وركەشتەنىپ العان. بوزورىستىڭ ءولىمى جازىم ءىس ەمەس، ازاپقا سايادى. ەسىل ەردىڭ ارقاسىنداعى سالا-سالا قامشىنىڭ ءىزى سونىڭ ايعاعى... ەكى ەردىڭ قۇنىن سۇراپ وتىر. ونىڭ ۇستىنە اتاسىنا ءتىل تيگىزگەن ءبايدىلدانىڭ ات-شاپان ايىبىن قوستى.
— سول سوزگە كادىگىم بار. — جانقوجا ءۋاج ايتتى. — ۇرىستىڭ باسى «بوق جەمە» دەيتىن ەدى. وسى قىرعىن دا ءبىر اۋىز سوزدەن ۇشىنىپ وتىر ەكەن. سوندا ءبايدىلدانىڭ اتاعا ءتىل تيگىزگەنىن :كىمنەن ەستىپ ءجۇرسىڭ؟
— قۇلاعىن كەسىپ الاتىن بولساڭ، ءتاۋىر اعاڭ ايتتى.
— ءتاۋىر اعام قىدىرىپ قايتقان ساپارىندا جاعاسى ءبۇتىن قايتسا، ءۇش كۇن ۇيقىسىنان ايرىلادى. — بەكارىستان سىلق-سىلق كۇلدى. — ونىڭ جاعاسى ءۇشىن جىلقى قۋىپ، كىسى ولتىرە بەرسەك، ەلگە سيامىز با؟ ءبايدىلدا ساقال بوقتامايدى. اتا ساقالى اۋزىنا شىققانىن ايتامىن دەپ، قامشى جەپتى. تاكەم كەيدە ءوزىنىڭ ايتقان سوزىنەن جاڭىلىپ قالىپ، جالاسىن بىرەۋگە جابا سالاتىنى بار ەدى...
— اعا سەنىكى. ءبىز قايدان بىلەيىك. نۇرىباي اتامنىڭ تۇقىمى بولعان سوڭ قويىمىزدى سويىپ، قولىمىزدى قۋسىرامىز، سوزىنە سەنە بەرەمىز. — تولىباي كورە كوزگە كەكەتىپ وتىر.
— تولىباي سەنىكى - تەنتەك. — جىلقى باتىر كەيىدى. - ءبايدىلدا مەن ءتاۋىردى قاتار الىپ وتىرىپ، كىنالاسپايسىڭ با؟ اقساقالعا سالىپ، ات-شاپان ايىبىڭدى المايسىڭ با؟ سويدەدى ەكەن دەپ، باس سالىپ جىلقىسىن قۋعانىڭ تەنتەكتىڭ ءىسى...
— ەندەشە بوزورىستىڭ قۇنىن دا ماعان تولەتىڭدەر!
داۋدىڭ قايتا ءورشيتىن ءتۇرىن بايقاعان جانقوجا الدىن الۋعا اسىقتى.
— قاتە كىمنەن كەتپەيدى. تاكەم ايتقان، تاكەم سەنىپ قالعان. ءبىز اسىعىس قيمىلدادى دەپ تە ايىپتامايمىز...
— كىسى ءولتىرىپ وتىرىپ، ايىپتاپ كور! — بەسباسباي تاعى كيىپ كەتتى. — وسىنىڭ ءبارى، جانقوجا، سەنىڭ ءىسىڭ! ءيسى كىشكەنە سەنى ارقالانىپ قۇتىرىپ ءجۇر!
— ءبىز ۇرىستان ءبىر كۇن كەيىن كەلدىك. بەكارىستان اقتالعىسى كەلگەندەي ەدى.
— داۋدى دوعارىڭدار. — جىلقى باتىر بەسباسبايعا جاقتىرماي قاراپ قويدى. — قۇن جايىن ايتىپ ەدىك قوي. تولىباي ەكى ەردىڭ قۇنىن سۇراپ وتىر. جانقوجا، سەن نە ايتاسىڭ؟
— تاكەمنىڭ مولشەرى دۇرىس. بوزورىس ەكى ءولىپ وتىر. ءبىرى سويىلعا جىعىلىپ مەرتىكتى. ەكىنشى رەتىندە ءبايدىلدا جىلقىنى تاپتىرىپ الام دەپ دۇرە سوقتىرعان. مەن ءبايدىلداعا ەكى ەردىڭ قۇنى تولەنەتىنىن ايتقانمىن...
تولىباي ازعانتاي سۇراپ قالعانىنا وكىندى.
— ەردىڭ قۇنى ەكى مىڭ قوي! — بەسباسباي وسى جەردە تاعى ءبىر داۋدىڭ باسىن قىلتيتتى.
«جەتى جارعىعا» جەتىك بەكارىستان ءسوز الدى. ونى بايشوقى قوستاپ وتىر. قازاق ىشىندە بەلگىلى مولشەر بولعان ەمەس. بىردە ولگەن كىسىسىنە قارايدى، كەيدە جىلدىڭ جايلى-جايسىزدىعى دا ەسكەرىلەدى... بىردە ەكى ءجۇز، بىردە بەس ءجۇز، بىردە مىڭ... ەردىڭ قۇنى ءار جىلى ءارقالاي باعالانعان ەكەن. ەستەرىنە ءتۇسىرىستى. ءبىراق ەردىڭ قۇنى ەكى مىڭ قوي دەگەن كەسىكتى ەسىتكەن ادام تابىلمادى.
اقىرى «جەتى جارعىعا» توقتادى. ەردىڭ قۇنى مىڭ قوي. بوزورىستىڭ قۇنىنا ءبايدىلدا ەكى مىڭ قوي تولەيدى. ون بەس ءۇي قوجامبەردى مەن سويىرقاستىڭ بار داۋلەتى الاقاندا... مۇنداي اۋىر قۇندى كوتەرەتىن ءالى جوق ەدى. ونى ءبارى دە ءبىلىپ وتىر. ءبىراق قىسىلعان جەردە جاماعايىنى كومەككە كەلەدى. ءبايدىلدا ءۇشىن ەڭ الدىمەن كويلەكتەس اعايىنى بەكارىستان كۇيۋى كەرەك... ءتورت اساننىڭ بىرلىگى. ونان قالسا، سالماق كىشكەنەنىڭ التى بالاسىنا تۇسەدى. سونىڭ ءبىرى — جانقوجا...
تولىباي ءبايدىلدانىڭ جىلقىسىن قايتاراتىن بولدى. ءبىراق الگى قۇننىڭ ۇستىنە ات-شاپان ايىبىن قوسادى. اۋلىن شاپقان قوجامبەردىلەر ءجۇز قوي، ون بەس تۇيەسىن ايداپ كەتىپتى. بۇل جەردە قوي سانىن ەكى ەسە ءوسىرىپ ايتىپ وتىر...
— ءبارى دە قايتارىلادى، — دەدى بەكارىستان.
سونىمەن ءبايدىلدانىڭ شىعىنى باستان اسقان. ءبىر توستاعان قىمىزدىڭ وكپەسىنەن وسىنشالىق ءورت شىقتى. بەيكۇنا جىگىت مەرت بولىپ، مومىن حالىق جاپا تارتتى.
— ءسوز ۇستاپ بارعاندا، كەلىستىرىپ قايتقان ەكەنسىڭدەر! — ءبايدىلدا ەكى يىنىنەن دەم الىپ وتىر. — قوجامبەردى مەن سويىرقاس ەندى قونىز تەرىپ كەتسىن دەگەندەرىڭ عوي! ەردىڭ قۇنى مىڭ قوي، قايدان شىققان كەسىك!
ءبايدىلدا دا جانقوجاعا ءتىسىن قايراپ وتىر.
— اتتەگەنە-اي، مىنالاردىڭ قول بايلاعانى... جامان جاقايىمعا ەسە بەردى-اۋ!
ونى ايتقان جاس جىگىت رامانقۇل، جانقوجاعا ءتورت اتادان قوسىلاتىن تۋىسى، كەنجەعۇلدىڭ بالاسى ەدى.
جانقوجاعا تولىباي دا ىزالى. باياعىدا نۇرتايدى ءولتىرىپ، ابىرويعا يە بولسا، بۇگىن كىسى ءولىمىن ءبىتىستىرىپ تاعى اتاق الىپ وتىر...
جانقوجانىڭ قاپەرىندە تۇك جوق، اۋىلعا قايتتى. كيىكباي اۋلى مەن نۇرىباي اۋلىنىڭ اقساقال-بيلەرى تۇگەل ەدى. بەكباۋىل دا بار. جانقوجادان ۇلكەن، بۇرىن قۇتتىقتىڭ ءسوزىن سول ۇستايتىن. بۇل جولى قاعىس قالدى. ازامات ءولىپ جاتقاندا، ەكى تەنتەكتىڭ اراسىندا ءجۇرىپ، ابىروي تاپپاسىن سەزگەن. مۇندايدا بۇققان وزادى. ءقازىر دە ءۇنسىز كەلە جاتىر.
— ءاي، سەنى بەسباسباي ساباپتى عوي!؟
جاقاي جانقوجانى قامشىنىڭ ۇشىمەن ءتۇرتىپ قالدى.
— ونى كىم ايتىپ ءجۇر؟
— ايتقانى راس، كوزىمەن كورىپتى...
مىرتا جاقايىم راس، جانقوجانىڭ قۇرداسى ەدى.
— راس ايتقان بولسا، راس شىعار...
جانقوجا كۇلدى دە قويدى.
بەكارىستان ءسوزدى باسقا جاققا بۇرعانشا اسىقتى.
— بيىل جەر داۋى كوبەيدى-اۋ، جاكە. جازعىتۇرىم ايدەربەك پەن قۇرماناي بولىپ، اقيرەككە تالاستى. ەندى قوتانكول ءۇشىن قىرىلىستىق. قاراقالپاق بىزگە جەر ەمەس، قىپ-قىزىل ءورت تاستاپ كەتكەن بولدى عوي...
— بۇلىنگەن ەلدەن بۇلدىرگى الما...
جانقوجانىڭ ەسىنە اكەسىنىڭ ءسوزى ءتۇستى. نۇرىمبەتتە ءالى بەلگىلى قىستاۋ جوق، قىزىلقۇم مەن قاراقۇمنىڭ ەكى اراسىن جول قىلادى. بيىل بۇلار دا جۇدەڭكىرەپ شىقتى.
— رۋ-رۋدىڭ اقساقالدارىن جيناۋ كەرەك. ءبىر قىستاۋعا ەكى دۋىل تالاسىپ كۇندە قىرقىسادى. بەكارىستان كوكەيىندە كوپتەن جۇرگەن ويىن ايتتى. - جۇرت شەكاراسىن اشىپ السىن!
— بەكارىستان دۇرىس ايتادى!
— بۇل كوپ بولىپ قولعا الاتىن جۇمىس!
قىستاۋ جايى جول بويى ۇزاق-ۇزاق ءسوز بولدى.
اقيرەك ساپارىنان اۋىرىپ قايتقان جانىكە ۇيىنە جەتىپ قۇلادى. ناۋقاس ءتۇرى جامان، قوس وكپەدەن تۇرعان شانشۋ قوزعالتپايدى. اعايىن قورىقتى. جاقىن-جۋىق ءقادىرى قازا ۇستىندە بىلىنەدى. جانىكەنىڭ قازاسى وڭاي ەمەس. بار جامانكوزدىڭ ءبىر جەردەن توبە كورسەتكەنى دۇرىس... باتىردىڭ اۋلى كوكقاباقتان بەرى قاراي جىلجىدى...
كوش جونەكەي نەشە ءولىپ، نەشە تىرىلگەن شىعار. جاسى توقسانعا شىققان قارت باتىر اۋىر سىرقاتپەن ارىستانداي الىستى. كوكشوقاتقا ءبىر-اق كوشتىك جەر قالعاندا جانىكە باتىر كوز جۇمدى...
— مەنى سىرداريانىڭ جاعاسىنا قويىڭدار... قاشان كەۋدەسىنەن جانى شىققانشا ەسىن جوعالتپاعان شالدىڭ اقىرعى تىلەگى وسى بولىپتى...
ونى اركىم ءار ءتۇرلى جورىدى. قوسارالدان جوعارىراقتا تاڭسىققوجا قويىلىپ ەدى. ەكى تۋىستىڭ تىرشىلىكتە جوندەپ سىيلاسا الماي وتكەنىن ءبارى دە بىلەدى. ءتۇبى بىرگە ءۇيىرىن ىزدەيدى ەكەن-اۋ دەستى.
شالدىڭ سىرداريانى نەگە اۋىزعا العان سەبەبىن راحمەتالى عانا دۇرىس ءتۇسىندى. توقالعا قاراعانداردا قىس قىستاۋ جوق ەدى. جانىكە كوزى تىرىسىندە سول جايدى ءجيى ەسكە الاتىن. اقيرەك جانجالى بۇرق ەتكەندە، بەس كۇندىك جەردەن ات سابىلتىپ كەلگەندە دە باتىردىڭ كوكەيىندە وسى تۇيتكىل جاتقان...
راحمەتالى سىرتقا سىر شاشقان جوق، ءبىراق حان وتكەلىنەن ون شاقىرىمداي تومەنىرەك، داريانىڭ قۇيىلىسىنا تامان جانىكەنىڭ دەنەسى قويىلدى...
باتىردىڭ جانازاسى شىعارىلدى. ءالى جاز ورتاسىنان اۋعان جوق. جانىكەگە قاراعان اۋىلدار كوكشوقاتتا وتىر...
جانازادا التى ءالىمنىڭ يگى جاقسىلارى تۇگەل توبە كورسەتتى. ءبارى دە باتىردىڭ مارتتىگىن تاڭداي قاعىپ ءسوز قىلادى... ءومىرى قىر جايلاپ ءجۇرىپ، ولەتىن كەزدە سىر بويىن تاپقانى جۇمباق ەدى...
ونىڭ سىرىنا راحمەتالىدەن باسقا تاعى ءبىر ادام — توپى شال ءتۇسىنىپ ەدى.
— مىناۋ تۋىستارىڭنىڭ نيەتىن بايقاپ وتىرسىڭ با! جانىكە اعام ماڭگىلىك مەكەنىنە سىر بويىن تانداپ العاندا، ارتىندا سويقانى جاتىر ەكەن. مانا قۇدىق باسىندا سايلىباي كەزدەسىپ ەدى. تۇمسىعىن كوتەرىپ كوكىپ تۇر. «بار قوسارالدى بايبىشەنىڭ بالاسى جەكە جايلاپ، ول نەنىڭ اقىسى»، — دەيدى. بيىل كۇز باسىپ قوناتىندارىن ايتتى.
سەگىز دە بىردەڭەدەن كادىك العانداي، راحمەتالىنىڭ ءار قيمىلىن سىرتتان باعىپ ءجۇر ەدى. تىكسىنىپ قالدى.
سايلىباي جانىنان شىعارىپ ءسوز ايتپايدى. بۇل ءسوزدىڭ ءتۇپ توركىنى راحمەتالىدەن شىعىپ وتىر...
سىرلىبايدىڭ بالالارى نەشە ۇرپاعىنان بەرى قىستاپ كەلە جاتقان قونىسىن ولسە بەرمەيدى. ءبىر جانجالدىڭ ۇشتىعى شىعىپ تۇر ەدى.
جانىكە-سارىعا قاراعان تۋىستارىن سەگىز دە جاقتىرمايدى. توقالدان تاراعانداردى قۇل ورنىنا جۇمسايتىنىمەن تۇرماي، سوڭعى جىلدارى سەگىزدىڭ ىزىنە شىراق الىپ تۇسكەن. ماقپالعا دا تاڭباعان اتاقتارى جوق. «ات كوتى كۇڭ» اتاپ قويىپتى.
تەك جانىكەنىڭ ءارۋاعىن سىيلاپ جانپەلىندە جۇرگەندەرى بولماسا، سەگىز ول اۋىلدىڭ اڭگىمە-دۇكەنىنە ارالاسپايدى...
ەرتەڭ ۇلكەن جانجال ۇشىنادى ەكەن... ونى ءبىلىپ وتىرىپ، سىرلىباي اۋلىنىڭ ازاماتتارىنان جاسىراتىن بولسا، ار الدىندا ايىپتى سانالادى. ال شىندىقتى مەزگىلى جەتپەي جاريالايتىن بولسا، ءوز تۋىستارى «وسەكشى» اتاندىرادى.
— مەن كوشەمىن!
سۇمبىلە تۋعان. سەگىز كوشى-قوننىڭ قامىنا كىرىستى. توپى شالدىڭ كىندىگىنەن ەكى بالا، ەكى شاڭىراق ەدى. دوڭگەلەك شارۋاسى بار. جەتى-سەگىز تۇيەلى كوش اقيرەكتى بەتكە الىپ، شۇبىرا تارتىپ بارادى.
— Ay، جول بول سىن!
ءبىر قىردان اسقان كەزدە الدىنان سايلىباي شىقتى.
— اقيرەككە بارامىز. قاراقالپاقتان ساتىپ العان قونىسىمىز عوي. ءبىر پۇشپاعى تيەتىن شىعار...
سايلىباي اڭقيىپ قالا بەردى...
— جامان كۇيەۋ قايىنساق، كۇرجىبايدى ساعالاعان عوي، — دەدى راحمەتالى سۇرلانىپ وتىر.
ونىسىنىڭ جانى دا بار ەدى. بيىل قىس سەگىز ماقپالكولدى ساقتادى.
جانىكە-سارى اۋلىنا كەلەر جىلى دا قايتىپ ورالعان جوق. بۇل بەتتەگى اعايىن قاراقۇمدى جايلاعاندا، توپاننىڭ بالالارى قىزىلعا قاراي كوشىپ شىققان. ونىڭ ىزىنە قۇداسى كۇرجىباي ەردى. قومشاباي سياقتى مالشى، قوسشى، قوڭسىلارى بار، وزدەرى ون شاقتى ءۇي، قوڭىرقاي عانا اۋىل ەدى.
سەگىز قىزىلعا قاراي جىلجىعاندا، ءبىر جاعىنان ماقپالدىڭ وتەۋىنە كەتكەن قارىنداسى قاراكوزدىڭ دە جاعدايىن ويلايدى. جاڭاداريانى كوكتەي ءوتىپ، ءامۋدارياعا جاقىنداپ بارىپ قوندى. جابىنىڭ قىستاۋى ارجاعىندا تورت-بەس كوشتىك قانا جەر ەدى. قاتىسىپ تۇر.
توقالعا قاراعان الىكۇل ۇرپاعىنىڭ اراسىنا جىك وسىلاي ءتۇستى.
قوسارال جانجالى سەگىز كوشىپ كەتكەن سوڭ ەكى ايدان كەيىن باستالدى...
* * *
جاز ورتاسىنان اۋعان. تاڭسىققوجاعا اس بەرىلىپ، الىم-شومەننىڭ يگى جاقسىلارى تۇگەل جينالدى.
جامانقۇلدىڭ داۋلەتى جەتەدى. تالاي تۋ بيەلەر پىشاققا جىعىلدى. قوي جۇزدەپ سويىلادى. ات بايگىسى بولىپ، بالۋان كۇرەستىرىلدى. ءۇش-ۇش توعىزدان بايگى تىگىلىپ، جۇرت قىزىقتان قىرىلىپ قالىپ ەدى... سونشا حالىق جينالعاندا، شاشاۋ شىققان ءبىر جان جوق.
بۇل وڭىردە كوپ زاماننان بەرى جانجالسىز تاراعان وسى بولدى... قازاقتىڭ جوڭعاردان مىقتى جاۋى بولعان جوق. جانىكەنىڭ اتاعى جوڭعار زامانىندا شىققان. جاقىن تۋىسى تايلاق جوڭعارلاردىڭ قولىنان قازا تاپقاننان كەيىن، كىشى جۇزدىك قازاق قوسىن باستاۋشىلاردىڭ ءبىرى بولدى...
ال ماڭعىستاۋدىڭ ادايىنان كەيىن، ءجاۋمىتتىڭ جىلقىسىن قۋۋعا تاۋەكەل» جەتكەن ەرلەر دە وسى اۋىلدان توبە كورسەتىپتى. بۇل جاقتا جانىكەنىڭ اتاعىمەن قوسا قابات، راحمەتالى، مەلدەبەك، ساحار باتىر، باقانىڭ داڭقى دا دابىرايىپ ەستىلەتىن...
حالىقتىڭ وسى ىقىلاسى تاڭسىققوجانىڭ اسى ۇستىندە دە بايقالدى.
اس تارقادى، ءالىقۇلعا قاراعان اۋىلداردىڭ ەر-ازاماتتارى سوكتەي ەكشەلىپ وڭاشا قالعان. جامانقۇل تاعى ءبىر تاي سويدىرىپ، ەت جاقىن تۋىستارىنا قوناقاسى بەرىپ وتىر.
ءبىر كيكىلجىڭنىڭ جاقىن قالعانى وسى قوناقاسىنىڭ ۇستىندە كورىندى.
قاراتاۋ وڭىرىنەن كوشىپ كەلگەن ءالىقۇل تۇقىمى ءتورت اۋىل بولىپ وتىر. قىس قىستاۋ كەرەك. راحمەتالى الىستان وراعىتقاندا ايتاتىن ءسوزىنىڭ اقىرى سوعان ساياتىن ەدى.
سىرلىبايعا قاراعانداردىڭ ىشىندە ءازىر جاۋابى دايراباي ىلە ءتىل قاتتى.
— ايدەربەكتىڭ بالاسى بولىپ، اق ادال مالىمىزعا العان اقيرەك بار ەمەس پە؟ — سونى ايتقاندا دايرابايدىڭ كوڭىلىندە ەشتەڭە جوق ەدى.
— التىنبايلار وتىر...
— اقيرەكتەگى التىنباي قىرىق-وتىز ۇيدەن ارتىق ەمەس. ءبىر كوكشەكولدىڭ ۇلتانى ءتورت ايدەربەككە جەتەدى!
— ونى راحمەتالى دە ءبىلىپ وتىر. ءبىراق ورتاق وگىزدەن، وعان وڭاشا بۇزاۋى ارتىق. جۇتقا ۇشىراعان التىنباي اۋىلدارى ەندىگى اقيرەكتىڭ باسىندا شوعىرلانىپ قالدى. ولارمەن ىرگەلەس وتىرىپ بەرەكەت تاپپايدى. كەدەي اعايىن... بىرەۋى اتتىڭ مايىن، بىرەۋى ساۋىن دامەتەدى. ونىڭ ارتى وكپە...
راحمەتالىنىڭ كوكەيىن تەسكەن قوسارال ەدى...
— سوندا ءبىز كوپ ايدەربەكتىڭ ءبىرى بولعانىمىز با؟
— مەن ءسىراداعىسىن ايتامىن...
— ودان دا ايتاتىن ءسوزدى ايتسايشى. قوسارالدى سىرلىباي اتام بالدارى جالعىز قىستاپ وتىرسىڭ. اقيرەككە سىلتەگەنشە، قاسىڭا نەگە شاقىرمايسىڭ؟
بۇل دايرابايدىڭ كۇتپەگەن ءسوزى ەدى.
ءبىر كەزدە توقالعا قاراعاندار جانىكەڭنىڭ ىزىنە ەرىپ قاراتاۋ اسقاندا، سىرلىباي جالعىز اۋىل قاراقۇمدا قالا بەرىپتى. شارۋا جايىن جەتىك بىلەتىن تاڭسىققوجا، كەيىن قىستاۋ قاراستىرىپ ءجۇرىپ، قوسارالعا ءجىپ تاعادى. قاراقالپاقتاردىڭ كوتەرىلىپ كەتە قويماعان كەزى. سىر بويىندا بوس جاتقان جەر جوق. ەستەك ءبيى ورماتبەتتىڭ شاپقىنشىلىعىنان كەيىن بوسىپ كەتكەن قاراقالپاق توپىراعى ەگىنگە قولايسىز قوسارالعا قايتىپ جولامايدى. داريانىڭ اياعىندا بالىق اۋلاپ كاسىپ قىلاتىن ءبىر-جار ءۇي مۇيتەندەر قولى اشىق بايدى جاتىرقاعان جوق...
باسقا قازاق باياعى داعدىسىمەن قۇمدى كەزىپ كوشىپ-قونىپ جۇرگەندە، بۇلار كۇزگە سالىم قوسارالعا جىلجيتىن ەدى. سىرلىباي اۋىلىنىڭ قانشا جۇتتى باستان كەشىرىپ، ءبىراق داۋلەتى ورتايماي شىعا بەرەتىن ءبىر سەبەبى سوندا جاتىر.
راحمەتالى ونى دا بىلەدى.
بۇل جولى قاجاسقان جوق. اس جاڭا تارقاپ جاتىر. جارقىن ءجۇزدى اعايىننىڭ قاباعىنا كىربىڭ تۇسىرۋدەن تارتىنعانداي.
جانىكەنىڭ قىرقى وتكەن كۇننىڭ ەرتەڭىنە بوتاتقا قاراعان ءتورت ءۇي تۇششى كەلىنىڭ جاعاسىنا بارىپ قوندى.
توقالعا قاراعان ءتورت اۋىل باياعىدا ىرگە ايىرعان. ءبىراق، قونىستارىن جاقىن ۇستايتىن ەدى. بۇل جولى كەنجە بالا بوتات، راحمەتالىگە ويلاسقان جوق. دەمەك، دايرابايمەن استىرتىن ءسوز بايلاسقان بولدى. جامان بوتات بايبىشەدەن تۋعان باي اعايىننىڭ قولتىعىنا كىرگەنى عوي... راحمەتالى شامداندى.
سودان بەرى راحمەتالى ات ۇستىندە، دۇرىس ۇيقى جوق، قىس قىستاۋ ىزدەپ جورىتىپ ءجۇر. سىردىڭ ەكى بەتىندە نە كوپ — كول كوپ. ەشكىمنىڭ اتادان قالعان قىستاۋى جوق. قاراقالپاق تاستاپ كەتكەن جەر ەكەن. كىم بۇرىن قونسا، سول يە بولىپ جاتىر. قىر قازاعى سولاي ويلايدى.
ءبىراق ارالاي ءجۇرىپ، ونىسىنىڭ بەكەر ەكەنىنە كوزى جەتتى. بۇلار قاراتاۋدا جۇرگەندە، سىرداعى اعايىندار قاراپ وتىرماپتى. بوس جاتقان كول كورىنبەيدى. تالاسىپ تارتىپ الماساڭ، تورەلەسىپ تۇكتە جوق. تۋىسى دايرابايدىڭ ءسوزى اناۋ، باسقا جۇرتقا نە جورىق؟ تاڭسىققوجانىڭ اسىنان تۇيتكەلدەنىپ قايتقان راحمەتالى سىرقات جاتقان جانىكەگە بارعان. قارت باسىن شايقادى. «بايبىشەنىڭ نازارى قاتتى، تۋىسىڭمەن رەنجىسپە...» جانىكەڭنىڭ سول ءسوزى قولىن بايلاپ وتىر...
قونىس ىزدەي ءجۇرىپ كوپ نارسەگە كوز جەتكىزدى. كەيبىر اتالىقتى اۋىلدار — بىرەۋى كىشىقۇمدى، بىرەۋى قىزىلقۇمدى جايلايدى... سودان كەلە سىر بويىندا ءبىر-بىر قىستاۋ ساقتاپ وتىر. قىس قارا وتكەن جىلدارى جولامايدى. ءبىراق نۇرىباي كولى، بەكباۋىل قىستاۋى، جىلقى باتىردىڭ لايكولى سياقتى ات قويىپ، ايدار تاققان. باسقا جۇرتتى ماڭىنان جۇرگىزبەيدى...
ءبىر اپتا جورىتتى. داريانىڭ ارعى جاعىنان ءبىر كوڭدى كوزدەپ قايتقان. بۇدان ءتورت بەس جىل بۇرىن بىرەۋ قىستاپ كەتكەنى بايقالادى. قويدىڭ قيى جاتىر. كوڭ ەسكىلىكتى كولدىڭ ۇلتانى، قامىستى ىقتاسىنى مول كورىندى. ءبىر جاعى نۇرالىق، قوي مەن تۇيەنىڭ جايى. جىلقى ەكىباستان اۋىل ماڭىندا ۇستالمايدى...
اۋىلعا سونى ايتىپ كەلدى.
نەگە بولسا، ەرتەرەك باسىپ قالۋ كەرەك ەدى...
قوقاننان قاشقاندا ۇيرەنگەن ادەتى، ءبىر كۇندە جاۋ تيگەندەي ءبۇلىنىپ، اۋىل دۇركىرەي تارتتى...
جىلقى ايداسۋعا، كوشكە كومەكتەسۋگە جەتى جىگىت قالدىردى. راحمەتالى مەن مەلدەبەك ءتورت جىگىت ەرتىپ، العا ءتۇستى. كوڭگە جاقىن ماڭايدان، كۇزەك الۋعا قولايلى جەر قاراستىرا جۇرۋلەرى كەرەك ەدى. ءبىر كۇن بۇرىن جەتتى.
قۇرىمباي شالقوشقار باتىردىڭ جاسى جەتپىسكە ەدى. ءبىر جىل قىزىلدى جايلايدى، ءبىر جىل قاراقۇمعا جىلجيدى. كەي جىلى الىس ۇزاپ، مۇعالجار تاۋىنا شىعىپ كەتەدى. الدىڭعى جۇتتا بار جىلقىدان قول جۋىپ، ءبىر تاۋدىڭ قويناۋىندا قالىپ قويعان... ءتورت جىل وتكىزىپ، سىر بويىنا قايتىپ ورالدى...
راحمەتالىنىڭ كوزدەپ جۇرگەن كوڭى شالقوشقاردىكى ەدى.
ەكى تەنتەكتىڭ باسى ءتۇيىستى.
شالقوشقار جاسى ۇلعايعانمەن، جورتۋىلدان قالعان كىسى ەمەس. قايىڭ شوقپارى تاقىمىندا جۇرەدى.
ونىڭ كوشى دە كەيىندە كەلە جاتقان. قاسىندا بەس جىگىت، وزىڭقىراپ كەتتى. قىستاۋعا تالاسىپ جاتقان جۇرت... ەكى ادامنىڭ ءبىرى قاۋىپتەنىپ، قارۋ-جاراعىن سايلاپ جۇرەدى.
راحمەتالى دە جەتتى...
ەكى جاعى دا ودىرايىسىپ، بىر-بىرىنە وسقىرىنا قاراسادى. اماندىق قىسقا قايىرىلدى. شال جول ءمانىسىن سۇراپ تۇر.
— مىناۋ ءبىر بوس جاتقان كوڭ ەكەن...
راحمەتالى جاعدايلاتىپ كەلە جاتىر ەدى. شالقوشقار ونان ارى سويلەسپەي كيىپ كەتتى.
— ونى ساعان كىم ايتىپ ءجۇر!؟
ەكەۋىنىڭ ءسوزى سودان سوڭ-اق شالكەم-شالىس كەلدى. ايدالا، ەكىلەنگەن ولارعا باسالقى ايتار جان جوق. اڭدىعان سايتان ماز-مەيرام، الاقانىن شاپاتتاپ قۋانار ەدى. شالقوشقار تاقىمىنداعى شوقپارىن الا تاپ بەرىپ ۇمتىلدى.
قامسىز تۇر ەدى، شالدىڭ شوقپارى مەلدەبەككە ءتيدى. وندا دا قاعا ءتيىپ جانى قالعان. قويانشىق شالدىڭ ەكى ەزۋىندە اق كوبىك بۇرقىرايدى.
راحمەتالى نايزاسىنا ەكى-ۇش وقتالىپ، ءبىراق ءوزىن-وزى ۇستادى. قۇرىمباي كوپ كىشكەنەنىڭ بەلدى اتالىعى. جىندى شالدىڭ كوزى تۇك كورمەيدى.نايزا جازا ءتيىپ، جازىم بولسا ارتىنىڭ قۇن داۋى ودان دا جامان. قاراتاۋدان اۋىل كەلدى. ەندى اعايىن اراسىن ۋشىقتىرسا، ەسىتكەن جۇرت نەشە ساققا جۇگىرتىپ الىپ كەتەر... سودان قىسىلدى.
— قاشىڭدار، جىگىتتەر!
التى جىگىت شوقىتا شاۋىپ قىردان استى.
— سىر بويىندا بوس جەر قالماعان ەكەن...
— كوشتى قايتتىك؟
— داريادان وتە قويعان جوق شىعار. سارىاتان زاۋزانعا قاراي بۇرىندار. بايىمبەتتەر كەلىپ قالماسا، وتىرا تۇرارمىز. راحمەتالى ەندىگى كەسىپ-پىشىپ قويىپ ەدى. — سالدىباي، سەن دايرابايعا بارىپ قايت! اعايىن ادام، مالىمىزدى قىرا الماسپىز. قوسارالدى قوسىلا قىستايتىنىمىزدى ايت!
سالدىباي داريادان وتكەن سوڭ، سىڭىرتەكتىدە وتىرعان سىرلىباي اۋىلدارىنا قاراي ات باسىن بۇردى.
سوناۋ شىقىماننىڭ تۇسىنان باستالىپ، تەڭىزدى جاعالاي سوزىلىپ جاتاتىن قۇمدى ءوڭىر سىڭىرتەكتىگە جاقىنداعان جەردە قوڭىرلىققا ۇلاسادى. التى شاقىرىم جەردە تۇششى كولى... ونىڭ ارعى جاعىنداعى قوسارال ەدى...
قىس قوسارالدى قىستاپ، قالىڭ قويدى تۇششىنىڭ قوپاسىنا ايداپ سالىپ وتىراتىن جامانقۇل جىلداعى سالتىمەن سىڭىرتەكتىنىڭ قۇمىندا كۇزەۋ الاتىن ەدى. انا جاقتا جانىكەنىڭ قىرقى بەرىلىپ جاتقاندا، بەكق ۇلىنىڭ بالاسى بايقوناقتىڭ قاسىنا ون ەكى جاسار بالاسىن قوسىپ، قويدى سىڭىرتەكتىگە قاراي قۇلاتقان. بايقوناق بەس قانات ءۇيىن الا كەتتى.
كەيىندە قالعان بايدىڭ ءۇيى كەلگەنشە تۇششى كولىندە قوي توعىتتى. ونىڭ ءوزى ەكى-ۇش ادامعا ءبىر اپتالىق جۇمىس ەدى. ءبىر قوي ەمەس ەكى قوي ەمەس، ۇزىن سانى بەس مىڭنان اسىپ جىعىلادى. بايقوناق، كەلىنشەگى، تومان — ۇشەۋى ساپسىپ جاتىر.
اۋىل كوشىپ كەلگەن سوڭ ەرتەڭىنە-اق قوي كۇزەمى باستالىپ تا كەتتى. جامانقۇل بوگەنبايدىڭ بالالارىنا سالماق سالمايدى. ارالارىندا وكپە بار. نەمەرەلەرىن قوسقاندا، بەكقۇلىدان التى-جەتى ادام كەلەدى. تولەبايدى مەدەتتىڭ اۋلىنا شاپتىرادى. ەكى-ۇش بالا ودان دا قوسىلادى. سونىڭ وزىنە بولدىرماي، قويدىڭ قىرقىمى سوزىلىڭقىراپ كەتسە، كورشى اعايىنداردى ۇمەگە شاقىراتىن ەدى...
جەروشاقتا قازان بۇرق-بۇرق قاينايدى. الگىدە بەكق ۇلى اقساقال ءبىر تۇساقتىڭ جەلكەسىنە ءمىنىپ وتىر ەدى. ساتكە اپارماي قولىن قول، بۇتىن بۇت قىلىپ، قازانعا سالدى.
جالپاق سارى تومان وتقا ابىنىپ وتىر
— جاس سورپاعا ءبىر تويايىقشى. بۇگىن بە بۇگىن، بەس اياق سورپا ىشپەسەم، ماعان كەل!
بەس كۇننەن بەرى قوي توعىتۋدان بوساماي، كۇيىپ ءجۇر. بايقوناقتىڭ ساراڭ قاتىنى تاماققا دا جارىتپادى.
تومان ءوزىن تاڭسىققوجانىڭ ءسۇت كەنجەسى تۇسىنەدى. اكەسى ولگەلى مالعا كوبىرەك اينالىپ، كۇندە ءبىر ەسەپتەپ قوياتىن ەدى. مىڭعا شەيىن دۇرىس ساناپ كورگەن ەمەس. ايتەۋىر كوپ قويدىڭ ەسەبىنە ءبىر شىعا الماي قور بولدى. تاڭسىققوجادان ءۇش شاڭىراق... شەشەسى كۇڭشاش سولاي ۇيرەتەدى. ءۇش شاڭىراق بولۋ ءۇشىن توماننىڭ دا ۇيلەنۋى كەرەك ەكەن... سوندا مىناۋ مالدىڭ ۇشتەن بىرىنە يە بولىپ، اق بوز ءۇيدىڭ تورىندە تومان قارنىن سيپاپ جاتادى...
ءىنىسىنىڭ وسى نيەتىن جامانقۇل دا بايقايدى. كەيدە جالقاۋ تومان قيسالاقتاي باستاسا، الدىنا مالدى تارتادى.
— تىلەۋى بولعىر-اۋ، وسى مالدىڭ ەگەسى ءوزىڭ ەمەسسىڭ بە؟
بۇل توماننىڭ جانىنا جاعاتىن ءسوز، قويدىڭ ىزىندە قومپالاڭداپ بارا جاتادى. ءقازىر دە بەتىن الىپ-سالىپ، قوي قىرقىپ جاتىر. باسقا جۇرتتان قالماۋعا تىرىسادى. باي اعاسىنان ءبىر اۋىز ماقتاۋ ءسوز ەسىتۋدىڭ ءوزى نەگە تۇرادى...
كۇن باتا تاماق ءپىستى. ون ەكى ادام ءۇش جۇزگە جاقىن قوي قىرقىپتى. جامانقۇل قىرىقتىق الىپ تاستاعان ساۋساعىن شۇبەرەكپەن بايلاپ تۇر.
— جىگىتتەر، بۇگىنگە وسى دا جەتەر. اس قاۋجاپ الىپ، ەرتەرەك دەم الايىق. ەرتەڭ بوز الا تاڭنان تۇرىپ كىرىسەمىز. سوندا ءوندىرىپ تاستايمىز!
تاماق ۇستىندە باي مەدەتتىڭ بۇرشايى جاياۋ جۇرگەنىن ەسكە الدى. وعان ساقتاپ جۇرگەن دونەنى بار ەكەن... بۇگىن كەرەك بۇرشاي، ەرتەڭ دە كەرەك... جامانقۇل سونى ەسەپتەپ وتىر.
اس قايىرىلدى
دالادا قاتتى ءجۇرىپ كەلگەن ات تۇياعىنىڭ ءدۇرسىلى ەستىلدى. الدە كومەككە كەلە جاتقان بوگەنباي اۋلىنىڭ جىگىتتەرى مە؟ جامانقۇل ەلەڭدەپ وتىر ەدى. شالقار كىردى. بۇل كۇندە سارى جالاق شال بولعان. ءبىراق جاسى ەلۋگە جاقىنداعان شالقاردى بوگەنبايعا قاراعانداردىڭ باسقا جاسى ۇلكەندەرى بالانىڭ ورنىنا جۇمسايدى...
— جاعاسى قىستاۋ، توبەسى جايلاۋ، وتىر عوي مىنالار! جۇرتتى جاۋ شاۋىپ جاتقاندا!.. شالقار كەيىپ كىردى.
وتىرعاندار تىكسىنىپ قالعان.
— توقالدىڭ بالدارى «اۋىلىڭدى شابامىز» دەپ جاتىر! قوسارالعا باسىپ قونباقشى! دايراباي ساعان جىبەردى، جامانقۇل! - شالقاردىڭ ارىنى قاتتى كورىندى. — ەرتەڭ تاڭەرتەڭ مىنا جىگىتتەردى الىپ، ءبىزدىڭ اۋىلعا جەت!
«توقالدىڭ بالالارى» دەپ وتىرعانى كىم ەكەنىن ءتۇسىندى، جامانقۇل قىڭعان جوق.
— تۋىسقان ادام نە ايتپايدى. ءبىزدى يتەرىپ تاستاماس. كوپ بولسا، قوسارالدى قوسىلا قىستارمىز...
— باسە دەسەيشى!
— ءوزىڭ نە وتتاپ تۇرسىڭ! — شالقار اشۋ شاقىردى. — ەكى توقالدىڭ استىنا كىرەمىز بە؟ تاڭسىققوجا ءولدى، باس كوتەرەر كىمى بار دەيتىن شىعار. ەنەڭدى ۇرايىن! ءبىر دۇيسەنبايدىڭ ساداعىنىڭ جەبەسىنە ون توقالدىڭ بالاسى سيادى!
الدىر-سالدىر اق كوكىرەك شالقار ءبىر قىزسا باسىلۋى قيىن. دۇيسەنباي سياقتى تەنتەكتەر سارىنىڭ باتىر ۇلدارىنىڭ اتاعىن قىزعانادى. الگى سونىڭ ءسوزى. ەندى ۇيدەي بالەدەن ۇندەمەي قۇتىلۋ كەرەك. جامانقۇل ماقۇلداعان بولدى. جاۋلاسقان تۋىستاردىڭ تۇرىساتىن جەرى سارىاتان زاۋزان جاقتاعى قوڭىر توبە ەكەن. جامانقۇل سونى عانا سۇرادى.
شالقار كەتكەن سوڭ، قۋ جاق بۇرشايعا بۇرىلدى.
— ال نە قىلدىق؟
— ونى ءوزىڭ بىلەسىڭ دە...
— مەن بىلسەم، مۇنداي داۋدىڭ باسىنا بارمايمىن. ءبارى جينالعاندا ءبىر الىكۇل تۇقىمى ەكەن. ءبىر كەلدىڭ قامىسىنا تالاسىپ قىرىلىسىپ جاتقانىمىز ۇيات. وسى بۇتكىل سىرلىبايدىڭ مال تۇلىگىن ءبىر جەرگە يىرگەندە، تاڭسىققوجانىڭ ءبىر وتارىنا جەتپەيدى. جەر الدىمەن ماعان كەرەك ەكەن. بوگەنبايدىڭ بالدارى قاي جىلقىسىن سيعىزا الماي ءجۇر.
دۇيسەنباي باتىرلىق سالىستىرعىسى كەلىپ جۇرگەن عوي...
— ەندەشە، دايرابايعا سەن بار. مەنىڭ ءسوزىمدى جەتكىز. سوعىسىن قويسىن، اۋىلدى ۇركىتپەسىن!
— ويباي، مەنى تىڭدامايدى!
— مەن ايتسام، ەرەگىسىپ قالادى. - جامانقۇل قىنجىلدى. — بەكق ۇلى اعام... ايتا بەرىپ ءمۇدىردى. جۋاس بەكقۇلىنى «بەس قويشى» اتتاندىرىپ جۇرگەن دايراباي ەدى. مومىن بايعۇستىڭ ءسوزىن قۇلاعىنا قىستىرمايتىنىن ءبىلىپ وتىر.
— قويىمىزدى قىرقا الماي جاتىپ... تولەباي تورساڭدادى. — ۇرىسى ءوز باسىنا، تاقياسى تاز باسىنا...
— تاپ وسىنىڭ ايتقانى دۇرىس، — دەدى بۇرشاي. — ۇرىس كەرەگىن الاقاندارى قىشىپ جۇرسە، وزدەرى بارسىن. ءبىزدىڭ نەمىز بار؟ اشۋى باسىلعان سوڭ قويار. ءبىز قوزعالماساق، باس-اياعى بەس-التى جىگىت جاۋعا اتتانىپ كىمدى قىرادى؟ اقساقالعا تۇسكەندە دە ءبىزدى ايىپتايتىن ءجونى جوق...
جامانقۇل تولقىپ تۇر. سايلىبايدىڭ كەيكيگەن تۇمسىعى قولايسىز ەدى. دايرابايعا ىرىلىك كورسەتتى عوي... بۇل دا داۋدى ساتىپ الاتىن اتاقتى تەنتەكتەردىڭ ءبىرى... ءسوز سودان ۇشىندى... ءبىراق راحمەتالى... ەسى بار ازامات ەدى. سالدىبايدىڭ ايتقانىنا ەرىپ، ۇرىسۋعا شىعا قويماس...
جانىكە جوق، تانسىققوجا جوق. جاقسىلار دا تاۋسىلدى-اۋ... قانشا جاۋىققاندا سىرتقا بىلدىرمەي وتكەن ەكەن. باس كەتكەن سوڭ كەۋدە لاس، ءبىر كولدىڭ قامىسىنا تالاسىپ قىرىلىسىپ جاتقاندارى مىناۋ... ءجونى ءتۇزۋ جالعىز سەگىز ەدى. ول دا اقيرەك اسىپتى. وعان حابارشى جەتكەنشە، بۇلار قىرىلىسىپ تا بىتەر...
جامانقۇلدا ءۇن جوق، سۇلق ءتۇسىپ قالعان.
لايكولدەن جوعارىراق، سىرداريادان التى-جەتى شاقىرىم جەردە، تاعى ءبىر كول جاتاتىن ەدى. وڭتۇستىك-شىعىس بەتى قالىڭ قوپالى. قاراقالپاقتار ەسكى ۇرا اتاپ كەتكەن ول جەردى اسان جاقايىمنىڭ داۋلەت اتتى اتالىعى قىستاپ وتىر. سولتۇستىك بەتىندە ەكى قىرات جاتادى. جەرى تاستاق، كولدىڭ بۇل جاق جاعالاۋىندا قۇراق تا سيرەك شىعادى.
قوتانكول وقيعاسىنان كەيىن ءبايدىلدادان ايىرىلا كوشكەن سويىرقاستار وسى كولدىڭ جاعاسىنا كەلىپ قوندى. ءوزى دوڭگەلەك شارۋالى اۋىل، الدىندا عانا اۋىر قۇن تولەپ شىققان. ءبايدىلدا سويىرقاستاردى شىڭعىرتىپ وتىرىپ، ءۇي باسىنا ون قويدان سالىق سالىپ ەدى. قۇيرىق سۇراپ بارىپ، مۇيىزىنەن ايىرىلعان ەشكىنىڭ كەرى كەلدى. ون ءۇي سويىرقاس ونسىز دا از داۋلەتتى ودان ءارى جۇقارتتى. ءقازىر شوراباي ىزالى.
— قۇتىنايى قاشقان جەر ەكەن...
قاتىن-قالاش ءتۇڭىلىپ وتىر.
شوراباي ولارعا جاعاداعى جارتۋسىز قۇراقتى كورسەتەدى. قىس ءتۇسىپ، مۇز قاتادى. قوي-ەشكىنى ءۇيدىڭ ىرگەسىندەگى قوپاعا ايداپ سالىپ وتىرماي ما؟
تاعى ءبىر قىرسىعى، كۇزدى كۇنى جايلاۋدان قۇلاعان ەل وسى كولدىڭ ۇستىمەن وتەدى ەكەن.
قۇدىق پەن قۇدىقتىڭ اراسى ۇزاق كوشتىك جەر. قاراقۇمنان شىققان كوش سىر بويىنا جەتكەنشە ءسۇرىنىپ جىعىلادى. قامىستى كولىنىڭ باسىندا ءبىر كۇن ەرۋ بولادى. ونان كوتەرىلگەن كۇنى كوش-كولىگى ساي اۋىلدار تالبوگەتكە جەتىپ قونادى. وندا قايىق بار. ال كەجەگەسى كەيىن تارتسا، شورابايدىڭ اۋىلى وتىرعان كولدىڭ باسىندا ەرۋ بولا سالادى. بۇرىن ىلعى سولاي جاسايتىن ەدى. ەل جوق. ءبىر قونىپ، ەرتەلەتىپ قوزعالىپ كەتكەن كوش تالبوگەتكە تاڭعى سالقىنمەن جەتىپ بارادى. قايىقتان دا كۇندىز وتكەن ارتىق...
شوراباي قىس قىستاۋىن قىزعىشتاي قورىپ ءجۇر...
بۇلار كەلگەلى اعىلىپ جاتقان اۋىلدار. كۇندە نەشەۋى وتەدى. شوراباي بىردە-بىرەۋىن قوندىرعان جوق. تالاي سالىعىپ جەتكەن كوش، تۇندەلەتىپ تالبوگەت استى.
قاراساقال رۋىنىڭ ازعانتاي ءۇيلى اۋلى شىقىماننىڭ سىر جاق بەتىندەگى قوڭىرلىقتا جاز جايلايتىن ەدى. وزدەرى قازىپ العان قۇدىعى بار. ول قۇدىق اۋلىنىڭ باس كوتەرەر ازاماتى رايدىڭ ەسىمىمەن اتالىپ كەتكەن-دى. اۋىل وتىرعان قۇبا ءدوڭ دە راي اتالادى...
رايدىڭ جاسى قىرىقتىڭ ۇستىنە جاڭا شىققان. التى الىمگە بەلگىلى ازامات. كىندىكتەن جالعىز ەدى. اتالىقتى اۋىلدارمەن تالاسا ءجۇرىپ سىرداريانىڭ ارعى جاعىنداعى كولدىڭ بىرەۋىنە بۇل دا قىستاۋ باسقان...
بۇرىن رايدىڭ اۋلى ءبىر كوشىپ حان وتكەلىنە جەتىپ قوناتىن ەدى. ول وتكەلدەگى قاراقالپاقتاردىڭ سوڭى بىلتىر جاڭادارياعا كوشتى دە، قايىقتا قۇرىدى. ەندى جاقىن وتكەل تالبوگەت، رايدىڭ پۋلى سولاي قاراي تارتىپ كەلەدى. ەرتەڭ ءبىر كۇن قاراشاسى سوعادى. جۇرت اسىعىس...
الدىڭعى كۇنى قامىستى كولىنە جەتىپ، كەتىكسۋاتتىڭ قولتىعىندا قونىپ شىققان. ودان قامىستىنىڭ الا باسىن اينالىپ، ۇدەرە تارتىپ تالبوگەتكە جەتىپ قوناتىن بولسا، ءتۇن ورتاسى اۋادى. راي شورابايدىڭ اۋلى وتىرعان دومالاق كولدىڭ جاعاسىن مەجەگە الىپ كەلەدى...
بيىك تاۋدىڭ ەتەگىنە ىلىنگەندە كۇن باتۋعا تاقاپ ەدى. ۇدەرە تارتقان كوش جاسى جەتكەن قارتتار مەن جاڭا تۋعان نارەستەگە قيىن. رايدىڭ قىرقىنان جاڭا شىققان ۇلى شىر-شىر ەتەدى. قورشاۋلى تۇيەنىڭ ۇستىندە كارى اجەنىڭ الديلەگەن داۋىسى ەستىلەدى. كولگە تاقاي بەرە كوشتىڭ الدى ءيىرىلدى.
كوشتىڭ قاراسىن كورگەن شوراباي اتقا قونعان. اۋىلداعى التى-جەتى جىگىتتى اياعىنان تىك تۇرعىزدى. كوشتىڭ توقتاعانىن كورىپ كۇيىپ كەتتى.
شوراباي قيمىلدىڭ ادامى. رايمەن تىلگە كەلگەن جوق. شوگەرىلىپ جاتقان تۇيەلەردى سويىلداي كەلدى. كوش استان-كەستەن. قورشاۋلى تۇيە ۇركىپ كەتىپ، قارعىپ تۇرعاندا، قۇشاعىنداعى نارەستەسىمەن كەمپىر جەرگە دومالادى...
— ءاي، مىنا يت قىرا ما!؟
— ءۇر، جىگىتتەر!
شارت-شۇرت توبەلەس باستالدى. رايدىڭ قولىندا قامشى، شورابايدىڭ باسىنان تارتىپ قالعان. جان-جاعىنان سويىل جاۋىپ كەتتى. باسقا جىگىتتەر كومەككە جەتىپ ۇلگەرگەنشە، ول دا اتتان ۇشتى...
ەسىل ازامات راي وپات بولدى.
ءبىر اۋىل شۋلاپ قالدى...
وسى وقيعادان ءبىر كۇن كەيىن ەدى. وكشە ءىزى قوسارالداعى جامانقۇل اۋلىنان شىققان، ءبىر توپ اتتى داريانى جاعالاي جورتىپ كەلە جاتتى. جانقوجا مەن بەكارىستان باستاعان كىشكەنەنىڭ جاقسىلارى... كۇزگى كوشى-قون بوگەنباي بالالارىنىڭ جانازاسىنا قول بوساتپادى. ءبىر اۋىلدا بەس ازامات ءولىپ وتىر؟ قۇلاق ەسىتپەگەن سۇمدىق. اياعى جەتىپ قول جايعانى وسى بولدى.
— اقىرزامان بولعاندا، جەردىڭ بەتىندە ەكى-اق ادام قالىپ، ولاردىڭ دا باسى ءپىسىپ جۇرە المايدى ەكەن. ءبىرىنىڭ تۇبىنە ءبىرى جەتەتىن بولعانى دا. سويلەپ كەلە جاتقان بەكارىستان ەدى. — دارمەنقۇل قوجانىڭ سول ايتقانى راس-اۋ دەيمىن. ءبىر كەزدە وسى سىرداريا بويىندا ون ءتورت رۋ قاراقالپاق سىيىپ ەدى. قازاق قاراقۇم، قىزىلقۇمدى جايلايدى. سوندا ولگەن جوق. ەندى سىر بويىنان قاراقالپاق بوسىپ، ءجۇز قىستاۋدىڭ ورنى بوساپ قالدى. قونىسقا تالاسىپ قىرىلىسىپ جاتقان ەل مىناۋ. جەر تارىلىپ-اق كەتكەنى مە؟ اڭگىمە جانىكە-سارى تۇقىمى مەن بوگەنباي اۋلىنىڭ اراسىندا بولىپ وتكەن قاقتىعىستان شىقتى. اتاسىن ايتساڭ الىس ەمەس، ءبىر شالدىڭ ءۇرىمبۇتاعى ەكەن. نە جەتپەي ءجۇر؟
— جەر ەمەس، بەيىل تارىلدى، — دەدى جانقوجا، تۇنەرگەن بويدا كەلەدى. - ءبىر اقيرەكتىڭ استىندا قاراقالپاقتىڭ جيىرما قىستاۋى بار ەدى. ءقازىر وتىز ءۇي التىنباي مەن جيىرما ءۇي قۇرماناي سىيىسپاي وتىر. ءار رۋ ءبىر-بىر كولدى باۋىرىنا باسىپ العان. سونداعىسى بەس-التى ءۇي. ماڭىنا كەلگەندى يتتەي قاۋىپ جولاتپايدى. قازاقتىڭ باسى جەرگە سىيمايدى، كوزى مالعا تويمايدى.
بيىل كوكتەمنەن بەرى عانا — اقيرەك، قوتانكول، قوسارال ءۇشىن تالاسىپ، جۇرت قىرىلىسىپ قالدى. قىستاۋعا وكپەلى اعايىن ءتىپتى كوپ. سىر بويىنان التى ءالىم تۇگەل دامەتەدى... جانىكە-سارىنىڭ تەنتەك ۇلدارى كەلىپ ەدى، جانجال بۇرق ەتتى. شال-قوشقارمەن دە قاقتىعىسىپ قالعان. قازاق قىسىلىپ كەتسە، تۋىسىن ايامايدى. بۇل ۇلكەن شايقاستىڭ باسى عانا. راحمەتالى مەن مەلدەبەك ءازىر اعايىننىڭ اۋجايىن باعىپ ءجۇر. ەرەگىسسە — بىرەۋدىڭ كولىنە باسىپ قونادى. ءوز تۋىسىن اياماعاندا، كىمنىڭ بەت-جۇزىنە قارايدى...
جانقوجا سولاي توپشىلايدى.
بەكارىستاننىڭ ءىشى بىردەڭەدەن كىپى الدى. «ءار رۋ ءبىر-بىرى كولدى باسىپ الدى» دەدى-اۋ جانقوجا. جاي ايتا سالعان جوق شىعار. وسى قاراقالپاقتى سىر بويىنان اۋدارعان جانقوجانىڭ ايبارى سياقتى... نۇرتاي مەن تىقىنى جەكپە جەكتە ءولتىردى. قازاق وركەشتەنىپ، قاراقالپاقتىڭ ەسى كەتتى. سودان كەلە قىستاۋ باساتىن جەردە نۇرىمبەت بالالارى ەلەنبەدى. جانقوجانىڭ باسقا جۇرتتا ەسەسى كەتىپ ءجۇر... باتىردىڭ كوڭىلىندە ءسىرا تۇيتكىل بار-اۋ...
بەكارىستان قاباعىنىڭ استىمەن جانقوجاعا قاراپ قويدى.
— دۇنيە كوزدىڭ قۇرتى عوي. وعان كىم تويادى؟ ارتىلسىن دەۋ — دوڭىزدىقتى، كوبەيتەم دەۋ — قوڭىزدىقتى تۋدىرادى. پەندەنىڭ ول مىنەزىنە ءتاڭىر توقتاۋ سالماسا، ادام تىيىپ بولمايدى. قاي تەنتەكپەن الىسارسىڭ. تىيام دەسەڭ، ءوزىڭ تەنتەك اتالاسىڭ. قولدان كەلسە، بۇلىنگەن ەلگە ءبۇتىنشى بولارسىڭ...
— سوندا قازاق قونىسقا تالاسىپ، قىرقىسا بەرسىن. ءبىز ءارقايسىسىنا ءبىر شاپقىلاپ جۇرگەنىمىز عوي.
جانقوجا قىنجىلىپ ايتتى. — سەن ءبيسىڭ عوي، وسى بۇلىنگەن ەلدى بۇتىندەۋدىڭ امالىن ويلاستىرىپ كوردىڭ بە؟
— اقساقال-بيلەردىڭ كەڭەسىن شاقىرۋ كەرەك. - بەكارىستان كوكەيىندە جۇرگەن ويىن ايتتى. — كۇل توبەنىڭ باسىندا كۇندە كەڭەس قۇراتىن ءاز تاۋكە زامانى ەسىندە مە؟ وندا دا ءار بي ءار جاققا تارتىپ، قىزىل كەڭىردەك داۋ بولعان عوي. ءار ەلدىڭ سالتى باسقا، يتتەرى قارا قاسقا دەپ جۇرگەن زامان ەكەن ول. ءاز تاۋكە «جەتى جارعىنى» بەكەر ويلاپ تاپقان جوق. كوپ پىكىرى سوندا توقىراپ ەدى. ءبىز دە بايقاپ كورەيىك. كەر ەزۋلەر كەرىلدەسىپ-كەرىلدەسىپ باسىلار كوپ جينالعان جەر اقيقاتقا كوز جەتكىزەدى. كوپ تالقىسى – تارازىسى. قۇر قالىپ ەسەسى كەتكەندەر قىستاۋ الادى. اركىمنىڭ قونىسى بەلگىلەنىپ بەرىلەدى. ودان ءارى ەشكىمنىڭ وكپەسى جوق، ءبىر كەلدىڭ قامىسىنا ەكى رۋلى ەل تالاسپايدى.
— بۇل ءسوزىڭنىڭ جانى بار... جۇرگىنشىلەر رايدىڭ قازاسىن جول ۇستىندە ەسىتتى. بۇل جانازاعا التى ءالىمنىڭ اتالىقتى بيلەرىنىڭ كوبىسى قاتىسىپ ەدى. كىشكەنە تاعى ءبىر اۋىر قۇن ارقالادى. اشىنعان جانقوجا كەشە بەكارىستانعا ايتقان ءسوزىن جۇرت الدىنا سالدى. ورىندى اقىلدى جۇرت تەرىس دەپ ايتا العان جوق.
ءبىراق ايتۋعا جەڭىل بولعانمەن، جەر ءبولىسىنىڭ قيتۇرقىسى كوپ، ءبىر جىلدا بىتە قويار ءىس ەمەس. التى ءالىمنىڭ بالاسى تۇگەل قاتىسپاسا، ارتىندا وكپەسى قالادى. سوندىقتان بيلەر كەڭەسى كەلەر جىلدىڭ كوكتەمىنە قالدىرىلدى.
جەر قايتا بولىنەدى ەكەن... قىستاۋى جوققا قىستاۋ بەرىلەدى! وسى اڭگىمە ءار جەردە ايتىلىپ ءجۇردى. ءار رۋدىڭ بيلەرى بىر-بىرىنە كىسى سالىپ، وڭاشا ءباتۋا جاساپ جاتىر.
* * *
مامىر ايى تۋا كوشى-قون اياقتالادى. قوزى الىنىپ بىتكەن. قوي قىرقۋعا ءالى ەرتەرەك. بيلەر وسى ەكى ارالىقتى، بەس-ون كۇن كەڭشىلىكتى پايدالانىپ قالۋعا اسىقتى.
اقشاتاۋ قىزىلقۇم مەن قاراقۇمدى جايلايتىن ەلدىڭ ەكى جاعىنا دا بىردەي ەدى. بيىك تاۋدىڭ تاساسىنداعى ويماق كول. كىشكەنە مەن جاقايىم رۋلارى بۇل جەرگە دە تالاسا قونادى. كەڭەس وسى اقشاتاۋدا وتەتىن بولدى.
جازىق دالا توسىندەگى جالقى شوقى، قىرىمنان كوزگە تۇسەدى. ەتەگىندەگى تەرەڭ كولدىڭ جاعاسىندا كوك شالعىنى جاپىرىلا تولقيدى. بۇگىن تاۋ بوكتەرىندە ون شاقتى اق بوز ءۇي شاڭىراق كوتەرەدى.
قاراقۇم مەن قىزىلقۇمنان اتقا قونعان بيلەر اقشاتاۋعا اعىلىپ جاتىر. بەكارىستان بىلگەن ەكەن. اقشاتاۋ جيىنى كۇلتوبەنىڭ باسىندا تاۋكە حان قۇرعان كەڭەستەن وڭاي بولعان جوق. قىزىل كەڭىردەك داۋ ءبىر اپتاعا سوزىلدى.
بيلەر ۇيقىسىن قاندىرىپ تۇرادى. ساسكە تۇسكە تامان ءبىر سۋسىنداپ، تۇسكە تامان قوناقاسى جەيدى. ءتۇس قايتا بايشوقى تىكتىرگەن سەگىز قانات ۇيدە يگى جاقسىلار ىرىكتەلىپ باس قوسادى. سودان ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعى بولعانشا كەركىل... اقىرى قارىندارى اشقان سوڭ، ۇيدى-ۇيلەرگە تارايدى.
داۋدىڭ قوزدىرۋشىلارى - قونىسقا وكپەلى ءبايدىلدا، راحمەتالى سياقتى اتاقتىلار ەدى. رايدىڭ قازاسىنان كەيىن سويىرقاستار دا قىس قىستاۋدان ايرىلدى. شۇقىركولدىڭ باسىندا رايدىڭ مولاسى تۇر. مولا كىمدىكى بولسا، جەر دە سول رۋعا تيەدى... ال سىر بويىندا بۇرىن-سوندى ات تۇياعى ءتيىپ، مال سۋارماعان قانشا اۋىلدار بار؟ قىستاۋ دامەتكەندەردىڭ سانى مولايىپ كەتتى...
انشەيىندە جەرگە سىيماي، ءبىر كولدىڭ قامىسىنا بولا كىسى ءولتىرىپ، قۇن تولەپ جۇرگەن حالىق، قايدان ايانىپ قالسىن... ءتاۋىر-تاۋىر كولدى ەرتەرەك باسىپ قالىپ، قۋلىعىن اسىرىپ كەتكەن رۋ باسىلارعا اۋىزدى سالدى...
بۇل كەڭەستىڭ مىندەتى وكپەلى جۇرتتىڭ كوڭىلىن ءبىتىرىپ، اعايىن اراسىنداعى ارازدىق وتىن ءسوندىرۋ ەكەن. بارشا حالىقتى ىرزا قىلۋ كىمنىڭ قولىنان كەلسىن. ءبىتۋاجا ويلايتىن ازامات باسى دا ساناۋلى. كىشكەنە جانقوجا، بەكارىستان، جاقايىم ىشىندە بايشوقى. بۇرق ەتىپ تۇتانىپ كەتكەن جانجالعا توسقاۋىل قويىپ جۇرگەندەر دە سولار... شارۋا باققان مومىن اۋىلدىڭ جامانقۇل سياقتى بايلارى الگىلەردىڭ ىڭعايىنا بەيىمدەلەدى. بەسباسباي مەن شورابايلار قانشا بالە ىزدەپ بۇلقىنعانمەن، كوپشىلىكتىڭ تالقىسىنا تۇسكەن كەزدە، اۋزىنا قۇم قۇيىلادى. ءسوز ءبىر ارناعا ءتۇسىپ كەلە جاتىر...
جۇرتتىڭ كوبىسى سىر بويىنداعى كولدەردى قايتا بولىسكە سالعىسى كەلىپ قيعىلىق سالىپ ەدى. اقساقالدار ماقۇلدامادى. ون بەس جىل قىستاعان كولىن نۇرىباي ولسە بەرمەيدى. ايدەربەك بولىپ مال جيناپ، اقيرەكتى ساتىپ العان. قىرىق جىلعى قونىسى قوسارالدى تاستاپ، جامانقۇل قايدا بارادى؟
ءبىراق ءبىر ءوزى ەكى قول الىپ، جۇرتقا جىمىن بىلدىرمەي جۇرگەندەر تابىلدى. اقشاتاۋ، شاۋدىركول سياقتى قىس قىستاۋلىق الدەنەشە كولدىڭ باسى اشىلدى. كوپتىڭ كوزى سىنشى — تالايدىڭ قۋلىق-سۇمدىعىن اشكەرەلەپ، قويماسىن اقتاردى.
شاۋىركول از ءۇيلى سويىرقاسقا بەرىلدى.
ەندى شومىشكول، اقشاتاۋ سياقتى بىر-ەكى كولدىڭ باسى اشىق تۇر. وسى جەردە راحمەتالى كيلىكتى.
وعان جىلقى باتىر بيلىك ايتتى. شەتتەپ جۇرگەن اۋىل ەدى، اعايىن ساعىنىپ كەلگەن ەكەن. سىرلىباي تۇقىمى شەتكە قاقپاسىن... قوسارال مەن تۇششىنى ازسىنسا، داريانىڭ ورىنە قاراي، جانىكەڭنىڭ قورىمىنا شەيىنگى ءوڭىردى تاعى كەسىپ بەرەيىك. قونىسى تار باسقا كۇلىك تۋىستارىن قاسىنا السىن. ودان جوعارىراق داريا بويىنان حان وتكەلىنە شەيىن ءبىراز جەر التىنبايلارعا اتالدى. ايدەربەك ىرزا ەدى.
— تورەڭە قۇلدىق، اعا!...
بۇل ءوڭىردىڭ جەر جايىن جاقسى بىلەتىن جامانقۇل جىلقى باتىردىڭ الدىندا قۇلدىق ۇرىپ وتىر. راحمەتالى ۇندەگەن جوق.
ەندى اقشاتاۋ قالدى، شومىشكول قالدى. ايدەربەكتىڭ ءبىر اتالىعى اردانانىڭ قىستاۋلىق كولى جوق. جاقايىم ىشىندە شاڭىراق سانى مول رۋ بەيىمبەتتىڭ دە قونىسى تارلىق قىلعانداي ەكەن...
بۇل جولى قاراكەسەك اقتان باتىر بيلىك ايتتى.
— شەكتىنىڭ ۇلكەنى شىڭعىس قوي. — اتان تۇيەدەي ءىرى دەنەلى اقتان باتىر، وتىرعان جەرىندە ءبىر قوزعالىپ قويدى. — جاقايىم اعا بالاسى. تاڭداۋىن سوعان بەرىڭدەر. ەكى كولدىڭ بىرىنەن-بىرىنىڭ ارتىق جەرى شامالى كورىنەدى عوي...
— دۇرىس، دۇرىس!
جاقايىمدار بىر-بىرىنە قارايدى. شومىشكول دە، اقشاتاۋ دا تانىس جەر. ەكەۋىنىڭ دە قوپاسى قالىڭ، قاراسى شامالاس ەدى. ءبىراق، كىم ءبىلىپتى، جاقايىمنىڭ تاڭداۋىنا كۇندە سالا بەرمەيدى. ەرتەڭگى كۇنى وكىنىپ جۇرەتىنى بولادى. سوندىقتان جەر جاعدايىن بىلەتىن ادامدار بولىپ ويلانىپ ايتۋى كەرەك...
— بەسباسباي اعام سويلەسىن!
بەسباسباي قيپاقتادى.
— ءوزدى-وزىمىز ويلاسايىق، — دەدى بايشوقى ونىڭ الدىن وراپ. — جاۋابىن ارتىنان بەرەمىز.
ءار جەردە قورا-قورا بولىپ شوعىرلاعان ادامدار. رۋ-رۋدىڭ بيلەرى بولەك-بولەك سويلەسەدى. كەڭەس ەكى كولدىڭ اينالاسىندا ەدى. جاقايىمنىڭ تاڭداۋىنان قالعان كول ارداناعا تيەدى. سوندىقتان ايدەربەكتەر جاعى بەلسەنىپ ءجۇر.
شومىشكولدى ءبىر جىل اردانا قىستاپ كەتكەن. كولى قوپالى، اينالاسىندا وتى مول. شارۋاعا جاي. اقشاتاۋدىڭ اينالاسىندا ات شالاتىن ءشوپ وسپەيدى.
بەسباسباي ءار توپقا ءبىر-بىر جىگىتتەن تىڭشى سالىپ، تىڭ تىڭداتتى.
— پاي-پاي، اقشاتاۋدىڭ شوقىسى-اي!
— قويدى بىلاي قاراي، جىلقىنى بىلاي قاراي ايداپ سالىپ... اقشاتاۋدىڭ باسىندا قاراۋىل قاراپ وتىرساڭ...
— اينالا الاقانداعىداي كورىنەدى...
قىزىلدان كەلگەن قۇتتىقتار دا، قاراقۇمنىڭ التىنبايلارى دا تامسانىپ وتىر. ايدەربەكتەردىڭ اراعا ءسوز جۇگىرتىپ الگى ءسوزدى ادەيى ايتقىزىپ وتىرعانىن بەسباسباي بىلگەن جوق.
— ءبىز اقشاتاۋدى الامىز!
بەسباسباي ايتپايدى. ءبىرمويىنداپ كەتسە، ايتقان اقىل ەم بولمايتىن ەدى.
اقشاتاۋ جاقايىمعا ءتيدى.
جۇرت بولەك-بولەك تاراپ بارادى.
ءبىر توپ ءبيدىڭ ورتاسىندا تولىباي، داۋسى جارقىن-جارقىن شىعادى. مۇقاتقانى ءبايدىلدا ەدى.
— باسقا پالە تىلدەن دەيدى. پالە كوزدە مە دەدىم عوي. شاعىر كوز ءبايدىلدا ءبىر جىلدا ەكى كۇن تولەدى. راحمەتالى نەگە تەنتەك دەسەم، ونىڭ كوزى شەگىر ەكەن. اتاسى ءالىقۇل جامانكوز اتانىپ كەتىپ ەدى. مىنانىڭ كوزى ونان دا وتكەن شىعار. ءبىر تەنتەكپەن جاقىن قوندىق، قۇداي اقىرىن بەرسىن...
تولىباي شەكتىدە اتاعى شىققان ادامعا ءبىر ءمىن تاقپاي قويمايتىن ەدى. بۇرىن جانقوجانى قىجىرتىپ جۇرەتىن. ءقازىر جانىكە-سارىنىڭ ازاماتتارى — راحمەتالى، مەلدەبەك، ساحار، باقانى جۇرت كوبىرەك اۋىزعا الادى. ءبايدىلدا تۋرالى باستاپ، وعان راحمەتالىنى اپارىپ تەلىدى.
— اقشاتاۋدىڭ اينالاسىندا تۇلدىر جوق، بەسباسباي ونىڭ نەسىنە قىزىعىپ ءجۇر؟
جانقوجا بىلاي شىققان سوڭ بەكباۋىلعا سۇراق قويدى.
— باتىر نەمە، باسىنا شىعىپ، قاراۋىل قاراپ تۇرعىسى كەلگەن عوي، — دەپ بەكباۋىل مىرس ەتتى.
ايدەربەكتەردىڭ قالاي قۋلىعىن اسىرىپ كەتكەنىن جاقاي ايتىپ كەلە جاتىر.
— اقشاتاۋدى العان اڭقاۋ جاقايىم!
جاقايىممەن ناعاشىلى-جيەندىلىگى بار سىرت اعايىن، بەكباۋىلدىڭ وسى ءسوزىن ماقالعا اينالدىرىپ الىپ كەتتى.
قارابۇتاقتاعى ءتورتقارا، تەڭىزدىڭ ارتقى بەتىندەگى بولەكتىڭ اۋىلىنان باسقا، ءالىم بالاسىنىڭ قۇر قالعانى جوق. اۋىل باسى ءبىر قىستاۋدان ءتيدى. ءبىر كولگە جانقوجا دا ءجىپ تاقتى.
— شىراعىم، بۇل قاراقالپاققا وپا بەرمەگەن جەر. اتا-باباڭ «بۇلىنگەن ەلدەن بۇلدىرگى الما»، — دەپ كەتىپ ەدى. ءار نارسەگە ءبىر زاۋال. ءقازىر قۇدايدان قورقاتىن ادام از قالدى عوي. — جانقوجانى اتتاندىرىپ جاتىپ، نۇرىمبەت ءبىر اۋىز ءسوز ايتقان. - ءسوزىمدى جۇرت تىڭداسىن دەسەڭ، جاقىنىڭا تارتىپ سويلەمە. قىستاۋ الما. ءوزىڭ الماساڭ، باسقا اعايىننىڭ دا وكپەسى جوق. ءاي، بارەكەلدىسىن ايتادى...
ءبىراق كەڭەستىڭ ۇستىندە بەكارىستان مويىنداپ كەتتى.
— قاراقالپاق-قازاق جاۋلاسقاندا، قول باستاماساڭ دا العا تۇسكەن، قازاقتىڭ كەگىن قايتارعان ازاماتتىڭ ءبىرى ەدىڭ. — بەكارىستان ءسوزدى الىستان وراعىتىپ اكەلدى. — ءبىر قىستاۋلىق ەڭبەگىڭ بار. وكپەڭ بولسا، ونىڭدى ايت.
جۇرت باس شۇلعىپ قوستاپ وتىر.
— كيىكباي تۇقىمىنىڭ سىباعاسىن بەكباۋىل الىپ وتىر. جانقوجا جالتاردى.
— ءبىز سەنى ءبىر كيىكبايدىڭ ەمەس، التى ءالىمنىڭ جانقوجاسى دەپ ءجۇر ەدىك. ەنەڭدى ۇرايىن! - جىلقى باتىر كەيىدى. — جىلقايدار اعام ءتىرى بولعاندا، وسى قونىستىڭ ەڭ ءتاۋىرى سوعان تيمەس پە ەدى؟ باتىردىڭ كەگىن قايتارىپ، ايىزىمدى قاندىرعان ءىنىم ەدىڭ. ال تاڭداعان قىستاۋىڭدى!
كوپشىلىك نۇرىمبەتكە جان-جاعى توعاي، ءشوبى شۇيگىن ءبىر كولدى اتادى. جانقوجا ىرزالىق بىلدىرگەن بولدى. ءوز باسى وسى قىستاۋدا قالىپ وتىرعان تىرشىلىكتەن گورى، قىس بولسىن، جاز بولسىن، كەڭ ساحارانى ەمىن-ەركىن كوشىپ-قونىپ جۇرگەندى ارتىق كورەدى.
ەندى ون شاقتى جىلدان كەيىن جۇت كەزدەسەرىن، جىلقىسىن قىرىپ العان نۇرىمبەت بالالارى سىرعا قاراي ۇدەرە تارتاتىنىن جانقوجا بىلگەن جوق...
ەل اۋا
نازاردا سەندەي سوعىلىسقان حالىققا قاراپ تۇرىپ، بەسباسبايدىڭ ەسى شىقتى. الۋشىدان ساتۋشى كوپ. اتتۇرمان ابزەلىنەن باستاپ، الماس قىلىش، اسىل بولاتتان سوققان قانجار، — مىنا بازاردا ساتىلمايتىن نارسە جوق. ورىك-مەيىزىن، حالۋاسى مەن ناۋاتىن جايىپ سالىپ، الىپساتار ساۋداگەرلەر وتىر. تاپال سارى بىرەۋى بازاردى باسىنا كوتەرە ايقايلايدى.
— سۋ دەپ ءسۇت قۇيىپپىن، تۇز دەپ شەكەر سالىپپىن، جاڭىلىپ جالپاق بولىپتى. الىڭ، الىڭ!
بەسباسباي اۋەستەنىپ جاقىنداپ ەدى، توبەسىنە كوتەرگەنى داعارا ەكەن. جۇقالاعى ءسۇت بەتىندەگى قايماقتاي، ۇلكەندىگى ەتەكتەي كۇلشەلەردى تەكشەلەپ جيناپ كوتەرىپ ءجۇر.
ارىرەك جاتاعان تام ۇيلەردىڭ الدىندا باي ساۋدەگەردىڭ جالداپتارى وتكەن-كەتكەندى ەتەكتەن الىپ جۇرگىزبەيدى.
التىن جۇزىك، التىن مونشاق!
— ءۇندى جىبەگى، بۇقاردان كەلگەن باتسايى!
— شاي الىڭ، ىشسەڭ سۋسىن قاندىرادى، توڭساڭ بويىڭ جىلىنار!
قاراقالپاق ديقاندارى سارى الا قاۋىندارىن ءۇيىپ قويىپ، گۇرىڭ-گۇرىڭ اڭگىمەلەسىپ وتىر. ءبارى دە جايباراقات، ايقاي سالىپ اسىپ-ساسپايدى. ولارعا حيۋانىڭ كۇيىپ تۇرعان كۇنى دە اسەر ەتپەيدى.
بەسباسباي ءبىر قاراقالپاقتان قاۋىن سۇرادى. اقشاسى جوق. قاراقالپاق انايى شالدىڭ بەتىنە قاراپ ءبىر تۇردى دا، قازاق ەكەنىن بايقاعان سوڭ كۇلدى.
— ءماڭىز!
قاۋىندى الىپ جاتقاندا بەسباسبايدىڭ جۇرەگى ءدىر ەتتى. وسى قاراقالپاقتى مامىتتىڭ قاسىندا كورەتىن ەدى. اتى جەتەگىندە، بازارىندا شىعىپ وقشاۋلانىپ بارادى.
بەسباسباي وسىدان ءبىر اي بۇرىن اۋىلدان شىققان. تامدى ماڭىنداعى قاراساقالدىڭ ىشىندە قۇداسى بار ەدى...
باياعى ءجالاڭتوس باتىردىڭ سوڭىنا ەرگەن قاراساقالداردىڭ ءبىر بولەگى بۇقار ءامىرىنىڭ قولاستىندا قالىپ قويادى. بەسباسبايدىڭ قۇداسى سول قازاقتاردىڭ ءبىرى ەدى. قىردان كەلگەن قازاقتارعا بۇل قاقتاعى اعايىن جىلاپ كورىسەدى. بەسباسبايعا ءبىر-بىر ات مىنگىزدى.
ۇلكەن قاراقۇمنىڭ ەلى حيۋا مەن بۇقاردىڭ بازارىنا ءجيى قاتىنايدى. ءۇيىر-ۇيىر جىلقى، قورا-قورا قوي اپارىپ ساتادى. قىزىنا جاساۋ، ۇيىنە كەرەك-جاراعىن الادى. بەسباسباي حيۋاعا ولجا جىلقىسىن اكەلىپ وتىر.
ون جىلقى ساتىلىپتى. باسىندا قۇداسى ءجۇر ەدى. بەسباسبايدى ەرتىپ دۇكەن جاعالاتتى. ءدۇريا مەن ماقپالعا، كوك الا قاناۋىز بەن ماقتا ماتاعا قارا قورجىننىڭ ەكى باسى تولدى... ولجالى قايتقان بەسباسباي كوڭىلدى. اۋىلدان ەرتىپ شىققان جولداسىنا ىشتەگى ەلدىڭ تىرشىلىگىن جەرگە تيگىزبەي ماقتاپ، اۋزىنىڭ سۋى قۇرىدى. بۇل جاقتا قىس بولىپ جارىمايدى ەكەن. ءبىر مالى ەكەۋ بولىپ ءوسىپ جاتىر. جارىقتىق حورەزم جۇرتى ىرىس دارىعان جەر عوي. بەسباسبايدىڭ وسىلاي قاراي جىلجيتىن ويى بار ەدى...
الگىدە جەگەن قاۋىننىڭ ءدامى تاڭدايىندا قالىپتى. بۇل جەردە جانىڭا نە كەرەك، ءبارى تابىلادى. ەلدەگى جۇرت كۇزدى كۇنى جامانقالا اسادى. دىنسىزدەردىڭ قولىنان شىققان مۇلىكتىڭ نە ادالدىعى بار دەيسىڭ؟ بەسباسباي قارتايعان سايىن ءدىندار بولىپ العان. بەس ۋاقىت ناماز، وتىز كۇن ورازانى قازا قالدىرمايدى...
قۇداسى تانىس قاراقالپاقتىڭ ۇيىنە بەت العاندا، بەسباسباي قالاعا قاراي تارتتى. كەشە حيۋا حانىنىڭ سارايىن كورگەن. سوعان ءبىر قاراپ قايتادى.
تۇيە ءجۇن شەكپەنىنىڭ ەتەگىندە ءبىر اۋىلدىڭ شانداعى ەرە بارادى. ونى اڭعارمايدى. قالانىڭ كوشەسىندە ۇزاق شىرماتىلىپ ءجۇردى. كەزدەسكەن جۇرتتان «حان تۇراتىن ءۇيدى» سۇرايدى...
ءپارانجى كيگەن ايەلدەر، الا شاپاندى وزبەك شارۋالارى، بەسباسبايعا ءبارى تاڭسىق ءبارىنىڭ بەتىنە ۇڭىلە قاراپ وتەدى. تانىس بىرەۋىن ىزدەيتىندەي...
باسىندا داعاراداي سالدە، الا شاپاندى بىرەۋ ۇشىراستى. اۋ، مىناۋ ارىستانباپتىڭ شىراقشىسى عوي. اۋليەنىڭ باسىنا جىلدا ءبىر رەت زيارات ەتىپ قايتار ەدى، تاني كەتتى.
— اسسالاۋمالايكۋم! — دەدى بەسباسباي قۋانىپ. — تاقسىر-اۋ، مۇندا قايدان ءجۇرسىڭ؟
— نەما دەپ گاپ ۇرىپ تۇرعانىڭدى ۇقپادىم...
— ويباي، شىراقشى دەسەم، سارت ەكەن عوي!
بەسباسباي ارتىنا قاراي-قاراي بارادى. ءقان-سولسىز اق سۇر ءجۇزى، سيرەك ساقالى — بەيتانىس الگى سارتتىڭ بار كەسكىنى شىراقشىدان اۋماي قالعانىنا تاڭىرقادى. مىنانىڭ ۇستىندە الا شاپان، شىراقشى شەكپەن كيەتىن ەدى...
ادامعا ادام ۇقساي بەرەدى-اۋ...
الا شاپاندى دا ارتىنا قاراي-قاراي بارادى. ءبىر كوشەنى اينالعان سوڭ حان سارايىنا قاراي بۇرىلدى.
كۇمبەزدى ۇيلەر، توبەسىن كۇن شالعان مۇنارالار... اينالا بيىك قامال، تەمىر قاقپالاردىڭ الدىندا ايبالتاسىن يىعىنا سالىپ، كۇزەتشىلەر ءجۇر.
الا شاپاندى كۇزەتشىنىڭ قاسىندا كىدىردى. قوينىنا قولىن سۇققان. الاقانىنداعى پايشانى كۇزەتشىنىڭ كوزىنە توستى. سول-اق ەكەن، تۇكسيىپ تۇرعان ساربازداردىڭ ءتۇسى جىلىنىپ، الا شاپانعا جول بەرىپ، ەسىك اشتى.
ءقازىر جان-جاعىنا جالتاقتاعانىن قويىپ، سابىرلى قالپىنا تۇسكەن، ارىستانباپتىڭ شىراقشىسى حان سارايىنا كىردى.
كەنەت ەلەڭ ەتتى. وزىنە سۇقتانا قاراپ تۇرعان بىرەۋدىڭ نازارىن بايقاپ ەدى. قاراقالپاق قوي... الگىدە قازاق بايى كەزدەسىپ ەدى، ەندى الدىنان قاراقالپاق شىقتى...
ءبىراق جىگىت ءجۇزى بەيتانىس كورىندى. سىي قوناقتار تۇسەتىن ماحاللانىڭ الدىندا تۇر. الدە جاڭاداريا بويىنان كەلگەن بىرەۋلەر بولدى ما؟ ونداعى قاراقالپاقتار، سيرەك تە بولسا، ارىستانباپتىڭ جايىنا زيارات ەتىپ قايتاتىنى بار ەدى...
— ادامعا ادام ۇقساي بەرەدى-اۋ...
بەسباسبايدىڭ ءسوزىن قاراقالپاق تا ايتتى. الا شاپاندى ەسىتكەن جوق. ۇزاپ كەتكەن.
جىگىتتىڭ ۇيالى ۇلكەن كوزىندە تاڭىرقاۋ بار. بۇل تۇرعان جاننازار ەدى. ايدوس بي شاقىرتىپتى. ءقازىر دە حان سارايىنا ايدوسقا ەرىپ كەلىپ تۇر.
قاراقالپاق بيلەرىنىڭ ىشىندە ايدوستىڭ باعى اسىپ، مۋحاممەد راحىم بەكتەن «بەگىلەر بەگى» اتاعىن الدى. سوڭعى جىلدارى ءبيدىڭ جاڭاداريا بويىنداعى قاراقالپاقتارمەن قارىم-قاتىناسى كۇشەيدى. حان دا ايدوستىڭ سول ارتىقشىلىعىن ءوزىنىڭ تۇپكى ماقساتىنا پايدالانىپ قالۋدى كوزدەپ وتىر. جاننازاردىڭ ونداي جاعدايدان حابارى جوق. ءامۋدارياداعى اعايىندارىنا كەلسە، ايدوس بي قاسىنان قالدىرمايتىن ەدى.
حان سارايىندا ۇلكەن ءبىر كەڭەس وتپەكشى. ايدوستى تىعىز شاقىرتىپ وتىر. جاننازاردى ەرتە شىقتى.
قاراقالپاق بيلەرى تورت-بەس جىلدان بەرى ارەكەتتى كۇشەيتتى. حالىق توزىپ بارادى. ءبىراز جۇرت سىرداريا وڭىرىنەن اۋىپ، حيۋا حانىنىڭ قولاستىنا ءوتتى. جاڭاداريا جاقتاعى جۇرت نە ەل بولىپ باسى بىرىكپەيدى، نە حيۋاعا باعىنبايدى... ءبىرسىپىرا حالىق كوشىپ كەلىپ ەدى، حان ءامۋداريا بويىنان قونىس بەردى... مۇنداعى ەلگە ايدوس بي ۇكىمىن جۇرگىزەدى.
قولداۋلىنىڭ ءبىر اقساقالى حالىق بيلەگەنى جاننازار ءۇشىن زور مارتەبە كورىنەتىن ەدى. ايدوس جارتى پاتشا ىسپەتتى... ارانى قارتايعان سايىن اشىلىپ، ەندى بۇكىل قاراقالپاقتىڭ باسىن بىرىكتىرمەكشى. بۇل ارەكەتتىڭ شەت جاعاسى اۋەز حاننىڭ تۇسىندا باستالىپ، ەلتىزەردىڭ تۇسىندا قايتا ۇمىتىلعان... ەلتىزەر قاراقالپاقتى باعىندىرماق تۇگىل، التىن تاققا قۇيرىعى ۇيرەنبەي جاتىپ وپات بولدى. تۇبىنە ءتاتتى شاراپ، سۇلۋ ايەل جەتتى. راحىم بەكتىڭ ەتى ءتىرى ەكەن، التىن ءتاجدى كيگەنى سول، ەلدى ءبىر تارىنىڭ قاۋىزىنا سىيعىزىپ اكەتىپ ەدى. ءقازىر دە قۋىرىپ، قۋسىرىپ بارادى...
بۇكىل قاراقالپاقتىڭ باسىن قوسىپ، ەل بولۋ جاننازاردىڭدا ارمانى ەدى. حاننىڭ كەڭەسىنە ايدوس قانا قاتىناسادى. ول جەردە قالاي شەشىلىپ جاتىر، جاننازارعا قاراڭعى...
باياعى جابىعا ەرىپ باراتىن جولى... ارىستانباپتىڭ شىراقشىسىن سوندا ءبىر كورىپ ەدى. حان سارايىنىڭ الدىندا كەزدەسىپ وتىر. قازاق دالاسىنداعى بەلگىسىز شىراقشىنىڭ حان سارايىمەن قانداي بايلانىسى بولۋى مۇمكىن...
وزدەرى اقيرەك القابىندا بولىپ قايتقاننان بەرى دە ون بەس جىل ءوتىپتى. سونداعى قالپى... قالاي قارتايمايدى؟ ءسىرا، جاننازار باسقا بىرەۋمەن شاتاستىرعان بولدى عوي. جەر تۇبىندەگى اقيرەكتەن مۇندا قالاي كەلىپ ءجۇر؟..
بەتىنە داعاراداي ماي جاققان جىلتىراپ ايدوس كەلە جاتىر. انادايدان ايقايلايدى. ءبيدىڭ قاباعى اشىلىپتى. جاننازار ءبىر جاقسىلىقتىڭ نىشانىن بايقادى.
— ات-كولىكتى دايىنداتا بەر، جۇرەمىز! كەڭەستىڭ جايىن جول-جونەكەي ايتتى.
— جاڭا حان قاراقالپاققا ىقىلاستى. حالىقتىڭ باسىن ءبىر جەرگە قوسۋعا شىنىمەن كىرىسەتىن بولدى. سەن، ءسىرا، جاڭاداريا بويىنا جۇرەتىن شىعارسىڭ...
ەكەۋى قامالدان بىرگە شىقتى. كەڭەستىڭ ىشىندە ايدوستان باسقا ءۇش-تورت ادام عانا بولعان. اۋەلى ءبيدى شىعارىپ سالدى. ونان كەيىن باسقالارى تارادى. حان جالعىز. ەكى جەبەلىگىن ءوسىرىپ جىبەرگەن قارا مۇرتىن شيراتىپ قويادى. جيىرما بەستەگى جىگىتتەن بەتەر، ەكى بەتىنەن قانى تامىپ تۇر. شىن جاسى قىرىقتىڭ ۇستىندە ەدى. التىن تاق مارتەبە كوتەرەدى. تەجەۋسىز بيلىك ادامنىڭ تابيعاتىن بۇزادى. كەشەگى سىپايى جىگىت ەرتەڭ قاھارلى امىرشىگە اينالادى. جاعىمپاز توبىردىڭ ماداق ءسوزى اۋەلى ەستى الادى. الىستان جاۋ ىزدەيدى. جەڭىس داڭق اكەلەدى. سارايدا وتىرىپ زەرىككەن كەزدە توي دۋمانعا بوي ۇرادى. شاراپتىڭ ۋى قانعا ارالاسىپ، بىرتە-بىرتە ادامنىڭ اعزاسىنا سىڭىسەدى. دەنەڭدى ماي باسقانمەن، بەتتەن قان قاشادى. كوزدىڭ الدىندا ءاجىم ءبىلىنىپ، كۇلتەلەنىپ ىسىنەدى...
ونىڭ ءبارى بولاشاقتاعى جۇمىس. راحىم بەك تاققا وتىرعالى ءۇش جىل دا وتكەن جوق. ساراي تىرشىلىگى زەرىكتىرۋگە وعان ءارى ەرتەرەك ەدى. قان اڭساعان حاننىڭ ارانى ەندى-ەندى اشىلىپ كەلەدى. حيۋا حاندىعىنىڭ الاقاننىڭ اياسىنداي ايماعىنان اسا قاراعان كوز جانارى كورشىلەردى تۇگەل شولىپ وتكەندە، توقتاعان نۇكتەسى جاڭاداريا ءوڭىرى... قوقان مەن بۇقارعا كوز الارتىپ ابىروي تاپپايدى. ەكەۋىنىڭ دە داۋىرلەپ تۇرعان كەزى...تۇستىك بەتتە تۇرىكپەن... قىسىلسا قوينىنا كىرەدى، قىتىعىنا تيسەڭ قىلىشىن سۋىرادى. بەلگىلى تۇراعى جوق كوشىپ-قونىپ جۇرگەن حالىق سىناپتاي جىلپىلداپ قولدا تۇرمايتىن ەدى. ءقازىر راحىم بەكتىڭ نازارى تەرىسكە ءبىرجولا اۋعان. قاراقالپاق تىنىش حالىق...
قۇددى وزبەك، التى اي جاز جەر كەتپەندەپ، بەل تەبۋدەن قولى بوسامايدى. ءتىل قايىرمايتىن مومىن ەكەنى كورىنىپ تۇر. شاريعات بەلگىلەگەن الىم-سالىعىن دا مەزگىلىندە تولەيدى.
قاراقالپاق جاڭاداريادا وتىرىپ، حان بيلىگىن مويىنداۋ قيىن. حيۋانىڭ راحىم بەكتەن بۇرىنعى امىرشىلەرى دە سونى ءبىلىپ، ءامۋداريانىڭ بويىنان قونىس دايىنداپ قاسىنا شاقىرعان ەكەن. قاراقالپاق بيلەرى ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋعا سالىپ ءجۇر. بۇگىن ايدوس بيمەن سول جايىندا كەڭەستى.
بي بۇكىل قاراقالپاققا بيلىك جۇرگىزۋدەن دامەتەدى. راحىم بەك تە ايدوس ءبيدىڭ سول مانساپقۇمار، اشكوزدىگىن پايدالانىپ كورۋگە اسىقتى. ىرىق الىپ بارا جاتسا، شەتكە قاعۋ حان قولىندا... ونىڭ ورنىنا تاعى ءبىر ايدوس دايىن تۇر.
راحىم بەكتىڭ تۇپكە ساقتاعان ماقساتى قازاق ساحاراسىنا شىم-شىمداپ كىرۋ. ەكى ورتاداعى قاراقالپاق الگى نيەتىنە بوگەت جاساپ وتىر. ءتىلى، تۇرمىسى، سالتى ۇقساس ەكى حالىق، سىرتتان جاۋ قاراسى كورىنسە، وپ-وڭاي اۋىز بىرىكتىرىپ كەتەدى. ايدوس بي نۇرتايدى جۇمساپ، قازاق باتىرىن دا ولتىرتكەن ەكەن. قازاقپەن جاۋلاسقىسى كەلگەن ادامدى قارا حالىق قولدامايدى. تىزەسى ءوتىپ كەتكەن... راحىم بەك بۇل جاعدايدى سوعان جوريتىن ەدى. سول قاراقالپاقتاردى قاسىنا كوشىرىپ السا، قازاق دالاسىنا جول اشىلادى.
قازاقتاردىڭ ارجاعىنان قۋسىرىپ ورىس پاتشالىعى كەلەدى... اۋزى تۇكتى كاپىردەن راحىم بەك تە سەسكەنەدى. ورىستا سولدات كوپ، قارۋ مول... ونىڭ قاسىندا قارا جۇڭگو مەن قىزىلباس امىرشىلەرى ويىنشىق كورىنەدى. ورىس اپىر-توپىر اسىقپايدى، اقىرىن جىلجيدى. ءبىراق تابانى تيگەن جەردەن ايرىلمايدى. قازاق دالاسىن باتىستان سولتۇستىككە شەيىن قورشاپ وتىرعان ورىس بەكىنىستەرى جاتىر. سىر بويىندا دا تارتىلار. ونان سوڭ ورىس پاتشالىعىمەن حيۋا بەتپە-بەت قالادى...
ول بولاشاقتىڭ ءىسى. حيۋانىڭ بۇگىنگى ەڭ ءقاۋىپتى باسەكەلەسى — قوقان حاندىعى... تاققا ناربوتا ءبيدىڭ بالاسى ءالىم وتىردى دا، كورشىلەردەن مازا كەتتى. تاشكەنت، تۇركىستان، سايرام... اينالاسى ەكى-ۇش جىلدىڭ ىشىندە سىر وڭىرىندەگى تالاي قامال قوقاننىڭ الدىندا باس ءيدى. ءالىم حيۋا حاندىعىنىڭ الدىن وراپ قالۋعا اسىققانداي ەكەن-اۋ... قوقان بىرتە-بىرتە قازاق دالاسىنا سۇعىنىپ كەلە جاتىر.
قاراقالپاقتىڭ جاراسى جەڭىل. مۋحاممەد راحىم بەك ونان ارىرەك ءبىر كەزدەردى كوز الدىنا ەلەستەتتى.
قازاق دالاسىن كەلەشەك كىم بيلەيدى؟ كىمدى كىم؟..ول سونى ويلاپ كەتتى.
حان الاقانىن ءۇش مارتە سوقتى.
قىزمەتشى جىگىت كورىندى.
— باس ءۋازىر مەن قوجانيازدى كەلتىر!
— قۇپ!
قوجانيازدىڭ تەگى كىم ەكەنىن بىلگەن جان جوق. حيۋادا نەشە اتاسىنان بەرى تۇرادى. ءوزى ايتسا: وزبەك تە ەمەس، تاجىك تە ەمەس، پايعامباردىڭ اۋلەتىنەن...ارىرەكتە ءبىر اتاسى حان سارايىندا قىزمەت ەتكەن... سارايعا ءوزى دە جاقىن جۇرەدى. راحىم بەكپەن جىگىت كەزىنەن سىرلاس. حيۋا شاھارىنداعى سۇلۋ قىزدىڭ ساناعى قوجانيازدىڭ قولىندا... اراسىنان قىل وتپەيتىن جان دوسى راحىم بەك تاققا وتىرعان سوڭ، جاقىن كەڭەسشىلەرىنىڭ ءبىرى بولدى. ءقازىر تەرىستىكتە جاتقان ەلدەرمەن اراداعى قارىم-قاتىناس قوجانياز ارقىلى جۇرگىزىلەدى.
قوجانياز بەن باس ءۋازىر كىردى. سىر بويىنداعى «ادامدارى» كەلگەن ەكەن. جانسىز سولاي اتالادى. قازاق اراسىنداعى جانسىزدىڭ قانداي ادام ەكەنىن ءبىلۋ حان ءۇشىن قىزىق كورىنەدى.
— كەلتىرىڭدەر!
الا شاپانى سۇيرەتىلگەن اق سۇر كىسى كىردى. بۇل ارىستانباپتىڭ شىراقشىسى ەدى.
— مارتەبەسى بيىك ۇلى حان، ءومىرىڭىز ۇزاق بولسىن. — شىراقشى قولىن توسىنە قويىپ، تىزەسىن بۇكتى. — باسىڭىزعا اللا تاعالانىڭ راحمەتى جاۋسىن، ۇلى راحىم بەك.
— وتىر، وتىر.
حان كىلەمنىڭ شەتىن نۇسقادى.
شىراقشى سويلەپ وتىر. حان ونىڭ ءسوزىن ءجيى بولەدى.
— سىر بويىندا قاراقالپاقتان كىم قالدى؟
— ءتىرى جان قالعان جوق، مارتەبەلىم...
— قاراقالپاقتار قونىسىن جوقتاپ ساعىنبايتىنى قالاي؟ سىر بويىنا قايتا ورالعىسى كەلەتىن نيەتتەرى جوق پا؟
— قالاي قايتىپ ورالادى؟ سىر بويىندا بوس جەر جوق. قاراقالپاقتىڭ مەكەنى قازاقتاردىڭ قىستاۋىنا اينالدى. جاۋىنگەر قازاقتاردى جەڭەتىن كۇش جوق ولاردا...
— حيۋانىڭ سىپايلارىن اتتاندىرساق قايتەدى؟
— سىپايلار كەلەدى دە كەتەدى. قاراقالپاق قىستاۋلارىن كىم قورىپ وتىرادى؟ قان توگىلسە، ارتىندا كەك قالادى. قاراقالپاق پەن قازاق اراسىنداعى سوڭعى قاقتىعىستان بەرى ون سەگىز جىل ءوتتى. تىقى مەن نۇرتاي ءولدى. قاراقالپاق سوندا سەلت ەتىپ باس كوتەرگەن جوق... بۇل جاقتا حيۋا دا ءۇنسىز جاتتى...
— قاراقالپاقتىڭ سىر بويىنا قايتا ورالۋى ءبىز ءۇشىن ءتيىمدى بولا قويماس. ولاردىڭ ورىسقا قول سوزاتىندارى دا بار. مۋحاممەد راحىم بەك تىجىرىندى. — سەن مىنانى ايتشى. قازاق اراسى ءقازىر تىنىشتىق پا؟
— ءوزدى-وزى ءجيى قاقتىعىسادى. سىر بويىنداعى قىستاۋعا تالاسىپ قىرقىسقان. قارۋلى سوقتىعىس بولىپ، ادام ءولدى...
— سونىڭدى ايتپايسىڭ با؟! راحىم بەكتىڭ كوزىندە اۋەستىك ۇشقىنى جالت ەتتى.
— مەن وسىدان ەكى جىل بۇرىن ءبىر كەلىپ كەتتىم. مارقۇم ەلتىگەز قايتىس بولعان جىلى. سىر بويىنا اسكەر جىبەرۋىن ءوتىندىم مەن. قىرقىسىپ جاتقان قازاقتار وندا باسىمەن قايعى
بولىپ كەتەتىن ەدى. قاراقالپاقتار اتا قونىسىنا قايتا ورالىپ، حيۋا حاندىعىنا ءومىر باقي قارىزدار بولىپ وتەتىن ەدى. ءقازىر ءبارى دە تىنىشتالدى. قازاقتار سىردىڭ ەكى جاعىنداعى قىستاۋلىق جەردى ءبولىسىپ بولدى... قاسيەتتى دارياعا ەندى جاھيدتەر جىلقى سۋارىپ جاتىر...
— ەلتىزەر ساراي قاقپاسىنان ءارى جەرگە كوز جىبەرە الماعان كۇيى ءوتتى عوي، —دەگەن راحىم بەكتىڭ ۇنىندە مۇڭ بىلىنگەندەي. — ءقازىر الاۋىز قازاق بۇتىندەلگەن ەكەن دە. وندا حالىققا ءسوزىن تىڭداتاتىن ادامى مىقتى بولدى عوي...
— ءالىم رۋىنىڭ كوپشىلىگى شەكتى. سىر بويىنىڭ ەكى جاعاسىنداعى قىستاۋدىڭ كوبىسى شەكتىگە ءتيدى. نۇرتايدى ولتىرگەن جانقوجا باتىر دا شەكتىدەن شىققان.
شەكتىنىڭ ءبىر اتاسىن ورىس دەيتىن ەدى. — باس ءۋازىر ءبىر جەردە قۇلاعىنا تيگەن سەزدى قىستىرىپ قالدى. جانقوجا سول ورىسىڭنان...
اتاسىنىڭ اتى ورىس ەكەن. قازاقتى دا مۇسىلمان دەپ ءجۇرىپپىز-اۋ. - مۋحاممەد راحىم بەك بەتىن تىرجيتتى: - وزدەرى ورازا-نامازدى بىلە مە؟
قازاقتىڭ شالدارى ءدىنشىل كەلەدى... ورىستا جانقوجادان باسقا تاعى كىم بار؟
— بەكارىستان ءبيدىڭ اتى شىعىپ ءجۇر. جاقايىمدا بايشوقى ءبيدى كوپ ايتادى.
— جانقوجا ەندىگى قارتايعان شىعار؟
— قىرىققا تاقاپ قالدى. نۇرتايدى ولتىرەتىن جولى ون جەتى جاستا ەكەن...
— كوشپەلى ەلدى اقساقال بيلەيتىن ەدى. جانقوجاعا تىزگىن بەرىپ قويعاندارى قىزىق ەكەن. — راحىم بەك جاقتىرماي قالدى. — قالعاندارىنىڭ جاسى قاي شامادا؟
— ءبارى دە قىرىققا جەتپەگەن ادامدار، —دەپ شىراقشى ەزۋ تارتتى. — قازاققا تىزگىن الۋدىڭ ەكى جولى بار. بىرەۋى باتىرلىق كورسەتىپ، اتى شىعىپ بەدەل الادى. ەكىنشى بىرەۋلەرى اتالىقتى جەردەن شىعادى، ءوزى دە داۋلەتتى بولادى. بەكارىستان اتاقتى نۇرىباي ءبيدىڭ نەمەرەسى، مىڭ جارىم ءۇي كىشكەنەدەن شىققان. بايشوقى — جىلقايدار باتىردىڭ ارتىنداعى جالعىز تۇياق. مىڭ ءۇي جاقايىمنىڭ ەندىگى ەستىسى دە — سول. جانقوجا — باتىر. اكەسىنىڭ كەگىن العان باتىردى بايشوقى دا سىيلايدى. بەكارىستان بولسا — جىلقايداردىڭ تۋعان جيەنى. قازاق وسىلاي ىلىك-شاتىس بولىپ كەتە بەرەدى...
— وسى ۇشەۋىنىڭ جاز جايلاۋ، كۇز كۇزەۋىن ايتشى.
— جانقوجا كوپتەن بەرى قىزىلدى جايلاپ ءجۇر. سىر بويىندا ءازىر قىستاۋ باسپاعان دا سول. بەكارىستان ون شاقتى جىلدان بەرى جاز قىزىلدى جايلايدى. بايشوقى قاراقۇمدا، ونىڭ سىر بويىندا قىستاۋى بار...
— تۇرىكپەن جىگىتتەرى ىستىققا ءتوزىمدى. - راحىم بەك ەندى باس ۋازىرگە قاراپ سويلەپ وتىر. — قىزىلعا ءجيى-جيى شىعىپ تۇرعانى ماقۇل بولار، — دەپ قوجانياز پەن شىراقشىعا يەك قاقتى.
— سەندەر بوسسىڭدار.
— تاقسىر، ءبىر ارىزىم بار ەدى؟ — شىراقشى باس ۇردى.
— ايت!
— وتىز جىل عۇمىرىم جالعىزدىقتا ءوتتى. جاسىم ەلۋ بەسكە شىقتى. جات جەر قاجىتتى. قاتىن-بالا زارىقتى. ەكى جىل، ءۇش جىلدا، وندا دا جاسىرىنىپ كەلەم. — شىراقشى حيۋانىڭ شاھارىندا ءبىر كۇن بولعاندا ەكى تانىسىن جولىقتىرعانىن ەسكە الىپ، قورقىنىشىن ايتادى.
— بۇل كىسىنىڭ قاسىنا زەرەك جىگىتتەردىڭ ءبىرىن قوسۋ كەرەك، دەپ راحىم بەك ۋازىرگە قارادى. — ءبىر اي دەمالسىن. سەرىگىن تاڭداپ الىپ، قازاق ءتىلىن ۇيرەتسىن. ءپىردىڭ قاسىندا ءمۇريتى جۇرەدى. ءبىر جىل قاسىندا ۇستاپ، قازاق داستۇرىمەن تانىستىر. سودان سوڭ ءسىزدى سارايعا قىزمەتكە الامىز. باس ءۋازىر سىزگە قازىنادان ءجۇز دينار اقشا ءبولىپ قويدى. جانقوجانى كوزىڭنەن تاسا قىلما. ونىڭ اتاعىن قىزعاناتىن ادامدار دا تابىلار. ادام جارالعان دا قولىنا كۇنشىلدىك كۇلشەسىن قىسا كىرەدى. سونداي بىرەۋدى ايداپ سالىپ، ونىڭ كوزىن قۇرتۋ كەرەك...
— امىرىڭىزگە قۇلدىق...
شىراقشى قايتا-قايتا يىلەدى. سول ەكى بۇكتەتىلگەن كۇيى ەسىكتەن ارتىمەن شىقتى. اياعىن ۇشىنان باسىپ بارادى.
جاننازار حيۋادان ورالعاندا، جىلى شۋاق كۇز ەدى. ءبىر اي ءوتتى، قازان سوعىپ، جاڭاداريا بويىندا كۇن سۋىتىپ كەلەدى.
سوعان وراي بۇل ولكەدەگى حالىقتىڭ قاباعى دا سالقىن ەدى. و باسىندا ايدوستىڭ سالەمىن ەسىتىپ، جىلى شىراي كورسەتكەنىمەن، بيلەر كۇن اينالماي وزگەرىپ شىعا كەلدى. قاراقالپاقتىڭ بىرلىگى ءسوز بولسا، ۇيىمايتىن ادام جوق. ءبىراق اڭگىمە حيۋانىڭ قول استىنا قاراي جىلجۋ جايىنا تىرەلگەن جەردە، ءبارى دە نىلدەي بۇزىلاتىن ەدى.
بۇل جاقتا ايدوستى ماڭعىت ورىنباي بي توننىڭ ىشكى باۋىنداي كورەتىن. جاننازاردى قۇشاق جايىپ قارسى العان بي، ۇستاپ كەلگەن ءسوزىن ەستىپ، ابىرجىپ قالدى. ايتار ءۋاجىنىڭ ءتۇيىنى «حالىقتىڭ اۋىزبىرلىگىنە» سايادى. بيلەردىڭ قاشانعى ادەتى، قىسىلعان كەزدە جالاسىن حالىققا جابا سالادى.
جاننازار ءبىر اۋىلعا قونادى، ءبىر اۋىلعا تۇستەنەدى. قالىڭ قاراقالپاق نەگە تىكسىنەتىنى تۇسىنىكتى ەدى. حيۋاعا باعىنعان ەلدىڭ دە ماڭدايى جارقىراپ وتىرعانى دا شامالى. الىم-سالىق ەڭسەسىن كوتەرتپەدى. ال بۇل جاقتا تاپقانى تاماعىنا، جۇتقانى جۇمىرىنا، — قۇداي بەرمەسە امال قايسى، ون قولىنان باسقا ورتاعى جوق، وڭاشا تىرشىلىگىن قيمايدى ەكەن.
حاننىڭ قول استىندا حالىقتىڭ ماڭدايى اشىلماسىن جاننازار دا بىلەدى، ءبىراق بۇكىل قاراقالپاق ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعاراتىن كۇن تۋسا، ەشكىمگە تىزگىن بەرمەسىنە سەنەتىن ەدى. «كوپ قورقىتادى، تەرەڭ باتىرادى»، كوپ بولىپ تىزە قوسقان كۇنى جاننازار حانمەن باسقاشا سويلەسەدى.. .
باسقانى قويىپ، تۋعان اكەسى قوجامۇراتتىڭ ءوزى ۇركىپ وتىر. ءبارى دە حيۋا حانىنىڭ الىم-سالىعىنان قورقادى. قاسىندا وزىمەن كوڭىلدەس تورت-بەس جىگىت، توقتابولات، ەسەنگەلدى سياقتى بيلەرگە سالەم بەردى. كەمەل اقىلدى مامان بيمەن كەڭەستى... جاڭاداريانىڭ سۋى كەي جىلدارى ەگىستىككە جاراماي ءجۇر. كۇيزەلىس جيىلەپ كەتتى. باي اۋىلدار قاناتىن قومداپ وتىر. ءبىراق ولار حيۋا حانى ۇسىنعان قونىسقا كۇدىكتەنە قارايدى. بىرەۋگە قونىس قونعانشا، ولمەلى تىرشىلىگى ارتىق.... ودان قوڭىرات حاندىعىن قولايلى كورەتىن. قۇيىلىستاعى وزبەكتەر مەن قاراقالپاقتاردىڭ اراسىندا ەرتەرەكتەن كەلە جاتقان دوستىق بار. باعى زاماندا شاحتەمىر حان مەن ورازاق باتىردىڭ اراسىندا قىل وتپەيدى ەكەن. ءابىلقايىر نەمەرە قىزىن شاحتەمىرگە ىرعاپ-جىرعاپ ۇزاتاتىن جولى قۇدالىقتا ورازاق باتىر ءجۇرىپتى... جولبارىس حاننىڭ تۇسىندا حيۋا ۇستەمدىگىن مويىنداعان قوڭىرات حاندىعى ودان سوڭ دا نەشە ءبولىنىپ شىقتى. تورەمۇرات سوفى تاققا وتىرعالى ءامۋداريانىڭ قۇيىلىسىنا تامان قونىس تەپكەن قاراقالپاقتاردى قولتىعىنان تارتقانداي ىڭعاي تانىتىپ ءجۇر...
ءبىر ايعا سوزىلعان ساپاردان كەيىن اتتىڭ بەلىن بۇگىن سۋىتتى. جاننازار تۋعان قىستاۋىندا، ءوز ءۇيىنىڭ تورىندە اۋناپ جاتىر. ەرتەڭ ورىنباي ءبيدىڭ ۇيىندە ءيىسى قاراقالپاقتىڭ يگى جاقسىلارى باس قوسادى. قادالعان جەرىنەن قان الماي قويمايتىن جاننازار، وسى ءماسليحاتقا ۇلكەن ءۇمىت ارتاتىن ەدى.
قاسىندا جولداستارى، تاڭەرتەڭ اتقا قوندى. كۇن جەلدەتىپ تۇر. حيۋادان كۇزدە شىققان جاننازار قىستى بولدىردى.
— اكەمنىڭ تونىن كيمەگەن ەكەم...
ورىنبايدىڭ اۋىلىنا كۇن ورنىنا قونا جەتتى.
بۇل وڭىردەگى قاراقالپاق تۇگەل جينالىپتى. ماڭعىت، جۇڭگو سياقتى وردەگى رۋدان - ەشجان، كەشەنەك بيلەر، جاڭاداريانىڭ قۇيىلىسىنداعى اشامايلى، جابى، قيات ىشىنەن ەسەنگەلدى، مامان، توقتابولات بيلەر بار. بالىقشى مۇيتەندەردەن دە كەلدى. اتاعى شىققان اقساقالداردان ەشكىم قالعان جوق.
بۇلاردىڭ قاي-قايسىسى دا تۇتىمى قاتتى حيۋا حانىن جاقتىرمايدى. باياعى «اق تابان شۇبىرىندى» زامانىندا كورگەن قورلىعىن اقساقالدار ءالى كۇنگە جىر قىلىپ ايتاتىن ەدى. قوڭىرات ءامىرشىسى تورەمۇرات سوفىمەن بىلتىردان بەرى استىرتىن ءسوز جۇرگىزىپ جۇرگەن ەسەنگەلدى، مامان بيلەر ايتار ءۋاجىن دايىنداپ كەلگەن ەكەن.
جاننازار ايدوستىڭ سالەمىن الىپ كەلگەلى ورىنباي بي مەن ەسجان تىنىش ۇيقىدان ايىرىلعان. بۇقار امىرىنە ەلشى اتتاندىرىپ ەدى. بىلتىردان بەرى امىرمەن جەل ۇشىنان جالعاسى بار كوككوز بي ارادا ءجۇر. ءبارىنىڭ ىشىندە ءبىر-بىر باۋ جانتاق سىرتقا شىعارىپ سىر بەرمەي وتىر...
ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارىپ ەل بولۋعا ءبارى دە قارسى ەمەس، ءبىراق كىمنىڭ قولى... بيلەر سول داۋدىڭ ۇشىعىنا شىعا الماي، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا شەيىن ىرعاستى...
— مەن سەندەردى حيۋاعا شاقىرعاندا، قۇلدىق قامىتىن ۇسىنىپ وتىرعانىم جوق. ەلدىڭ باسىن ءبىر جەرگە قوسۋ كەرەك. مەن بىلگەن جەردە، قاراقالپاق جيىرما مىڭ ۇيدەن اسادى ەكەن. ايقاسا كەتسەك، كورىنگەننەن تاياق جەيمىز. حيۋا حانى مىقتاعاندا بەس مىڭ سىپاي شىعارادى. ونىڭ ىشىندە مىڭ جىگىت قاراقالپاق جۇرەدى. جيىرما مىڭ ءۇي، جيىرما مىڭ قول ەمەس پە؟ باسىمىز بىرىكسە، حان مەن قامشىنى العا تاستاپ وتىرىپ سويلەسپەس پە ەدىك؟ ءبىزدى قۇرتقان بولەك-بولەك بولىپ ، باسىمىز پىسپەي، ءار جەردە پىشىراپ جۇرگەندىگىمىز عوي... بۇل جاننازاردىڭ ءوز پىكىرى ەدى. وسى وتىرعان كوپشىلىكتىڭ ىشىندە حان جانسىزى وتىرعانىن، اۋزىنان شىققان ءسوز وزىنەن بۇرىن سارايعا جەتەتىنىن بىلگەن جوق... جاننازاردىڭ ءسوز اڭعارىنان قاراقالپاق بيلەرى شوشىپ قالدى. حالىقتىڭ باسىن قوسىپ، حانمەن تەرەزەسى تەڭ وتىرىپ، سويلەسكىسى كەلگەن ەكەن... سوندا ەكى ارىس قاراقالپاق كىمنىڭ اۋىزىنا قارايدى؟ جاننازاردىڭ ايتىپ وتىرعانى ايدوستىڭ ءسوزى... ەكەۋى دە قولداۋلى... ايدوسقا حان بەگىلەر بيىگى اتاعان بەرىپتى. بەيشارا ديحانداردىڭ تابان ەت، ماڭداي تەرىن الىم-سالىققا سىپىرىپ الىپ، بايىپ وتىر. ول قاراقالپاقتى قايدان جارىلقايدى؟
بيلەر سولاي تارازىلايدى. حورەزم جۇرتىنداعى ەلدىڭ ىشىندەگى بىرەۋىنىڭ تۋىسى، بىرەۋىنىڭ جەكجاتى بار... قولداۋلىدان شىققان «ارام بيدەن» كورگەن قورلىعىن ەسكە العاندا، قارا حالىقتىڭ ەڭىرەگەن كوز جاسىنا ەتەگى تولاتىن ەدى. ايدوسقا بۇرىن دا ءتىسىن قايراپ جۇرگەن ءار رۋدىڭ جۋاندارى جاننازاردىڭ سوڭعى سوزىنە شامدانىپ قالدى.
— جاڭاداريا بويىندا ون مىڭ ءۇي قاراقالپاق بار ەكەن. ءبىز دە حالىقپىز دەپ وتىرمىز. ءازىر كورشى اعايىندارعا ەسەمىز كەتكەن جەرى جوق. ايدوستىڭ قولتىعىنا بارىپ تىعىلعانداي، كۇنىمىز نەدەن قۋىرىلىپ وتىر؟ — وتىرعانداردىڭ اتىنان كەشەنەك بي جاۋاپ بەردى.
— ايدوس اۋەلى قاسىنداعىلاردى جارىلقاپ السىن! ءبىزدىڭ دە قۇلاعىمىز بار. ەستىپ وتىرمىز. قولداۋلىدان شىققان بەگىلەر بەگىنىڭ كوز ەتى تىم ءوسىپ كەتىپتى. حيۋا حانىنىڭ جاساۋىلدارىن قاسىنا ەرتىپ، مومىن قاراقالپاقتاردىڭ اۋىلىنا ات ويناتاتىن كورىنەدى. وسى ءسوزىمدى ايدوسقا جەتكىزشى.
مامان وتىرعان ورنىندا ءبىر قوزعالىپ قويدى. بيلەردىڭ ىشىندە جاسى ۇلكەنى دە وسى. ونىڭ ىشكى ەسەبى قاراقالپاقتىڭ قونىس اۋدارۋىنا قارسى. قازاق جاقسىلارىنىڭ اراسىندا سىيلى ەدى. ءوزى وسىلاي قاراي شىققاندا ءبىر جىگىتتى ءابىلعازى حانعا اتتاندىردى. ەگەر قازاق حانى قول ۇشىن بەرگەندەي بولسا، حيۋامەن قۇيرىعىن ءبىرجولا كەسىسەدى.
مامان ءبيدى جاننازار دا سىيلايتىن. ءبىراق الگى سوزىنە شامدانىپ قالدى.
— مامان بابا، ولاي ارتىق كەتىسپەيىك. مەن ءسوز تاسىپ جۇرگەن كاسىپكەر ەمەسپىن...
— سالەمدى جەتكىزۋ وسەك تاسىعانعا جاتپايدى. - كەشەنەك ءبيدىڭ ۇنىندە اپ-ايقىن كەكەسىن بايقالادى، كۇلىپ ايتتى. — ءوزىڭدى وسىندا كىم جۇمسادى؟ ايدوستىڭ سالەمىن اكەلدىڭ عوي...
— حيۋا حانىنىڭ تاپسىرماسىن ورىندايسىڭ. ايدوستىڭ سالەمىن جەتكىزەسىڭ. ونى بويىڭا ار كورمەيسىڭ. مامان ايدوسقا ءبىر اۋىز سالەم ايتقان ەكەن، وعان شامداناسىڭ! -ەسجان ءبيدىڭ بالاسى بالمۇحاممەد ەسىكتىڭ الدىندا وتىر ەدى، داۋىسى ساڭق ەتتى - جاننازار باتىر، وسىنىڭدى ءتۇسىندىرشى!
بالمۇحاممەدتىڭ تىزەسىنىڭ استىندا ەكى بۇكتەۋلى قامشىنى كورىپ، جاننازاردىڭ ءتۇسى بۇزىلدى.
بەس-التى جىل سوڭىنا ەردى، ءبىراق ايدوستىڭ كوپ ىسىنە ءوزى دە ىرزا ەمەس ەدى. بىلتىر قۇتتىمۇرات بەك باستاعان حيۋا سىپايىلارى شارتاقتى وڭىرىندەگى جۇڭگو اۋىلدارىنا ويران سالعان. وسى ورىنباي ءبيدىڭ بۇقاردان پانا سۇراپ جاتقانىن ەستىپ، بەرى قاراي بەتتەي الماي كەيىن قايتتى. سول جولى ارقاسى قىزعان جاننازار ايدوس بيگە بارعاندا، ءسوزىن تىڭداتا الماي، پۇشايمان بولعانىن ۇمىتپايدى. ونىڭ سونداي-سونداي سوراقىلىقتارى ءيىسى قاراقالپاق بالاسىن قولداۋلىعا جاۋىقتىرىپ قويعانىم ەندى ءبىلىپ وتىر.
بىرىگىپ ەل بولۋدىڭ ورنىنا، الدەن بيلىككە تالاسادى. جاننازاردى ايدوستىڭ جەتەگىندە جۇرگەن بىرەۋگە ەسەپتەيدى عوي. سىڭار ەزۋلەي بەرگەن بيلەرگە ىشتەي كىجىنىپ قويادى.
ەل بولۋدان كەتكەن ەكەنبىز... ايدوستىڭ ءسوزىن ۇستاپ كەلگەندە، وعان ءىشى-باۋىرى ەلجىرەپ بارا جاتقان جاننازار جوق. بەگىلەر بەگىنىڭ ءبىر-اق ءىسىن ۇناتادى. ونىسى: توزىپ كەتكەن ەلدىڭ باسىن قالاستىرىپ، قايتا حالىق قىلعىسى كەلگەن يگى نيەتى... ونان كەيىن كىمدى بي قويادى، ونى كوپشىلىك ءوزى تاڭداپ السىن...
ءبارى دە قۇر اۋرەشىلىك... ەكى ارىس قاراقالپاقتىڭ جۋاندارى ءار جاققا تارتادى. كوپ ىشىنەن كىم شىقپايدى، كەمەل ويلى بىرەۋ تابىلار-اۋ... ءبىراق مىنالار اياقتان شالىپ قۇرتادى عوي... ەرتەڭ قايتا قىرقىسادى.
جاننازار اتاقتى بيلەردى ەلدىڭ بۇتىنشىلەرى دەپ بىلەتىن ەدى. ءبىر زاماندا ونداي-ونداي كەمەڭگەرلەر بولىپتى. ورازاق باتىر، مىناۋ مامان بي ... ءبىرى ءولدى، ءبىرى قارتايدى... قالعان بيلەردىڭ ءتۇرى انە، ىشىنە شىناشاق اينالمايدى. بۇلار بۇتىندەۋشى ەمەس، ءوزى ەرى موينىنا كەتىپ جۇرگەن سورماڭداي ەلدى توزدىرۋشىلار عوي...
ورىنباي ءبيدىڭ ۇيىنەن اۋىر ويمەن اتتاندى.
جانىنداعى جىگىتتەر ونىڭ ار جاعىندا قىنجىلادى
جاننازاردىڭ جازىعى قانشا؟ توزعان قاراقالپاقتىڭ باسىن قوسپاقشى ەدى. ايدوس ارام-اق شىعار. ءبىراق ەل قامىن ويلاپ وتىرعان مىنا نيەتى كوكەيگە قوناتىن سياقتى. كوپ بولىپ اۋىز بىرىكتىرسە، اڭگىرتاياق ويناتۋعا حيۋا حانى ارتىنا باقسىن... قاراقالپاق قايدا وسى الاۋىزدىعىنان تاياق جەپ ءجۇر...
اتا-بابالار زامانىندا ءوز الدىنا حاندىق قۇرعان ەل ەدى. قۇبا قالماق كەزىندە توزىپ كەتىپتى. ءبىر بولەگى جەڭگەن جاۋ قالدان شەرىنىڭ قولتىعىنا كىرەدى. قالعان جۇرت ءابىلقايىردىڭ شاشباۋىن كوتەرەدى. كەيىنىرەك ورىس پاتشاسىنان پانا ىزدەيدى. سول الاۋىزدىعى تۇبىنە جەتتى. ەجەلگى قونىسى سىر بويىنان دا ايرىلدى. قاشىپ كەلىپ جاڭادارياعا تىعىلىپ ەدى... ونى دا سىرداريادان جىرىپ الىپ وتىر... بىلتىردان بەرى ديحان حالىق سۋدان قاڭتارىلىپ، ەتكەن ەڭبەگى ەش بولدى. جەردەن قۇنار كەتتى، سۋ تاپشىلىعى سەزىلگەن سايىن تەڭىز قولتىعىنداعى بالىق تا كەمىپ بارادى...
جۇرتتىڭ ءبارى ورىنباي مەن ەسجان ەمەس. ءجۇز سيىر ايداپ وتىرعان جوق. جەر جوق.
حيۋا حانى ءامۋداريانىڭ بويىندا بوس جاتقان قىرۋار جەردى ءوز قولىنان ۇسىنىپ وتىر. ول جاقتا توپىراقتا قۇنارلى، انەتەي اقيرەكتەن ايداپ قايتقان مالىنىڭ كوبىسىن قوجامۇرات قىستاۋىنداعى قياتتارعا ءبولىپ بەردى. قولىندا قالعان ازىن-اۋلاق قارا-قۇرامەن كوشىپ ەدى. بىلتىر ساعىندىق باستاعان ەكى ءۇي قياتىن تاعى الدىردى. مامىتتىڭ ماڭايىنداعى اعايىنداردىڭ جاعدايى تۇزەلىپ قالىپتى.
بەرەكە جەردىڭ قۇنارىندا عوي. وعان قوسا مول سۋ كەرەك. جاننازار بىلاي شىققان سوڭ جىگىتتەرگە مۇڭىن شاقتى. وسىنشا ەلدەن اقيقاتتى اقىلعا سالىپ تۇسىنەتىن ءبىر ادام تاپپاعانىنا وكىنىپ كەلەدى.
جاڭاداريا بويىنداعى جەر شۇرايلى اتالىقتى بيلەردە، قوجامۇرات قىستاۋىنداعى قولداۋلى، قياتتار كەر توپىراقتى قۇمايتتا قامالىپ وتىر. قىرىق كۇن شىلدە تۋعان كەزدە تارىنىڭ جاپىراعى سارعايىپ شىعا كەلەدى. ديحاندار مۇڭىن شاعادى. ءبىراق حيۋا ... ءامۋداريا بويىنا كوشكەندە، ەڭبەك جانسا جاقسى... حان ۋادەسىنەن شىعىپ، جەر ءبولىپ بەرە قويا ما؟ انەتەيدىڭ ءجونى باسقا. سىر بويىنداعى قاراقالپاقتىڭ كارى ءارۋاعىنداي كوزى ءتىرى قالعان جالعىز شال... اتىن ەسىتپەگەن ەل جوق. قازاقتاردىڭ ءوزى ءبىر قورا قوي اكەلىپ بەرىپ، كوشىرىسىپ سالعان... حيۋا حانى دا ءتاۋىر جەردەن قونىس بەرىپتى. جاي كوپشىلىكتىڭ قايسىسىن جارىلقايدى؟ ورىنباي، كەشەنەك سياقتى بيلەر ول جاقتان تابىلادى. حيۋادا قولداۋلىلار بەدەلدى. ولار تۇرعاندا اشامايلى، قيات سياقتى از رۋلارعا تاستاعان تولارساق تيمەس... جاننازار ءبارىن دە تىڭداپ كەردى... ءالى دە اتتانا قويماي كىدىرىپ ءجۇر ەدى
سول كۇنى ءوز ۇيىندە. جاتار كەزدە اشامايلى اۋلىنداعى جولداس جىگىتى كەلدى. ءتۇسى بۇزىلعان. ءبىر جامانشىلىقتان كادىك العان جاننازار دالاعا شىقتى.
حيۋانىڭ حانى ءامۋداريانىڭ تومەنگى جاعىنداعى اشامايلىعا اتتانىپتى. ورىنباي بيگە توقتابولات پەن ماماننان شاپقىنشى كەتتى. جىگىت جينايتىن ويلارى بار... سەيىتنازاردىڭ دىبىسى ارەڭ شىعادى. — كەشە بيلەردىڭ سىڭايىن جەك كوردىم. ەگەر جىگىت جيناپ اتتاناتىنداي بولسا، سەنى ۇستاپ قالادى. ەل قامىن ويلاعان ەر تىڭشى اتاناتىن زامان بولىپ تۇر عوي. ەسىتكەن-بىلگەنىڭدى حانعا جەتكىزەدى دەپ، بيلەر سەنەن قورقىپ وتىر. تەزىرەك اتقا قونايىق، باتىر.
جاننازار ءوز ۇيىنەن ءوزى ۇرلانىپ شىقتى. مۋحاممەد راحىم بەك بۇگىن ءامۋداريا ماڭىنداعى اشامايلىنى باعىندىرادى... ودان كەيىن جاڭاداريا بويىنداعى قاراقالپاقتارعا اتتانۋ كەرەك. ونىڭ شەت جاعاسىن ءوزى دە ەستىپ جۇرەتىن. ايدوس بي قايتا-قايتا ەسكەرتىپ قالعان...
بۇل دا قاراقالپاق اعايىندارىن كوندىرە الماي قايتىپ بارادى ەكەن... ەرتەڭ ايدوستىڭ الدىندا ەسەپ بەرەدى. ول ەسىتكەن-بىلگەندەرىن حانعا جەتكىزەدى. مۇمكىن، اشامايلىنى باعىندىرىپ بولعان سوڭ، حيۋا حانى بەرى قاراي بەت قويار... ونى كورگەن جۇرت نە ايتادى؟ حالىقتىڭ كوزىندە جاننازار تۋعان ەلىن ساتقان وپاسىز بولىپ كورىنەدى. قانعا بويالعان قىستاقتار الدىمەن جاننازاردى قارعايدى. ءوزىن ەكى وتتى اراسىندا قالعانىن بىلگەن كەزدە جاننازاردىڭ جۇرەگى شىمىرلادى. جاماناتتان قۇتىلۋ جوق. قايدا بارسا - قورقىتتىڭ كورى... ايدوستىڭ قاسىنا ەرگەندە تاپقان ابىرويى وسى عوي. اتتەگەن-اي، الدانىپتى-اۋ... ەندى ايدوستى جەلكەسىنىڭ شۇقىرى كورەر.
جەلدىڭ ىزعارىنان قاڭتار لەبى سەزىلەدى. اياز قاقاپ تۇر. جاننازار سۋىققا شىدامدى ەدى، قالتىراپ توڭىپ كەتتى. ۇستىندەگى قوي تەرىسى توننىڭ ەكى ومىراۋلىعىن ايقاستىرىپ، قايتا قىمتانىپ الدى. بۇل توندى انا جولى سەيىتنازاردىڭ ۇيىنە قونىپ شىققاندا قارت اكەسى كيگىزىپ ەدى. ەل دەگەنىڭ سول، توڭىپ بارساڭ — باۋىرىنا قىسىپ جىلىتادى، قارنىڭ اشىپ كەلسەڭ - اۋزىڭا ىستىق داعاراسىن توسادى. تەك ەلدىڭ ءقادىرىن ەل اعاسى ازاماتتاردىڭ بىلە بەرمەيتىنى وكىنىشتى عوي...
جاننازار وسى توننىڭ ارقاسىندا توڭىپ-شارشاماي حيۋاعا جەتەدى... حيۋاسى نەسى؟ وندا جاننازاردىڭ قيمايتىن ءقايبىر تۋىسى بار ەدى؟ جات ەلدە سۇلتان بولعانشا، ءوز ەلىندە ۇلتان بول. جاننازار قانداي جامانشىلىق بولسا دا ەلمەن بىرگە كۇتىپ الادى. اتتىڭ باسىن كەرى بۇرۋ كەرەك.
— سەيتنازار، مەن ءسىزدىڭ اۋىلدا بولامىن. حيۋاعا قايتا ورالۋىم قيىن بولار. ەل ءىشى — التىن بەسىك.
دوڭىز جىلعى جۇت ۇمىت بولدى. ونان كەيىن دە نەشە قىس ءوتىپ جاتىر. مال امان. شارۋانىڭ بىرەۋى ەكەۋ بولىپ، قاعاناعى قارق، ساعاناعى سارق ەدى. قازاق جىلقى مىنەزدى. ءبىر كەزدەگى شۋ اساۋ، ارقاسىنا ءبىر جىل ەر تيمەسە، يەسىن تانىماي كەتەدى. جاقىن بارسا — قۇلاعىن جىميتادى. ءبىر قىس قارا وتسە، قازاق تا سولاي، ءقايتىپ جۇت بولمايتىنداي كورەدى.
بىلتىردان بەرى سىر بويىندا قىستاۋى بار ەكەنىن تالايلار ۇمىتىپ ۇلگىرىپ ەدى. الداعى جىلدىڭ قاباعىن شارۋا قازاقتار جازدا باعادى. ءتىپتى قاي كۇنگى ىستىققا قىستا قاي كۇنى بوران تۋرا كەلەرىن بولجاپ قوياتىن ساۋەگەي قارتتار بار. جاز جاڭبىرلى جىلى الداعى قىستىڭ شارۋاعا جايلى بولارىنان حابار بەرەتىندەي، جۇرتتىڭ ارقاسى كەڭىسكە ءتۇسىپ قالاتىن. بيىلعى جاز جاڭبىرلى بولىپ تۇر. كەز كەلگەن شۇڭقىر كوك شالعىن، جەر وت ەدى. قازاق قىسىلماسا قيمىلى شاۋ تارتادى. ارى-بەرىدەن سوڭ جۇرت اۋدارىپ قونۋعا ەرىنەدى...
ال مالدىڭ جايىلىمى تارىلسا، قازاقتىڭ تىنىسى تارىلادى. سىر بويىندا اتتاپ باسساڭ ءبىر قىستاۋ، مەنشىكتى كولدەرىن الىستان كوزدەپ قويىپ، اياعى جەتكەن جەردە ەمىن-ەركىن كوشىپ-قونىپ جاتىر. سول كۇيى قاراشاعا جەتەدى. قار اسپاننان جاۋىپ، جەردەن بوراپ، شىنىمەن قىسىپ كەتسە، امال جوق، قىستاۋدى ەسكە الادى. ايتپەسە، قۇم ىشىندە بۇيىعى تىرشىلىگىن ارتىق كورەر ەدى.
جاز قىزىلدى جايلاعان نۇرباي اۋىلى تەڭىزگە جاقىنداۋ ءبىر بۇلاقتىڭ باسىندا وتىرىپ كۇزەك الدى. بىلتىر دا قىستاۋعا قاڭتاردىڭ قاقاعان اياعىندا كوشىپ ەدى. مالى قوندى شىقتى.
مال تۇياعى تيمەگەن كول جاعاسى تۇنىپ تۇرادى. نۇرباي كولىنىڭ كوك شالعىنىنا جىلقى جاسىرىنعانداي.
بۇيىرتسا، بيىل دا سولاي ىستەيتىن شىعار.
... قىستىڭ قارا وتكەندەي سىڭايى بار. قاراشادا تۇسكەن قار ءبىر-اق كۇن جاتىپ ەرىپ كەتتى. قىستىڭ قانشا ايعا سوزىلارىن شارۋالار سوعان قاراپ تا ەسەپتەيدى.
ەكى-ۇش كۇننەن بەرى اياز ساقايىپ تۇر. ەسەپتەن جاڭىلماسا، باس توقساننىڭ كىرەتىن كۇنى دە جاقىنداپ قالدى. قازاق ايدىڭ ءولىاراسىنان قورقادى. كەي جىلدارى باس توقسان اقتۇنەك بورانىن الا كىرەتىنى بار. ەركەك كىندىك ات ۇستىندە اياقتى مالدى شاشىراتپاي، اۋىل ماڭىندا ۇستاۋعا تىرىسادى.
بەكارىستان بۇگىن ەرتەرەك تۇرىپ ەدى. كۇننىڭ رايى بۇزىلىپ تۇر... جىلقىلاردى كوزدەپ قايتۋ كەرەك...
اتتانداعان داۋىس شىعادى...
قوجابەك اعاسى ۇيگە اسىپ-ساسىپ كىردى. بەكارىستان كەرەگەنىڭ باسىندا ءىلۋلى ساداعىن الۋعا ازەر ۇلگىرىپ، دالاعا اتىپ شىقتى.
— اتتان، اتتان!
— ءاي، مىناۋ ءتاۋىر اعامنىڭ داۋىسى عوي. ءداۋ دە بولسا، تاعى بىرەۋمەن جاعا جىرتىسىپ كەلە جاتىر-اۋ...
— كەشە شالقوشقارعا سالەم بەرەم دەپ وتىر ەدى.
اتىن توپەي كىرگەن تاۋىرگە قاراپ، بەكارىستان ەزۋ تارتتى. الپىستان اسقانشا اقىلى كىرمەي قويعانىنا قىنجىلادى.
— اتتان دەيمىن، ويباي!
— ۋا، نە بولىپ قالدى!؟
— تۇرىكپەندەر كەلە جاتىر!
— استاپىراللا!
— شالقوشقاردىڭ اۋىلىن شاۋىپ كەتتى. — ءتاۋىر اپتىعىن باسا الماي تۇر. — قۇداي ساقتاعانىن قاراشى. تۇندە توڭازىپ جاتا الماعان سوڭ، اتىمدى ەرتتەدىم. قاراسام قاپتاعان تۇرىكپەن ات قويىپ كەلەدى ەكەن. بىر-ەكەۋى ىزىمە ءتۇسىپ قالدى. جانۋار اقتانكەر شالدىرماي كەتتى.
ءتاۋىردىڭ قۇتى قاشقان. بەكارىستىڭ اعاسىنىڭ بۇل جولعىسى شىندىق ەكەنىن بايقاپ تۇر.
— جىگىتتەردى جيناتىڭدار! ءتاۋىر اعامدى، قاسىنا ءۇش-تورت جىگىت بەرىپ، جىلقىنى قىستاۋعا قاراي ايداتۋعا جىبەرەيىك. قالعاندارىڭ قاتىندارعا كومەكتەسىپ، ءۇي جىعىسىڭدار. شالقوشقاردىڭ اۋىلى ون بەس شاقىرىم جەر. سالت اتتى جاۋ انە-مىنە دەگەنشە كەلىپ قالادى. اسىعىڭدار، كوشەمىز!
— اۋىل جاۋ تيگەندەي ءبۇلىندى. ۇزىك باۋلار بىرت-بىرت ءۇزىلىپ، ۋىقتار شەشىلدى. تۇيەلەرگە كەرەگە قومدادى. بيە ساۋىمىنداي دا ۋاقىت وتكەن جوق، كوشتىڭ الدى اۋىلدان شىعا بەردى.
بەكارىستان جىلقىشىلاردى شىعارىپ سالىپ، اۋىلعا قاراي شاۋىپ كەلە جاتىر ەدى.
— تەڭىزگە قاراي تارتىڭدار. ءتورت تۇيەگە قۇم تەڭدەپ، كوشتىڭ الدىنا سالىڭدار.
— سالت اتتى قۋعىنشىدان جالاڭاش دالاعا قاراي قاشىپ قۇتىلمايتىن ەدى. تەڭىز جاقىن. ەكى-ۇش كۇننىڭ بەدەلىندە مۇز ۇستاسا باستادى. ارىرەك يەسىز ارالشىق قيالى بار. بەكارىستان كەشتىڭ باسىن سولاي قاراي بۇرۋدى ويلادى. تۇرىكپەندەر ات تاعالاۋدى بىلمەيدى. كوكشە مۇزدىڭ ۇستىندە تاعاسىز جىلقى كارىپ، شاتقاياقتاپ جۇرە المايدى.
بەكارىستاننىڭ تۇيەگە قۇم تەڭدەتكەنى سوندىقتان. تابانىنىڭ ءبۇرى بار جاس تۇيەلەر بولماسا، كارى ىنگەندەرگە ءقاۋىپ، مۇزدا تايىپ جىعىلادى. ارالعا جەتكەنشە مۇز ۇستىمەن ون شاقتى شاقىرىم جول جاتىر. كوشتىڭ الدىنا قۇم توگىپ وتىرۋ كەرەك.
كوش شۇبالا تارتىپ العا ءتۇستى. بەكارىستاننىڭ قاسىندا ون جىگىت، كەيىنىرەك كەلەدى.
كۇن ءتۇس بولىپ قالعان. اسپاندا تۇيدەك-تۇيدەك بۇلت جوڭكىلەدى. جەل قۇتىرىنا سوقتى.
كوشتىڭ الدى مۇزعا ىلىككەندە، جۇرت دەمىن ءبىر-اق الدى.
جىگىتتەر شۋ ەتتى.
باسپاشىلار اۋىلدى قاپىسىز-اق تاۋىپتى. ءبىراق جۇرتىن سيپاپ قالعان. ءقازىر كوش سۇردەگىنە تۇسكەنى انىق ەدى. شاماسى قىرىق-ەلۋ جىگىت، ايقاي-سۇرەندى سالىپ كەلەدى.
بۇلار دا جەلە شوقىراقتاتىپ تەڭىزگە قاراي تارتتى.
كوش ءالى ۇزاپ كەتە الماي جاتىر...
تۇرىكپەندەر ات قويدى. قىزىل اتتى بىرەۋ ءبارىنىڭ الدىندا جالعىز سۋىرىلىپ شىققان.
— بەكارىستان-اۋ، نە قاراپ تۇرسىڭ!
قوجابەك ىشقىنا داۋىستايدى.
مۇزعا تۇسكەن جەردە اتتار كىبىرتىكتەي باستاپ ەدى. بەكارىستاننىڭ قولىندا سارى ساداق، ات باسىن ىركە بەردى.
— بولسايشى، اناۋ مىلتىعىن الدى عوي!
قوجابەكتىڭ سوڭعى ءسوزىن سارت ەتكەن ادىرنانىڭ دىبىسى ەسىتتىرمەي جىبەردى. قىزىل اتتى ءجۇز ەلۋ قادامداي جەردە ەدى. شالقالاپ قۇلاپ بارادى. سارىجا كوكىرەگىنەن قادالىپتى.
— ە، ءارۋاقتار، جەبەي گور!
تۇرىكپەندەر قىزىل اتتىنىڭ باسىنا يىرىلگەندە، بۇلار مۇز ۇستىندە بارا جاتىر ەدى. شاشىلعان قۇمنىڭ سىلەمى عانا بايقالادى. اتتار الگى كىبىرتىك باسقانىن قويىپ، باسىن شۇلعىپ تاستاپ، سوقتىرتا اياندايدى. ۇزاپ شىعىپ كەتتى.
ارتتارىنان ەكى-ۇش رەت مىلتىق اتىلدى.
— قۇدايدىڭ ساقتاعانىن قاراشى!
قوجابەك ارتىنان ءالى جالتاق-جالتاق قارايدى.
قۇم ارتىلعان ءتورت تۇيە الدىندا. كوشتى بەكارىستان ءۇيىنىڭ قارا اتانى باستاپ كەلەدى. نۇرىبايدىڭ تاعى ءبىر بالاسى ايىتبەك كوش باسشى ەدى. مۇز ۇستىنە شىققان جەردە قۇم سالىنعان الاشا قاپتارعا كەزدىگىن ءبىر-بىر سۇعىپ العان. كوكشە مۇزدىڭ ۇستىندە اق قيىرشىق قۇم اقىرىن سەبەلەيدى. ءازىر تايعاناقتاپ كەلە جاتقان تۇيە جوق سياقتى.
كوشتەگى قاتىن-بالانىڭ كوزى دە ارتتارىندا، اركىمنىڭ-اق ەت جۇرەگى دىرىلدەيدى. العا سۋىرىلىپ شىققان جالعىز اتتى جاۋدىڭ جازىم بولعانىن دا كوردى. تارس-تۇرس مىلتىق داۋسى شىققاندا، قاتىندار شۋ ەتتى.
— اللا، اللا!
— ءتاڭىر، ءوزىڭ جار بولا گور!
قاتىنداردىڭ ۋ-شۋىنان ايىتبەكتىڭ ەسى شىقتى.
ارتتارىنان ازاماتتار دا جەتتى.
قاتىندار كەزەك بەرمەي داۋرىعىسادى. ءارقايسىسى ءوز ەركەگىنىڭ اماندىعىن كورىپ، بوزقاسقا ايتىپ جاتىر.
— وسى قايدا بارا جاتىرمىز؟
— كۇن قاقاپ كەتتى.
— بالالاردى قىرىپ الماساق جارار ەدى...
قار ۇشقىندايدى. جەل قاتايا تۇسكەن. بەكارىستاندا ءۇن جوق، كوشتىڭ الدىنا ءتۇستى.
قار الاي-تۇلەي بوراپ تۇر.
تاعى دا ەكى كۇن ءوتتى. اق بۇرقاق بوراسىن باسىلعان. باسپاشىلاردىڭ ءجونىن تاپقانى انىق ەدى.
تۇيە جوق. قوي كوپ شىعىنداماپتى. قوجابەك باستاعان جىگىتتەر ىعىپ بارا جاتقان ۇستىنەن تۇسكەن. اۋىلعا ايداپ كەلدى.
شالقوشقاردىڭ اۋلىندا باسپاشىلار ەكى-ۇش جىگىتتى شاۋىپ ولتىرگەن. ءبىر بالانىڭ قارنىن جارىپتى. ەكى قىز تۇتقىنى بار... جىلقى مەن تۇيەدەن تىگەرگە تۇياق قالدىرماي ايداپ اكەتىپتى... ونى دا قوجابەك ەستىپ قايتتى.
باسپاشىنىڭ قاشانعى ادەتى جان بالاسىن ايامايدى. قوجابەكتىڭ سوزىنە ەشكىم تاڭىرقاعان جوق. باسپاشىلار قازاق دالاسىندا ەكى-ۇش توپقا ءبولىنىپ قيمىلداعانى ءمالىم بولدى. ءبىر كۇندە تورت-بەس اۋىلعا ءتيىپ ۇلگەرىپتى. جۇرتتى تاڭ قالدىرعان ءبىر-اق نارسە ەدى: باسپاشىلار قاي اۋىلعا بارسا دا، جانقوجا مەن بەكارىستاندى سۇرايدى ەكەن...
— باتىر ەكەۋمىزگە قۇدا تۇسەتىندەي-اق، شىنىمەن ات ماندايىن قويىپ كەلگەن بولدى عوي وندا. — بەكارىستاننىڭ ءجۇزى كۇرەڭگىتىپ وتىر. — قۇداي ساقتاعان ەكەن...
— اكەسىنىڭ قۇنى بارداي، ايرىقشا وسى ەكى اۋىلعا قۇشىرى تۇسكەنى قالاي؟ — دەيدى ايىتبەك.
— قايدام...
باسپاشىلاردىڭ توسىن مىنەزىنە تۇسىنبەي، ءبارى دە داعدارىپ قالىپ ەدى.
* * *
حاننىڭ ءوز اۋزىنان ۇلىقسات العان شىراقشى ۇيىندە اۋناپ-قۋناپ جاتىر. قاتىن-بالاسىن قۋانتىپ، ءوزى دە ەسىن جيناپ قالعان. سول ەكى ارادا مەجەلى ءبىر اي دا ءوتىپ ەدى.
قوجانياز شاقىرتىپتى.
ءتورت بولمەدەن تۇراتىن قىش ءۇي، كەڭ اۋلا. جەمىس اعاشىنىڭ جاپىراعى سارعايىپ، كۇز تۇسكەنىن ءبىلدىرىپ تۇر. كۇن بۇگىن ەرەكشە ەدى. قوجانياز توسەكتى اۋلا ىشىنە، جاپىراقتاردىڭ كولەڭكەسىندە ساياجايعا سالدىرىپتى.
كىرىپ شىققان ايەل جىنىسى كورىنبەيدى. بۇل ۇيدە ايەل جوقتىقتان ەمەس، قوجانياز مۇسىلمان سالتىن قاتاڭ ۇستانادى. قوناقاسى ۇستىندە ەكى بالاسى مايقارا مەن قايداۋىل وتىردى.
اڭگىمە حان تاپسىرماسىنا قاراي ويىسقاندا، قوناعىن ەرتىپ قوجانياز وڭاشا بولمەگە كىردى. ەكەۋىنەن باسقا جان جوق.
تەرىستىك بەتتە وتىرعان قاراقالپاق قىستاۋلارىنىڭ جاعدايى ءسوز بولدى. ايدوس بي اعايىندارىنا ادام سالىپ، ارەكەتتەنگەنمەن ناتيجە شىعاتىن ءتۇرى بايقالمايدى. حان ارال تەڭىزى جاعالاۋىنداعى وزبەكتەرگە اتتانادى. ءابىلازىز قاراقالپاقتاردىڭ قولتىعىنا سۋ بۇركىپ، مۇحاممەد راحىم بەكتىڭ ساياساتىنا كەدەرگى جاساعانىن قويماي ءجۇر. اۋەلى سونى تالقاندايدى. ونان كەيىن كەزەك قاراقالپاقتارعا كەلەدى...
حيۋا حاندىعىنىڭ جەرى باتىس پەن تەرىستىگىندە قازاق رۋلارىمەن شەكتەسىپ جاتىر. قاراقالپاقتى باعىندىرىپ العان سوڭ قازاقتارعا، سىردىڭ بويىن جايلايتىن الىم-شومەن رۋلارىنا قاراي ات باسىن بۇرادى... قالاي دا قوقاننىڭ الدىن وراپ، ءىس قىلىپ قالۋعا اسىعۋى كەرەك!
قوجانياز ءوز پىكىرىندە قازاقتاردى جاقسى بىلەمىن دەپ ويلايتىن ەدى. «اقتابان شۇبىرىندى» زامانىن دا زەرتتەپ ءجۇر. جوڭعاردىڭ جويقىن شابۋىلىنا ۇشىراعان قازاق اۋىلدارى توزىپ كەتكەندە، كوپ جۇرت حيۋا حاندىعىنىڭ جەرىندە پانالاپتى. ەكى جىلدان كەيىن ءابىلقايىردى حان كوتەرىپ، تىك كوتەرىلىپ كوشىپ كەتەدى. ورتا ازيانى تىتىرەتكەن جوڭعارلار قازاق نايزاسىنان مەرت بولدى...
قوجانياز وسى ءبىر مۇسىلمان ەكەنى دە كادىكتى تاعى حالىقتىڭ تابيعاتىنا سۇيسىنەتىن ەدى. توزىپ كەتكەن ەل سونشالىق مويىماس جىگەردى قايدان تاپتى؟
قازاق باتىرلارى توسقاۋىل بولماعاندا، جوڭعار قالماقتارى بۇل وڭىردەگى بىتىراڭقى مۇسىلمان يەلىكتەرىن ءبىر-اق جايپايتىنى انىق ەدى. باعى زامانداعى حورەزم پاتشالىعى... شەجىرەشىلەر راس ايتسا، حاندىق حيۋا مەن قوقانعا، بۇحار ءامىرىن قوسقاندا، ءجۇز مىڭ سىپاي شىعارا الار ما ەدى؟ ءاي، بىلمەيمىن... انا شەتى پارسى جۇرتى، مىنا شەتى اۋعانستان... ماۋرانناھردىڭ قولاستىنا دۇنيەنىڭ جارىمى كىرگەن عوي. التى ءجۇز مىڭ اسكەردى سوندىقتان جيناپ ءجۇر... سونىڭ وزىندە كوشپەلىلەردىڭ كوسەمى شىڭعىس حان باستاعان مونعول ساربازدارى حورەزمدى جايپاپ ءوتتى...
شىڭعىس الپىس مىڭ قولمەن اتتانىپ ەدى. قازاق دالاسىنا كىرەتىن جەردە جوڭعار ساربازدارى دا سول شامالاس بولىپتى. قازاقتاردى ءبىر توزدىرۋعا توزدىردى.
قازاقتار ەسىن جيناپ العان سوڭ ويسىراتىپ كەك قايتاردى. قازاققا كورشى وتىرعان مۇسىلمان امىرشىلەرى قول ۇشىن بەرگەن جوق. جوڭعارلاردان زارەسى كەتىپ قورقاتىن. ەگەر قارسى اتتانعان قازاق ساربازدارىن جەر قۇشتىرعاندا، ءبىر زامانداعى ماۋرانناھردىڭ تاعدىرى اينىماي كەلەتىن ەدى.
جوڭعار حاندىعىنىڭ الپىس مىڭ قولىن قازاق جىگىتتەرىنىڭ قالاي جەڭىپ جۇرگەنىنە قوجانيازدىڭ اقىلى جەتپەيدى. ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسقاندا، ءابىلقايىردىڭ تۋى استىندا جيىرما مىڭ عانا سارباز جينالىپتى...
قوجانياز شاريعاتتى قاتتى ۇستانعانمەن، عايىپتان بولاتىن كەرەمەتتەردى مويىندامايدى. ءتاڭىر كاپىر، مۇسىلماندىققا قارامايدى. قاراسا — مۇسىلمان حورەزم شاحى كاپىر شىڭعىستان تاياق جەپ، ابەسكۋن تەڭىزىنىڭ ەلسىز ارالىنا ماسقارا بولىپ ولمەس ەدى... سول تۇستا شاپقىنشىلىققا ۇشىراماعان مۇسىلمان پاتشالىعى جوق، ويراندالماعان قالا جوق. سوندا ءبىر جىبىمەگەن ءتاڭىرى قازاقتاردىڭ كوز جاسىن كورىپ، مەيىرىمى تۇسپەگەن شىعار... قوجانياز ونداي ساۋەگەيلىككە سەنبەيدى.
قازاقتان سوققى كورىپ قايتقان جوڭعارلىقتار تاشكەنتتى تالقان قىلعان جوق پا؟ مۇسىلماننىڭ قاسيەتتى قالاسىن تالاي جىل استانا قىلدى. ءامىرسانا بۇلىك شىعارىپ، جۇڭگو اسكەرلەرىن الىپ كەلىپ، ءوز پاتشالىعىن توزدىرىپ جىبەرمەگەندە، جوڭعارلىقتاردىڭ تاشكەنتتە ءالى قانشا وتىرارىن قۇداي بىلەدى...
مۋحاممەد راحىم بەك تاققا وتىرعالى تەرىستىك پەن باتىس بەتتە وتىرعان ەلدەرگە كوز سۇعىن مىقتاپ-اق قادادى. ءامۋداريانىڭ قۇيىلىسىنداعى وزبەكتەردى وسى جولى باعىندىرىپ قايتۋى كەرەك... ەندى ءبىر جىلدان سوڭ حيۋانىڭ قول استىنا قاراقالپاقتار قارايدى. سودان سوڭ...
كەزەك قازاقتارعا جەتكەن كەزدە داۋىرلەيتىن قوجانياز بولادى.
حان بۇل نيەتىن شەت جاعالاپ سەزدىرىپ تە قويعان....
«قۇم جيىلىپ تاس بولماس، قۇل جيىلىپ باس بولماس». بۇل راحىم بەكتىڭ سۇيىكتى ماقالى. ق ۇلى - قالىڭ توبىر قارا بۇقارا، سونشا قۇلدىڭ ىشىندە نە اقىل پاراساتىمەن، نە باتىرلىعىمەن ايرىقشا شىعاتىن بىرەۋلەرى تابىلادى. قارا توبىردىڭ تۇتقاسى دا سول. قالىڭ ەل ەردىڭ اۋزىنا قارايدى. رۋ-رۋعا بولىنەتىن كوشپەلى جۇرتتىڭ ءبىر وزگەشەلىگى حاندىق ۇستەمدىگىن سيرەك مويىندايدى. دۇنيە ءجۇزىنىڭ جارىمىن الىپ جاتقان مونعول مەملەكەتى باتۋ كوز جۇمعان كۇنى ىدىراپ كەتتى... ءابىلقايىر ولگەن سوڭ، الىم-شومەن نۇرالى حاندى سىر بويىنان ايداپ سالدى... التى ءالىم ءابىلعازى سۇلتاندى دا مويىنداعان جوق. رۋشىلدىق جەگىدەي جەگەن حالىقتىڭ وسال جەرى سوندا، اۋىزبىرشىلىك بولمايدى. قاراقالپاقتار دا سونىسىنان تاياق جەپ ءجۇر...
قازاقتاردىڭ «اق تابان شۇبىرىندى» زامانىندا تەز اۋىز بىرىكتىرۋىنە ءابىلقايىردىڭ دانالىعى سەبەپ بولدى...
حيۋا حاندىعىنىڭ جوڭعارعا قاراعاندا ارتىقشىلىعى بار، اۋزى تۇكتى كاپىر ەمەس، قازاقتىڭ ءوز باۋىرى، مۇسىلمان جۇرتى... قوجانيازدىڭ پىكىرىندە، بۇل جەردە ءدىننىڭ بەدەلىن مىقتاپ پايدالانۋ كەرەك... حيۋانىڭ بازارىندا اركىمگە ءبىر قول جايىپ، قاڭعىباستانىپ جۇرگەن قوجا-شايحىلاردى قازاق دالاسىنا قاراي دۇركىرەتىپ قۋار ەدى...
حان باسقا ءتاسىل قولدانعىسى كەلەدى.
قوجانيازعا قازاقتىڭ باستى-باستى ءبيى مەن اتاعى شىققان باتىرلارىن ەسەپكە الۋدى تاپسىردى. «التىن كورسە پەرىشتە جولدان تايادى»، دۇنيەگە قىزىقپايتىن پەندە جوق. ارى-بەرىدەن سوڭ اكەسىن ساتۋدان تايىنبايدى...
كۇمىس كەسە تولى شاراپ قولىندا، قوجانياز سويلەپ وتىر.
شاراپ ۋىتى جۇرەككە تەپتى، شىراقشىنىڭ ماڭدايىندا شىپ-شىپ تەر، ءۇي يەسىنە قاراپ باسىن شايقايدى.
قازاق بۇحاردىڭ ساۋدەگەرى ەمەس، دالانىڭ جىرتقىشى، ميرت كەلەدى. ولار «جانىم — ارىمنىڭ ساداعاسى» دەيدى ەكەن. نامىسىن جانىنان قىمبات سانايتىن حالىقتىڭ التىنعا ساتىلۋى دا قيىن بولار. ال جانقوجا اۋزىنا ءدان سالمايدى ەكەن، بىرەۋدىڭ تابان ەت، ماڭداي تەرى بار دەيتىنى عوي. قۇمنان قۇمارشىق قاعىپ، سونى تالقان قىلىپ جەيدى.
سول جانقوجانىڭ جاعدايىن تولىعىراق سويلەشى...
شىراقشىنىڭ سوزىنەن كەيىن قوجانياز ويلانىپ قالعان.
— قازاق سويىل ۇستاعاننىڭ ءبارىن باتىر دەيدى. سونىڭ ىشىندە حالىققا ءسوزىن تىڭداتاتىندارى ساناۋلى،— دەپ شىراقشى ءسوزىن ءارى قاراي جالعاستىردى. — ءبىر باتىرى اعايىندى راحمەتالى — مەلدەبەك. ايدەربەك اتالىعىنان شىعادى. تۇرىكپەننەن جىلقى الىپ جۇرگەن باتىر جىگىتتەر. سوعان قاراپ جۇرت تا سىيلايدى. جاقايىمدا تولىباي بار. ونىڭ تۋىسى بايشوقى بي. كىشكەنەدە جانقوجادان كەيىن بەكارىستان بەدەلدى. ءالىم ءىشى قاراكەسەك اقتان باتىردى دا اۋليە تۇتادى...
حان «تۇرىكپەن سىپايلارىن قازاق اۋىلدارىنا جۇمساپ الۋ» جايلى پىكىرىن تاعى دا ەسكە الدى. وسى باستان تىنىشىن الا بەرۋ كەرەك...
سالت اتتى باسپاشى، تۇتقيىل سوققان كوك داۋىل. جانقوجا سياقتى باتىرلاردى تۇرىكپەننىڭ قولىمەن ءولتىرۋ كەرەك. سوندا حاننىڭ اتاعىنا دا كىر كەلمەيدى. باسپاشى قايدا جوق؟ مۇزداي قارۋلاندىرىپ، بىرەۋ-جارىمىنىڭ قولىنا مىلتىق ۇستاتادى... قانشى باتىر بولعاندا، قورعاسىن وققا نە ىستەيدى؟
قوجانياز الگى اتى اتالعان باتىرلاردىڭ جاز جايلاۋ، كۇز كۇزەۋىن جازىپ الدى...
بىرەۋى - حاننىڭ جانسىزى، بىرەۋى بەك — ەكەۋى ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا شەيىن وتىردى. شاراپ باسىنا تەپكەن كەزدە شىراقشى بىلدىراقتاپ مۇڭىن شاققان. ءقاۋىپىن ايتادى. بيىل جاز بەسباسبايمەن كەزدەسىپ قالعانى ەسىنەن كەتەر ەمەس. حان سارايىنىڭ الدىندا كەزدەسكەن قاراقالپاق جىگىت تۇسىنە كىرىپتى...
— قاسىڭا ەرتەتىن جىگىتىمىزدى كوردىڭ عوي. قازاق ىشىنە جاقسىلاپ تانىستىر. ءوزى دە پىسىق جىگىت، ءبىر كورگەنىن ۇمىتا قويماس. قازاق ءتىلىن بۇرىندا دا اجەپتەۋىر بىلەدى. ەندىگى حابارشىڭ سول بولار. كوكتەمدە ءبىر، كۇزدە ءبىر جۇمساپ الىپ تۇرارسىڭ. جۇمىسقا ءبىراز سىرنىككەن سوڭ، ورنىندا سونى قالدىرىپ، ءوزىڭدى وسىندا الدىرامىن...
قوجانياز قوناعىن شىعارىپ سالدى.
ەكى-ۇش كۇننەن كەيىن قىزىلعا قاراي شىعاتىن جول ۇستىندە ەكى شايقى كەتىپ بارا جاتتى. ءبىرى - ۋىزداي جاس جىگىت، ءبىرى — قارتاڭداۋ ەدى.
— اقيرەكتە ارىستانباپ، تۇركىستاندا قوجا احمەت، ساپ جۇرەگىم، ساپ، ساپ!
شال ءدارۋىش قارا كورىنسە زىكىر سالادى.
بۇل جاڭا تاپسىرمامەن بارا جاتقان شىراقشى ەدى.
بۇل كەزدە ءامۋداريانىڭ قۇيىلىسىنا قاراي اتتانعان مۋحاممەد راحىم جورىقتان ورالعان... ەكى اي ىشىندە شارۋا باققان حالىقتىڭ تالاي قىستاۋى ويراندالدى. بەكىنىس سالۋدى بىلمەيتىن جۇرت قارۋلى سىپايعا قارسىلىق كورسەتىپ جارىتقان جوق. جورىقتان قايتقان سىپايلاردىڭ قولى بوس ەدى.
قوجانياز قىرىق-قىرىقتان ءۇش توپ قۇراپ، قازاق دالاسىنا اسىعىس اتتاندىرعان. سىپايلار جانقوجانىڭ اۋلىن تاپپاي قايتتى. بەكارىستان ايلاسىن اسىراپ قۇتىلىپ كەتىپتى.
كەش قيمىلداپ ەدى. سىپايلار قىزىلعا جەتكەنشە قىس ءتۇستى. جىلى جاقتىڭ تابيعاتىنا ۇيرەنگەن جىگىتتەر بورانعا ۇشىراپ، ادامدارىن ءۇسىتىپ، اداسا-اداسا ارەڭ جەتتى...
بۇل ەكى ارادا مۋحاممەد راحىم بەكتىڭ قاراقالپاقتاردى بەيبىت جولمەن باعىندىرعىسى كەلگەن ساياساتى ناتيجەسىز اياقتالدى. ايدوس جىبەرگەن ەلشى قايتا ورالمادى... ءقازىر ءبىرىڭعاي سول ماسەلەمەن اينالىسىپ كەتكەن مۋحاممەد راحىم بەك قاھارىنا ءمىنىپ وتىر ەدى. قوجانيازدىڭ قازاقتار تۋرالى ايتقانىنا قۇلاق اسقان جوق..
وسىمەن تاعى ءبىر قىس وتە شىقتى.
قوجانياز كۇن ۇزىن حان سارايىن جاعالايدى. ۇيگە ىلعي كەشىگىپ ورالاتىن ەدى.
— ۇيدە مەيمان وتىر... — الدىنان ايەلى شىقتى.
— قايداعى مەيمان؟
— بىلتىر كۇزدىگۇنى ۇيدە بولاتىن... مەيمان بولىپ كەتەتىن كىسى بار ەدى عوي...
قوجانياز شىراقشىنى كۇتكەن جوق-تى. ءقازىر قاسىندا جاس سەرىگى بار... اسىعىس جۇمىس بولسا، سونى جۇمساۋدى تاپسىرىپ جىبەردى. مەيماننىڭ ءتۇسىن كورگەندە جۇرەگى ءدىر ەتتى.
— ەرتەلەتىپ قايتىپسىز... — ءتىلى كۇرمەلىڭكىرەپ سويلەپ ەدى. - امانشىلىق پا؟
شىراقشى اقيرەكتە بەسباسبايدى ەكىنشى رەت جولىقتىرادى. اڭقاۋ شال كەزدەسكەن جەردە ۇلكەن شۋ كوتەرىپتى. «حيۋادا... تاپ وزىڭنەن اينىمايدى-اۋ، اينىمايدى... ۇستاي السام سارت بولىپ شىققانى...»
— قۇتىلاتىن جەر تاپپاعاندا اۋزىما قالاي تۇسكەنىن بىلمەيمىن. «اتالارىڭ ارۋاقتى ەكەن عوي، — دەدىم بەسباسبايعا. - ارۋاق ءاردايىم سارت بولىپ ايان بەرەدى». شالىم شالقاسىنان ءتۇستى. تۋ بيە سويدىرىپ، قۇدا جولى جاسادى. تامدى ماڭايىندا
قاراساقال قۇدالارى بار ەكەن. سوندا كوشكەلى جاتىر. تەنتەك كىسى ەدى، «ارۋاقپەن» كەزدەسكەلى سوفى بولدى. بەس ۋاقىت ناماز وقيدى.
شىراقشى مەن قوجانياز قوسا كۇلدى.
— ەندى نەسىنە قورقىپ ءجۇرسىڭ؟
ول الگى ءسوزىن جالپاق جۇرتقا جايدى عوي. ونان قاراقالپاققا تارايدى. مەنى مۇندا كورگەن ءبىر بەسباسباي ەمەس شىعار. بىرەۋ-مىرەۋ سەزىنىپ قالۋى كادىك. ابىلسەيتكە ايتتىم. مەنى سۇراعان ادام بولسا، «مەككەگە كەتكەنىمدى» ايتادى. ءوزى العىر بالا، قازاقتارعا ءسىڭىسىپ كەتتى...
وسى كەڭەستىڭ اقىرى شايعا ۇلاستى.
جانقوجا مەن بەكارىستاننىڭ بيىل قاراقۇمعا قاراي كوشكەنىن ەسىتكەندە، قوجانياز بارماعىن تىستەدى.
— قاپ!
جانقوجانىڭ بەتىنە ايتپاعانىنا وكىندى.
* * *
قازاق اۋىلدارىندا جاڭالىق نايزاعايداي شاپشاڭ تارايدى.
بەسباسبايدىڭ اتا-باباسى ايان بەرىپتى. باي حيۋاعا قاراي ءى وشەيىن دەپ جاتىر...
ەكى كىسىنىڭ باسى قوسىلسا، اڭگىمەسى بەسباسباي ەدى. باسىنا قارعا ساڭعىپ جاتقان اتاقسىز جامان شال اۋليە اتاندى. جارىقتىق ءارۋاق تا قىزىق-اۋ، نە تۇسىندە ەمەس، تال تۇستە... ءقابىرىنىڭ باسىندا بولسا ءبىر ءسارى، حيۋانىڭ بازارىندا سارت بولىپ كورىنگەنى نەسى؟.. جۇرت جاعاسىن ۇستايدى.
بۇعان ورايلاس حيۋا حانى جاڭاداريا بويىنداعى قاراقالپاققا قايتا-قايتا ەلشى سالىپ جاتقان حابارى شىقتى. قازاق اۋلىندا باسپاشى بوي كورسەتتى. وسىنىڭ ءبارى ساباقتاس نارسە ەكەنىن بىرەۋ-جارىم قازاق بيلەرى دە ءتۇسىنىپ ءجۇر ەدى. حيۋا بۇگىن قاراقالپاقتى باعىندىرسا، ەرتەڭ قازاققا اۋىز سالار... ءقاۋىپ كۇتكەن ەل قۇلاعىن تۇرىك ۇستايدى.
تولىباي بيىل جاز بورسىقتان ءارى قاراي كوشىپ شىعىپتى...
اقشاتاۋدىڭ جاقايىمدارى قاراقۇمدى قىستاپ ءجۇر...
كەشە قىرىلىسىپ العان قىستاۋلارى بىلتىردان بەرى قاڭىراپ بوس قالعان...
— وسىلاردىڭ نە بىلگەنى بار؟
بەكارىستان باسىن شايقاپ وتىر.
بىلتىرعى باسپاشىلاردىڭ وقيعاسىنان كەيىن جۇرت شوشىنىپ قالعان. بيىل قىزىلدا ءبىر اۋىل دا قالعان جوق-تى.
نۇرىمبەت اۋلى مەن جاقسىقىلىشتىڭ سىرتىنا شىعىپ قوندى. كىشكەنەنىڭ ءبىر توپ جاقسىلارى، قاسىندا بەكارىستان.
شالعا سالەم بەرىپ وتىر.
— حيۋا حانى قاراقالپاقتى قاسىنا شاقىراتىن كورىنەدى.
قالاي جاساسا دا، جاقسىلىق ەمەس. ءالى قاراقالپاقتار حانعا ارقا سۇيەپ العان سوڭ، سىر بويىندا تاستاپ كەتكەن قىستاۋلارىن داۋلايدى... — مۇنى ايتقان ءبايدىلدا ەدى. — جاقايىم، اعا بالاسى، قىستاۋ بولەتىن جەردە تاڭداۋلىسىن الادى. ەندى قاراقۇم اسىپ، جەل جاعىنا ءبىزدى ۇستاپ وتىر.
— باسپاشىنىڭ ءوزى قىرىپ كەتە جازدادى. حيۋا اسكەر شىعارسا، جۇندەي تۇتەدى...
— تاپ سول باسپاشىدان كۇمانىم بار. باسپاشى بەكارىستان مەن جانقوجانىڭ اۋلىن ىزدەپ نە قىلادى؟ ءبارى سول حيۋا حانى سالىپ وتىرعان ىلاڭ عوي...
— مەن دە سودان كادىكتىمىن. قاراپ وتىرىپ، ارام قاتارمىز، بۇعان قارسى ءبىر ارەكەت ويلاستىرۋ كەرەك...
بەكارىستان التى ءالىمنىڭ باسىن قوسىپ اقىلداسۋ تۋرالى وي ايتتى. الىم-شومەننىڭ حانى ءابىلعازى قىڭىر تارتىپ ۇزاق جايلاپ ءجۇر. ونى دا شاقىرتىپ الۋ كەرەك. ورىس پاتشالىعى سىر بويىنا شەيىنگى ولكەنى ءابىلعازىنىڭ قول استىنا بەرگەن دەسەتىن. حاننىڭ نە ويى بار ەكەن...
ءابىلعازىنىڭ اتىن ەسىتكەندە جانقوجانىڭ قاباعىندا كىربىڭ ءبىلىندى.
— ءابىلعازىعا بايشوقىنى جۇمساۋ كەرەك، — دەدى بەكباۋىل، اقىل قوسىپ.
— ارجاعىندا قاتىسىپ وتىراتىن كورىنەدى عوي...
— قاراقالپاقتارعا دا ادام سالايىق، — دەدى بەكارىستان ويىن دامىتا ءتۇسىپ. — حيۋا حانىنا شىنىمەن باعىناتىن بولسا، قونىسىنان اۋعانى ماقۇل. قازاق اۋىلدارى حيۋا حانىنىڭ اسكەرلەرىن ىرگەسىنە قويىپ، تىنىش ۇيىقتاۋلارى قيىن بولار. سوقپا-سوقپادا ءتيىپ قاشاتىن باسپاشىلارىنىڭ ءوزى تىنىشىمىزدى الىپ ءبىتتى. جاڭادارياعا كەلگەن سوڭ جانىڭدى قويا ما؟
— مەن دە سونى ايتامىن عوي!
— وعان جاكەم بارسىن، — دەدى بەكارىستان. — قاراقالپاقتار اتاعىن بىلەدى. ايتار ءۋاجىمىز: قازاقتار حيۋا اسكەرلەرىنىڭ اياعىن قىزىلدان بەرى قاراي اتتاتپايدى. ەكى ارادا شىبىن ولەدى... قاراقالپاق اعايىن قوساق اراسىندا بوسقا كۇيىپ جۇرمەسىن!
— ءاي، بارەكەلدى!
— قاراقالپاققا بەكەمدى سالايىق، —دەدى جانقوجا، باسىن اڭگىمە داۋدان الا قاشاتىنداي الپەت ءبىلدىردى. — بەكەم — ەنەسەي ءبيدىڭ جيەنى. ونىڭ ادالىن ايتىپ وتىرعانىنا ناعاشى جۇرتى دا شەك كەلتىرمەيدى.
— بۇل دا دۇرىس ەكەن.
بيلىك قۇمار بەكباۋىل ەلپەڭ ەتىپ كونە كەتكەن. تەك قاسىنا ءبىر ادام قوسۋدى سۇرادى.
— ءبايدىلدا بارادى!
— بارايىن!
ءماسليحات كوكدومباقتا بەكارىستاننىڭ اۋلىندا وتەتىن بولىپ كەلىسىلدى. وعان شەيىن ءابىلعازى دا قۇلاقتاندىرىلادى. بايشوقىعا حابار بەرۋدى بەكارىستان ءوز موينىنا الىپ وتىر.
بەكباۋىل مەن ءبايدىلدا ەرتەڭ اتقا قونادى. ون كۇندى مەجە قىلدى. سونىڭ ىشىندە قاراقالپاقتاردىڭ جاۋابىن الىپ قايتا ورالۋى كەرەك...
پىكىر ءبىر جەرگە قۇيىلدى. كوپشىلىك ءبىر ۋاقىت مامان بي مەن ماڭعىت ورىنباي بيگە ايتىلاتىن سالەمنىڭ جوباسىن تالقىلادى.
قوي ەتى پىسكەنشە ءالى ءبىراز بار. بيلەر سىرلى توستاعاننان قىمىزدى ۇرتتاپ قويىپ، ەندى قىسىر كەڭەسكە كوشكەن.
ءبىر ۋاقىت شارۋا قامى ءسوز بولىپ، اركىم ءوز مۇڭىن شاعىنادى. قۇدايدىڭ جايراڭداعان جازىندا جۇرت بوي جازۋدان قالدى. قۇدىق جەتىسپەيدى. جايىلىم تارىلدى. جازدىڭ كۇنى ەشتەڭە ەمەس، ەرتەڭ قىس قىسىپ كەتكەن كەزدە جۇرت نە كۇن كورەدى؟
جانقوجانىڭ جاز جايلاۋى دا وڭىپ تۇرعان جوق. جاقسىقىلىش جالاڭاش تۇز. باتىس بەتى تەڭىزگە جەتكەنشە سارى جازىق. ءبىر جاعىندا بيىك قىرات. جىلقىنى جاقسىقىلىشتىڭ شىعىس بەتىندەگى بىجىرعا ايداپ سالىپ وتىر. تۇيە اۋىل ماڭىنداعى سوراڭ مەن تىربىق جۋساندى ەرمەك قىلادى...
قاراقۇمداعى كوپ قۇدىقتاردى بۇرىننان تابان اۋدارماي ءى ەلە جاتقان اۋىلدار مەنشىكتەپ قويعان. باسىپ قونساڭ، ارتى ناۋ. ارالاسىپ قونعانمەن، مال سيىسپايدى. ءبىر قۇدىق قىرۋار مالدى سۋعا قالاي جارىتادى؟ امالى قۇرىپ وتىر.
— ءبىز دە قىسىلىپ-قىمتىرىلىپ وتىرمىز، — دەدى بەكارىستان قىنجىلىپ ايتادى. — كوكدومباقتان ايداپ سالعان تۇيەمىز ءسىزدىڭ اۋىلدىڭ ۇستىنە كەلىپ قۇلادى. بىلتىر ءبىزدىڭ قۇدىققا راحمەتالى وتىرعان ەكەن. بيىل دا كوشىن ۇستىمىزدەن الىپ ءوتتى. ءبىراق ەشتەڭە ايتقان جوق. شىقىمانداعى سىرلىباي اۋلىنا بارىپ قوسىلىپتى. جامانقۇلدا بەس جۇزدەن ارتىق جىلقى، بەس مىڭ قوي بار. قيىن عوي. مىنا جەر تارشىلىعى اعايىننىڭ اراسىنا جىك سالۋعا قارادى.
— جامانقۇلدىڭ داۋلەتى ءبىر شايقالمايدى. — جاقاي تاڭدايىن قاعادى. — نە پالەسى بار؟
— ساسىق ىرىس اينالعان شاڭىراق ەمەس پ؟ ايدەربەكتەر ول اۋىلدى ءالى كۇنگە «بايدىڭ بالاسى»اتايدى. — بەكارىستان اڭگىمەسىن جالعاستىردى.
— تاڭسىققوجا ەستى ازامات ەدى، قاق-سوقپەن جۇمىسى جوق، اعايىنعا دا جاعىمدى بولدى. جامانقۇلدى دا جۇرت شارۋاعا پىسىق دەسىپ ءجۇر. قۇدايدان سۇراعاننىڭ ءبۇيىرى شىعادى دەگەن وسى...
— وسى بەسباسبايدى حيۋاعا كوشەدى دەگەن نە ءسوز؟
— ەلدىڭ ىشىنە ىرىتكى تۇسىرگەنى جاقسى ىرىم ەمەس. الدى كوشە باستاعانىن كورگەن سوڭ، باسقا جۇرتتا قوبالجيدى.
بەكارىستان ءقاۋىپ ايتتى.
— ىپ-ىراس!
— ولاي دەسەڭدەر، مەن بەسباسبايدىڭ كەشىن ۇستايمىن.
جانقوجا جايباراقات سويلەدى.
— ول تەنتەك شال ونىڭا كونە قويسا!
— قوبالجىپ وتىرعان ەلگە مۇرىندىق بولاتىن ونداي تەنتەكتى تىيىپ ۇستاۋ كەرەك. كونبەي كورسىن!
جانقوجا شىن قاتۋلانىپ وتىردى. ءۇش كۇننەن كەيىن بەسباس بايدىڭ اۋىلى جاقسىقىلىشتىڭ ۇستىنەن قۇلادى. ءارقان-جىبى دايىن، كۇز ءتۇسۋىن عانا كۇتىپ وتىرعان اۋىلعا جانقوجا جۇمساعان جىگىتتەر ساپ ەتكەن. بەتىنە جان قاراتپايتىن تەنتەك شال جارىلا جازداپ وتىر. جانقوجامەن قاتتى-قاتتى تىلگە كەلدى.
— ءاي، مىناۋ يتتەرىڭ الدىنا سالىپ ايداپ كەلە جاتىر! مەنى قوڭسى قوندىراتىن كىم ەدىڭ سەن؟!
— قاراقۇم تارلىق جاساپ، حيۋاعا كوشكەلى جاتقانىڭدى ەسىتكەن سوڭ، جۇمساعان ەدىم. — جانقوجا مىسقىلداي كۇلدى. جاقسىقىلىشتى قوسىلا جايلايمىز ەندى...
— قاپ، مىنا ءيتتىڭ قىلىعىن-اي!
بەسباسباي قامشىسىن سىلتەپ قالدى. سول كۇيى يىعىنىڭ ءسىڭىرى ءۇزىلىپ تۇسكەندەي...بىلەگىندە بۇلدىرگى، قامشى جانقوجانىڭ قولىندا كەتكەن ەكەن.
— باتىر، مۇنان جەتى جىل بۇرىن ءبىر ساباعانسىڭ. سول جەتەر! مەن سەنى ۇرىپ-سوقپايمىن، ءبىراق، قاسىمنان دا كوشىرمەيمىن! — جانقوجانىڭ ءتۇسى سۇپ-سۇر ەدى. بەسباسباي سەسكەندى، ورىس، اتام بالاسى، كەزىڭنىڭ ەتى وسكەن ەكەن! بوقتى كوشىرمەيسىڭ! جاقايىم بەسباسبايدى قاسىندا قالاي بايلاپ ۇستايتىنىڭدى كورىپ الايىن!
— بايلاپ ۇستامايمىن، ءبىراق حيۋاعا قاراي اياعىڭدى اتتاپ باسساڭ، تۇندىگىڭدى ءتۇرىپ قويىپ شاۋىپ الام!
بەسباسباي تۋلاپ-تۋلاپ باسىلدى. ونىڭ ويىنشا، جانقوجانىڭ بۇلاي وشىگۋى تەگىن ەمەس. حيۋا تەك دالەل، باياعى بەسباسباي سىلتەگەن قامشىنىڭ كەگىن الىپ وتىر...
سول كۇنى تولىبايعا ءبىر جىگىتتى اتتاندىردى.
— نۇرىمبەتتىڭ بالاسى توبەمدە قامشى ويناتتى. ءبىر كەزدە بوزورىس باۋىرىم بولعان سوڭ، قازاسىنىڭ ۇستىنە شىداماي كەتىپ، جانقوجانى قامشىمەن ءبىر تارتىپ قالىپ ەدىم. بۇل سول قامشىنىڭ قارىمتاسى. جاقايىمداردىڭ ىرگەسى اۋلاق كەتىپ، جالعىز اۋىل قالعان سوڭ ماعان زورلىق جاساپ وتىر...
ءبىر اپتادان كەيىن نۇرىمبەت اۋلىنا تولىباي كەلدى.
قىرداعى جاقايىمدارعا بەكارىستان اتتاندىرعان حابارشىلار دا بارىپ جەتەدى ەكەن.
قىر جايلاعان ءبىر تايپا ەل ءالى ەش نارسەدەن حابارسىز ەدى.
بارشاقۇم، بورسىقتاعى جۇرتتىڭ جاعدايى دا ءماز ەمەس. قونىس وندا دا تارىلعان. ورىسقا جاقىنداپ قونۋدان سەسكەنەدى. جەتىرۋدىڭ اۋىلدارى بەرى قاراي ىعىسىپ جاتىر... جەر داۋى كوپ... كۇندە بارىمتادان ءبارىنىڭ دە تىنىشى كەتىپتى.
التى ءالىمنىڭ جيىنى تۋرالى حابار تولىبايدى دا ولەڭدەتتى. جانقوجانىڭ ماڭىندا جورتۋىلعا اتتاناتىنداي. قۇتتىقتىڭ بار اۋلى قاناتتاسا قونعان ەكەن. ات-كولىگىن دايىن ۇستاپ، جىگىتتەردىڭ باسى ءبىر جەرگە تۇيىسكەن. تولىباي ونىسىن جاقتىرمادى.
مىناۋىڭ ءبىر بەسباسباي ەمەس، ءيىسى جاقايىمنىڭ جۇرەگىن شايىپ قويعىسى كەلىپ وتىرعان جوق پا؟
ءبىراق بۇل اۋىلدا وزىنە دەگەن جاۋ نيەت بايقالمايدى.
جاقاي ەسىكتىڭ الدىندا قوي سويىپ جاتىر.
جانقوجا قوناعىن وتاۋعا ءتۇسىردى. جاسى وتىزدان اسسا دا ءمۇمسىن قارتايماپتى. سىزىلىپ تۇر. قاتىندى شارشاتاتىن بالا ەكەن-اۋ... تولىبايدىڭ ەسىنە ءوز كەمپىرى ءتۇستى.
داستارقان جايىلدى. جاۋقاشار قارا سابانى كۇرپىلدەتىپ ءپىسىپ تۇر. ساۋمال ءيىسى ءۇيدىڭ ءىشىن الىپ كەتتى.
جانقوجا سىر بەرمەيدى، شارۋا جايىن جاعالاتتى. ءسوزىنىڭ اراسىندا حيۋا حاندىعى اۋىزعا الىندى. باسپاشىسىن ءجيى اتتاندىرىپ، ەلدى ءبۇلدىرىپ بارادى. تولىباي بۇل اۋىلدىڭ جىگىتتەرى نەگە ەلەۋرەسىپ جۇرگەن ءمانىسىن ەندى ءتۇسىندى.
ءبىراق بەسباسباي... ونى حيۋاعا كوشىرمەي ۇستاپ وتىرۋىنىڭ سەبەبى نە؟ ءبىر شالدان ازايىپ، كوبەيمەيدى. وسى كۇنى كىم قايدا كوشپەي جاتىر؟
جانقوجا بەسباسبايدى قوناقاسىعا دا الدىرعان جوق.
تولىباي اس پىسكەنشە دالاعا ەكى شىقتى.
— بەسباسباي اعاڭدى قوڭسى قوندىرىپ العانسىڭ با؟
بۇل كەزدە اس ءىشىلىپ، داستارقان جينالعان. جانقوجا ءوز اياعىنان ءتيىپ، بىردەڭە ايتار دەپ كۇتىپ ەدى. بەسباسباي جايى اۋىزعا الىنعان جوق. تولىباي ەندى شىدامادى.
— شالدى كوشىرمەي ۇستاپ وتىرمىن، تاكە...
جانقوجا شىنىن ايتتى.
— كوشى-قوندا اركىمنىڭ ەركى قارا باسىندا... - تولىباي سىزداندى. - اعايىن، ادام ونىڭ ۇيات ەمەس پە؟
جانقوجا بەسباسبايدى نەگە ۇستاپ وتىرعان سەبەبىن ءتۇسىندىردى. بۇگىن قاراقالپاققا اۋىز سالعان حيۋا حانى ەرتەڭ قازاققا كەلەدى. قولدانىپ وتىرعان ءتاسىلى بىرەۋ... قولداۋلى ايدوس ءبيدى قولتىعىنا تارتىپ، بۇل جاقتاعى اعايىندارىنا سالادى. ەرتەڭ قازاققا دا سونىسىن ىستەيدى. بۇگىن بەسباسباي كوشسە، قونىستان تارىعىپ وتىرعان ەل تۇگەل ەلەڭدەيدى. حيۋا قۇشاعىن جايىپ قارسى الىپ، ەرتەڭ وزىمىزگە بالتالى جاقايىمدى بالتا قىلىپ سالماقشى. باسقاعا نە قىلساڭ دا، ءوزىڭ ءبىل. ءبىراق جاسى جەتپىستەگى شال عوي، وعان وبال بولماسىن!
بوساتامىن، توكە. ءبىراق ءالىم ۇلى بولىپ باس قوساتىنىن ەستىپ وتىرسىڭ عوي. سول كەڭەستەن كەيىن بەسباسباي كوشە بەرسىن، ۇستامايمىن.
تولىبايدىڭ ءىشى كىپى الدى. كىشكەنەنى قويىپ، مىناۋ بەس شەكتىگە بيلىك جۇرگىزگىسى كەلىپ وتىر عوي. ەندى جۇرت كوشىپ-قوناتىن بولسا، جانقوجادان ۇلىقسات الۋى كەرەك ەكەن. بىلاي شىققان سوڭ وسىنى جانقوجانىڭ بەتىنە ايتپاعانىنا وكىندى.
ەگەر ول كىشكەنەنىڭ جانقوجاسى بولماسا، تولىباي تۇندىگىن ءتۇرىپ قويىپ شاۋىپ الار ەدى. كوپكە توپىراق شاشا الماي، امالى قۇرىپ بارا جاتىر.
بەسباسبايعا سالەم بەردى. كەۋدەسىندەگى اشۋ وتىنا شالدىڭ ءسوزى ماي قۇيىپ ورشىتكەندەي، ىزاسى قاينادى. التى قانات اق بوز ۇيدەن قانى قارايىپ شىقتى.
دۇنيە كەزەك، جانقوجانىڭ بۇل ءىسىن الدىنا كەلتىرمەسە تولىباي اتى وشكەنى ارتىق...
مۋحاممەد راحىم بەك قاراقالپاق ىشىندە جىبەرگەن ەلشىسىن جوعالتقالى دا ءبىر جىلدان اسىپ كەتتى. جاننازار سول كەتكەننەن ايدوس بيگە سوققان جوق-تى. ءبىراق ونى اعايىندارى قالاي قارسى العاندارىن، جاننازاردىڭ ولارمەن نە جايىندا سويلەسكەنىن حان ءبىلىپ وتىر.
وتكەن ءبىر جىل ءامۋداريانىڭ قۇيىلىسىنداعى قاراقالپاق رۋلارى قوڭىرات پەن اشامايلى قونىستارىنا جورىق جاساۋدىڭ قامىمەن ءوتتى. جاڭاداريا بويىنداعى ەلدەن باسقا تايپالاردى بىرتە-بىرتە ۋىسىنا جيناپ العان. ەندى جاڭا جورىقتىڭ دايىندىعىنا كىرىستى.
راحىم بەك ساق، ءقازىر باسقا تۇگىل، ايدوسقا دا كۇدىكپەن قارايتىن. جاننازار قاراقالپاق بيلەرىنىڭ الدىندا كوسىلىپ كوپ نارسە ايتىپتى. ءوز جانىنان شىقتى ما الدە ايدوس بي ۇيرەتىپ جىبەردى مە، — كوزى ەشتەڭەگە جەتپەيدى. وسىلاي تولقىپ جۇرگەندە، تاعى ءبىر وقيعا كەزدەستى. ايدوس ءبيدىڭ وزىنە تەتە ءىنىسى بەكىش تالدىق ماڭىنداعى قوڭىراتتاردىڭ اراسىندا، حانعا قارسى ارەكەت جاساپ جۇرگەن حابارى شىققان... ءبيدىڭ ءوزى دە مويىندايدى. مۋحاممەد راحىم بەك قوڭىرات اۋىلدارىنا ايدوستى اتتاندىردى. حانعا ادال ەكەنى راس بولسا، بەكىشتىڭ باسىن الدىرۋى كەرەك. قويعان شارتى اۋىر ەدى.
ايدوس ۋادەسىنەن شىقتى. قوڭىرات تايپاسىنىڭ اۋىلدارى تالقاندالدى. بي حانعا تارتۋعا تۋعان ءىنىسى بەكىشتىڭ باسىن اكەلىپتى. ايدوس بي ءىنىسىن قالاي الداپ ءتۇسىرىپ، باسىن قالاي العان جايىن ايتىپ وتىرعاندا، قاھارلى حاننىڭ توبە قۇيقاسى شىمىرلادى...
بۇل كەزدە ءامۋداريانىڭ تومەنگى قۇيىلىسىنداعى وزبەك ۇلىستارىنىڭ حانى تورەمۇرات سوفى قوڭىرات حاندىعى اتالاتىن ەدى. ءبىر جاعىنان بۇحار ءامىرىنىڭ قولداۋىنا سۇيەنىپ، ءوز جانىنان قاراقالپاق بيلەرىنىڭ قولتىعىنا سۋ بۇركىپ، تىنىشىن الىپ جۇرگەن. قوڭىرات حانى بۇل جولى قوڭىرات تايپالارىنا ارا تۇسە العان جوق...
تورەمۇرات سوفىدان ءالى دە ءقاۋىپ كۇتەتىن حان جاڭا باعىنعان تايپالارعا حوجەلى ماڭىنان قونىس بەرىپ، اتا مەكەنىنە اۋدارىپ جاتىر. ادەيى جەر شۇرايىن بەردى. مۋحاممەد راحىم بەك وسىنىڭ ءبارىن جاڭاداريا بويىنداعى قاراقالپاقتاردىڭ ىقىلاسىن اۋدارۋ ءۇشىن ىستەيدى.
ايدوس بيگە ەرەكشە ءىلتيپات ءبىلدىرىپ، كوكوزەك ماڭىنان قالا تۇرعىزدىرتىپ بەردى.
بيىل كوكتەمدە جاۋمىتتەر مەن سارت جىگىتتەرىنەن جاساقتالعان ءتورت ءجۇز قول جاڭاداريا بويىنا اتتاندىرىلعان. حان قالىڭ قولدى بۇل جولى دا ايدوسقا باسقارتتى. اقجولتاي ءبيدىڭ ساپارىنان ۇلكەن دامەلى ەدى. ءبىراق جاڭاداريا بويىن كۇشپەن باعىندىرۋدىڭ ءساتى تاعى دا تۇسپەدى...
ەندى ۇلكەن جورىققا حاننىڭ ءوزى جينالدى.
* * *
قالىڭ ەلدىڭ ىشىندە بوي تاسالاپ جۇرگەن جاننازار جاڭاداريا بويىنداعى اعايىندارىن قايتا ارالاپ ءجۇر. بۇل جولى حاننىڭ ەلشىسى ەمەس، حالىق قامىن ويلاپ كەلدى.
اسكەر جاساقتالىپ جاتقانىن، ونىڭ جاڭاداريا بويىنا قاراي اتتاناتىنىڭ ەسىتكەن جاننازار ايدوس بيگە بارىپ قايتقان. ەكى جىلدا كەزدەسكەنى ەكەن. بي اشۋلى كورىندى... بەكىشتىڭ تاعدىرىن جول بويى ەستىپ كەلە جاتقان جاننازار اڭگىمە ۇستىندە ايدوس بيدەن ءبىرجولا ءتۇڭىلدى...
ءمىنسىز ادام بولاتىن شىعار... ءبىراق بويىنداعى ءمىنىن بايقايتىن پەندە سيرەك قوي. ايدوس تا پەندە، حالىقتى قان قاقساتىپ جۇرگەن ءوز قىلىعىن جاماندىق دەپ تۇسىنبەيتىن ەدى. تۋعان ءىنىسىن وققا بايلاعان ادام باسقا ادامدى اياماس بولار... جاننازار امان قايتقانىنا قۋاندى...
حان نيەتى قارايعانىن، ەرتەرەك قامدانباسا، بەيبىت جۇرت بوسقا قىرىلاتىنىن بارعان جەرىنە ايتىپ ءجۇر.
قاسىندا ون جىگىت جولداسى بار. قولداۋلى، قيات، اشامايلى سياقتى ءار رۋدان شىققان اياۋلى ازاماتتار ەدى...
ءبارى سول قاراقالپاقتاردى كوتەرۋدىڭ قامى... ءبارى دە جاۋ تۇسىرگىش جىگىتتەر... حالىق جاساعىنىڭ ساپىندا حيۋا حانىنا قارسى شايقاسۋعا دايىن، بەلدەرىن بۋىپ شىعىپ وتىر... العاش جاننازاردىڭ بۇل نيەتىن مامان، توقتابولات سياقتى اۋزى دۋالى بيلەر دە قۇپتاعانداي بولعان...
ءبىراق قاراقالپاق الاۋىز ەدى. ورىنباي بالاسى داۋلەتنازاردى قاسىنا بالمۋحامبەتتى قوسىپ، بۇحار امىرىنە اتتاندىرىپتى. بۇلار حالىق باستاپ ۇرىسقا شىققاننان گورى، بۇحار امىرىنە ارقا سۇيەگەندى ارتىق كورەدى...
ماماننىڭ قاسىندا، كەنەگەس، قىپشاق بەسسارى تايپالارىنىڭ بەلگىلى بيلەرى جينالىپ، ءابىلعازى حانعا ەلشى سالىپتى. بۇلار سونىمەن ءبىر مەزگىلدە قوڭىرات حانى تورەمۇرات سوفىعا دا استىرتىن ادام اتتاندىرىپ ەدى...
جاننازار ەكىگە جارىلعان ەلدى بۇتىندەيمىن دەپ قۇر شارشادى. سول ەكى ارادا حيۋا حانىنىڭ ەلشىسى دە كەلدى.
بۇحاردىڭ حابارىن كۇتكەن ورىنباي بۇلتالاققا سالدى.
مامان قازاق حانىنا باعىناتىنىن ايتىپ وتىر....
بۇحار ءامىرى داۋلەتنازاردى قۇر قول قايىردى. جاڭادارياعا شەيىن ەكى مىڭ شاقىرىم جەر ەكەن. وندا اسكەر اتتاندىرۋعا ءامىر جۇرەكسىنەدى.
حورەزم جۇرتى اتالاتىن ەلدە ءقازىر ءۇش مەملەكەت، ءبىرىن-بىرى اڭدىپ وتىر... بۇحار امىرىنە قارايتىن ەل ونسىز دا قىرىق رۋ. تاۋ جايلايتىن تاجىكتەر، ديقان وزبەكتەر، باياعى ءجالاڭتوس باتىردىڭ تۇسىندا كەلىپ، قايتا كوشە الماي قونىس تەۋىپ قالعان قازاقتار دا بار. وسىلاردىڭ ىشىندە جەر ەمشەگىن ەمگەن تاجىك پەن وزبەكتەر بولماسا، قازاقتار ءالى كۇنگە جارتىلاي تاۋەلسىز ءومىر سۇرەدى. ءامىر اشۋ قىسىپ كەتسە، اسكەر اتتاندىرىپ ءوز حالقىن ءوزى شاۋىپ الار ەدى....
ونىڭ ۇستىنە بۇحار مەن حيۋا ءارقايسىسى كوشپەلى جۇرت تۇرىكپەنگە ىقپال ەتۋدى ارماندايدى. اتتىڭ قۇلاعىندا وينايتىن دالا جىگىتتەرى شەتىنەن جاۋ جۇرەك باتىر... مۋحاممەد راحىم بەك تە، بۇحار ءامىرى دە، — سايىپقىران ساربازدارىن سولاردىڭ اراسىنان تاڭدايدى. ءبىراق تاۋەلسىز ومىرگە ۇيرەنگەن كوشپەلى تايپالار قۇلدىق قامىتىن وڭايلىقپەن مويىندامايدى. بۇحارعا بەتىن بەرسە، حيۋاعا سىرت اينالىپ، كۇنى ەرتەڭ بۇلت ەتىپ شىعا كەلەتىنى بار. تالاي جەر سوقتىردى.
ارالارىندا بۇرىننان وسىنداي كيكىلجىڭى بار بۇحار ءامىرى حيۋامەن اشىق جاۋلىققا بارا الماي وتىر. يەگىنىڭ استىنداعى قاراقالپاقتاردى ءامىر قاعىپ كەتسە، حيۋا حانى كەشىرمەيدى. ءارى سوڭعى ون جىل ىشىندە قوقان حاندىعى دا كۇشەيىپ العان. ناربوتا ءبيدىڭ بالاسى ءۇشىن بۇحاردان قاتەرلى دۇشپان جوق، ءسال قيا باسقانىن بايقاسا، اياقتان شالىپ قالۋدان تايىنبايدى. ءتىپتى حيۋاعا جاقسىاتتى كورىنۋ ءۇشىن-اق ەتەگىنەن الىپ قالار...
بۇحاردان كۇدەر ءۇزدى. حيۋا حانىنىڭ جەر قايىسقان قولى بەرى قاراي اتتانعانى انىق بولدى. جانۇشىرعان ورىنباي بي داۋلەتنازاردى حاننىڭ الدىنان اتتاندىردى.
حانعا باعىنۋعا ءازىر ەكەنىن مالىمدەيدى. ءبىراق جاڭاداريا بويىندا وتىرىپ جاعدايى كەلمەيدى. حيۋاعا باعىنعانىن بىلگەن كۇنى قازاقتار باس سالۋعا دايىن وتىر... حان ءامۋداريا بويىنان قونىس بەرسىن...
وعان قوسا، مامان باستاعان ءبىر توپ ءبيدىڭ قازاق حانى ءابىلعازىعا ادام سالعانىن دا حابارلايدى. ءبيدىڭ قولىنان قازىق كەتكەن... ەندى باسقانىڭ باسىن وققا بەرۋ ارقىلى حاننىڭ الدىندا ءوز ابىرويىن كوتەرۋدىڭ امالىن قاراستىرادى.
بۇل كەزدە سوڭىندا ءۇش مىڭ سىپايى بار مۋحاممەد راحىم بەك ءامۋداريانىڭ وڭ جاعاسىنا وتكەن. كوكوزەككە جەتىپ، ات باسىن ىرىكتى. بىر-ەكى كۇن ەرۋ بولىپ، قاراقالپاق جاعىنان حابارىن كۇتەدى...
قۇبا ءدوڭنىڭ باسىندا، حان ساربازدارىنىڭ قۇبا توبەل جاپپالارىنان اۋلاقتاۋ جەردە بەس شاتىر كورىنەدى. ورتاسىنداعى كوك جىبەك شاتىردىڭ اينالاسىندا قارۋلى كۇزەتشىلەر ساپ تۇزەپ تۇر.
مۋحاممەد راحىم بەك بۇگىن كوڭىلدى ەدى. تاڭەرتەڭ ەسەنگەلدى بيدەن شاپقىنشى كەلدى. جاڭاداريا بويىنداعى قاراقالپاقتار ىشىندە حيۋا حاندىعىنىڭ باس دۇشپانى مامان بي بولعاندا، ەسەنگەلدى ونىڭ وڭ قولى ەسەپتەلەتىن. ولاردىڭ اراسىنا جىك تۇسكەنى جاقسىلىقتىڭ نىشانى ..
وسىدان ەكى اي بۇرىن ءابىلعازى حاننىڭ ورداسىنا مول سىيلىقپەن ەلشى بارىپ قايتقان... قازاق ءامىرشىسى سوزىندە تۇرىپتى. ەندى ول جاقتان ءقاۋىپ جوق...
حان بۇگىن داستارقانىن كەڭ جايدىردى. الۋان ءتۇرلى تاعامنان كوز سۇرىنگەندەي ەدى.
كەڭەسشى بەكتەرى مەن اسكەر باسى ساردارلارىن تۇگەل جيناتتى. قاي كۇنى اتقا ءمىنۋ كەرەك... سونى ويلاسادى. ءارى مامان بيدەن ءقاۋىپ كۇشتى. ءقازىر ەكى جارىم مىڭ ۇيمەن قالىپتى. تۇگەل اتقا قونسا، قاتەرلى ەدى.
جاڭادارياعا جەتكەنشە ەكى ءجۇز شاقىرىمنان ارتىق جول جاتىر. قۇمنىڭ ۇستىمەن اسادى. ەڭ الدىمەن سۋسىن جاعىن مولىراق قامداتۋ كەرەك. وسى ارادان شىققان سوڭ، حان جاڭادارياعا ءبىر-اق قۇلاپ، ات باسىن تارتادى...
ول ورىنباي ءبيدىڭ كەشىككەنىنەن قاۋىپتەندى.
جەلتوقسان قاباعىن ءتۇيىپ، سىركىرەپ قويىپ تۇر.
قۇبا ءدوڭنىڭ ەتەگى قىبىرلاعان اسكەردەن كورىنبەيدى. ءار جەردە شاتىرلار، جاپىرايعان يتارقالار... الاۋلاپ وتتار جانادى... توڭعان ساربازدار جەروشاق باسىنا ۇيمەلەسكەن. وتقا تۇسەتىندەي، ءبارى دە ابىنىپ وتىر. ءبىر جاعىنان بوي جىلىتادى. كوكوزەكتىڭ قالىڭ قوپاسىنا كىرىپ كەتكەن جىلقىلاردىڭ جونى اعاراڭدايدى. حاننىڭ جاساۋىلدارى ەرسىلى-قارسىلى شاپقىلاپ ابىگەرگە ءتۇسىپ ءجۇر. وسى كەزدە بالمۇحاممەد پەن داۋلەتنازار دا توپەپ كەلە جاتقان. قارسى الدارىندا قاپتاعان اسكەر شىعا كەلگەندە ات باسىن ەرىكسىز ىرىكتى.
— قۇداي-اي، ساقتاي گور، قۇمىرسقاداي قىبىرلايدى عوي!
— مىناعان جان شاق كەلمەس!
— ءالى، كىم ەكەنىمىزدى بىلمەي، جازىم قىلىپ جۇرەر!
— ايدوستى تاۋىپ الساق ەكەن.
ەكەۋى تەز-تەز ءتىل قاتىستى.
ەل ۇستىنە اسكەر كەلسە بۇلىنەدى. ورىنبايدىڭ ويى حان اسكەرىن كەيىن قايتارۋ ەدى...
قورقا-قورقا جىلجىعان ەكى جىگىت بىرتە-بىرتە اسكەر جاتقان جەرگە دە جاقىندادى. جان-جاقتارىنا جالتاقتاي قاراسادى. ايدوستى ىزدەپ كەلە جاتىر...
باسىنا داعاراداي سالدە وراعان قارا جىگىت الدارىن كەستى. سۋىق قاباقتىڭ استىندا شۇڭىرەك كوز ءىن تۇبىندە تەسىلە قاراپ، ءىشىپ جەپ بارادى.
— قايدان كەلەسىڭدەر، كىم بولاسىڭدار!؟
— ورىنباي ءبيدىڭ ەلشىلەرىمىز. — بالمۇحاممەد سويلە. — ايدوس بيگە جولىقساق دەپ ەدىك...
— الدىما تۇسىڭدەر!
ءامىرلى داۋسىنا قاراپ، جاساۋىل ەكەنىن ەكى جىگىت تە اڭعاردى. قولى قىلىشتىڭ قىنابىندا، قاتە باسسا شاۋىپ جىبەرۋدەن تايىنبايتىنداي. ەلشىلەر جاساۋىل نۇسقاعان توبەنىڭ باسىنداعى شاتىرلارعا قاراي سولەكتەپ كەلەدى.
— مىنالار قاراقالپاقتار ەكەن، ۇستاپ الدىم...
شۇڭىرەك كوز كۇزەت باستىعىنا مالىمدەپ تۇر.
— وسى جەردە تۇرىڭدار. ءقازىر سارداربەككە حابارلايمىن. ول باس ۋازىرگە جەتكىزەدى. ءۋازىر حانعا ايتادى.
— بىزگە ايدوس ءبيدى تاۋىپ بەرسەڭىز..
جارىسا سويلەگەن ەكەۋگە قاراپ تۇرىپ، كۇزەت باستىعى مۇرنىن ءشۇيىردى.
— كىمگە اپاراتىنىمدى ءوزىم بىلەمىن. وسى جەردە كۇتىڭدەر دەپ ايتتىم عوي! - كۇزەتتەگى ساربازدارعا مىقتاپ تاپسىردى. — بۇلار ءقاۋىپتى ادامدار، ايرىلىپ قالماڭدار!
جىگىتتەردىڭ زارەسى ۇشتى. بۇلاردىڭ ايدوستى بىلمەيتىنىنە تاڭىرقايدى. اۋليەگە تۇنەي بارىپ، ەشكىسىن قىرعىزىپ الاتىن قازاق سياقتى، ەلشىلىككە كەلىپ ءارى باستارىنان ايرىلادى.
كۇزەت باستىعى شەتكى شاتىرعا كىردى. سودان سوڭ جوعالدى. بيەنىڭ ءبىر ساۋىمىنداي ۋاقىت ءوتتى، حابار-وشار جوق...
الدەن ۋاقىتتا كوك شاتىردان ەكى ادام شىقتى.
— ايدوس اعا!
بالمۇحاممەدتىڭ جۇرەگى جارىلىپ كەتەردەي، ايدوسقا تۇرا ۇمتىلعان. كۇزەتشىنىڭ نايزاسى جارق ەتتى.
— اللا!
— بۇلار ەلشى جىگىتتەر ەكەن. — ايدوستىڭ قاسىنداعى قارا قۇرايىشتى بىردەڭەنى بىلدىرىقتادى. — حان شاقىرىپ جاتىر. قاراقالپاق ەلشىلەرىمەن سويلەسەدى.
ايدوس جىگىتتەرمەن اقجارقىن امانداستى. ەكەۋىن كەك شاتىرعا قاراي ەرتىپ كەلەدى.
قوناق كوپ. جىبەك سالدەلى حاننىڭ ءبىتىمى بولەك. يىعىندا اتلاس شاپان، شالعايىن تىزەسىنىڭ استىنا قىمقىرا باسىپ وتىر. قاراقالپاق جىگىتتەرگە سىناي قاراپ، ءتىل قاتتى.
— ورىنباي مەن ەسجاننىڭ ىزىنە مىقتاسا ءتورت مىڭ ءۇي ەرەدى. باسقا قاراقالپاقتار نە ويلاپ وتىر؟
— كوككوز بي دە سالەم ايتتى. ەكى مىڭ ءۇي...
— كوككوز بي بۇحار امىرىنە بەرگەن انتىن قالاي جۇتتى؟ - حان ءسال ويلاندى. — مامان بي نە ويلايدى؟
— ول قازاق حانى ءابىلعازىعا ادام سالىپ جاتىر.
— جاننازار قايدا؟
— بىلتىردان كەيىن كورمەدىك... — داۋلەتنازار جالتاردى.
— قازاق اراسى تىنىش پا ەكەن؟
— قىزىلدا قازاق قالىپ جارىعان جوق. جازدا ەلشى سالعان. حيۋاعا باعىنساق، تىنىش وتىرعىزبايدى. — داۋلەتنازار شاعىندى. — اكەم سىزدەن ءامۋداريانىڭ بويىنان بەرەتىن قونىسىپ اتاۋدى ءوتىندى. ەل جىلجۋعا ءازىر وتىر.
حان ويلاندى. جاڭاداريا بويىندا قالسا، قاراقالپاقتاردى باعىندىرىپ ۇستاۋ حاندىق ءۇشىن كۇشكە تۇسەدى. قۇيىلىستاعى جۇرتتى شاققا باعىندىرىپ، حوجەلىگە كوشىردى. بۇلاردىڭ ءبارىن كوز الدىندا ۇستاۋدىڭ امالىن قاراستىرۋ كەرەك...
— ورىنباي بيگە سالەم ايت. كوكجانتاق پەن شىلپىقتىڭ اراسىنان تاڭداعان جەرىن الىپ قونا بەرسىن!
داۋلەتنازاردىڭ جۇرەگى اۋزىنان شىعىپ كەتە جازدادى. بۇل سياقتى مىرزالىق تۇسىنە دە كىرگەن جوق-تى.
— ءبىراق كوككوز بي مەن ەسجان قاسىندا بولادى. وپاسىزدىق جاساپ، ەكى سويلەيمىن دەپ ويلاماڭدار. سەندەردىڭ بۇحار امىرىنە بارىپ قايتقان ساپارلارىڭ ماعان ءمالىم. — حان سونى ايتقاندا قاباعىندا سالقىن ىزعار سەزىلدى. — حيۋا حاندىعىنىڭ قۇرىعى ۇزىن، قايدا تىعىلساڭدار دا تاپپاي قويمايدى.
داۋلەتنازاردىن ءجۇزى قۋارىپ كەتتى. قۇر سۇلدەرى كوزىمەن جەر شۇقيدى.
— قولتىعىنا كىرەم دەيتىن ەل بولسا، حيۋانىڭ قۇشاعى ءارقاشان اشىق، - دەدى حان. ءجۇزى قايتا جىلىدى. — وسى سالەمىمدى ايتا جۇرىڭدەر!
كوكجانتاق پەن شىلپىققا باسقا جۇرتتى ورتاق قىلىپ، ورىنباي ءبيدىڭ جىنى بار ما؟ حان ءوزى جولداعان بۇل سالەمىنىڭ قالىڭ قاراقالپاققا جەتپەيتىنىن بىلگەن جوق.
حاننان ۇلىقسات بولدى. جىگىتتەر دوزاق ازابىن شەككەننەن بەتەر، قان سورپاسى شىققان، دالادا جەلپىنىپ تۇر.
ەندى ەلگە بەتتەيسىڭدەر توي. — ايدوس ولاردى شىعارىپ سالدى.
— قۇداي جول بەرسە اتتانامىز. ەل تەك ءبىزدىڭ حابارىمىزدى كۇتىپ وتىر. — داۋلەتنازار بەتىندە سورعالاعان تەردى جەڭمەن ءبىر سىپىردى — وسى اشىق — جارىقتا كوشىپ الماساق، ەرتەڭ قىلىشىن سۇيرەتىپ قىس كەلەدى...
— مەن دە سونى ويلاپ تۇرمىن. — ايدوس جاناشىر كەيىپ كورسەتتى. — حان اسكەرى ەرتەڭ ءبىر كۇن قوزعالادى. قاراقالپاق اۋىلدارى قوبالجۋلى ەكەنىن ەستىپ وتىر. سوعان اشۋلى. قولدان كەلسە، بالەنىڭ بەتىن سەندەردەن اۋلاق قىلۋعا تىرىسىپ باعارمىن. اسكەر ماماننىڭ قىستاۋىنا قاراي بەت الادى. ولارعا شاپقىنشى اتتاندىرىڭدار، اقىلعا كەلگەنى ءجون...
— اكەم...
تىڭداپ ال! — ايدوس ونىڭ ءسوزىن ءبولدى. — جاننازار بۇزىق جۇرتتى دۇرلىكتىرىپ جۇرگەن كورىنەدى. ونىڭ كوزىن جويعان ادامعا حان مول سىيلىق تارتادى...
داۋلەتنازاردىڭ ءىشى مۇزدادى. كەشە ءىنىسىن ولتىرگەن ايدوس بۇگىن جاننازاردى وققا بايلاپ وتىر. ءجۇزى سوندا شىمىرىكپەيدى. بۇدان قانداي سۇمدىقتى دا كۇتۋگە بولاتىن شىعار.
ول ارامزا حاننىڭ الدىندا ابىرويىمدى توكتى. - ايدوستىڭ بۇل ءسوزى ودان ءارى قيسىنسىز شىقتى. — قاسىما ەرتىپ ادام قىلعان ءوزىم ەدىم، يت بولىپ قاپتى.
الدىڭعى سوزىنەن ەلشى جىگىتتەردىڭ سەكەم الىپ قالعانىن بايقاپ، اقتالعىسى كەلەتىندەي. اڭدىعان دۇشپان سىر العىش. بالمۇحاممەد قاپى جىبەرگەن جوق. ەندى ءوزى دە شەشىلدى.
جاننازار ءقازىر ات ۇستىندە، قاسىندا قىرىق-وتىزداي جىگىت جينالىپتى. ونىڭ ىشىندە اتالىقتى اۋىلدان ەشكىم جوق. ءبارى دە كەدەي-كەپشىك ديقان، قارا بورباي بالىقشى جىگىتتەر... جۇرتتى جەلىكتىرىپ جۇرگەنى انىق. ويتكەنى جاننازاردىڭ قارۋ-جاراعى ساي دەپ ەسىتتىم.
— ەسىرىك! قارۋى قىلىش پەن نايزا شىعار! قىرىق جىگىتپەن جاۋ الامىن دەپ جۇرگەن شىعار! حان ءۇش مىڭ قولمەن كەلە جاتىر مىلتىعى بار... — ايدوس پىشاققا ءتۇسىپ تۇر. — ءبىزدى قۇرتىپ جۇرگەن جاننازار سياقتى سوتقارلار عوي! سوعىس بولسا، قانشا دۇنيە اپاتقا ۇشىرايدى...
ەكى جىگىت ات باسىن اۋىلعا قاراي بۇردى. كۇڭكىل-كۇڭكىل سويلەسىپ بارادى.
— جۇرت بىلمەسە، ايتا ما؟ بەكىشتىڭ باسىن حانعا تارتىپتى دەسەتىن ەدى. مىنانىڭ كوكىرەگى قاپ-قارا ەكەن عوي. ەندى تۋىسى جاننازاردى ولىمگە قيىپ وتىر. اشىقسا بولتىرىگىن جەيتىن قاسقىر شىعار. قولىنا تۇسسەك، كىمدى ايايدى بۇل...
— الدە جاننازارعا تۇزاق قۇرىپ كورەمىز بە؟ — داۋلەتنازار سىر تارتتى.
— حاننىڭ كوزىنە تۇسە بەرگەننىڭ زيانى جوق...
— قۇداي ساقتاسىن! قاراپ ءجۇرىپ بالە تىلەپ نەمىز بار! جاننازاردىڭ قاسىندا قارۋلى جىگىتتەر توپتاسقان. سىي الامىز دەپ ءجۇرىپ، باسىمىزدى الدىرامىز...
حيۋا حانىنىڭ قولى كوكوزەكتەن اتتاناتىن كۇنى جاننازار دا اتقا قوندى.
بۇل كەزدە باتىردىڭ قاسىندا قىرىقتان استام جىگىت، ءبارى دە وزدەرى ىزدەپ كەلىپ قوسىلىپ جاتىر...
«جەر قايىسقان» دەپ دابىرايتقاندا، حيۋا حانىنىڭ سوڭىندا ءۇش-اق مىڭ قول ەكەن. ون مىڭ ءۇيلى قاراقالپاق تۇگەل كوتەرىلىپ، اتقا قوناتىن كۇن تۋسا، حاننىڭ اۋسەلەسى بەلگىلى... بىلتىر ءامۋداريانىڭ قۇيىلىسىنداعى ەل دە ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ، قارسىلىق كورسەتە العان جوق-تى. بۇل جاقتاعى ەل قول ۇشىن بەرۋگە دارمەنى جەتپەي، بۇعىپ قالعان...
ورىنباي ءبيدىڭ اۋلىنا بارىپ قايتقان سەيىتنازار بالمۇحاممەد پەن داۋلەتنازاردىڭ حان اسكەرىن قارسى الۋعا شىعىپ كەتكەن حابارىن ايتىپ كەلدى. بۇقار امىرىنەن، ءتۇپ ىرگەسىندەگى حيۋا حانى قاۋىپتىرەك. ورىنباي مۋحاممەد راحىم بەككە جاعىنىپ قالۋدىڭ ارەكەتىن جاساپ وتىر. كوككوز بي مەن ەسجان دا سونداي ۇيعارىمعا كەلگەنى ءمالىم بولدى. ءامۋداريانىڭ بويىنا قونىس اۋدارۋعا دايىن، قاناتتارىن قومداپ، كوش كولىگىن قامداي باستاپتى...
ماماننىڭ قاسىنداعى ەكى بي — ەسەنگەلدى مەن توقتابولات تا كەتكەن. ءبىر بولەك قىپشاق پەن اشامايلى رۋلارىنىڭ جاقسىلارى عانا قالىپتى. بۇگىن جاننازارعا شاپقىنشى كەلدى. مامان بي شاقىرتىپ وتىر.
جاننازار قىرىق جىگىتىن الىپ اتقا قوندى.
بۇل جاقتاعى ەلدە ۇرەي جوق ەدى.
حيۋا حانى تومەنگى ەلگە قاھارىن تىگىپ كەلە جاتقانى جايلى سىبىس بار. باياعى ورازاق باتىردىڭ شاشپاۋىن كوتەرىپ جۇرەتىن رۋلاردىڭ قازاق اراسىنا ءىش تارتاتىنى راس ەدى. وسىنىڭ الدىندا ءابىلعازى حاننان ەلشىلىككە سەيىتكەرەي تورە كەلدى. حيۋاعا قارسى ارەكەت جاساۋدىڭ امالىن قاراستىرعان مامان بي، تورەنىڭ قاسىنا ادام قوسىپ، ءوز تاراپىنان ءابىلعازى حانعا اقىل سالدى...
قازاق حانىندا العاشقى قارقىن جوق، باسىلىپ قالىپتى. ەلشى جىگىتتەر ءسوز ۇستاي الماي قايتتى.
ءابىلعازىنىڭ حان دەگەن اتى عانا، قاراقۇمداعى ءالىمۇلىنا بيلىك جۇرگىزۋدەن قالعان. ونىڭ ۇستىنە حيۋا حانى ماماننىڭ الدىن وراپ كەتىپ وتىر. مول سىي-سياپات كورگەن ءابىلعازىنىڭ ءقازىر ءۇنى شىقپايدى... حيۋا حانىنا قارسى اتتانىپ، ابىروي السا جاقسى، ايتپەسە، كۇلكى بولادى.
قازاققا سەنىم جوق، شامىنا تيسە — حان تۇندىگىن ءتۇرىپ قويىپ، شاۋىپ الۋدان تايىنبايدى. سىرىم باتىردىڭ كوتەرىلىسىنەن كەيىن بۇل تۇقىمنىڭ جۇرەگى شايىلىپ قالعان. ءالىم ۇلىنىڭ قونىسى ورىس بەكىنىسىنەن دە اۋلاق جاتىر. سوندىقتان قۇرىق الىپ كەتكەندەي جايى بار. ءابىلعازى باسىن باققاندى ءتاۋىر كوردى. قاباعى بۇزىق ءالىم ىشىنەن ىرگەسىن اۋلاق سالىپ، جايىق بەكىنىسىنە جاقىن ماڭايدا كوشىپ-قونىپ جۇرەتىن ەدى... مامان ەسىتكەن-بىلگەنىن ورتاعا سالىپ وتىر. ءسوز كەزەگى جاعالاپ جاننازارعا جەتتى. شيرىعىپ جۇرگەن جىگىت ارعى تاريحتان قوزعايدى. قاراقالپاق تالاي باتىردى تۋعىزىپ ەدى. جاننازار باياعى وتكەن ورازاقباتىر، مامىر باتىر زاماندارىن ەسكە الدى. ءقازىر سىر بويىندا ون-اق مىڭ شاڭىراق قالعان ەكەن. جوڭعار قوسىنىن قويداي بوكتىرىپ قۋعان وتەتىلەۋ، جانىبەك سياقتى قازاق باتىرلارى تاياقتى قاراقالپاقتان جەگەن جوق پا؟ قىپشاقتان شىققان ءارۋاقتى ەر سارحان باتىردى ءولتىرىپ، ەرالى سۇلتاندى ءجۇز وتىز جىگىتىمەن تۇتقىنعا الاتىن وسى وتىرعان جۇرتتىڭ اتا-باباسى ەدى... قاراقالپاق قىلىشىنىڭ ءجۇزى مايرىلۋىنا نە سەبەپ بولدى؟ قازاق حاندارىنىڭ ون مىڭداعان قولىنا قارسى شايقاسقاندا سەلت ەتپەيتىن قاس باتىرلاردىڭ جۇرەگى مۋحاممەد راحىم ءۇش مىڭ ساربازى كەلە جاتقانىن ەسىتكەندە نەگە شايلىعادى؟ راحىمسىز حانعا باعىنىپ، قۇلدىق قامىتىن كيگەننەن، تۋعان جەردىڭ توپىراعىندا شەيىت بولىپ ولگەن ارتىق. ەرتەڭگى ۇرپاقتىڭ قارعىسى ءالى ءبىزدىڭ ۇستىمىزدە بولادى...
— ونىڭ راس-اۋ، جاننازارجان. مامان بي اق كۇمىس ساقالىن سيپاپ وتىر. — سەن ايتقان زاماندا ەل ءبۇتىن ەدى. ورازاق باتىردىڭ الدىن كەسىپ وتكەن قاراقالپاق بالاسى جوق. ءقازىر ونىڭ ءبىرى بار ما؟ ورىنباي مەن كوككوز ءوزى ازعانتاي حالىقتىڭ اراسىنا ىرىتكى سالىپ ولار ءجۇر. ەسەنگەلدى-توقبولات ەكى تالاي جەر كەلگەندە جالت بەردى. ورىنباي حاننىڭ الدىنان داۋلەتنازاردى شىعارىپتى عوي. قۇداي كۋا، سونداعى داتتايتىنى ءوز تۋىسى، بىزدەر... ءقازىر مەنىڭ قاسىمدا ۇركەردەي عانا توپ قالدى، ەكى جارىم مىڭ ءۇي قالدى...
— ءپالى دەسەيشى!
— تۇرىمتاي تۇسىنا، بالاپان باسىنا دەگەن زامان عوي!
— ءابىلعازى قورقادى ەكەن، قازاق بيلەرىمەن وزىمىزشە سويلەسىپ كورەيىك! — جاننازاردىڭ ەسىنە سەگىز ءتۇستى. قاراقالپاق كوتەرىلسە، تىزگىن ۇشىن بەرەتىنىنە سەنىمدى ەدى. — ءبىزدىڭ قاۋىمىز ورتاق ەكەنىن ولار تۇسىنبەي وتىرعان جوق.
— قۇم جيىلىپ تاس بولمايدى...
— قازاق اتقا قونعانشا، حيۋا سىپايى ءبىزدى ويرانداپ تا بىتەدى!
— شۋىلداماي توقتاڭدار! — مامان داۋرىققان جۇرتتى ازەر باستى، داۋسى دىرىلدەي شىعادى. — ءابىلعازىنىڭ ءسوزى اناۋ، تورەمۇرات سوفى بۇعىپ وتىر. ەندىگى امال، قاشا كوشىپ جان ساقتاۋ. مەن قاسىمداعى ەلدى الىپ، تەڭىزدىڭ اتاۋىنا قاراي جىلجيمىن.
قاشاقتارعا جاقىندايمىن. حيۋا حانى باعىنعان قاراقالپاعىن قالاي جارىلقايدى، اڭىسىن اندىپ كورەيىك...
— ءاي، بارەكەلدى!
وتىرعان جۇرت شۋ ەتتى.
جاننازاردىڭ بار ەڭبەگى زايا كەتتى. اتا ءارۋاقتاردىڭ اتىن اۋىزعا الىپ، قانشا تەبىرەنتكەنمەن، قورقىپ قالعان قوسۇرەي جۇرت سوعىستىڭ اتىن ەسىتسە ۇركىپ وتىر...
— ويباي، سورلاعان ەكەنبىز عوي! ەل بولۋدان كەتىپپىز... قىستىڭ كوزى قىراۋدا بوسقىنعا ۇشىرايدى ەكەنبىز... قاتىن-بالا قىرىلدى دەسەيشى...
وتىرعاندار ءۇن قاتقان جوق.
جاننازار ماماننىڭ ۇيىنەن جىلاعانداي بولىپ شىقتى.
قاراڭعى ءتۇن. قورعاسىن تۇستەس قارا سۇر بۇلت قىمتاپ العان اسپاندا جىلت ەتكەن شىراق جوق. كوزگە تۇرتسەڭ كورىنبەيدى. ەلدىڭ بولاشاعى دا قاراڭعى تۇنەككە ۇقساپ كەتتى. تەرىستىكتەن سوققان جەل ىزعارى قوس وكپەدەن قىسىپ بارادى. باس توقسان ەرتەڭ ءبىر كۇن كىرۋى كەرەك... ەگەر قار جاۋىپ كەتسە... اياعى اق باسقىنعا اينالادى... اق باسقىن...
ونىڭ كوزىنە اق بورانمەن الىسىپ كوشىپ كەلە جاتقان قاراقالپاق اۋىلدارى ەلەستەيدى. سۋىققا ۇشقان بالا-شاعا... كەمپىر-شال... حالىق باسىنا قارالى كۇن تۋىپ وتىر. تاعى ءبىر «اقتابان شۇبىرىندى» باستالدى.
نە ىستەيمىز؟ سەيىتنازار ەكىنشى رەت سۇرادى.
جاننازار ءۇنسىز كەلە جاتىر.
حيۋا حانىنىڭ اسكەرى جاڭاداريا بويىنا جاقىنداپ قالعان. سول حاباردى ەستىپ، قوجامۇرات قىستاۋى الاقتاپ وتىر ەكەن. قالاي قاراي جىلجىرىن دا بىلمەيدى.
جىگىتتەر دەر كەزىندە كەلدى.
نە ىستەيمىز؟
اۋىل مامانعا قوسىلىپ، تەڭىز ماڭايىنا قاراي كوشە بەرسىن. جاننازار قىسقا قايىردى.
— حان سىپايىلارى قۋعىن سالار ما ەكەن؟
— كەدەرگىدە ءوزىم قالام!
جاننازار اسىقتىردى. قار جاۋىپ كەتسە، بالا-شاعا توڭادى. ەرتەرەك قىس قونىسىنا جەتىپ الۋ كەرەك ەدى...
ءبىر جىگىتتى ورىنباي اۋىلىنا جۇمسادى. ونداعى ەلدىڭ الدى كوكوزەكتى بەتكە الىپ كوشىپ شىققان...
حان سىپايلارى كەيبىر قىستاۋدا توبە كورسەتىپتى.
اۋىلدى كوشىرىپ سالدى. قاسىنداعى جىگىتتەرىمەن جاننازار قىستاۋدا قالعان...
كۇن قاباعىن اشپاي تۇر. بۇل بۇلتتىڭ قار الا كەلەتىنى انىق ەدى. تاڭ اتقالى جەل تەرىستىكتەن اۋعان جوق. الا قۇيىن بۇرقاسىن باستالادى...
جاننازاردىڭ كوكەيىن تەسكەن جالعىز وي. ەندى كوتەرىلىستەن كۇدەر ءۇزدى، ەڭ بولماسا، كوشكەن ەلدى ويراننان ساقتاۋ كەرەك. حان اسكەرى بۇل اۋىلدىڭ جۇرتىنا ەرتەڭ-اق كەلەدى. سونى بوگەي ءتۇسۋدىڭ امالىن قاراستىرماقشى... اينالدىرعان قىرىق جىگىت، قالىڭ قولعا قانداي قايرات كورسەتەدى...
— انە-مىنە دەگەنشە، كەشكەن ەل دە ۇزايدى. ءبىز دە قارامىزدى باتىرامىز، — دەيدى سەيىتنازار.
— مەن جاي كەتە بەرگىم كەلمەيدى. ولاردىڭ زارەسىن الاتىنداي ءىس كورسەتىپ كەتەيىك...
— وشىكتىرىپ الىپ جۇرمەيمىز بە؟ سودان سوڭ قىر ىزىمىزگە ءتۇسىپ... زيانىمىز ەلگە تيەر...
— سىپايلاردىڭ اتىن قۋىپ كەتۋ كەرەك، جاياۋ توباناياق بولىپ قالسىن. قار تۇسسە، ءىزىمىزدى جاسىرادى. جىلقىلاردى حيۋانىڭ جولىنا قاراي ايداپ سالامىز. ىزگە ءتۇسىپ ءجۇرىپ، قاشقان اۋىل ەستەرىنەن شىعادى.
— ول دا دۇرىس-اۋ...
شولعىنعا شىققان سەيىتنازار حان سىپايلارىنىڭ قامالدا جاتقانىن ايتىپ كەلدى. تىقىنىڭ قامالى... ۇزىن سانى ەكى جۇزدەي ادام، سوندا جايعاسىپتى... قىرىق جىگىت اتقا قوندى. ءتۇن كەشەگى قالپى، قاراڭعى.
ءبىر زاماندا قامال بولعان اتى، ءقازىر ون ەكىدە ءبىر نۇسقاسى قالعان جوق-تى. قازعان ور كومىلىپ، ورنىنا قالىڭ بۇتا شىققان. توپىراقتان ۇيىلگەن دۋال جەرمەن-جەكسەن بولىپ جاتىر. وتكەن جىلدار اتى دابىرايعان قامالدىڭ جۇرناعىن دا قالدىرماي، ءبىرجولا توزدىرىپ جىبەرىپتى...
ءۇش كۇن بويى ات ۇستىنەن تۇسكەن جوق، سىلەسى قاتىپ جەتكەن سىپايلار قالىڭ ۇيقى قۇشاعىندا جاتىر ەدى. تىقىنىڭ ۇلى تورەنياز الدىڭعى كۇنى ءامۋداريانى بەتكە الىپ كوشىپ شىققان. قىستاۋ يەسىز، بوس قالعان بايدىڭ قوراسىندا اتتار كوك پىشەندى كۇرت-كۇرت شايناپ، جايىنا تۇر.
سىپايلار قامسىز ەدى. قورقاق قاراقالپاقتاردان ءقاۋىپ كۇتكەن جوق. قوراعا عانا كۇزەتشى قويدى.
باسپالاپ كىرگەن سەيىتنازاردى كۇزەتشى سىپاي بايقاماي قالدى. موسقال ماڭعىت قالعىپ-شۇلعىپ تۇرعان. قايقى قىلىش قىل مويىننان شاۋىپ ءتۇستى. مارقۇم قىڭق ەتىپ دىبىس شىعارماستان كەتتى. سەيتنازار قوراعا وت قويدى.
جالىن ءتىلى جالاق-جالاق ەتەدى. ۇرىككەن اتتار شىلبىرلارىن بىرت-بىرت ءۇزىپ، اسپانعا شاپشيدى. شىڭعىرعان، كىسىنەگەن داۋىستان قۇلاق تۇنادى. شىرت ۇيقىداعى سىپايلار دۇرلىگىپ جاتىر... قورا بوس قالعان...
قىرىق جىگىت ۇركىپ شىققان اتتاردى بەزدىرە قۋىپ ءتۇن قۇشاعىنا ءسىڭىپ جوق بولدى... اق تۇتەك ىزدەرىن جاسىرىپ جاتىر. قارا جاياۋ قالعان سىپايلار تىقىنىڭ قامالىندا ەكى كۇن قامالىپ وتىردى. كۇن الاي-دۇلەي بوراپ تۇر. دالاعا اتتاپ باسسا — اداسادى...
بۇل باقىتسىزدىقتىڭ سەبەبىن ودان سوندا ەشكىم بىلگەن جوق. توڭعان كۇزەتشى وت تۇتاتقان شىعار... ءورت سودان قاشۋى مۇمكىن... سىرت حالىق سوعان جورىدى.
ەكى ءجۇز اتتان ون شاقتىسى تابىلدى. ولار ءار جەردە، جالعىز-جالعىز ءجۇر ەدى...
سەگىزدىڭ اۋلى توقساننىڭ باسىندا قاراقۇمعا قاراي كوشىپ شىقتى. حيۋانىڭ اسكەرى قۇمىرسقاداي قاپتاپ كەلە جاتقانىن قازاقتار دا ەستىپ وتىر. اتقا قونعان قاراقالپاق جوق. جاڭاداريانىڭ ورىندەگى ەل تۇگەل قوزعالىپ، ءامۋدارياعا قاراي كوشە باستاعانىن كورگەن سوڭ قىزىلدى جايلاپ وتىرعان ازعانتاي قازاق اۋىلدارى دا قوبالجىدى...
سەگىز جاننازاردان حابار كۇتىپ وتىر ەدى. مامان بيگە قاراعان ءبىراز ەلدىڭ تەڭىز قولتىعىنا قاراي جىلجىپ بارا جاتقانىن ەسىتتى. قوجامۇرات قىستاۋىنداعى قاراقالپاقتار دا سول جاققا بەت العان. سودان كەيىن ءبىرجولا كۇدەر ءۇزدى...
باس توقساننىڭ ءولىاراسىنداعى سوققان بوران دا باسىلدى.
قاراقالپاقتار كوشىپ بولىپ، حيۋانىڭ اسكەرى كەيىن قايتقانىن ەسىتكەن سوڭ، قازاق اراسى دا تىنىشتالدى.
جانقوجا باتىردىڭ اۋىلىندا ۇلكەن شوعىر بولىپ توپتاسقان قۇرماناي-قۇتتىقتىڭ جىگىتتەرى دە تارادى.
بيىل كۇزدەن بەرى اتالىقتى اۋىلداردىڭ بارىندە دە سولاي ەدى. جاراتىلعان اتتار، نايزاسىن ساپتاعان جىگىتتەر... سىرداريانىڭ ارعى بەتىندە ءار جەردەن قاراۋىل بەكەتتەرى ورنالاسقان... قاتەر بۇلتى ايىققان سوڭ، قازاقتى ءبىر مينۋت ۇستاپ تۇرا المايسىڭ... الدى-الدىنا تاراپ جاتىر...
جىلقى باتىر لايكولدەگى قىستاۋىنا كوشىپ كەلىپتى.
بۇل اۋىلدا جاڭا عانا ولىك شىققانداي، قاتىن-بالانىڭ قاباعى قاتۋ ەدى.
باياعى كاپىرارىقتىڭ توعانى بۇزىلىپ، قاراقالپاقتار بوسقىنعا ۇشىرايتىن جىلى سىر بويىندا قالاتىن جالعىز ءۇي - ءماتنياز كوشىپ جاتىر...
بيىل قىس ۇرىككەن قازاق اۋىلدارى قاراقۇمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىن كەزىپ، ۇزاپ شىعىپ كەتتى... ءبىرسىپىرا ەل قاراكەڭگىر وزەنىنىڭ بويىنا، تاعى بىرەۋلەرى سارىسۋعا قاراي ويىسىپتى.
بۇرىن قازاق باسپاشىلاردان قورقاتىن ەدى. ەندى جاڭاداريا بويىنا قاراي حان اسكەرى قاپتاي باستاعانىن كورگەن كەزدە، بارىنەن دە زارە كەتتى...
سىر بويىنداعى قىستاۋىنا جامانقۇل عانا ورالىپتى.
ەسىتكەن جۇرت جاعاسىن ۇستاپ وتىر.
— باسقا قازاق قۇم ساعالاپ بەزىپ جۇرسىڭدەر، مالدى دا قىراسىڭدار. كورەرسىڭ ءالى، جامانقۇل تاعى دا ءبىر تۇياق بەرمەي امان شىعادى. ءبارىڭ دە كەۋدەلەرىڭە نان ءپىسىپ، جىلقى قۋۋعا شەبەر ەدىڭدەر. ءسىرا، ءتۇبى ناعىز جۇرەك جۇتقان باتىرىڭ وسى جامانقۇل بولاتىن شىعار...
جىلقى باتىردىڭ قالجىڭداپ ايتقان سول ءسوزى جۇرتقا جايىلىپ كەتتى. باس توقساندا باتىردىڭ ءوزى لايكولدەگى قىستاۋىنا قاراي جىلجىپ ەدى.
سوڭعى ەكى جىلدا باسپاشىلار دا ءجيى-جيى اينالىپ سوعىپ، ويران بولعان تالاي اۋىلدىڭ جۇرتىندا كەرەگەلەردىڭ ساعاناعى قالعان. حاننىڭ سىپايى قايسى، باسپاشى قايسى، — جۇرت ايىرا الماي داعدارىپ وتىر.
سوناۋ ءبىر كەڭشىلىك جىلدارى، جاتپاي-تۇرماي كاسىپ قىلىپ، جالعىز ءۇيلى قاراقالپاق تۇرمىسىن تۇزەپ العان. بويىنا شىر اينالىپ، بوساعاسىنا بەس-التى بۇزاۋ بايلايدى. اتا كاسىبى — قوي مەن سيىردان باسقا مالدى ۇستامايتىن ەدى. ويتكەنى جاز جىلقى باتىر جايلاۋعا قاراي كوشكەندە، ءماتنياز لايكولدىڭ جاعاسىندا قالا بەرەدى...
تالاي قازاق بايىنىڭ قورا-جايى قولىنان ءوتتى...
جاز داريانىڭ بويىندا مولتەك سالادى. ۋىستى قۇلاق تارىسىن الادى. بايدىڭ مالىنا ءشوپ دايىندايدى. اراسىندا تام سالاتىن كاسىبىن دە ۇمىتپايدى.
ءسويتىپ جۇرگەندە، كۇلايىمى بوي جەتتى. جىلقىنىڭ بالاسى قوشقاربايعا ۇزاتىلدى.
كۇلايىم تىم جاس ەدى. باتىر ءۇيىنىڭ بەينەتى اۋىر. وعان قوڭسى وتىرعان اعايىندارى كومەكتەسەدى. قازاق جالشى ۇستاعاندى بويىنا ءمىن كورەدى. قوڭسى قوناتىندار دا امالى قۇرىعاندار، كولىكتىڭ مايى، ىشەتىن ايران-شالابى ءۇشىن باي اعايىنعا قولقابىس تيگىزەدى. كوپ مالدىڭ بەينەتى باي ءۇيدىڭ ەرجەتكەن ۇلدارى مەن جاس كەلىننىڭ موينىنا تۇسەدى.
كۇلايىمدى اياعان گۇلبازار سول جىلى كوكتەمدە باي ۇيىنە ىلەسىپ، جاز جايلاۋعا شىققان.
ونان بەرى دە ءتورت جىل ءوتىپتى. ءماتنياز جەرگە تارى سەپكەن جوق. ازعانتاي قارا-قۇرانىڭ اۋزى شوپتەن قاعىلدى.
سيىردى قىس لايكولدىڭ قوپاسىنا ايداپ سالدى... انەتەي مەن ساعىندىق ۇزاق اسىپ ۇرگەنىشكە قاراي كوشكەننەن بەرى، ءماتنيازعا ات ءىزىن سالعان اعايىن جوق. جاس كەلدى. باسى اۋىرىپ، بالتىرى سىزدايتىن بولىپ ءجۇر. سونداي كەزدەرى كوپ قياتتى ءجيى ەسكە الاتىن ەدى... سۇيەك شاتىسىپ، تامىر-سۇگىرەي بولىپ ارالاسقانمەن، قازاقتىڭ ىشىندە جالعىزسىرايدى. جاس ەلۋدەن اسقان سوڭ، ادامنىڭ كوڭىلشەك تارتاتىن ادەتى... باياعى ءبىر اياق كوجە تاپپاي وتىراتىن كەزدەرى وعان ۇجماق بولىپ ەلەستەيتىنى بار...
كۇلايىم ۇزاتىلعان جىلى عوي... انەتەي بي ساعىندىقتى جىبەرىپتى. جاسى جۇزگە تاقاپ، بي توسەك تارتىپ جاتىپ قالعان ەكەن. اتا قونىسىن سوندا ۇمىتپايدى. «قايران، اقيرەك-اي! ونىڭ تارىسىنىڭ سوگى قانداي ەدى. قايناپ جاتقان سۋعا ءبىر توستاعانىن تاستاپ جىبەرگەندە، بەتىنە كوپىرشىپ مايى شىعا كەلەتىن ەدى-اۋ. ولەر شاعىم كەلدى دەي بەرىپتى. - بار ارمانىم، اقيرەكتىڭ سوگىنە ءبىر تويىپ ولسەم دەيمىن...»
ساعىندىقتىڭ قاسىنا ءماتنياز ەردى. اقيرەكتىڭ استىندا ون شاقتى ءۇي التىنبايلار وتىر ەدى. سولاردان كەۋسەن سۇراپ، ساعىندىققا ءبىر تۇيە تارى الىپ بەردى...
انەتەيدىڭ ءسوزى ءماتنيازدىڭ جۇيكەسىن بوساتتى. ويلانعانى دا سودان سوڭ. اعايىندارىن ءوزى دە ساعىنىپ ءجۇر ەدى. «ەسىڭ باردا — ەلىڭ تاپ» دەگەن قازاقتىڭ ماقالىن ەسكە الادى. ءماتنيازدىڭ ەلى حورەزم جۇرتىندا...
سوگىلە كوشكەن اۋىلداستارىنان جىرىلىپ قالا بەرگەندە، سوناۋ جىلى جالعىز ءۇي قالىپ بارا جاتقان انەتەيدى قيماپ ەدى. ونان جىلقى باتىردىڭ تامىن سالىپ بەرۋگە جالداندى. ءبىر-جار قارا-قۇرا بىتكەن سوڭ، ونى دا قيىپ كەتە المادى... تاعى دا باتىردىڭ بالاسى قوشقاربايعا كۇلايىمدى اتاستىرعان سوڭ... باستا ءبىر كوڭىلدەنىپ وتىرىپ، اۋزىنان شىعىپ كەتىپ، كەيىن جالتارا الماي، دىڭكەسى قۇرىپ قالعان... سيىر مۇيىزىنەن، ادام تىلىنەن بايلاناتىنى راس ەكەن...
بىرتە-بىرتە قاراقالپاقتىعى ۇمىتىلىپ، ءماتنياز قازاق اراسىنا ءسىڭىسىپ كەتتى. سيىر تۇياعى وننان اسىپ جىعىلعان... مال كوزدىڭ قۇرتى، دۇنيە قىزىل تۇلكى... سول تۇلكى كوز الدىندا قۇيرىعىن بۇلعاڭداتىپ، ارباپ جىبەرمەسىن...
سيىردىڭ سانىن جيىرماعا جەتكىزىپ، بىر-ەكى ءجۇز قوي ايداسا... ويحوي، داۋرەن! ءماتنيازدى ارمان اداستىردى عوي... ءتورت قانات ءۇيىنىڭ كەرەگەسىن ءتورت تۇيەگە تەڭدەپ، كوشىپ بارا جاتاتىن ءبىر كەزى كوز الدىندا ەلەستەپ تۇرىپ العان... كوپ قيات قىزىعا قاراپ تۇرار ەدى-اۋ...
ارينە، ەرتە مە، كەش پە. قاراقالپاق اعايىندارىنا ءبىر كوشەتىنى انىق... باستا دا جىلقى باتىردىڭ قىستاۋى باسۋسىز قالادى ەكەن دەگەن جوق. قولىنىڭ مىسەكەرى بار، كاسىپ ىستەيدى... قازاقتار قولىنان ءىس كەلەتىن ادامعا دىلگەر بولىپ وتىر... باتىردىڭ قاسىندا قارا-قۇرا جيناپ العىسى كەلگەن يگى نيەتپەن قالعان...
قارا-قۇرانىڭ باسى قۇرالعان سايىن ارانى اشىلدى. تاعى دا كۇلايىمدى قيمايدى...
ونان كۇلايىم بالالى-شاعالى بولدى...
ءقازىر ونىڭ دا بويى ءوسىپ، بۇعاناسى قاتتى. يناباتتى كەلىندى اتا-ەنە دە ۇناتادى. ءماتنياز كۇلايىمنىڭ ەندى قور بولمايتىنىن ءبىلىپ وتىر.
ساعىندىققا ىلەسىپ كەتە بەرگەندە عوي. انەتەي دە ايتا-ايتا قالعان ەكەن. مارقۇم ەندىگى ءتىرى دەيمىسىڭ... وعان دا توپىراق سالاتىن ەدى... ءماتنياز ءقازىر وكىنىپ ءجۇر.
اعايىن دۇشپان.... قازاقتىڭ ىشىندە جالعىز ءۇي قالىپ ەدى. قازاققا قىز بەردى... «سونداعى تاپقانى قايسى... شەكپەن شالبارى بۇتىنا قاتىپ ءجۇر...» جۇرتتىڭ سونداي ناساعىنان قىسىلعان ءماتنياز بايىپ كوشكىسى كەلدى...
بىلتىر، الدىڭعى جىلى... جىلقى باتىر لايكولدەگى قىس قىستاۋىن ءبىرجولا ۇمىتقانداي. اۋەلى قىس جايلى بولىپ، قۇم اراسىندا قىستاپ قالدى. ودان باسپاشىنىڭ حابارى شىقتى... اۋىل بۇرىنعىدان ارى ىعىستى...
ءماتنياز تايلاقتىڭ جابۋىنا جابىسقان قۇمالاقتاي، باي اۋىلدىڭ كوشىنە ىلەسىپ، جىلجىپ قونىپ جۇرە بەردى. ءوزى دە ىعىسا-ىعىسا جىراق شىعىپ كەتىپتى. بيىل بايقادى...
وتكەن قىس سيىر مەن قويدان قول جۋدى...
سيىر دەگەن جىلقى ەمەس، قار تەۋىپ جايىلۋ بۇل پاقىرلاردىڭ سالتىندا جوق. ونىڭ قىس جەيتىن شەبىن جاز دايىنداپ، اۋزىنا توسىپ وتىرۋ كەرەك. قاي قۇدىقتىڭ باسىندا قىستاپ قالاتىنى بەيمالىم... قازاق ءبىر بوسىپ جۇرگەن حالىق... ءماتنيازدىڭ سيىرىنا ءشوپ قايدان تابىلادى...
بايىتپاسىڭدى ءبىلىپپىن، تىلەنتە كورمە، قۇدايىم...
ءماتنيازدىڭ ەسىنە بىلتىردان بەرى وسى ماتەل ءجيى تۇسەدى. وسى قاڭعىرعانى دا جەتەر! بيىل اعايىن ورتاسىنا كوشۋگە ءبىرجولا بەل بايلاعان.
— قاتىن، قاراقۇمنىڭ دا قىزىعىن كوردىك. ءبىر قاراقالپاق بىزدەي-اق كەزگەن شىعار. ونىمەن بايىعانىمىز بەلگىلى. ازعانتاي قارا-قۇرانى جۇتقا بەردىك. قازاقتار «ەسىڭ باردا — ەلىڭ تاپ» دەيدى ەكەن. ءبىز دە ەلىمىزدى تابايىق...
گۇلبازار نالىدى. ەڭ بولماسا، بۇت ارتاتىن كولىك جوق. بىلتىر باتىر گۇلبازاردىڭ كەنجەسى ىرىستىعا ءبىر تايلاقتى ەنشى قىلىپ ەدى... ءتورت كەرەگەنى قالاي جەتكىزەمىز... ءارى بالا-شاعانىڭ دا باسى بارشىلىق...
قۇدادان تۇيە سۇراپ الارمىز...
قۇداسى ءماتنيازدىڭ ءسوزىن ەستىپ قىنجىلدى.
— مالىندى ايداي الماي جۇرگەندەي، كوشەمىن دەپ ايتاسىڭ. بيىل جۇتاپ وتىرمىز. ازدىرىپ-توزدىرىپ جىبەردى دەگەن ماعان دا جاقسى ەمەس...
ونى ءماتنياز دا ويلاعان. بيىل ۇشتىعىنا جەتتى. بايمىن دەم ءجۇرىپ، قارا شاشى اپپاق بولدى. الدىنا قاراي جاسى الپىسقا شىعادى ەكەن. وسىلاي ءجۇرىپ سۇيەگى قۇمنىڭ ىشىندە قالار... ەرتەرەك اعايىنعا قوسىلعىسى كەلەدى...
جىلقى باتىردىڭ كوڭىلىندە الالىق جوق. جاڭاعىسى شىنى ەدى. بىلتىرعى تايلاق قۇنانشا شىعىپ تۇر. ونىڭ ورنىنا ءبىر تۇيە بەردى. باتىر سۇمبىلەنىڭ تۋۋىن كۇتكەن. ءماتنيازدىڭ قاسىنا كۇيەۋ بالاسى قوشقاربايدى قوسادى. باستاعى كەلىسىم: جاڭا داريانىڭ بويىنا كوشىرىپ سالىپ قايتاتىن ەدى...
سول ەكى ارادا قازاق اراسى ءبۇلىندى.
جاڭاداريا بويىنداعى قاراقالپاقتار حيۋا حانىنا باعىنعالى جاتىر ەكەن... حاننىڭ اسكەرى ىرگەگە كەلەدى. قاراقالپاقتان كەيىن اۋىزدى قازاقتارعا سالماق كورىنەدى... سونداي الىپ-قاشتى ءسوز كوبەيدى.
كوكدومباقتاعى نۇرىباي ءبيدىڭ قارا شاڭىراعىندا التى ءالىمنىڭ بيلەرى ءماسليحات قۇرعان. ورداداعى شەرعازى حانعا ادام سالۋ جايى اۋىزعا الىنىپتى... قازاق جىگىتتەرى نايزالارىن قاراعايعا ساپتاپ، ات جاراتتى. حيۋاعا قاراي ءبىر ءۇي جىبەرىلمەيدى بەسباسبايدى جولدان قايتارىپ، جانقوجا باتىر قاسىنا قوڭسى قوندىرىپ وتىر...
— ونىڭ نە جازىعى بولعانى؟
قونىسى تارىلعان جۇرت الدى-الدىنا قوزعالا باستاسا، تىم تىراقاي ءبارى كوتەرىلەدى. بيلەر سودان قورقىپ وتىر. جىلقى باتىر ەسىتكەن-بىلگەنىن ايتىپ كەلدى. — سەن دە كىدىرە تۇر. قازاقتار قانىنا قارايىپ ءجۇر، جازىم قىلار...
ءماتنياز ءتۇسىندى. سىردىڭ بويىنان الدىمەن مامىت پەن كۇجبان كوشىپ ەدى، سودان-اق ەل ىرگەسى بۇزىلدى. قازاق بيلەرىنىڭ بۇل ارەكەتى كوكەيگە قونادى...
«كىدىرە تۇر، كىدىرە تۇرمەن» باس توقسان جەتتى.
جاڭاداريا بويىنداعى قاراقالپاقتىڭ كوتەرىلە كوشىپ كەتكەن حابارى ەستىلەدى. حيۋا حانىنىڭ اسكەرىنەن جەر قايىسادى اقىرى باعىندىرىپ تىنىپتى...
قازاقتار ەلەۋرەسىپ ات ۇستىنەن تۇسپەيدى.
ءبىراق حيۋانىڭ اسكەرى بەرى بەرى قاراي اتتاپ باسقان جوق. قارا قالپاقتىڭ ىرگەسىن اۋدارعان سوڭ، وزدەرى دە ەلىنە قاراي بەت قويعان..
ەل اراسى قايتا تىنىشتالدى.
جانقوجا بەسباسبايدى بوساتىپتى. ونىڭ قۇدالارىنا قاراي كوشكەنى ەستىلدى.
ءماتنياز بىردەڭەنى ويعا السا، قاشان بىتىرگەنشە تاعاتتان ايرىلادى. باياعىدا قازاق اراسىندا جالعىز ءۇي قالاتىن جولى دا، انەتەيدىڭ نالىعانىن كورە تۇرىپ، تىڭداعان جوق-تى. ءقازىر دە سىر بويىندا بايلاساڭ تۇراتىن ەمەس.
قىستىڭ كوزى قىراۋدا كوشكەلى وتىر.
جاز شىقسا، بىلتىرعىداي دۇربەلەڭ تاعى باستالدى. قازاقتار كوشىن ۇستاپ قالۋدان تايىنباس. وسىنداي اۋىر-ساۋىردە سىزىپ تۇرعىسى كەلەدى...
— باسقامىزعا ەشتەمە ەمەس، ىرىستى مەن دامەلىجانعا قيىن بولادى عوي... شەكتىباي تۇنەرىپ وتىر.
ءماتنيازدىڭ جالعىز ۇلى شەكتىبايدىڭ جاسى ەندىگى جيىرمانىڭ ۇستىنە شىقتى. ءالى اياقتانا الماي جۇرگەن. ءماتنياز ءبىر جاعىنان ونى دا ۋايىمدايدى. بىر-ەكى قازاق اعايىنعا قۇدا تۇسە بارىپ بەتى قايتتى. ءبارى دە ءوزى سياقتى كەدەي-كەپشىك ەدى. سوندا دا قاراقالپاققا قىز بەرمەي سىرعىتادى. وسى جاعداي دا ويلاندىرعان...
ءماتنيازدىڭ سوڭعى ەكى بالاسى قىز ەدى. ىرىستىسى بەستە، دامەلى التى جاسار... قىستىڭ كوزى قىراۋ... شەكتىباي كىشكەنتاي قارىنداستارىن اياپ وتىر...
ءماتنياز تاس-تالقان بولىپ اشۋلاندى. ءساتى كەلىپ تۇرعاندا، ءبارىنىڭ دە كەجەگەسى كەيىن تارتا قالىپتى. جوق، ونداي قيقاڭعا ءماتنياز كونە الماس!
ادام قارتايسا، مىنەز اشادى.
توركىنى كوشەتىن بولعانىن ەسىتكەلى كۇلايىمنىڭ دە كوزىنەن جاس كەتپەيدى. اكەسىن دە ايىپتامايدى. قۇدادان گورى، وسى اۋىلعا قوڭىس قونىپ وتىرعان بايعۇستارعا كوبىرەك ۇقسايتىن ەدى. گۇلبازار بيە ساۋادى. شەكتىباي جىلقى باعىسادى. سولاردى كورە ءجۇرىپ، كۇلايىم نامىستان جارىلىپ كەتە جازدايدى. ءبىراق جاس كەلىننىڭ جولى جىڭىشكە...
باي ءۇيىنىڭ ايران-شالابىنا كوز ساتقانشا، ەلىنە قوسىلعان كوپ ارتىق. اشتان ءولىپ جاتقان ەشكىم جوق. اكەسى ءبىر ادامداي كۇنىن كورەدى.
ونى كۇلايىم دە بۇيداسىنان ۇستاعان جوق.
— ءبىر ءوتىنىشىم بار. ىرىستى مەن دامەلىنى ماعان تاستاپ كەتىڭدەر. جولدا اۋىرتىپ الارسىڭدار. قاسىمدا قارا بولسىن. مەنىڭ كوزىم ءتىرى بولسا، ول ەكەۋىن قاناتتىعا قاقتىرماسپىن، تۇمسىقتىعا شوقىتتىرماسپىن... كۇلايىم جىلادى. — ەرتەڭ اينالىپ سوقپايسىڭدار ما؟
ءبارى كەتسە، قايتىپ ات ءىزىن سالمايتىنداي. ءوزىن دالادا قالىپ بارا جاتقانداي كورەدى. كۇلايىمنىڭ جۇرەگى شىمشىپ اۋىرىپ تۇر. ەڭ بولماسا سىڭلىلەرىن الىپ قالعىسى كەلدى.
ءماتنياز گۇلبازارعا قارايدى. بالا اناعا جاقىن. گۇلبازار كەنجەتايلارىنا قارايدى. ەكى ءسىڭلىسى ەكى قولتىعىندا، كۇلايىم كوز جاسىن توگىپ وتىر.
دۇربەلەڭ دە باسىلار. جاز شىعىپ، جەر اياعى دا كەڭيدى. بارىپ ورنالاسىپ العان سوڭ شەكتىبايدى جىبەرمەيسىڭ بە؟ قارىنداستارىن كەلىپ الىپ قايتسىن. قۇدايى امانات، بالالاردى قالدىرىپ كەتىڭدەر...
جىلقى باتىر اقىل ايتتى. جاسى سەكسەندەگى شال، قۇداسىنا جانى اشىپ، ول دا كوزىنە جاس الدى.
بۇل كەڭەس ءماتنيازدىڭ دا كوكەيىنە قوندى.
— كەۋدەمدە جانىم تۇرسا، الداعى جازدا اينالىپ سوعارمىن. قۇداي قوسقان قۇدام ەدىڭ، مىناۋ ەكى بالا اۋەلى قۇدايعا، سودان كەيىن سىزگە امانات...
گۇلبازار ەڭىرەپ قويا بەردى.
ءماتنياز قاراقالپاق كوشىپ بارا جاتىر.
— اپا، اپا!
— كوكەتايىم
ەكى قىز جاۋتاڭداپ قالىپ بارادى. ەسى كىرىپ قالعان نارەستەلەر عوي، اتا-اناسىنىڭ الىس ساپارعا بەت العانىن ولار دا ءىشى سەزەدى. ءبىراق باقىرىپ-شاقىرىپ شۋ شىعارعان جوق. كوشتىڭ ارتىنان تومسارا قاراپ تۇر.
گۇلبازار مەن ءماتنياز، ءبىرى - تۇيەنىڭ ۇستىندە، ءبىرى - جاياۋ، ارتىنا قاراي-قاراي بارادى.
كەلەر كۇزگە قاراي سىر بويىنا سوعىپ، بالالارىن الىپ كەتەتىنىنە شاك كەلتىرگەن جوق.
كۇلايىم دە اكەسىن سارعايا كۇتەدى...
تۋعان باۋىرلارىن ءقايتىپ كورۋ جوق ەكەنىن، ەكى جىلدان كەيىن اكەسىنىڭ قايتىس بولعانىن بەيساۋبەت ءبىر جولاۋشىنىڭ اۋزىنان ەسىتەتىنىن كۇلايىم بىلگەن جوق.
ەكى ءسىڭلىسى دامەلى مەن ىرىستى بويجەتەتىنىن، ون جىلدان كەيىن ولار دا ءوزىنىڭ كەبىن كيىپ، ەكى قازاقتىڭ ۇيىندە كەلىن بولىپ وتىراتىنىن كۇلايىم بىلگەن جوق.
ءىنىسى شەكتىباي، قازاق ىشىندە قالعان باۋىرلارىن ەسكە الىپ، ىزدەپ كەلگەنشە تاعى دا جيىرما سەگىز جىل بار ەكەنى ول كەزدە بارىنە دە بەيمالىم. شەكتىباي كۇلايىمنىڭ قىرقى بەرىلىپ جاتقان ۇستىنە كەلەدى... دامەلىنى عانا تاۋىپ قايتتى... كۇيەۋ بالاسىنىڭ ەسىمى قوڭدىباي، جاقايىم ىشىندە داۋلەتتى ەكەن. جاسى شەكتىبايدىڭ وزىمەن قۇربىلاس. اعاسى قونىپ وتىرعان ۇلكەن قۋانىش كۇنى دامەلى جاس بوسانادى. ونان بۇرىن دا بەس قۇرساق كوتەرىپ، بالاسى تۇرماي ءجۇر ەدى. شەكتىباي سوعان ىرىم قىلىپ، جيەن قىزىنىڭ اتىن تيشىمبيكە قويدى. پەرزەنتتەرى تۇرماي، زارىعىپ جۇرگەن پاقىرلاردىڭ كوڭىلدەرى تىنشىسىن دەگەنى عوي...
ال ىرىستىنىڭ ۇزاتىلعان ەلىن جەتىرۋ دەپ ەسىتتى. ءشومىشتى تابىندار ور وزەنىنىڭ بەرگى جاعىندا كوشىپ-قونىپ جۇرەتىن... ور قايدا، بىرەۋ قايدا؟ ءارى كەنەسارىنىڭ ىلاڭى باستالىپ، ورىستار مەن قازاقتىڭ ەل اراسى مازاسىز بولىپ تۇرعان كەزى ەدى. شەكتىباي ىرىستىنى كورە الماي قايتتى.
بۇل وقيعانىڭ ءبارى دە كەيىنىرەك بولادى.
ادامدىكى ءۇمىت قوي.الداعى تاعدىرىن كىم بولجايدى؟ كۇلايىم دە كۇدەر ءۇزىپ تۇرعان جوق.
قۇرتاقانداي ەكى قىز دا اتا-اناسىن ءجيى ەسكە الادى. كەيدە تۇسىندە كورىپ قۋانىپ ويانادى.
ءماتنيازدىڭ ءۇيى كوشىپ كەتتى. سونىمەن بىرگە سىر بويىندا قالعان جالعىز ءۇي قاراقالپاق تا جوعالدى...
جاڭاداريا، قۋاڭداريا بويىندا دا ەل جوق. قاراقالپاق قىستاۋلارى قاڭىراپ بوس تۇرعان. اندا-ساندا قىزىلعا قاراي كوشىپ وتكەن قازاقتاردىڭ يەسىز قىستاۋلارعا كوزدەرى تۇسسە، توبە قۇيقالارى شىمىرلايدى.
بۇل جەتى جۇرت كوشىپ وتكەن جەر ەمەس پە؟ ءالى سىر بويىنا كىمدەر كەلىپ، كىم كەتپەيدى؟ ءماتنياز سول كوپشىلىكتىڭ ەڭ سوڭى بولماس.
ەكىنشى ءبولىم
قۇمار سۇلۋ
سارى شالدىڭ ءجۇزىن وتكەن جىلدار اياماي-اق ايعىزداپتى، شالبار-شالبار اجىمنەن كورىنبەيدى. ۇستىندەگى سىرماق شاپانى دا - يەگىندە ءبىر تال قىلى جوق وڭىنە ۇقسايدى، جىرىم-جىرىمى شىعىپ توزعان، تۇتە-تۇتە ماقتالارى ەندىگى توزاققا اينالىپتى.
توراڭعىلى توعاي ىشىندەگى جالعىز اياق ىزدىك بار. سارى شال ەمپەڭدەي باسقاندا، اتتىعا جەتكىزبەيتىندەي، جاياۋ جۇرىسكە كانىگى ەكەنى كورىنىپ تۇر.
كۇن ساسكەگە كوتەرىلىپ، ىسىپ كەتتى. سارى شالدىڭ ءاجىمدى ءتۇرى سوندا عانا ءجىپسىدى. جولدىڭ شەتىنە وتىرا كەتىپ، اياعىنداعى كەمىس-ماسىسىن شەشىندى. تۇلا بويىنداعى ەڭ قاسيەتتى نارسەسى دە سول سەكىلدى — جىرتىق شاپانىنا وراپ الدى. شارشاۋ تارتقان دەنە قوزعالۋعا ەرىنەتىندەي، كۇرسىندى. كوزى اينالا قىدىرادى. توراڭعى بۇتاقتارىنا قارادى. جارىقتىق بۇلار دا بۇرشىكتەپ قالىپتى-اۋ. شال كەنەت ءوزىن ءشول قىسقانىن سەزىندى. جولدان وڭعا قاراي بۇرىلسا، ءجۇز قادام جەردە ءامۋداريا اعىپ جاتىر.
جاعالاۋ قالىڭ قامىس ەدى. شوگىردەن قورىققان شال اياعىم انداپ باسادى. داريا بەتى جارقىراپ جاتىر. سۋدىڭ ساۋمال ءيىسى اڭقىپ قويا بەرگەن. كەنەت...
قورىققان شالدىڭ داۋىسى شىعىپ كەتە جازدادى.
شاشى جالبىراعان قىز. العاش ونى شايتانعا جورىعان شال كەيىن قاراي سەكىرىپ ءتۇستى. دەنەسى كيىكتەي جەڭىل. ونى بايقاعان ءسات قىزدىڭ دا ەسى شىققانداي. تۇرا قاشقىسى كەلەتىن سياقتى. ورنىنان تۇرا بەرىپ جالپ ەتىپ قۇلايدى.
جوق، شايتانعا ۇقسامايدى.
شال ارتىنا قايتا قايىرىلدى.
— الدا، پاقىر-اي!.. — شالدىڭ داۋسى شىعىپ كەتتى.
قىز تاعدىرىنا قۇل بولعان جانداي، ەرنى كەمسەڭدەيدى. ۇستىندەگى جالعىز لىپاسى — جاباعىدان قابىعان كۇپى، سونىسىن جالاڭاش تىزەسىنە تارتا تۇسەدى.
— قورىقپا، اينالايىن. مەنىڭ اتىم — ءومىرقۇل. ءومىرقۇل لاققى. اداسىپ كەتكەنسىڭ عوي، ءسىرا؟
ءومىرقۇلدىڭ ءاجىمدى جۇزىندە جىلى مەيىر بار، ونى قىز دا اڭعارىپ وتىر. كەزەرگەن ەرنىن جالاپ قويدى.
قىزدىڭ ءناسىلى قازاق ەكەن. ەسىمى — قۇمار. قازاق ىشىندە اشتىق جايلاعان. ءۇي ءىشى وسىدان ون كۇن بۇرىن ون ءۇش جاسار قۇماردى حيۋا ساۋداگەرىنە ساتادى. قۇمار اكەسىنىڭ اتىن ايتقاندا ءومىرقۇل ەلەڭدەدى.
ءبالدىر اپەندى... بىلەم، بىلەم... الدا، پاقىر-اي!!
قازاق ناقۇرىس ادامدى اپەندى ايتادى. ال «پاقىر» ءسوزى قايىرشىلارعا عانا ارنالادى. قۇماردىڭ ەسى كىرگەلى ءبۇيىرى شىققان جەرى جوق. ءبىراق پاقىر بولعىسى كەلمەيتىن ەدى. اكەسىن دە ناقۇرىس دەپ ويلاعان ەمەس. نامىستانىپ قالدى.
كەشە حيۋا ساۋداگەرلەرىنىڭ كەرۋەنى ءامۋداريا بويىنا جەتىپ تۇنەيدى. قۇمار قاراڭعىنى پايدالانىپ قاشىپ شىققان.
ءومىرقۇل ساسقالاقتادى. ءوزىنىڭ دا بالا-شاعاسى اش. بۇل جاقتاعى قياتتا مامىتتان داۋلەتتىسى جوق. سوندا كەلە جاتىر ەدى. بۇل قىزدى ۇيىنە الىپ بارعاندا، نە تاۋىپ بەرەدى؟
ايتپاقشى، مامىت.. جابىنىڭ الىپ وتىرعانى قازاقتىڭ قىزى ەدى-اۋ. قاراكوز كەلىن... مامىتتىڭ وزىنەن قايىر جوق. جابى ازامات... سول عانا پانالاتادى.
مامىتتىڭ قىستاۋى بەس-اق شاقىرىم جەردە. ءبىراق جۇرت كوزىنە ءتۇسىپ، كۇندىز بارۋعا بولمايدى. قىزىن جوعالتقان ساۋداگەر ۇرىپ ىزدەپ جۇرگەن شىعار. ءومىرقۇل قۇماردى قالىڭ
توراڭعىنىڭ ىشىنە جاسىرىپ، مامىتتىڭ قىستاۋىنا جالعىز كەتتى.
قاشقىن قىز جايى مامىتقا ايتىلعان جوق. جابى قۇماردى اۋەلى شەكتىبايدىڭ ۇيىنە جاسىردى. قازاق ىشىندە ەكى بىردەي قارىنداسى قالعانىن ءيىسى قاراقالپاق بىلەدى. كوزگە ءتۇسىپ قالعانداي بولسا، «قارىنداسىم» دەي سالار...
ءبىر ايدان كەيىن جابىنىڭ ۇيىندە عايىپتان ءبىر سۇلۋ قىز پايدا بولعان حابارى شىعادى. قاراكوزدىڭ تۋعان ءسىڭلىسى ەكەن. اۋەلى اپكەسىنە كەلىپ جاتقانىن ايتىپ ەدى...
سول بويى اپكەسىنىڭ ۇيىندە قالىپ قويدى.
قۇماردىڭ ءوڭى اكەسىنە تارتقان، اشاڭ ءجۇزدى، اپپاق قىز كوزدىڭ سۇعىن العانداي سۇلۋ بولىپ ءوستى.
جابىنىڭ بالدىزى ەندى قاراقالپاق جىگىتتەرىنىڭ اۋزىنان تۇسپەيدى. قۇمار ەسىمى جىرشىلاردىڭ قوسىعىنا قوسىلىپ ايتىلىپ ءجۇردى.
ارىنعازى
تورعىن كويلەكتىڭ سىرتىندا جەلبەگەي جىبەك شاپان، حان جەلەڭ وتىر. سەگىز قانات ءۇيدىڭ كولەڭكە بەتتەگى تۋىرلىعى ءتۇرۋلى، جازعىتۇرعى سامال لەبى ساپ-سالقىن ەدى.
ارىنعازىنىڭ قولىندا مەيىزدەي قاتقان سارى دومبىرا، پەرنەلەرىنىڭ ارا-اراسىنا سۇيەك شاپتىرىلىپ، قوس قۇلاعىن كۇمىستەن قۇيدىرعان. قاس شەبەردىڭ قاشاۋىنان شىققان بۇيىم ەكەنى كورىنىپ تۇر. حاننىڭ قاباعى تۇنجىراي ءتۇسىپ، سالالى ساۋ ساقتارى پەرنە ۇستىندە قۇلىقسىز جىلجيدى. دومبىرا كومەيىنەن بايلانىپ، ايانىشتى ىڭىرسيتىنداي...
وڭ جاقتا وتىرعان قاما بورىكتى كەلىنشەكتىڭ اق ءوندىر جۇزىندە كىربىڭ بار. بالىم سۇلتاننىڭ كوڭىل كۇيى بۇزىلىپ وتىرعانىن ءتۇسىندى. ول دومبىراعا عاشىق. باسىنا اق جاۋلىق سالىنعالى ەكى جىلعا قاراپ بارادى، تىڭداعان سايىن قۇلقىنى اشىلا تۇسەتىندەي، ءبىر تويماي-اق قويعان. بۇگىن حان يە ءبىر اياڭ شوقىراق اۋەن تاۋىپ الىپ، قايتا اينالىپ سوعا بەردى دە. كەلىنشەكتىڭ جۇيكەسىنە ءتيدى. بالىمنىڭ اڭسارى باسقا كۇيدە ەدى باتىپ ايتا الماي وتىر. شامداندىرىپ الۋى كادىك. كەيدە كوڭىلشەك، كەيدە قاھارلى حان مىنەزى وعان جۇمباق. بالىمنىڭ قاراپ وتىرىپ ءىشى پىستى. يىعىندا قىزىل ماساتى شاپان، سىبدىرىن بىلدىرمەي ۇيدەن شىقتى.
ارىنعازى بۇرىن دومبىرا ۇستاسا، باسقا دۇنيەنى ەستەن شىعاراتىن ەدى. ءقازىر كۇيشى ارىنعازىدان حان ارىنعازى ۇستەم تۇسكەندەي، ول وي قۇشاعىندا وتىر. دومبىرانىڭ شاناعى ورنىنا كوكىرەك كۇمبىرلەيدى، ءۇمىت پەن كادىك قوس ىشەك بولىپ ارباسادى.
وسىدان ءتورت جىل بۇرىن اكەسى ءابىلعازى حان دۇنيەدەن كوشتى. وسىدان ءتورت جىل بۇرىن ارىنعازى تاققا وتىردى . مۇراگەر بولىپ وتىرعان جوق، كەسكىلەسكەن كۇرەستە جەڭىپ الدى. اتاسى قايىپ حاننان قالعان التىن تاققا وتىرۋ ءۇشىن ءابىلقايىر اۋلەتىمەن الىسۋعا تۇرا كەلدى.
سوناۋ جوڭعار شاپقىنشىلىعى زامانىندا ءابىلقايىردىڭ قالاي حان كوتەرىلەتىنىن ارىنعازى اكەسىنەن ەسىتكەن. جادىك سۇلتان اۋلەتىنىڭ اڭعىرتتىعىن پايدالانىپتى-مىس... باراق سۇلتان سوندا كەتكەن ەسەسىن جيىرما جىلدان كەيىن قايتارادى. ءابىلقايىردىڭ باسىن الادى. اكەسى وسى ءبىر قاندى وقيعانى ماقتانىش كەرەتىندەي، ال ارىنعازى وكىنىپ وتىرادى. سوندا اقىلدى حاننىڭ، تۇكپىرلى ءابىلقايىردىڭ تۇبىنە ءبىر تەنتەكتىڭ قانجارى جەتىپتى...
سول ءابىلقايىردىڭ شوبەرەسى جانعازىمەن الىم-شومەننىڭ تاعىنا تالاساتىن جولى ارىنعازى تۇك شىمىرىككەن جوق.
اكەسى ءابىلعازىنىڭ حان دەگەن اتى عانا، حالىق تىزگىنىن قولدان شىعارىپ العان ەكەن. ءالىمنىڭ ءبىر تايپاسى قاراكەسەك پەن سىر شەكتىسىنىڭ كوپ اۋلى جانعازىنىڭ شاشپاۋىن كوتەردى.
اكەسىنىڭ سوڭعى جيىرما بەس جىل ءومىرىن قىر شەكتىسىنىڭ ىشىندە وتكىزگەن سەبەبىن ارىنعازى سوندا ءتۇسىندى. ونىڭ جاز جايلاۋى وتەن سازى، سۇيەنەتىن ادامى قاباق كوتىبار باتىر ەدى...
قيىن جاعدايدا قالعان ارىنعازىعا دا سول كوتىبار باتىر شىلبىر ۇشىن بەرەدى. قىر شەكتىسى التى-جەتى مىڭ شاڭىراق.
وعان ءتورتقارا مەن قاراساقال سياقتى تايپالار قوسىلدى. كەتە، شومەكەي دە ارىنعازىنى قولداپ شىققان كەزدە، جانعازىنىڭ قاسىنداعى توپ ۇركەردەي عانا بولىپ قالعان...
ولار جاڭاداريا بويىنان ىرگە كوتەرگەن سوڭ، ءبىرجولا قازاقتاردىڭ ەنشىسىنە ءتيدى... ارىنعازى سولاي دالەلدەيدى.
ءقازىردىڭ وزىندە جانعازى سۇلتاننىڭ سوڭىنداعى ءتورت مىڭ ءۇي ءالىم قىزىلقۇمدى جايلايدى. سونى ەسكە العاندا حيۋا ەلشىسىنىڭ ەزۋ تارتقانى ارىنعازىنىڭ كوز الدىندا ءالى تۇر. ءوز جاۋابى دايىن. ەلۋ مىڭ ءۇي الىم-شومەننەن جانعازىنىڭ سوڭىنا ءتورت-اق مىڭ شاڭىراق ەرەدى ەكەن. ءبۇتىن وتىرعان ەلگە ىرىتكى سالىپ، بۇيرەكتەن سيراق شىعارىپ جۇرگەن بۇلىكشى سۇلتاندى ۇستاپ بەرۋدى تالاپ ەتىپ ەدى.
كەلەر جىلى كۇزدە ءالىم ۇلى شاپقىنشىلىققا ۇشىرادى. جانعازىنىڭ سوڭىندا ەكى مىڭداي جىگىت، سىردىڭ وڭ جاق جاعالاۋىنا وتكەن قاراقۇمدى جايلايتىن كوپ اۋىل ويراندالدى. كەيىن كەيبىرەۋلەر جانعازى ساربازدارىنىڭ ىشىندە حيۋا سىپايلارىن دا كورىپ قالعانىن ايتىپ ءجۇردى.
شاپقىنشىلىق حابارىن ەستىپ اسىعىس اتقا قونعان ارىنعازى كەشىگىپ جەتتى. جانعازى مال-مۇلكىن العانىمەن قويماي، ايدەربەك، جاقايىمعا قارايتىن كوپ اۋىلداردى كوشىرىپ اكەتىپتى. ارىنعازىنىڭ قاسىندا بەس ءجۇز جىگىت، قىزىلقۇمعا شەيىن قۋىپ باردى. قولىنا تۇسكەنى ون شاقتى اۋىل، ولاردى كەيىن قاراي، بۇرىنعى قونىسىنا قايتاردى...
كەلەر جىلى حان ورداسى قىزىلعا قاراي كوشىپ شىقتى. ارىنعازىنىڭ كوڭىلى جۇيرىك، جاۋدىڭ جولىندا وتىرۋ ارقىلى، قارا قازاق اراسىندا ابىروي اسىراتىنىن ءبىلىپ وتىر. كورە كوزگە قاتەرگە باس تىككەن.
ءۇش جىلعا قاراپ بارا جاتىر، حيۋا تىنىش جاتىر.
ءبىراق قاتەر ەكىنشى جاقتان، قوقان حاندىعى تاراپىنان كۇشەيە تۇسەتىن سىڭاي تانىتتى.
ءالىم حاننىڭ ەسىمى دۇرىلدەپ تۇرعان سوناۋ ءبىر جىلدارى ارىنعازى جاس جىگىت ەدى. وندا قوقاننىڭ قارقىنى ءتىپتى قاتتى. بىرىنەن سوڭ ءبىرىن — تاشكەنت، شىمكەنت، سايرام قامالدارىن باعىندىرىپ، قازاق دالاسىنا ەنتەلەي كەلە جاتتى. الدى-ارتى ويراندالعان اۋىل، ورتاسىنا تۇسكەن شاڭىراق... ءالىم حان جىلاۋ ەلدىڭ قارعىسىنا ۇشىراعانداي، تۇركىستانعا جەتە الماي باسىن جۇتتى...
ءقازىر قوقان تاعىندا ومار وتىر.
ءالىم باستاپ بەرىپ كەتكەن جاۋگەرشىلىكتى ودان ءارى جالعاستىرۋدى ويلايتىنداي، وماردىڭ ارەكەتى دە قاتەرلى كورىنەدى. اۋەلى ورتا ازيا مۇسىلماندارىنىڭ قاسيەتتى عيباداتحاناسى سانالاتىن تۇركىستاندى باعىندىردى. ودان كەيىن اققورعان مەن جولەك... وماردىڭ سىر بويىمەن تومەن قۇلاپ كەلە جاتقانىنا ءتورت جىل... بىلتىر جاڭا قامال تۇرعىزىپ، ونىسىن اقمەشىت اتاندىرىپ وتىر.
بىلتىر الىم-شومەن جاقسىلارىنىڭ كەڭەسىندە ارىنعازى ەسكى قامال جانكەنتتى استانا ەتكەلى وتىرعانىن جاريالادى.
اقمەشىت پەن جانكەنتتىڭ اراسى ءۇش ءجۇز شاقىرىمداي عانا جەر. ارىنعازى تاعى دا قاتەرگە باستى.
جانكەنت قاراقالپاق حانى ەسمۇحاممەدتىڭ استاناسى. ودان كەيىن ءابىلقايىر... اتاسى قايىپ حان دا ءبىر كەزدە جانكەنتتە وتىرىپتى دەگەن بار... ارىنعازى قازاق حاندارىنىڭ ەسكىلىكتى استاناسىنا ادەيى ورنالاستى.
جاس ارىنعازىنىڭ بۇل قادامى قارا حالىققا دا ۇناعانداي ەكەن. الىم-شومەنمەن ىرگەلەس وتىرعان ورتا ءجۇز تايپالارى دا ەلەڭدەي باستادى. بيىل قىس بورسىق قۇمىندا وتىرعان ارىنعازى ورداسىنا — ءبىر جاعىنان ارعىن-قىپشاق، كەرەي-ۋاق، ءبىر جاعىنان جەتىرۋ مەن باي ۇلى اۋىلدارىنان كۇندە شاپقىنشى كەلىپ جاتتى.
سوڭىندا قىرىق جىگىت ادايى بار سىرىم باتىردىڭ بالاسى ءجۇسىپ كەلدى. ءقازىر ول حاننىڭ اسكەرباسى ەدى.
— حان اعا، ءجۇسىپ كەلدى!
— كەلسىن!
ارىنعازى ەندى شىنىمەن ەلەڭدەدى.
وسىدان ءتورت كۇن بۇرىن ءجۇسىپ باتىردى اقمەشىت قامالىنا اتتاندىرىپ ەدى.
ومار حاننىڭ ارىنى قاتتى. ءتۇبى حيۋادان دا گورى، وسى قوقان حاندىعى قيىنعا تۇسەتىندەي، ارىنعازى اقمەشىت قامالى تۇسكەلى تىنىش ۇيقىدان ايرىلدى.
قاراكەتكەن ماڭىندا ءبىر بولەك كەتە، شومەكەيدەن شاپقىنششى كەلىپ وتىر. قوقان جاساۋىلدارى ءجيى-جيى ات ءىزىن سالىپ، بورىكتىرىپ ءبىتىپتى.
ءجۇسىپ باتىر كەتە، شومەكەيگە ارا ءتۇسىپ، قوقاندىقتارعا بۇل تايپالاردىڭ قازاق حاندىعىنىڭ قۇزىرىندا ەكەنىن ەسكەرتۋى كەرەك ەدى.
ءجۇسىپتىڭ جاسى قىرىقتىڭ ۇستىندە، قىزىل شىرايلى كىسى. مۇرتىنىڭ ەكى جەبەسىن وسىرىڭكىرەپ، قالىڭ قارا ساقالىن دوڭگەلەتىپ قىرىقتىرىپ قويادى. ءار ءسوزى قولمەن قالانعان كەسەكتەي اقىرىن باپپەن سويلەدى.
اقمەشىت بەگى قازاق حانىنان بارعان ەلشىنى سىپايى قارسى الىپ، بۇيىمىن ءبىتىرىپ قايتارادى. بۇل جەردە تۇسىنىسپەستىك جاساۋىلدار تاراپىنان بولىپتى. قوقان حاندىعىنىڭ بىلەتىنى قولاستىنداعى قوڭىرات اۋىلدارى... الىم-شومەندە التى الاسى، بەس بەرەسىسى جوق ەكەنىن ايتادى. بۇزاقى جاساۋىلداردىڭ قىلمىسىنا قاراي جازاسىن الاتىنىنا سەندىرىپ وتىر...
ارىنعازىنىڭ قارا سۇر وڭىندە شىراي ءبىلىندى.
حان ورداسى قاناتىن قومداپ وتىر ەدى. اس ۇستىندە كوشى-قون جايى سويلەسىلدى. قوقان تاراپىنان ءقاۋىپ جوق ەكەنى ايان... حيۋا اڭدىسقان جاۋ... ارىنعازى قامسىز ەمەس. حان ورداسىنىڭ قاسىندا ءتورت جۇزدەي سارباز ەرە جۇرەدى...
— بەردىڭقۇل جاقايىم مەن ءبىر بولەك ايدەربەك اۋىلدارى سىردان وتە قويماي، كەشەۋىلدەتىپ جاتقان ءتۇرى بار. جىگىتتەرىن دە جىبەرگەن جوق،— دەدى ارىنعازى ويلانىپ. -تولىباي كوپتەن بەرى قوناققا شاقىرىپ ءجۇر ەدى. سونى سىلتاۋ قىلىپ، بەردىنقۇل اۋلىنا بارعىم كەلىپ تۇر. جۇسەكە، كوشتىڭ باسىندا ءوزىڭ بولاسىڭ عوي. مەجە بۇرىنعىشا، جاڭاداريادان ءبىر كوشتىك جەردەگى «قالىباي» قۇدىعىنا قونارسىڭدار...
سول كۇنى ءتۇس قايتا، ارىنعازىنىڭ قاسىنا ون كىسى سەرىگى بار، اتقا قوندى.
بالىمنىڭ استىندا قارا جورعا، ءتورت اياعى بىردەي شالىس، جانۋار دوڭگەلەنىپ كەلەدى. جاس حانىمنىڭ سوڭىندا ون شاقتى قىز-كەلىنشەك. ءبارى دە سارى جەلىستەن ارتىققا باسپايدى. بالىمنىڭ ىزاسىن قايناتتى.
الدىڭعى جاقتا اق شاعىل قۇم شوقىلارى. قىزىلقۇم وسى جەردەن باستالادى. بالىم — قاباقتىڭ قىزى. بۇكىل ءومىرى قۇم ىشىندە وتكەن عوي. ءوزى دە قىردىڭ اق بوكەنىنە ۇقسايتىن ەدى. كەشەدەن بەرى كورگەنى جۋساندى كەبىر جەر، ات تۇياعىنان اق شاڭداق بۇرقىرايدى. تۇنشىعىپ تىنىشى كەتىپ كەلە جاتقان كەلىنشەك، الدىنان اق شاعىل قۇم شىققاندا، شىداپ تۇرا المايدى.
قۇمعا كىرگەن جەردە، قاسقا جولدىڭ سۇردەگىنەن شىعىپ، ءبىر قۇم شوقىنىڭ باسىنا تىكە سالعان. جانۋار قارا جورعا قۇمعا تىزەسىنەن كىرىپ، تاپىرىقتاپ قالدى.
بالىم جان-جاعىنا ەلەڭدەي قارايدى.
حان ورداسىنىڭ ماڭىندا قىرىق-ەلۋ ءۇي جاقىن اعا-ىنىلەرى، ءۋازىر-قولباسشىسى، وعان تولەڭگىت اتالاتىن اتشىلارى مەن قوسشىلارى قوسىلادى. تورت-بەس ءجۇز ءۇيلى كەش ەدى، الدى قۇمعا كىرگەندە، سوڭى سارى دالانىڭ توسىندە شۇباتىلىپ جاتقان. ۇزىن ءبىر قارا شۇبار جىلان جەر باۋىرلاي يرەلەندەپ، كەلىپ قالعانداي، حان ورداسىنىڭ كوشى تىم سۇستى كورىندى.
الدىڭعى جاقتا تورت-بەس سالت اتتى، كوشباسشى شالدار بارا جاتىر. قورعاۋشى ساربازدار الدەقايدا قاراسىن باتىرىپتى. باستىعى ءجۇسىپ باتىر، ءتورت ءجۇز جىگىت، كوشتىڭ الدى قوزعالعان كەزدە اتقا قونعان.
بالىمنىڭ كەۋدەسىندە الدەبىر تەنتەك تىلەك الابۇرتىپ تۇر. بالكىم، جورعانىڭ جەلىسىنە ەلىگىپ، جاس جۇرەككە جەلىك كىردى مە؟ ءقازىر قالىڭ جاۋ ساپ ەتە تۇسسە ەكەن دەيدى. قارۋلى ساربازدار سارت-سارت شايقاسىپ قالادى. ال ات ءۇستى سويىلداسىپ جاتقاندارعا الىستان قاراپ تۇرۋ قانداي قىزىق...
كوشتىڭ الدى كەلىنشەكتىڭ تۇسىنان ەتىپ بارادى. ەڭ الدىمەن سارى ىنگەن. قورشاۋدىڭ ىشىندە اق سارى كەمپىر التىن وتىر. ءتورت ۇل، ءتورت قىزدىڭ اناسى، وسى وتاننىڭ ۇلكەنى، قارت ەنە نۇرعازى قاينىسىنىڭ قولىندا تۇراتىن ەدى. جاسى الپىستان اسسا دا قايراتى قايتپاعان كىسى، كوشتى ءوزى باستايدى. اشۋلانسا، كەلىندەرىن بيدايىقتاي قۋىرادى.
بالىم قىمسىندى، ەندى سەرىكتەرىن ىزدەيدى. قىزداردىڭ ءجۇرىسى باياعى اياڭ-شوقىراق، ەداۋىر جەردە قالىپ قويىپتى.
— اتتان، اتتان!
قامسىز تۇرعاندا قۇلاعىنا ساپ ەتكەن قورقىنىشتى داۋىستان بالىم سەلك ەتتى. ەندى ەكى كوزى كوشباسشىلار كەتكەن جاقتا، ۇركەكتەي قارايدى. ەشكىم جوق. تەك كوشتىڭ الدى توقتاپ قالعان. ەنەسى قورشاۋدان دومالانىپ ءتۇسىپ جاتىر ەدى.
— اتتان، اتتان!
بۇل جولى داۋىس ءبىر توبەنىڭ استىنان ەستىلدى.
سودان سوڭ كوشباسشى شالدار كورىندى.
شابدار اتتى سارباز جىگىت قامشىسىن الدەقايدا شوشايتىپ، اپتىعا سويلەيتىن سياقتى. بالىم ونىڭ سارباز ەكەنىن اق كيىز قالپاعىنان تانىدى. كيىز قالپاقتى ويلاپ شىعارعان ءجۇسىپ باتىر. ساربازدار بىلتىردان بەرى ءبىر وڭكەي اق قالپاق كيەتىن ەدى.
الداعى كوش وشارىلىپ، ارتىنان جەتكەن تۇيەلەر كيمەلەپ، سوقتىعىسقان كەرەگە-ۋىقتار سىقىر-سىقىر سىنىپ جاتىر.
بالىم سولاي قاراي ۇمتىلدى.
كوشباسشى تولەڭگىت شال سارى كەمپىرگە الدەنەنى تۇسىندىرگىسى كەلەدى. وزىندە ءوڭ-تۇسى جوق، القىنىپ تۇر.
— ءتايت ءارى! — سارى كەمپىر اقىردى. — تۇيەلى كوش كەيىن قاراي بوسقاندا، قايدا قاشىپ قۇتىلادى؟ قۇدايدىڭ سالعانىن كورەرمىز. كوش وسى جەرگە توقتايدى. جاۋدىڭ بەتى قايتسا، الدىمىزداعى قۇدىققا جەتىپ ەرۋ بولامىز. ايتپەسە، بالا-شاعا شولدەن قىرىلادى.
— سامساعان سارى قول دەپ وتىر عوي...
— قورىققانعا قوس كورىنەدى. بۇل دا سونىڭ كەرى! — كەمپىر ەندى ساربازعا كەيىدى. — سەن كەيىن قاراي تارت. اتتان سالىپ كوشتى ۇركىتكەندى قوي. جولدان كەزىككەن اۋىلداردىڭ ءبارىن حابارلاندىراسىڭ.حان دا ونشا قاشىقتا ەمەس، جاقايىمداردىڭ كوشىندە كەلە جاتقان شىعار...
حابارشى جىگىت شوقىتا تارتىپ ۇزاي بەردى.
بەس ءجۇز تۇيەلى كوش ءبىر جەرگە وشارىلدى. تۇيەلەر شوگەرىلىپ ءتۇسىرىلىپ جاتىر. سارى كەمپىر بار جۇمىستى ءبىر ءوزى باستاپ-توستەيدى. تۇيە بىتكەندى تىزدەتىپ تاستادى.
— كەرەگەلەردىڭ اياق باۋىن شەشىڭدەر. ءاي، شوڭمۇرىن، سۇمىرەيىپ ناعىپ تۇرسىڭ؟ -جاسى ءوزى قۇربىلاس ۇلكەن مۇرىندى قارا شالعا اقىردى. — كەرەگە قورعان جاساۋ كەرەك...
كەلە جاتقان جاۋدان گورى سارى كەمپىردىڭ قاھارى قاتتىراق كورىنەدى. ءبىر كەرەگەنى بالىم دا كوتەرىپ بارا جاتىر. ءبىر جەرگە ۇيمەلەگەن كوشتى اينالا كەرەگەلەر جايىلدى. سارى كەمپىر تالاي سۇرگىندى، شاپقىنشىلىقتى باستان كەشكەن. جايۋلى كەرەگەلەر اتتى جاۋ ءۇشىن مىقتى توسقاۋىل ەدى.
— ال، قاتىندار، قولدارىڭا ءبىر-بىر ادالباقاندى الىڭدار! باقان جەتپەگەندەرگە كەتپەنساپ تا جارايدى. جاماندىعىنا باعىپ، جاۋ ۇستىمىزگە كەلىپ قالسا، ەڭ بولماسا قارمانىپ ولەيىك!
بالىمنىڭ قولىندا قىزىل جوسامەن بويالعان ادالباقان، جۇرەگى ءدۇرس-دۇرس ۇرادى. ەنەسىنىڭ ءسوزى قايراتىن جاني تۇسكەندەي، جاۋ كەلسە، ولىسپەي بەرىسەتىن ءتۇرى جوق. ادالباقاننىڭ سابىن قۇشىرلانا قىسادى.
ابىر-سابىردىڭ ۇستىندە ۋاقىتتىڭ وتكەنى دە سەزىلمەيدى. كۇن باتۋعا تاقاپ، كوكجيەكتە قان قىزىل شاپاق شاشىراتادى. ءشول قىسقان بالالار جىلايدى. ءبىر قاتىن جۇكتىڭ استىندا قالعان مەسىن ىزدەپ باجالاقتاپ جاتىر.
— ويباي، جاۋ كەلدى!
الدىڭعى جاقتاعى قۇم شوقىنىڭ قىلتاسىنان ءبىر توپ سالت اتتى شىعا كەلدى.
بۇلار جاۋ ەمەس ەدى. وزدەرىنەن ەكى ەسە مول جاۋ قولىمەن شايقاسىپ، ساربازدارىنىڭ جارمىسىنان ايىرىلىپ قايتقان ءجۇسىپ باتىر ەدى. جان الىپ، جان بەرىسكەن وسى قىرعىندا ارىنعازىنىڭ تۋعان ءىنىسى نۇرعازى دا قازا تاپتى.
ارىنعازىنىڭ ورداسى قاي كۇنى ىرگە كوتەرەتىنىن جانعازى سۇلتان ءبىلىپ وتىر. ءۇش جەردەن توساتىن بولدى. ءارقايسىسىندا التى جۇزدەن ادام، ەكى توپ، ەكى جاق قاناتتا قوزعالىپ بارادى. كەزدەسكەن كوشتى ويرانداپ، مال-مۇلكىن تالاۋعا سالۋ تاپسىرىلعان. ادامدارىن تۇتقىنداپ، كەيىن قاراي جونەلتەدى...
جانعازىنىڭ قاسىندا سەگىز ءجۇز ادام ەدى. ونىڭ دا جارتىسىنان ارتىعى حيۋا سىپايلارى. ارىنعازىنىڭ ورداسىندا ءتورت ءجۇز سارباز بار ەكەنىن بىلەدى. كەزدەسىپ قالسا، ۇستەم تۇسەتىنىنە شەك كەلتىرگەن جوق.
ءبىراق اۋىلداعى ادەمى ويدى بازارداعى نارىق بۇزادى.
ارىنعازى ساربازدارىنىڭ سوڭىندا كوش كەلەدى. كوشپەن بىرگە كوبىسىنىڭ قاتىن-بالاسى كەلەدى. باسى نۇرعازى بولىپ، حان جىگىتتەرى اقيكوزدەنىپ العان، ارىستانشا ايقاستى. مايداندا ەڭ اۋەلى سىر بەرگەن حيۋالىقتار... ءجۇسىپ باتىردىڭ قول شوقپارىنا ۇرىنىپ الدى قۇلاي باستاعانىن كورگەندە، جالت بەردى.
جانعازىنىڭ جىگىتتەرى بولسا، كوپشىلىگى شەكتى، قاراكەسەك اۋىلدارىنان جينالعان. تاپ وسىنداي قان توگىسكە كەزدەسەرمىز دەگەن ويدا جوق، كوبىسى شورابايدىڭ ەكەكەسىنە ەلىگىپ، تەگىن ولجادان دامەتىپ كەلە جاتىر ەدى. ونىڭ قىمباتقا تۇسەتىنىن، قىپ-قىزىل قىرعىن باستالعان كەزدە بارىپ ۇقتى...
ەكى جاعىندا دا ادام شىعىنى مول. نۇرعازى سىپايلاردىڭ مىلتىعىنان ءولدى. سول مىلتىقتان سەسكەنگەن ءجۇسىپ باتىر كەيىن شەگىنگەن جانعازى قولىن قۋا تۇسۋدەن بوي تارتتى...
داۋىس قىلعان قاتىندار... وعان جارالى ساربازداردىڭ ىڭقىلى قوسىلادى. ءبىر جاعىندا ءشول قىسىپ قاتالاعان بالالار شۋلايدى. قاراڭعى ءتۇن قاسىرەت كۇيىن شەرتىپ، دالا كۇڭىرەدى.
الدا بەس-التى شاقىرىم جەردە قۇدىق بار. سوعان جەتۋ كەرەك ەدى. ءتىرى قايتقان جىگىتتەر تۇيەلەردى قومداپ، اۋىل كوش قامىنا كىرىستى. ءجۇسىپ بارىنە ءامىر بەرىپ، ءوزى باسقارىپ ءجۇر.
بالىم قورشاۋلى تۇيە ۇستىندە داۋىس قىلىپ بارادى. قاينىلارىنىڭ ىشىندە ازىلكەش اق كوڭىل نۇرعازىنىڭ ورنى بولەك ەدى. كەلىنشەك شىنىمەن ەگىلدى. سوعىس دەگەن وسى ەكەن. بالىم بۇرىن اس پەن تويدا ات ءۇستى سايىستى قىزىقتايدى. بارىمتاشى جىگىتتەردىڭ قالاي سويىلداساتىنىن ەستيدى... سوعىستى سوعان ۇقساس بىردەڭەگە جوريتىن. ءقازىر جانى تۇرشىگىپ كەلەدى.
* * *
نۇرعازىنىڭ جانازاسىنا ات جەتەر جەردەگى ءالىمنىڭ جاقسىلارى تۇگەل جينالدى.
ءتورتقارادان شۇڭگىل بي، قاباق كوتىبار باتىر كەلدى. سىر ىىىەكتىسىنەن قارت باتىر بيداي، بەكارىستان، بايشوقى... كەلىپ جاتقان كوپشىلىكتە ەسەپ جوق. قازا كورگەن ادام تەك توبە كورسەتپەگەن جاقسىلاردى ىزدەيدى.
ات اياعى جەتپەيتىن الىستار بار. جامانات حابار ولاردىڭ قۇلاعىنا كەشىگىڭكىرەپ تيەدى. وعان كەشىرىم دە مول... جەتىرۋ مەن بايۇلىنان، ارعىن-قىپشاق، كەرەي-ۋاقتان ەشكىم كەلمەي جاتىر. ويتكەنى حابار تيمەي جاتىر. ارىنعازى جاقىن جەردە وتىرىپ، توبەسىن كورسەتپەگەن جاقسىلاردى سانايدى. قاراكەسەك اقتان باتىر، وتەگەننىڭ بەكباۋىلى، ءبايدىلدا مەن رامانققل... ولاردىڭ ءبارى جانعازى سۇلتاننىڭ سوڭىندا ءجۇر...
بۇل قازانىڭ ۇستىندە نۇرىمبەتتىڭ بالالارىن دا كورە العان جوق. ارىنعازى جانقوجا باتىردىڭ اتاعىن عانا ەستيدى. نۇرىمبەتتىڭ بالاسى وسىدان ءتورت جىل بۇرىن بولىپ وتكەن حان سايلاۋىندا دا كورىنبەي قويعان.
شەكتى ىشىندە تاعى ءبىر ءارۋاق قونعان شاڭىراق جانىكە مەن سارى ەدى. حان سايلاناتىن ۇلكەن جيىندا ولاردان دا ەشكىمدى كورە الماعانى ەسىنە ءتۇستى.
ارىنعازىعا سىرت بەرگەن باسقا شەكتى جانعازى سۇلتاننىڭ شاشباۋىن كوتەرىپ ءجۇر. جانقوجا مەن راحمەتالى ولارعا دا قوسىلعان جوق. قۇرىق الىپ قاشقانداي توسىن مىنەز تانىتقان...
ارىنعازى تاققا وتىراتىن جىلدارى جانىكە — سارى اۋلەتى قالبانىڭ قاراتاۋىن جايلايدى ەكەن. كەلەر جىلى سارىسۋعا قاراي جىلجىپ كەتىپتى. بيىل تۇركىستاننان ءارى قاراي، ۇلكەن قاراتاۋدى بەتتەپ بارا جاتقانىن ەستىپ وتىر.
ءۇش جىلدان بەرى جانقوجانىڭ جاز جايلاۋ، قىس قىستاۋى بوقان تاۋى. ارعى جاعىندا — حيۋا حاندىعى، جانعازى سۇلتان، ولاردىڭ جانقوجانى قالاي تىنىش قويىپ وتىرعانىنا ارىنعازى تاڭ قالادى.
سىرت حالىق جانىكە—سارى اۋلەتىن بارىمتاشى سوتقار اتايدى. سودان كەلە ءالىم ىشىندە ءبىر اداممەن شەكسىپ قالعانىن كورگەن ەشكىم جوق. ارعىن—قىپشاقپەن بارىمتالاسىپ، ارى كەتىپ تۇرىكپەننەن جىلقى الىپ جۇرەدى ەكەن...
جانقوجانىڭ ءبىتىمى ودان بولەك. بارىمتاعا شىعىپ، جىلقى العان دا جەرى جوق. سىرت كوزگە انشەيىن شارۋا باققان كوپ قازاقتىڭ بىرىنە ۇقسايتىن ەدى.
ال تولىباي باتىر ونى سىرتتاي قىجىرتىپ وتىرادى.
ارىنعازى قازاق بيلەرىن تىزگىندەپ ۇستايدى. ولار اۋىل-اۋىلدىڭ اراسىنداعى ۇساق-تۇيەك داۋدى عانا بىتىرەدى. جەر داۋى، جەسىر داۋى، بارىمتا سياقتى اقىرى ناسىرعا شاباتىن داۋ-شارالار ءقازىر حاننىڭ الدىنان تارقايتىن ەدى. جىلدا كۇزگە تامان ارىنعازى ورداسىندا بيلەر ۇلكەن كەڭەسكە جينالادى. ەلدىڭ حال-احۋالى، تىرشىلىك-قارەكەتى، زەكەت جايى ءسوز بولادى. ەڭ سوڭىندا الگىدەي اسقىنعان داۋلار تالقىعا تۇسەدى.
قىر شەكتىسىندە كوتىبار باتىر، سىر شەكتىسىندە بەكارىستان بي مەن تولىباي باتىر... حان ەل بيلىگىن وسى سياقتى مىقتىلارعا تاپسىرىپ، ءوزى تەك سولاردىڭ قاباعىن باعاتىن ەدى.
حان ورداسىندا ءجيى توبە كورسەتىپ، بار قىزمەتىنە ءازىر جۇرەتىن — تولىباي. بىلتىردان بەرى اششى ىشەكتەي اينالدىرىپ، جانىنان شىقپايتىن بولىپ العان. ارىنعازى وسىنىڭ جانقوجانى سونشالىقتى نەگە جاقتىرمايتىنىنا تۇسىنىڭكىرەمەيدى.
كەشە بۇل جاقتا قىرعان بولىپ جاتقان كەزدە حان تولىبايدىڭ ۇيىندە قوناق ەدى. ءۇي يەسى جانقوجانى ءجيى اۋىزعا الىپ، الدە نەنى جاقاۋراتقان. كەيدە تولىباي سول مىنەزىن حان ورداسىندا دا سەزدىرسە، ءجۇسىپ باتىر جاقتىرماي قالاتىن. بۇل جولى حاندى ادەيى وڭاشالاپ، سىر ايتقىسى كەلگەندەي ىڭعاي تانىتتى. ءبىراق قوناقاسى ۇستىندە شاپقىنشى كەلىپ، ارىنعازى اسىعىس اتقا قوندى.
جانقوجا بوقان تاۋىندا. قاسىنا ەكى جۇزدەي ءۇي جينالىپتى. وندا كەپ حالىق ەمەس. سودان كەلە وعان حيۋا حانى دا تيمەيدى. جانعازى دا بەيبىت ساياسات ۇستاپ وتىر...
بۇل تەگىن ەمەس. باتىر سۇلتان شەكتىنى ءبولىپ اكەتپەگەندە، باراق تا ءابىلقايىرعا قول جۇمساي الماس ەدى. ارىنعازى سودان سەسكەنەدى. جانقوجا حان ورداسىنان بۇلاي شەتتەۋىن قويماسا، كۇندەردىڭ كۇنىندە جانعازىنىڭ قولتىعىنان تابىلۋى كادىك.
ەدىگە توقتامىسپەن وكپەلەسىپ بارا جاتقاندا، سىپىرا جىراۋ حانعا اقىل قوسادى ەكەن دەيدى:
شاقىرىپ ونى قاسىڭا ال،
قاسىڭا ال دا، باسىن ال.
ەگەر باسىن الماساڭ،
باسىڭا باسىن قوسىپ ال...
ارىنعازى دا شەكتىنىڭ ەكى تەنتەگىنە الگى سىپىرا جىراۋ ايتقان امالدى قولدانۋى كەرەك ەدى.
ءقازىر قارسى كەلگەن قازاقتىڭ باسىن الدىرۋ ارىنعازى ءۇشىن جۇمىس ەمەس. حان تاعىندا وتىرعان ءتورت جىلىنىڭ ىشىندە ون شاقتى تەنتەككە ءولىم جازاسىن كەسىپ، الدە نەشە باي اۋىلعا اۋىر ايىپ سالدىرعان ەكەن... حاننىڭ ءتۇسى بۇزىلسا، اركىمنىڭ دە شەكە تامىرى سىرقىرايتىنداي بولعان.
نۇرعازىنىڭ جانازاسى بەرىلىپ، ونىڭ اياعى حان جيىنىنا اينالدى. ءبىر جىلعى زەكەتىن سىرعىتىپ، كەلەر جىلعا شەيىن سوزىپ جۇرگەن بايلار بار. بىرەۋى جەسىر داۋلايدى... حان قىلمىستىلارعا اۋىر-اۋىر ايىپ سالدىردى. جانعازى باستاپ كەلگەن كەشەگى حيۋا جورىعىندا ونداعان اۋىل ويران بولىپ، مال-مۇلىكتەن قول جۋعان. ولگەن ادامنىڭ سانى ءۇش جۇزگە جەتتى. ەكى جۇزدەي ءۇي، ۇزىن سانى ءبىر مىڭداي جاندى كوشىرىپ اكەتىپتى. كۇشتەپ كوشىرگەن...
حان بەس ءجۇز جىگىتتى اتقا قوندىردى.
— جانعازىنىڭ اۋىلى قازاقداريا بويىنا قاراي ىعىسىپ بارادى ەكەن دەگەن. جەتسەڭدەر ويرانداپ قايتىڭدار. ەڭ بولماسا جىلقىسىن قۋىپ الۋ كەرەك. مۇنداعىلاردىڭ شىعىنى سونىڭ ەسەسىنەن وتەلەدى. بۇل جورىقتى ءجۇسىپ باتىرعا تاپسىردى. — قارا حالىققا قيانات جاسالماسىن. ەگەر بەرى قاراي كوشكىسى كەلەتىندەر تابىلسا، الا قايتىڭدار...
حان ونى كوز قىلۋ ءۇشىن ايتىپ وتىرعان جوق، شىن نيەتى. ءقازىر جانعازىنى قارعاماي وتىرعان ءالىم جوق. ءجونسىز جاسالعان قياناتتى، كىسى ءولىمىن حالىق كەشىرمەيدى. جانعازى بەل كۇشكە سالامىن دەپ تاعى قاتە جاسادى. قورقىتامىن دەپ ءجۇرىپ، قارا بۇقارانى ۇركىتىپ العانىن بىلمەي وتىر. سوڭىنداعى ءتورت مىڭ ءۇيدىڭ بيىل قاسىنان قانشاسى كەتەتىنىن ءوزى ءبىلسىن... ارىنعازى وسى ءبىر شىندىقتى الدە قالاي ءتۇسىندى.
حاننىڭ بۇيرىعىن قۇلاعىمەن ەستىپ وتىرعان بيلەردىڭ بەتىنە حان جۇگىرىپ، اندەرى كىرىپ قالىپتى. ەندى بارعان جەرلەرىندە ايتا جۇرەدى. ارىنعازىنىڭ دانقى ودان ءارى دابىرايادى...
— بيىلعى جيىن وسىمەن اياقتالعان بولسىن. سەندەرگە ايتاتىنىم: تاعى دا جاۋ كەلەر دەپ قورىققاندارىڭ كەيىن قاراي كوشىڭدەر. مەن وسى ارادا قالىپ، جاز جايلايمىن. جانعازىدان كەلگەن بالە بولسا، كورىپ العانىم!
بيلەرگە حاننىڭ بۇل قايىسپاس مىنەزى دا ۇنادى.
ءار رۋ باسى ون جىگىت، ون بەس جىگىتتەن مىندەتىنە الىپ جاتىر. كوزى جوق بيلەردى ەسەپتەمەگەندە، وردا ماڭىنداعى ساربازداردىڭ سانى ءقازىر-اق مىڭعا تاقاپ قالىپ ەدى.
— ونىڭ ازىعى كىمنەن بولادى؟
حاننىڭ الدىندا كوزگە ءتۇسىپ قالاتىن جەر كەلگەندە، تولىباي قاپى جىبەرگەن جوق.
ءار رۋدىڭ بەلگىلى-بەلگىلى بايلارى اتالدى. سويىستىقتى سولار مىندەتىنە الاتىن بولدى.
حان بيلەر تارايتىن جەردە كەلەر جىلى ماۋسىم ايىنىڭ اياعىنا تامان جيىن وتكىزىلەتىنىن ەسكەرتتى. وعان جالعىز ءالىم شومەن ەمەس، باي ۇلى مەن جەتىرۋدىڭ جاقسىلارى دا قاتىسادى. ورتا جۇزدەن ارعىن-قىپشاق پەن كەرەي-ۋاقتىڭ بىلگىلىكتى بيلەرى دە شاقىرتىلادى. ول جيىندا نە ماسەلە ءسوز بولادى. ارىنعازى ءارى قاراي قازبالاپ ايتقان جوق. تەك جيىن وتەتىن جەردى اتادى.
— قاراقۇمدا ءاقساقالتاۋىپ كولىنىڭ جاعاسىندا وتكىزەم!
ارىنعازى قىركۇيەكتىڭ باسىندا ورداسىن قاراقۇمعا قاراي كوشىردى. قاسىندا التى ءجۇز سارباز، كوشتى سىردان ءارى وتكىزىم سالعان سوڭ، اتتىڭ باسىن كەيىن بۇردى.
ءجۇسىپ باتىر كوكتەمدە قىزىلدىڭ ىشىندە جيىرما كۇن كەزىپ، جانعازىنىڭ اۋلىن ۇشىراتا الماي قايتقان. ءارى قازاقداريا جاعاسىندا حيۋا سىپايلارى توپ قۇرىپ جاتقانىن ەسىتتى.
جەتى ءجۇز جىلقى ولجاسى بار، ورداعا ورالدى...
قىزىلدا ارىنعازىنىڭ قولاستىنداعى شەكتىدەن ون شاقتى-اق اۋىل، التى اي جاز ات ۇستىنەن تۇسكەن جوق. حيۋانىڭ جولىنان كۇزەتتى ايىرمايدى. جانعازىنىڭ قايتا ورالۋىنان قاۋىپتەنىپ ەدى.
جاز تىنىش ءوتتى.
ارىنعازى ۇزىن حاباردان ەستيدى. جانعازىنىڭ اۋلى قازاقداريا ماڭىندا كوشىپ جۇرگەن كورىنەدى... ودان ويسىراتىپ كەك قايتارۋ حاننىڭ ارمانى ەدى.
قاسىندا التى ءجۇز قول، قىزىل قۇمىندا ءبىر اي جورىتتى جانعازى قازاقداريادان ءارى ءوتىپ كەتكەن. قاسىندا تورت-بەس ءجۇز ءۇي، قوڭىرات ماڭىندا كەشىپ جۇرگەنى بەلگىلى بولدى.
ارىنعازىعا قازاقداريادان ءارى وتۋگە بولمايدى. حيۋا حانى ونسىز دا سىنىققا سىلتاۋ ىزدەپ وتىر. حان قىزىلداعى قازاق اۋلىن ءبىر اي ارالادى.
ءبارى دە توبەسىنە كوتەرىپ كۇتەدى. قۇداي الجاستىرىپ جانعازىنىڭ سوڭىنا ەرگەن... سونى ايتىپ وتىرىپ، ءيتىعۇل ساقالى سەلكىلدەپ جىلاپ الدى.
بەس جۇزدەي ءۇي بەرى قاراي كوشىپ شىقتى.
قالعاندارى قوبالجيدى. قاراقۇم التى الىمگە تارلىق قىلاتىن ەدى. ونى قاراكەسەك اۋلى ايتىپ وتىر. ءبىر بولەگى قىس قىستاۋى دا جوق. جاز قاراقۇمعا باسى سىيىسپايدى. قۇدىققا تالاسىپ، اعايىندى ەكى رۋدىڭ قىرىلىسىپ قالاتىنى بار ەكەن...
— ءبىزدى قىزىلدان قوزعاماڭدار. ودان دا قىرىق كۇن شىلدەنىڭ اياعىنا تامان ەكى-ۇش جىگىتتى اتقا قوندىرىڭدار. سول كەزدە حيۋانىڭ زەكەت جيناۋشىلارى جاساۋىلدارىن ەرتىپ شىعادى. ءوزىمىز-اق ۇستاپ بەرەيىك...
بۇل سەگىز بالۋاننىڭ ءسوزى ەدى. ارىنعازى سەرىنىڭ ۇيىندە ءبىر ءتۇن جىر تىڭداپ، كوڭىل كوتەردى.
سەگىز ون بەس ءۇيلى اۋىل. قىزىلدى جايلاپ جۇرگەلى كوپ زامان ءوتىپتى. جىلى ورنىن سۋىتقىسى كەلمەيدى.
ارىنعازى سەرىنىڭ كەڭەسىن ءتۇيىپ وتىر.
ءجۇسىپ باتىردىڭ ارمانى جانقوجامەن جۇزدەسۋ ەدى. ەكەۋىنىڭ جاسى دا قۇربى، كەزدەسۋدىڭ ءساتى تۇسپەي-اق قويعان. انشەيىندە سەنىمدى سەرىگىنىڭ قولقاسىن قايتارمايتىن ارىنعازى بۇل جولى قاباق ءتۇيدى. حان باسىمەن قارادان شىققان باتىردىڭ الدىنا كىشىرەيىپ بارۋدى قورلىق بىلەدى. جانقوجا نە جيىندا توبە كورسەتپەيدى، نە قازاعا كوڭىل ايتپايدى. حان اشۋلى ەدى.
ءبىراق قاستىق جاساۋعا باتا العان جوق. نۇرالى حان قىرسىققاندا، وسى ءجۇسىپ باتىردىڭ اكەسى سىرىمنىڭ ىزىنە تۇسكەن. ونىڭ اقىرى كوزى تىرىسىندە تاقتان تايىپ، قالعان ءومىرىن ورىس قالاسىندا وتكىزىپتى... ءابىلقايىردىڭ تاعى ودان كەيىن التى جىل بوس تۇرادى.
نۇرالىدان سوڭ تاققا وتىرعان ەرالى سۇلتان ۇزاق جاساعان جوق. بۇكىل ءومىرىن سىرىم باتىرمەن الىسىپ وتكىزگەننىڭ بىرەۋى سول ەدى. حان سالتاناتىن ءۇش-اق جىل قىزىقتاپ، باحي جايعا اتتاندى. ونىڭ ورنىن باسقان ەسىم سۇلتاندى ەكى جىلدان كەيىن سىرىم ءولتىردى...
ارىنعازىنىڭ توپشىلاۋىنشا، سونشا دۇربەلەڭدى ءابىلقايىر اۋلەتى وزدەرى تىلەپ الىپ ءجۇر. سىرىم بۇلىگى ولارعا قىمباتقا ءتۇستى... باي ۇلى، جەتىرۋدى ۇركىتىپ الدى...
جانقوجادان قورقىپ جۇرگەن ارىنعازى جوق. قاسىندا التى ءجۇز سارباز، بوقان تاۋىن جايلاپ وتىرعان نۇرىمبەت اۋلىنىڭ تۇندىگىن ءتۇرىپ قويىپ شاۋىپ الار ەدى. وندا كۇنى ەرتەڭ التى الىمنەن ايرىلدى. ەڭ الدىمەن قاسىڭداعى دوسى ءجۇسىپ باتىرمەن كەتىسەدى...
ارىنعازى جورىقتان اۋىر ويمەن قايتتى. مىنا جاقتا ارعىن-قىپشاق، كەرەي-ۋاق، مىنا جاقتا باي ۇلى مەن جەتىرۋ – وعان ءبارى قولىن سوزىپ وتىر. حان ەتەك-جەڭى مول وسىنشا ەلدى قۇشاعىنا سىيعىزار امال تاپپاي داعدارادى.
ءبىر اي ءجۇرىپ قىزىلدى ارالادى. جانعازىدان ءبارى دە بەزەردەي بولىپ وتىر. حيۋادان ودان دا ءارى... بەس ءجۇز ءۇي بەرى قاراي كوشىپ شىقتى. قىزىلدا ءالى دە ءۇش مىڭداي شاڭىراق قالىپ بارادى. ونى حيۋا شاپقىنشىلىعىنان، جانعازىدان قورعايتىن شاماسى جوق، حاننىڭ ءىشى قازانداي قاينايدى.
جايىق بويىنا، ەرتىس جاعالاۋىنا ورىس بەكىنىستەرى تۇسكەلى نە زامان. ءازىر بەرى قاراي جىلجيتىن ءتۇرى بايقالمايدى...
وعان قاتەر باسقا جاقتان — حيۋا مەن قوقان حاندىعىنان ءتونىپ وتىر...
سىر بويىنا اقمەشىت قامالىن كوشىرۋ كەرەك. قولىنان كەلسە، تۇركىستان مەن سوزاققا شەيىنگى وڭىردەن قوقاننىڭ تابانىن اۋدارار ەدى. ءبىراق دارمەن جوق. جالاڭ قىلىش، قارا سويىلمەن قامال بۇزۋ قيىن...
حيۋانىڭ جولىن كەسۋ ءۇشىن قازاقداريا بويىنا شىعۋ كەرەك. ارىنعازىنىڭ ءبىر بۇيىرىندە ونداي نيەت تە بار. جاۋ بەتىنە ۇستايتىن تۇراقتى ەكى مىڭ ساربازى بولسا. حيۋا باسپاشىلارىنىڭ اياعىن قىزىلقۇمعا باستىرماس ەدى.
ءبىراق ەكى بىردەي ءقاۋىپتى جاۋ — حيۋا، قوقانمەن قاتار الىسىپ قالاي كۇن كورەدى.
ءتۇبى حيۋانى قىزىلقۇمنان كۇدەر ۇزدىرمەي، الىم-شومەندى قولدا ۇستاپ تۇرۋ قيىن ەكەنىن ءتۇسىنىپ كەلەدى.
حالىققا قونىس كەرەك...
بۋىنى قاتپاعان قازاق حاندىعىنا سۇيەنىش كەرەك...
ول «سۇيەنىش» حيۋا مەن قوقان ەمەس. وندا جاقىن جەردەن قىلىشىن جالاقتاتىپ، ەڭسەڭدى كوتەرتپەيدى.
ورىس پاتشالىعى...
ارىنعازى بيىل كوكتەمدەگى حيۋا شاپقىنشىلىعىنان كەيىن ورىس پاتشالىعىن كوبىرەك ەسكە الاتىن بولىپ ءجۇر.
باياعى ءابىلقايىر زامانى... ونىڭ ورىس پاتشاسىنا انت بەرەتىنى ەسىنە تۇسەدى.
ءابىلقايىر اۋلەتى ارعى استاناسىنىڭ ورىسقا باعىنعانىن ماقتانىش ەتىپ ايتىپ وتىرادى ەكەن. ارىنعازىنىڭ ويىندا: ول انشەيىن وتتاعان ءسوز. ءابىلقايىر ورىس ەلشىسى مامەد مىرزانىڭ الدىندا انتتىڭ ءراسىمىن جاساعاندا، سول ارقىلى حيۋا حانى جولبارىسقا ايبات كورسەتىپ ەدى. قاراقالپاق بيلەرى ورىس پاتشاسىنا ءىش تارتاتىنىن كورگەن كەزدە، شاۋىپ العان جوق پا؟ باعىنىشتى ەكەنىن مويىنداسا، ونداي قاتەرلى قيمىلعا بارۋى مۇمكىن ەمەس!
ارىنعازىنىڭ الدىندا دا جالعىز-اق جول قالىپ وتىر. حيۋا مەن قوقاندى اۋىزدىقتاپ ۇستاۋ ءۇشىن، وعان ورىس پاتشالىعىنىڭ قولتىعىنا كىرۋ كەرەك...
جول بويى وسى نيەتىن ءجۇسىپ باتىرعا ايتۋ ءۇشىن نەشە وقتالعان شىعار. ءبىراق مۇدىرە بەردى. ءجۇسىپ سىر شاشار دەپ قورىقپايدى، ءوزىنىڭ ەرتەڭگى كۇنى ويلانتادى.
ونىڭ تۇسىنىگىندە، ورىس پاتشاسى تاكاپپار، تۇلكىدەي قۋ... ەرتەڭ قاپى ۇرعىزىپ كەتۋى كادىك ەدى.
سالت اتتى ءتورت جولاۋشى قىزىلقۇمنىڭ ىشىندە cap جەلىپ كەلەدى. بۇل بەتتە اۋىل سيرەك، ادام-قارا سيرەك ۇشىراسادى.
وڭىندا دا، سولىندا دا سۇلاپ جاتقان قۇم شوقىلار. اينالا اپپاق، قاراپ تۇرىپ كوز قارىققانداي ەدى. قۇم شوقىنىڭ بىرىنەن اسىپ تۇسسەڭ، الدىڭنان ەكىنشىسى شىعادى. ۇشى-قيىرى كورىنبەي-اق قويعان. بۇگىن ءۇشىنشى كۇن ءوتتى. جولاۋشىلار وسىلىپ جاتقان قىزىلقۇمنىڭ ۇشتىعىنا شىعا الماي-اق كەلەدى.
الدە قايدا كوز ۇشىندا بيىك قىراتتىڭ سىلەمى مۇنارتىپ كورىنەدى. وزدەرى ىزدەپ كەلە جاتقان بوقان تاۋى سول ەكەنىن بەكباۋىل ايتتى. ول جانعازىدان ات قۇيرىعىن بىلتىر كۇزدە كەسىسكەن. سوڭىندا التى ءجۇز سارباز، ارىنعازى حاننىڭ قىزىلداعى اۋىلداردى ارالاپ كەلە جاتقانىن ەسىتكەن كۇنى بەكباۋىل سىر بويىنا قاراي كوشىپ شىقتى.
توبەسى تاڭەرتەڭ كوزگە شالىنعان بوقان تاۋى ءتۇس قايتقانشا جەتكىزبەي-اق قويدى.
— باتىر دا جەر تۇبىنە شىعىپ-اق كەتكەن ەكەن...
بايشوقىنىڭ ۇنىندە نارازىلىعى اپ-ايقىن بىلىنەدى. جاقايىمنىڭ ءبيى، جاسى قىرىقتى ورتالاماي جاتىپ-اق تولىسىپ بولعان. قابا ساقالى، جۇندەس بەت-اۋزى، ەردىڭ قاسىنا ءتۇسىپ جاتاتىن قارنى، — ونى ءتىپتى كەكسە ادام ەتىپ كورسەتكەندەي ەكەن. ءوزى ەتجەندى كىسىنى موينى ۇزاق مىناۋ جول ءتىپتى ىعىر قىلعان، ەر ۇستىندە ءجيى قوزعالاقتايدى. بۇگىن ات بۇلكىلىنە ازەر شىداپ كەلە جاتىر.
قىزىلقۇمنىڭ بۇل تۇسىندا اۋىلدىڭ سيرەك ۇشىراساتىن ءبىر سەبەبى بار ەدى. وسىدان بەس-التى كوشتىك جەردە ءشاۋدىر تۇرىكپەندەردىڭ جاز جايلاۋى ءتيىپ تۇر. جانىكە-سارى اۋلەتى سياقتى تەنتەك اۋىلدىڭ جورتۋىلشى جىگىتتەرى ءشاۋدىردىڭ جاز جايلاۋىنان تالاي-تالاي جىلقى العان. ءيىنى كەلسە، ولار دا ەسەسىن جىبەرمەيدى. قازاق اۋىلدارىنىڭ ىرگەسى جاقىنداعانىن ەسىتسە، شاۋدىرلەر دە اتتارىن باپتاي باستايتىن ەدى.
ەرۋلىگە — قارۋلى، قازاقتىڭ تالاي اۋلىن زار قاقتىرىپ، جىلقىسىن قۋىپ اكەتتى...
ونداي-ونداي شاپقىنشىلىقتى تالاي كەزدەستىرىپ، تۇرىكپەندەردەن كوزى قورقىپ قالعان جۇرت، وزىنە-وزى سەنگەن. تاقا جۇرەك جۇتقان بىرەۋلەر بولماسا، بوقان تاۋى جاققا كوپ ءۇيىر بولا بەرمەيدى.
قىسى جۇمساق، ءشوبى شۇيگىن جايلاۋ قىزىلقۇمدا قادام باسساڭ قاتەر ەدى.
بيىل بەسىنشى جاز قايتىپ ورالدى، نۇرىمبەتتىڭ اۋلى وسى بوقان تاۋىن جايلايدى.
ارىنعازى حان سايلاناتىن جولى جانقوجا قاتىسقان جوق. وسىدان ءتورت جىل بۇرىن وتكەن جيىنعا دا بارماي قالدى. بيلەر حاندى جانقوجاعا اشۋلى دەپ بىلەدى. شاقىرىپ اكەلۋگە وزدەرىن جۇمساعاندا، قاي-قايسىسى دا قۋانىپ ەدى. ولار ءۇشىن باتىردىڭ باس اماندىعى كەرەك... جانقوجا بۇل جيىنعا قاتىسسا، حان دا رايىنان قايتادى...
توبەسى تاڭەرتەڭ كوزگە شالىنعان بوقان تاۋىنا جولاۋشىلار ۇلى بەسىندە جەتتى. قىزىلقۇم ارتتا قالعان. الدارىندا جازىق دالا، كەر توپىراقتى سارى بەلدىڭ ەركەك ءشوبى اتتىڭ تىزەلىگىن قاعادى. بەكباۋىل تامسانىپ قويدى.
— جارىقتىق قىزىل، مالدىڭ جايى عوي...
بوقان تاۋىنىڭ كۇنگەي بەتىندەگى قوڭىر توبەنىڭ باۋرايىندا قاناتتاسا وتىرعان ون شاقتى ءۇيلى اۋىل ەلشىلەردىڭ كوزىنە جىلى ۇشىراي كەتتى. نۇرىمبەتتىڭ اۋلىن سونادايدان تانىعان بەكارىستاننىڭ جۇرەگى لىقسىپ اۋزىنا تىعىلعانداي. تورت-بەس جىلدان بەرى ەلدەن جىراق شىعىپ، ۇزاق كەشىپ، شەت جايلاپ جۇرگەن اعايىنعا ات ءىزىن سالىپ تۇرعاندارى دا بۇگىن ەكەن. وندا دا ارىنعازى حاننىڭ امىرىمەن كەلىپ وتىر. ءوز بەتىنشە ىزدەپ شىعۋعا جۇرت حاننىڭ قاھارىنان سەسكەنەتىن ەدى...
اپىراي، باستان بيلىك كەتىپ بارادى ەكەن-اۋ...
بوقان تاۋى وڭىرىندەگى ەلدىڭ بۇل كەزدە بەس ءجۇز ۇيگە جاقىنداپ قالعانى راس... نۇرىمبەت اۋلى سوگىلە كوشكەندە، سوڭىنا نەمەرە-شوبەرە تۋىسى جۇماعۇلدىڭ بالالارى عانا ەرگەن. ءبىر باراقتان سەگىز ۇل، جيىرما شاقتى ءۇي، ەتەك-جەڭى مول اۋىل ەدى.
ءبىر جىلدان كەيىن بۇلارعا قاسىندا ون شاقتى ءۇيى بار سەگىز كەلىپ قوسىلدى. بۇل اۋىل قىرىق رۋ قۇراندىلاۋ... ەكى ءۇي قاراقالپاعىمەن جاننازار باتىر بار... ءبىر ءۇي ءۇيسىن قۋدا... قالعان ءۇش-تورت ءۇي ءالىمنىڭ ءار قيلى اتالىعىنان شىققان جارلى-جاقىباي اعايىندار.
سوڭىندا قىرىق-ەلۋ ءۇي قاراكەسەگى، اقتان باتىر دا بىلتىردان بەرى وسى ماڭايدا كوشىپ-قونىپ ءجۇر.
بىلتىر بۇلاردىڭ قاۋىمىنا وتىز بەس ءۇي قاراساقال كەلىپ قوسىلىپتى. ولار دا ءۇش-تورت جىلدان بەرى ارىنعازىدان ىرگەسىن اۋلاق ۇستاپ جۇرەدى ەكەن. جازعىتۇرىم حان اتتاندىرعان جاساۋىلدار اۋىلدى قاپىدا باسىپ، ويران سالادى... قاراساقالدارعا تىگەرگە تۇياق قالدىرماي، بار جىلقىسىن كوتەرە ايداپ كەتەدى...
وسىدان ءبىر جىل بۇرىن بولىپ وتكەن حيۋا شاپقىنشىلىعى بوقان تاۋى ماڭىنداعى ەلدى دە قاتتى تىكسىنتەدى. بۇرىن ءار شۇقىردا بىتىراپ بەت-بەتىمەن كوشىپ جۇرگەن اۋىلدار، ارالارىن جاقىن سالىپ، تورت-بەس قۇدىقتىڭ باسىندا وتىر.
مالدى بوقان تاۋىنىڭ جىقپىل-جىقپىلىندا كۇندىز-تۇنى كۇزەتتە ۇستايدى.
حيۋا جاق بەتتەگى توبە-توبەنىڭ باسىندا قاراۋىل، ءار اۋىلدىڭ سەرگەك جىگىتتەرى كەزەكتەسىپ تۇرادى.
اۋىل بولعان اۋىلدا قۇرىپ تاستاعان كەرمەلەر، جۇيرىك اتتاردىڭ ارقاسىنان ەرى الىنبايدى...
بوقان تاۋىنداعى ەلدىڭ تىرشىلىگى ءقازىر جاۋگەرشىلىك زاماندى ەسكە تۇسىرگەندەي ەكەن.
وسىنىڭ ءبارى جانقوجانىڭ ويلاپ تاپقان ارەكەتى ەكەنىن ءتۇسىنىپ، بەكارىستان ءسۇيسىندى.
ايتەۋىر-اۋ... سىر بويىنداعى قالىڭ ەلدى زار قاقساتىپ شاۋىپ الىپ جاتقاندا، جاكەمە حيۋا حانىنىڭ دا ءتىسى باتپايتىن ەدى. بەس ءجۇز ۇيدەن كەمى التى-جەتى ءجۇز قارۋلى جىگىت شىعادى. ءبىر جانقوجانىڭ ءوزى نەگە تۇرادى؟ توبە-توبەنىڭ باسىندا قاراۋىل كۇتىنىپ وتىر... قاپىدا باسا المايدى...
وتكەن بەس جىلدىڭ بەدەرىندە نۇرىمبەت اقساقال كوپ ەڭكەيىپ قالىپتى. سوندا دا ساعىنىپ كورىسكەن اعايىندى قاسىنان شىعارعىسى كەلمەيدى. قوناقتار ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن وتىردى. شال ارىنعازىنىڭ جايىن كوبىرەك سۇراستىرادى.
بيلەردىڭ جاۋابى ءازىر. ءقازىر ارىنعازىنىڭ اۋزىنا ءبىر ءالىم ەمەس، ارعىن، جاپپاس سياقتى تايپالار دا قاراپ وتىر. حالىقتىڭ دا بەرەكەتى كىرىپ قالعان... بەس جىلدان بەرى باسپاشىنىڭ حابارى دا ەستىلمەيدى. ەل ىشىندە ءبىرىن-بىرى بارىمتالاپ جاتاتىن جامان ادەت تە تىيىلىپ كەلە جاتىر.
ولاردىڭ جاۋابىنا اقساقال قاناعاتتانبادى.
— ءبىز دە بۇل جاقتا ەستىپ جاتىرمىز. بەس جىلدىڭ ىشىندە ون ازاماتتىڭ باسى الىنىپتى. قازاق كۇندە بارىمتالاسىپ جاتقاندا كىسى ءولىمىنىڭ حابارىن ون جىلدا ءبىر ەستيتىن ەدىك. ارىنعازى حان ەمەس، قاندى بالتا بولدى عوي...
— ويتپەسە، تەنتەك تىيىلا ما، حاندا ءقادىر بولا ما؟
— بىرەۋدىڭ قانىن جۇكتەۋ ارقىلى ءقادىر تاپپاقشى بولسا، ونداي حاندىقتا قانشا قاسيەت قالادى؟ — دەدى جانقوجا، ەرتەلى ءۇنسىز وتىر ەدى، باسىن كوتەرىپ الدى. — نۇرالى مەن ەرالى قانشا قارابەت بولعانمەن، قاسىنداعى مومىن قاراشانىڭ قانىن جۇكتەگەن جوق ەدى. ارىنعازى ءالىمنىڭ ورتاسىنا كەلگەلى قان شەڭگەلدەمەگەن كۇنى جوق ەكەن. تەك وسىنىڭ ارتى قايىرلى بولسىن...
بۇل كۇنى ەكى جاعى دا ونان ارتىققا بارعان جوق. جول سوقتى بولىپ جەتكەن بيلەر توسەككە باس قويدى.
ەرتەڭىنە جۇماعۇلدىڭ نەمەرەسى بورانباي قوناقتاردى ۇيىنە شاقىردى. باراقتىڭ بالالارى ىشىندە كوزگە ءتۇسىپ كەلە جاتقانى وسى جىگىت ەدى.
قوناقاسى ۇستىندە ارىنعازىنىڭ اتى تاعى اۋىزعا الىنىپ، بيلەردىڭ ساعى سىندى. بۇل اۋىلداعىلاردىڭ اۋزى ءبىر ىڭعاي ەكەنى كورىنىپ تۇر. اڭگىمە ۇستىندە، باستىعى باراق بولىپ — ءبارى دە ىتىرىنىپ وتىردى.
بورانبايدىڭ ۇيىندەگى قوناقاسىدا سىرت اعايىننان سەگىز عانا بولدى. اقتان باتىر اۋىلدا جوق، جولعا شىعىپ كەتكەن كورىنەدى. جاسى بورانباي قۇربىلاس قارا جىگىت، قاراساقال رۋىنىڭ ەندىگى باس كوتەرەر ازاماتى ەكەن. ەسىمى دابىل. بىلتىر قاراساقال اۋىلىنا حان جاساۋىلدارى سالعان ويران ءسوز بولىپ ەدى...
دابىل قۇتىرعاننان قۇتىلعان دەپ وتىر.
بيلەر باراقتىڭ ۇيىنەن شىققان سوڭ جاياۋلاپ قايتتى. ەكى اۋىلدىڭ اراسى ەكى شاقىرىمنان ارتىق ەمەس. كەشە عانا جۇرت اۋدارىپ قونعان جەردە ءىز ءتۇسىپ جارىماپتى.
زاۋال اۋعان شاق. تاۋ بەتتەن قوڭىر سامال ەسەدى. ءالى دە مال تۇياعىنا جاپىرىلىپ ۇلگىرمەگەن ەركەك ءشوپ شاپانىڭنىڭ ەتەگىنە وراتىلادى. قۇرتقاشاشتار جاپپاي قىزعالداق جارعان. كوك جۋساننىڭ سالالى شاشاعى جۇپار ءيىسىن اڭقىتىپ، مۇرنىڭدى قىتىقتايدى.
بەكباۋىل ارىنعازىنىڭ سالەمىن كەلە جاتىپ ايتتى.
حان جانقوجاعا شەكتىنىڭ ءار اتالىعىنان ءبىر-بىر ادام جىبەرىپ وتىر. قاسىنا تۋىسى بەكباۋىلدى قوستى. جانقوجانىڭ بيىلعى جيىندا توبە كورسەتكەنى ءجون. ايتپەسە، حاننىڭ قاھارىنا ۇشىرايدى، ەلدەن دە شىعادى...
— بارىمتالاپ مال قۋعان جەرىم جوق، كىسى ءولتىرىپ قان دا جۇكتەگەنىم جوق، قالاي ەلدەن شىعامىن؟ — جانقوجا شيرىعىپ تۇر. حاننىڭ قاسىنا بارىپ، باسىما قۇرىق تىلەر جايىم جوق. سەندەردىڭ نە ءبىتىرىپ جاتقاندارىڭدى دا ءبىلىپ وتىرمىز... ەگىزىڭنىڭ سىڭارى باسىن الدىرادى، وعان ارا تۇسەتىن دارمەندەرىڭ جوق. جانقوجا وعان كونبەيدى. بىرەۋدىڭ قانىنا ورتاق بولعانشا، باسىمدى الدىرعانىم كەپ ارتىق!
بەكارىستان سارتاسىنان جۇگىنىپ وتىرا كەتكەن كۇيى ءبىر قۇرتقاشاشتىڭ قىزعالداعىن جۇلىپ الىپ جاتىر ەدى. قولىنان ءتۇسىپ كەتتى. جانقوجا سوڭعى ءسوزدى سوعان ارناپ ايتقانداي. «ەگىزدىڭ ءبىرى سىڭارىڭ...» بۇل بايجىگىتتىڭ قازاسىن بەتىنە باسىپ وتىرعانى عوي...
بايجىگىت بەكارىستانمەن جاقىن اعايىن. قىستا ىعىپ كەتكەن جىلقىسىن ىزدەپ ءجۇرىپ، حاننىڭ جاساۋىلىنا جولىعادى... اناۋ استىنداعى اتى زورىعىپ ءولىپ، جاياۋ كەلەدى ەكەن. بايجىگىتتىڭ اتىن اۋدارىپ العىسى كەلگەن جاساۋىل تاياق جەيدى.
ارىنعازى تەنتەك اساننىڭ اياق-قولىن بايلاتىپ اكەلدىردى. بايجىگىتكە ءولىم جازاسى كەسىلگەندە، وسى بيلەردىڭ ءتورت كوزى تۇگەل حان ورداسىندا وتىر ەدى...
ەر باۋىرعا شىدامايتىنى راس ەكەن، بەكارىستان تىكسىندى. ءبىراق حانعا قارسى ءسوز ايتا العان جوق. مەزگىل قىرىق كۇن شىلدەنىڭ ءىشى، كۇيىپ تۇر ەدى. بي قامزولىنىڭ ەكى ومىراۋلىعى اشىق، اق ءبوز كويلەكتىڭ سىرتىنا تەرى شىعا كەلدى. «بەكارىستان اعا-اي، مەنى شىنىمەن-اق ولىمگە قيعانىڭ با؟» — دەدى بايجىگىت جىلاپ جىبەرىپ. ەت باۋىرى ەلجىرەپ، قۇر سۇلدەرى وتىرعان بي ۇستىندەگى ءبوز كويلەكتىڭ ومىراۋىن قالاي قاق ايىرعانىن بىلمەيدى. بار اشۋى ۋىسىنا جينالعانداي، تەس ەتىن مىتىپ قالعاندا، ەمشەگىنەن قىپ-قىزىل قان شاپشىپ كەتتى. «جانىم اۋىرماسا — مىناۋ نە؟ ەكى قولىم بايلاۋلى، امالىم قۇرىپ تۇر عوي...» سونى ايتقاندا بەكارىستاننىڭ داۋىسى ازەر شىقتى.
بەكەر كەلگەن ەكەم-اۋ. حان قاھارىنا ۇشىراپ، جانقوجانىڭ موينىنا قۇرىق تۇسكەندەي كۇن تۋسا، وسى وتىرعانداردىڭ ىشنىدە ارا تۇسە الاتىن ءبىرى جوق. ال باتىر شەت جايلاپ جۇرسە دە حان ونىڭ ايبارىنان سەسكەنەدى...
اشۋلانىپ كەلە جاتقان بەكباۋىلدى بەكارىستان توقتاتتى.
بايشوقى كوزىمەن جەر شۇقيدى.
— حانى قۇرىسىن! - دەدى كۇرسىنىپ. — مەنىڭ جانىم ساعان اشيدى، جاكە. ەل ءىشى — التىن بەسىك. سەنى حالقىڭ ىزدەپ وتىر. جالعىز اۋىل قاشانعى وتىراسىڭ؟
— قۇداي جالعىزدىقتان ساقتاسىن. — جانقوجا كەيىپ قالدى. — كيىكباي مەن جۇماعۇل وتىز ءۇي. بىلتىر اقتان ناعاشىم كەلدى. بيىل سەگىز بالۋان قوسىلدى. جاڭا كوردىڭ، قاراساقال اعايىندار دا بار. حاننىڭ الداعى جيىنىنان كەيىن ءتىپتى كوبەيەمىز بە دەپ وتىرمىز. ءبىز دە ءبىر تايپا ەل بولىپ قالدىق.
— حانعا نە بەتىمىزدى ايتىپ بارامىز؟ — بەكباۋىل ەتەگىن قاعىنىپ ورنىنان تۇردى.
— جامانداپ بارۋعا ءتىلىڭ جەتپەي تۇر ما؟ جانعازىنىڭ سوڭىنا ەرىپ قاشقان سەن ەدىڭ، جىلى ورىندى تاپقان ەكەنسىڭ! — جانقوجا قاتۋلاندى. — مەنى جاۋ المايدى. اسپان استى كەڭ، تاقا قىسىلىپ كەتسەم، تۇرىكپەننىڭ قاراقۇمى جاقىن...
بۇلاردىڭ الدىندا ءبايدىلدا كەلىپ كەتتى. جانعازى سۇلتاننىڭ سالەمىن اكەلىپ ەدى. جانقوجا ونى دا ءبىراز سىلكىلەپ الدى. جانعازى شەكتىنى سوڭعى بەس جىلدا ەكى رەت شاپقىنشىلىققا ۇشىراتقان ەكەن. قاسىنداعى ساربازىنىڭ كوپشىلىگى كىشكەنەنىڭ جىگىتتەرى... سونىڭ ىشىندە اسانعا قاراعان اۋىلداردان جينالعانىن ەستىپ وتىر. نۇرىمبەت شال ءبايدىلدانىڭ يت تەرىسىن باسىنا قاپتادى.
ەگەر قوجامبەردىنىڭ ءبيى سوزىندە تۇرسا، بيىل جانعازى سۇلتاننان ىرگە ايىرۋى كەرەك...
ءبىراق ونداي سىر شەكتى بيلەرىنە ايتىلمايدى. سىپايى سوزبەن شىعارىپ سالدى.
كەشكىسىن بوقان تاۋىن جايلايتىن ءالىمنىڭ جاقسىلارى اقتان باتىردىڭ ۇيىندە باس قوستى. باتىردىڭ جولاۋشىلاپ كەتەتىنى بەكەر، حان جىبەرگەن ەلشىلەرمەن كەزدەسۋدەن بوي تارتقان... اقتان باتىر قاراقۇمعا ورالعىسى كەلەتىنىن ايتتى.
دابىل مەن جانقوجا ءبىر جاق. ال سەگىز بولسا، سىر بويىنا جاقىندايتىن ويى جوق. قاراقالپاقتاعى قارىنداسى قاراكوزدى قيمايدى. ول جاقتا جابى بەدەلدى ەدى. اتاسى كۇرجىباي ءولىپ، بار داۋلەتى سەگىزدە قالدى. بۇرىن دوڭگەلەك شارۋالى توپىنىڭ بالالارى ءقازىر كەۋدە بايدىڭ قاتارىنا قوسىلىپ وتىر.
جانقوجا قارت ناعاشىسىن تاعى ءبىر جىل كۇتۋگە ازەر كوندىردى. ارىنعازى ءتىرى تۇرسا، ءالى دە تالاي جيىن بولار... ءازىر اڭدىسىن اڭدىعان دۇرىس... ءسوز وسىلاي بايلاندى.
راحمەتالى قۇرالايدىڭ سالقىنىن وتكىزىپ بارىپ اتقا قوندى. قاسىندا ون سەگىز جىگىت، ءبارىنىڭ دە ەر قارۋى بويىندا، جيىنعا ەمەس، تۇرىكپەننەن جىلقى الۋعا اتتانىپ بارا جاتقان ادامعا ۇقسايتىن ەدى.
مەرزىمدى ۋاقىتى الدەقاشان بولىپ، ەندىگى ماۋسىم ايى تۋسا دا، كۇن ءجيى-جيى جاڭبىرلاتىپ قويىپ، قاباعىن اشپاستان تۇر. بيىلعى كوكتەم جاڭبىرلى، الداعى جازدىڭ مال باققان شارۋاعا جايلى بولاتىنىن اڭعارتقانداي ەدى. كوك جۋساننىڭ سالالى شاشاعى اتتىڭ شاشاسىنان كەلىپ، ەركەك شەپتىڭ ساباعى جەل لەبىمەن جەلكەك قاعادى. ۇشى-قيىرسىز دالا ءتوسىن تاسپاداي ءتىلىپ، يرەلەندەپ جاتقان جالعىز اياق جولدىڭ ەكى جاعى بۇپ-بۇيرا، تاڭ اتقالى الا بۇتا كوك شاعىر جولاۋشىلارمەن جارىسىپ كەلە جاتىر.
بۇلار شىققان قالبانىڭ قاراتاۋى مەن ءاقساقالتاۋىپ كولىنىڭ اراسى سالت اتتى جولاۋشىعا ونشا قاشىق ەمەس، ارادا ءتورت قونىپ جەتە بەرەتىن ەدى. راحمەتالى ءتىپتى سۋىت ءجۇردى. ات موينىن تالدىرار ۇزاق جولدى ءۇش كۇننىڭ ىشىندە قۋسىرىپ-اق تاستادى.
سوڭعى ءتۇنى دالاعا قونىپ شىققان جولاۋشىلار تۇسكە شەيىن حان ورداسىنا جەتۋدى مەجە قىلعان. راحمەتالى ارقان بويىنداي جەر الدا، شالبۋرىلدى سوقتىرتا اياڭداتادى. ۇستىندە قارا ماۋىتىمەن ادىپتەتكەن تۇيە ءجۇندى شەكپەن، ىشىنەن جۇقا قامزول كيىپتى. ات ۇستىندە سىپتاي بولىپ ءتۇپ-تۇزۋ وتىر. اياعىندا بۇحاردىڭ تەكەكىسىنەن تىكتىرىلگەن ۇزىن قونىش ءماسى. ونىڭ سىرتىنان كيگەن كەبىسىن كوكساۋىرلاتىپ تىكتىرگەنى، موسقال جاستى وسى كىسىنىڭ ءالى دە كارىلىكتى مويىنداي قويماعانىن كورسەتكەندەي ەدى. باسىندا كيىز قالپاق، ونى دا قارا ماۋىتىمەن ادىپتەتىپ، ساي-سايىن قىزىل ماقپالمەن باستىرتىپتى. ءالى ات ۇستىندە جورتۋدان قالماعان كىسىنىڭ ون ەكى مۇشەسىندە ارام ەتتەن ىرىمعا جوق، قاعىلەز قالپى قايراتى قايتپاعانىن كورسەتىپ تۇر.
جولاۋشىلار ءتۇس قىزعانشا ات باسىن ىرىككەن جوق. شالبۋرىل قاتتىراق اياڭداعاندا، باسقا اتتار جەلىپ وتىرادى. راحمەتالى تاڭەرتەڭگى قالپى، ەر ۇستىندە ەڭ بولماسا بوكسەسىن دە بۇرىپ وتىرعان جوق. كوز الدىندا بيىك قوڭىر توبە، ساسكەدەن بەرى جەتكىزبەي كەلە جاتىر ەدى. ءتۇس قىزدى. قوڭىر توبەنىڭ باۋرايىندا راحمەتالى شالبۋرىلدىڭ تىزگىنىن تارتتى. قامشىسىنىڭ سابىمەن كەك باس ەردىڭ قاسىن تىق-تىق ۇرىپ تۇر. باسقالارى دا توقتادى.
— ءاقساقالتاۋىپ وسى توبەنىڭ استىندا... راحمەتالى سودان سوڭ ءۇنسىز قالدى.
جولاۋشىلار قوڭىر توبەنىڭ باسىنا كوتەرىلدى.
ارىرەك سارى جوننىڭ بوكتەرىندە اپپاق شاعالاداي ۇيلەر... كوپتىگى سونشالىق، كوز سۇرىنگەندەي ەكەن. تورى توبەلدى تەبىنىپ، اعاسىن جانامالاي تۇسكەن مەلدەبەكتىڭ ءتۇسى بۇزىلدى. اقىرىن كۇڭك ەتتى.
حان قانادان كەتىپ تۇر ەكەن-اۋ. مىناۋسى ەڭ كەمى ەكى ءجۇز ءۇي بار عوي...
سارى جوننىڭ ارعى ەڭكەۋىندە جالتىراپ كول كورىنەدى. جاعالاۋ جاپ-جاسىل، بالعىن قۇراق اقىرىن تولقىپ باسىلادى. ول ماڭايدا جيىرما شاقتى ءۇيدىڭ قاراسى كوزگە شالىنادى. ءبارى دە قوڭىرقاي ۇزىكتى جۇپىنى ۇيلەر. اس-سۋ ساقتاۋ ءۇشىن ادەيى تىككىزگەنى بايقالادى.
اۋىلدىڭ الدىندا جالعىز شوقات. كوك شوقاتتىڭ باسىندا جالعىز كىسى، قاراۋىلداي قاقشيىپ تۇرعانى الداقاشان. بۇلار قاسىنا كەلگەندە قوزعالعان جوق.
مال باققان قازاقتىڭ كوزى قىراعى كەلەدى.
انا تۇرعان جالعىز كىسى حان يەڭنىڭ ءوزى، - دەدى راحمەتالى، تىزگىنىن قىمتىڭقىراي ۇستاپ، اتتىڭ ءجۇرىسىن باياۋلاتتى.
قاھارلى حان تۋرالى تالاي قورقىنىشتى اڭىزداردى ەستىپ، جۇرەكتەرى شايىلىپ قالعان جىگىتتەر سەلك ەتتى. ءبارىنىڭ دە تۇستەرى وڭعان، دىبىستارىن شىعارۋعا قورقادى. راحمەتالى وڭىنا ءبىر، سولىنا ءبىر قارادى.
— اۋەلى حان يەگە سالەم بەرە كەتكەنىمىز ءجون بولاتىن شىعار. سونى ايتىپ تۇرىپ كۇلدى. — الدارىندا ارانىن اشىپ اجال تۇرعاننان بەتەر قۇتانايلارىڭ قاشقانى قالاي، جىگىتتەر. ءقازىر حانعا سالەم بەرىپ تۇرعان جەردە بۇتتارىڭا جىبەرىپ قويىپ جۇرمەڭدەر...
جىگىتتەر قىسىلدى. راحمەتالىنىڭ قاسىندا ەرىپ ءجۇرىپ، تالاي مارتە تۋرا اجالمەن بەتپە-بەت كەلىپ بايقاعاندارى بار. وسى كىسىنىڭ ساسقالاقتاپ سىر بەرگەن جەرىن وسى تۇرعانداردىڭ ىشىندە بىلگەن جان جوق. مىنەزى قانداي سالقىن بولسا، قيمىلعا سونشالىقتى شاپشاڭ، ساقتىقتى ءبىر مەزگىل ەستەن شىعارمايتىن. بۇل جەردە دە قىسىلىپ تۇرعان ءتۇرى بايقالمايدى. كوك شوقاتتىڭ باسىندا تۇرعان جالعىز ادامعا قاراي شالبۋرىلدىڭ باسىن بۇردى.
جولاۋشىلاردى ارىنعازى دا كوردى. وكشە ىزدەرى قالبانىڭ قاراتاۋىنان شىققان ەكەن. ول جاقتان كەلەتىن قازاق بيلەرى ساناۋلى. توپتىڭ الدىندا ارقان بويى وزىق كەلە جاتقان باتىردى ەشكىمگە ۇقساتا الماي تۇر ەدى. ەسىنە سارى ءبيدىڭ بالاسى راحمەتالى ءتۇستى.
حاننىڭ قاباعىندا كىربىڭ ءبىلىنىپ، اققۇبا ءجۇزى سۋىن العان بولاتتاي سۇرلاندى. ارىنعازىنىڭ جاسى الدىنا قىرىققا شىعادى. قاراشىعىنان كورى اعى مولىراق ۇيالى كەلگەن ۇلكەن كوزى سۇپ-سۋىق قارايدى. بەت سۇيەگى شىعىڭقىلاۋ، مونگول تۇقىمداس بولعانمەن، حان اجارلى ەدى. ونسىز دا ورتادان بيىك بويىن ەتەگى جەرگە سۇيرەتىلگەن حيۋانىڭ قىزىل جىبەك شاپانى ءتىپتى بيىكتەتىپ كورسەتەدى.
راحمەتالىنىڭ وزىنە قاراي تىكە كەلە جاتقانىن كورگەندە، جىنى ءتىپتى قۇرىستادى. ەندى قىڭىرايا ءتۇسىپ، جولاۋشىلارعا سىرتىن بەرىپ ەدى.
— اسسالاۋمالەيكۇم، حان يەم!
قازاق باتىرىنىڭ داۋىسىندا ءدىرىل بايقالعان جوق. ءالى دە زىباندىعىن وتكىزە ءتۇسۋدى ويلاعان حان راحمەتالىنىڭ سالەمىن العان جوق.
— سارىنىڭ بالاسى تىم اسقاقتاپ كەتكەن ەكەنسىڭ. — ارىنعازى كومەيىندە تۇرعان اشۋدى ىرىككەن جوق. — مەن حان تاعىنا وتىرعالى بەس جىل، توبەڭدى ءبىر كورسەتكەنىڭ جوق. ەكى رەت شاقىرتىپ ازەر كەلدىڭ عوي!
— تاقسىر-اي، كەلمەيىن دەپ جۇرگەن مەن جوق-اۋ... راحمەتالىنىڭ شەگىر كوزى كىرپىك قاقپايدى، حانعا قادالا قاراپ تۇر ەدى، ءبىر ءسات ارباسىپ قالدى. - قالاي كەلەيىن، ۇلى توبەنى شاندايسىڭ، كىشى توبەنى قاندايسىڭ. قاي جاعىڭنان شىعىپ قالامىم دەپ قورىققاننان، قاراتاۋدا بويىمدى باعىپ جاتا بەرگەنىم جوق پا؟
— ەشتەن دە كەش جاقسى، — دەدى حان
ەر كوكىرەك ارىنعازى ءور مىنەزدى ەركەكتى سىيلايتىن ەدى راحمەتالىنىڭ جاۋابىنا ىرزا بولدى. سول ەكى ورتادا تولەڭگىتتەرى دە جينالىپ قالعان. حاننىڭ نازارى ءتۇزۋ ەكەنى قاباعىنان-اق بەلگىلى. تولەڭگىتتەر راحمەتالىنىڭ شىلبىرىنا ورالىپ جاتىر.
سەگىز قانات اق بوز ءۇي. كۇتۋشىلەر قوناقتاردى سوندا باستاپ الىپ باردى.
كوزىنە جۇدىرىق سىيمايتىن تار كوز كەرەگەلەرىنىڭ ءتۇسى قىپ-قىزىل. تۇسكيىزدەرىن كوك ماساتىمەن ويۋلاتىپتى. باسقۇردان باستاپ، ءۇيدىڭ ۋىق باۋلارىنا شەيىن قىزىل مەن سارى ءتۇس جارىستىرا شابىستىرىلىپ، شاشاقتارى شىم جىبەكتەن ورىلگەن ەدى. اياقتارىنىڭ استىندا تۇرىكپەنى اتلاس كىلەم، بىلق-بىلق ەتەدى. ۇستىندە جايىلعان كورپەلەردىڭ تىسى قىزىل الا باتسايى. حاننىڭ ادەيىلەپ تىكتىرگەن ۇيلەرىنىڭ ءبىرى ەكەنى كورىنىپ تۇر.
ات-كولىكتى جايعاستىرۋعا ايباس باستاعان ەكى جىگىت قالىپ باسقالارى ۇيگە كىردى. ات سوقتى بولىپ جەتكەن قوناقتار ءبىر-بىر تاي تەرى جاستىقتى باستارىنىڭ استىنا تاستاپ، قيسايىپ-قيسايىپ جاتىر.
ءبىراز كۇتتىرىپ قىمىز كەلدى.
سالەم بەرەتىن ادامدار بىر-بىرلەپ توبە كورسەتتى. راحمەتالى ەكى جىلدان بەرى شەت جايلاپ ءجۇر. ساعىنىسقان اعايىن وسىندايدا جۇزدەسەدى.
جامانقۇل كەلدى. ءبارى دە جاقىن تۋىس، جالبىراقتاسىن قۇشاقتاسىپ جاتىر. بۇل جاقتاعى جامانكوز تۇقىمىنىڭ اماندىعى سۇرالدى. اۋىل جىلداعى جايلاۋى شىقىمان توڭىرەگىنە كوشىپ كەلىپتى. اس كەلگەنشە شارۋا ءسوز بولدى.
ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا قوناقاسى ءىشىلدى.
توسەككە كەشتەتىپ باس قويعان، ۇيقىسى قالىڭ بالپان سياقتى جىگىتتەر ساسكەلەتىپ وياندى.
حان ءماجىلىستى بۇگىن تۇستەن كەيىنگە جوبالاپ قويىپتى. جولاۋشىلار سونى ءسوز قىلىپ وتىرىپ، سىزدىقتاتىپ قىمىز جۇتادى. تاعى دا سالەم بەرەتىن جۇرت قاپتادى.
قۇم اشىق. بۇگىن اۋە اينالىپ جەرگە تۇسكەندەي ىستىق ەدى. كول جاعالاي تىگىلگەن قوڭىرقاي ۇيلەردىڭ الدىندا قازىلعان جەروشاقتار. ۇيىتكەن باستىڭ كوڭىرسى ءيىسى الىپ كەتتى. تاي قازاندار بۇرق-بۇرق قايناپ جاتىر.
سىر بويىندا جۇرگەن ءبالدىر وسىناۋ جيىننىڭ حابارىن وسىدان ءبىر اي بۇرىن ەسىتكەن. سول كۇنى شابان تورىعا ەر سالدى. سۋىت ءجۇرىپ كەتسە ءبىر اپتادا جەتىپ كەلەر ەدى. ءبىراق جول بويى
تالاي جىلدان جولى تۇسپەي جۇرگەن اعايىندار وتىر... ءبىر اۋىلدا تۇستەنەدى، ءبىر اۋىلدا قونادى. جاعدايى كەلىپ، قارنى تويسا، اپتالاپ جاتىپ تا قالادى... ءبالدىر ايتەۋىر جەتكەنىنە قۋانادى.
كەشە تۇستە تولىبايدىڭ اۋلىنان شىعىپ، دالادا تۇنەدى... ءبالدىر اش. شابان تورى ونىڭ ارجاعىندا، جانۋار تۇيە سياقتى، قىسىلىپ كەتسە، ءجۇرىپ كەلە جاتىپ شالىپ وتتايدى. قامشى باتسا، تۇرىپ قالاتىن «اۋرۋى» تاعى بار...
— و، ارام قات، ارامقاتقىر! بەكباۋىل قايدان وڭدى اتىن مىنگىزە قويدى دەپ ەدىم-اۋ...
ونى ءتۇسىنىپ جاتقان تورى ات جوق. تۇندە قونعان جەردە تاس قىلىپ بايلاپ قويعان اقىرەتى بار، ءبالدىر بالاعاتتاپ جاتقاندا، ال باسىن ءبىر كوتەرمەيدى.
ءبالدىردىڭ كوزى اق وردالاردان بۇرىن قوڭىر ۇيلەرگە تۇسەدى. اس قايدا ىرىس تا سوندا. قوڭىر ۇيلەردىڭ الدىندا قازداي تىزىلگەن جەروشاقتاردى كورگەندە، جالاق ەرنىن جالانىپ-جالانىپ قويدى.
ءبىر تاي قازان باسقاسىنان وقشاۋلاۋ قايناپ جاتىر ەدى. سوعان تۋرا كەلدى. ءبالدىر ۇمار-جۇمار اتتان ءتۇستى.
— اسسالاۋمالايكۇم!
قازانشى وعان بۇرىلىپ تا قاراعان جوق. ءبالدىر سالەم بەردى، مىندەتىنەن قۇتىلدى. بالكىم، بايعۇستىڭ قۇلاعى تاس كەرەڭ شىعار. ەسىتپەسە وبالى وزىنە، قازاننىڭ بەتى اشىق تۇر، ءبىر جامباس ءبالدىردىڭ كوزىنە جىلى ۇشىراي كەتتى. ءارى بەت جاعىندا جاتىر ەكەن. سۇراعانمەن ساڭىراۋ نەمە ەسىتپەس... قازانشىنىڭ قاسىندا جاتقان تەمىر ىستىكتى الا سالىپ، جامباستى شانشىپ كەلىپ قالدى!
ءاي-اي! — قازانشى بارق ەتتى.
ونداي-وندايدى ىلەستىرە بەرسە ءبالدىر بولا ما، ءوزى ساڭىراۋ قازانشىعا جاعداي ايتىپ ءتۇسىنىسىپ جاتقانشا نە زامان... قويدىڭ جامباسى تۇيە ءجۇن جىرتىق شاپاننىڭ شالعايىندا كەتتى. اندا ساندا اۋىزدى سالىپ قالىپ، اپىل-قۇپىل جۇلمالايدى. قازانشى بارقىراپ ءجۇر.
— بۇل حانعا اسىلىپ جاتقان قازان دەپ تۇرمىن عوي ساعان! ءاي، مىناۋ كەرەڭ نەمە ەكەن عوي!
قازانشى توبەنىڭ باسىندا تۇرعان ءبىر توپ سالت اتتىعا قاراي جۇگىردى. ءالى بايبايلاپ بارادى. بۇل ەكى ارادا ىشىنە ەل قونىپ، ەسىن جيناپ العان ءبالدىر قازانشىنىڭ ايتقان ءسوزىن اقىلعا سالۋعا جاراپ قالعان. حانعا اسىلىپ جاتقان قازان دەدى-اۋ... ونىڭ ىشىندەگى ەڭ اتالىقتى مۇشەسى قارنىندا جاتقانى ەسىنە ءتۇستى. حان قاھارى قاتتى ەكەنىن قۇلاعى شالعانى بار. انا قازانشى جاساۋىلدارعا جەتكىزىپ بارسا، ءبىر زوبالاڭ دايىن تۇر. ءبالدىر ساستى.
قارنى اشقان كەزدە ءتۇتىن شىققان تۇندىكتى قيادان بايقايتىن كوزى ەندى اق ۇيلەردە ەدى. ءوزى دە سولاي قاراي ەمپەڭدەپ بارادى. بايعۇس تورى ات حانعا اسىلىپ جاتقان قازاندى كۇزەتىپ قالا بەردى.
ارت جاعىندا دابىرلاسقان داۋىس ەستىلدى.
— انا بارا جاتقان سول!
— انانى ۇستاڭدار!
قاتەر جاقىنداعانى انىق ەدى. ءبالدىر ەڭ ءبىرىنشى كەزدەسكەن ۇيگە زىپ بەردى.
— اعاتايلار، ارا تۇسە كورىڭدەر!
— ە، نە بولدى؟
ءبالدىر «نە بولعانىن» ايتا باستاپ ەدى، توردە تەڭكيىپ جاتقان ءشۇي جەلكەلەر ۇرپيىسە باستادى.
— ويباي، قۇرى! باسىمىز كەتەدى!
ءبالدىر ۇيدەن اتىپ شىقتى. اناداي جەردەن قىلىشتارى سارتىلداپ ەكى جاساۋىل جاقىنداپ قالىپتى.
ءبالدىر ەكىنشى ۇيگە كىردى. وندا دا سول «حانعا اسىلىپ جاتقان قازاننىڭ» جايى اۋىزعا الىنسا، جۇرتتىڭ كوزى اتىزداي بولىپ، قۋىپ شىعادى.
— ويباي، قاراندى باتىر!
ءبالدىر ءتورتىنشى ۇيدەن شىققان كەزدە، جاساۋىلدار ەلۋ قادامداي جەردە وكشەلەپ كەلىپ قالىپ ەدى. الدىنداعى ءۇيدىڭ بوساعاسىنان اتتاي بەرىپ، قۇلاي كەتتى.
— ەي، نە بولدى؟
ءبالدىر ايتىپ بولعان جوق جاساۋىلدار دا كەلدى.
— مىناۋ عوي!
— ءجۇر، سۇمىراي!
جاساۋىلدار ءبالدىردىڭ ۇستىنە ءتونىپ قالعان كەزدە تەردە جاتقان شەگىر كوزدى سارى كىسى باسىن كوتەردى.
— ونى قايتەسىڭدەر، جىگىتتەر؟..
— حانعا ايداپ الىپ بارامىز!
— ەندەشە، جولدارىڭنان قالماڭدار. قوناق مەنىكى. ءبالدىردى حانعا ءوز قولىممەن اپارىپ تابىس ەتەمىن...
جاساۋىلدار توردە سامساپ وتىرعان جىگىتتەردى كوردى، شەگىر كوزدى شالدىڭ سۇسىنان دا ىعىسقان. بالدىرگە قاراي-قاراي ۇيدەن شىقتى.
قويدىڭ جامباسىنان شىققان داۋدىڭ سونشالىقتى ۇشىنعانىن ەسىتكەندە، اركىمنىڭ-اق ءتۇسى بۇزىلدى.
— ال، باۋىرىم، ءمىن مەنىڭ موينىما!
راحمەتالى قارسى الدىندا تىزەرلەپ وتىرا كەتكەندە، ءبالدىردىڭ كوزى اتىزداي بولدى.
— اعا-ەكە!...
— دوعار ءسوزدى! ءمىن مويىنعا! — ءبالدىر ساسقالاقتاپ ورنىنان تۇردى.
راحمەتالىنىڭ كوزى شاقشيىپ كەتكەن ەكەن، موينىنا ءمىنىپ جاتقاندا ءبالدىردىڭ بۋىن-بۋىنى قالتىراپ، كوزى بۇلدىرادى. باتىر اعاسىنىڭ تالاي وعاش مىنەزىن كورە جۇرەتىن بالپان، تاپ وسى جولعىداي سۇيسىنگەن ەمەس. انا ەكەۋى ۇيدەن شىعىپ بارا جاتقاندا، قاسىنداعى مەلدەبەكتى ءتۇرتىپ قالدى.
— ال ەندى ءبىز دە ساقتىقتى ۇمىتپايىق. راحمەتالى اعام حان ورداسىنان تەگىن قايتپايدى. نە الگى بايعۇستى ءتىرى اكەلەدى، نە سول دەلىقۇلمەن بىرگە باسىن الدىرادى.
جىگىتتەر قارۋىنا جارماستى.
ايباس جايىلىپ جۇرگەن اتتار جاققا جۇگىرىپ بارادى. كوزى حان ورداسىندا... راحمەتالى سول ارقالانعان كۇيى ورداعا كىرىپ بارا جاتىر ەكەن.
...ارىنعازىنىڭ قولىندا دومبىرا، ساۋساعىنا كوز ىلەسپەيدى. قاپەرىندە تۇك جوق-تى. مەيىزدەي قاتقان دومبىرا ءوزى سويلەپ تۇر. سارى شاناقتان كۇمبىرلەگەن ءۇن كەلدى. الدە ءبىر ۇدەرە كوشكەن ەلدىڭ سارىنىنداي. كوش اسىعىس، جەتەر مەجە الىس، تارتىپ بارادى... كۇي تىنىسىندا تارىعۋ، تالىقسۋ بايقالمايدى. كوش الدىندا دۇركىرەپ ءۇيىر-ۇيىر جىلقى بارا جاتقانداي، ارا-تۇرا ات تۇياعىنىڭ دۇبىرىنە ۇقساس دىبىس ەستىلىپ قالادى.
دومبىرا دا ءبىر كارى ءارۋاق، اندا-ساندا وسىلاي بۋىپ-بۋىپ كەتەتىنى بار. ودان كەيىن بۇكىل دۇنيە ۇمىتىلادى. حان الدا-جالدا دومبىرا قىزىعىنا ءتۇسىپ كەتكەندەي بولسا، كۇزەتشى بەكتەر الدياردىڭ ۇستىنە ادام كىرگىزبەيتىن ەدى. ايبارىنان ارىستان ىعىساتىن ارىنعازىنىڭ ەكى يىعى بۇلكىلدەپ دومبىرا تارتىپ وتىرعانى سىرت كوزگە ەرسى كورىنەدى.
ءقازىر دە وڭاشا، حاننىڭ قاسىندا حانىمى بالىم عانا ەدى. "قازان باسىنداعى جانجالدىڭ» حابارىن الىپ كەلگەن جاساۋىلدار ەسىكتىڭ سىرتىندا كۇتىپ قالعان. كۇزەت باستىعى ەكى رەت باس سۇعىپ، ءبىر اۋىز ءتىل قاتۋعا باتىلى جەتپەي قايتا شىقتى.
كۇي ارىنداپ بارىپ، كىلت اياقتالدى.
سونى كۇتىپ تۇرعان باس ءۋازىر ەسىكتەن زىپ بەردى.
حانعا اسىلىپ جاتقان قاسيەتتى قازانعا قارا بۇقارانىڭ قول سۇققانى - ادام قۇلاعى ەسىتپەگەن سۇمدىق ەدى. ونىڭ جالعىز جازاسى ءولىم بولۋى ءلازىم... قازان بۇزار تەنتەكتى جاساۋىلدار ۇستاپ العان جەردە ءبىر شەگىر كوزدى شال ارا ءتۇسىپ جىبەرمەي قويىپتى... حان اۋزىن اشا بەرىپ توقتادى. ەسىكتەن ارقالانعان ەكەۋ كىرىپ كەلە جاتىر ەكەن.
تاعى دا راحمەتالى... سارىنىڭ تەنتەك ۇلى بۇگىن الدىنان ەكىنشى رەت شىعىپ وتىر.. جانە جاي كەلمەي، ءتارتىپ بۇزعان قىلمىستىنى ارقالاپ كىردى. جەلكەسىنە مىنگىزگەنى — الدىمەن ءوز باسىن شاپتىرىپ بارىپ، ءبالدىردى ولىمگە سودان سوڭ بەرەتىنىنىڭ يشاراسى ەدى.
كۇي سيقىرىمەن بالقىپ وتىرعان حانىم سول اسەرلەنگەن كۇيى سوقتالداي ادامدى ارقالاپ كىرگەن راحمەتالىگە سۇيسىنە قارادى. ەر كوڭىلدى ارىنعازى جايىلىپ سالا بەردى.
— راحمەتالى مىرزا، تەنتەگىڭدى قايتارا بەر. پاقىردىڭ ءبىر قاسىق قانىن كەشتىم، — دەدى.
ءبالدىر ىرجيا كۇلىپ، راحمەتالىنىڭ ارقاسىنان ءتۇستى. ەكى ەزۋى قۇلاعىندا، الدىنا وتىرعان حانعا العىس ايتىپ، باس يۋ سالتىندا جوق، ەسىكتەن شىعا بەردى.
ورنىنان تۇرىپ جاتقان باتىرعا حان يەك قاقتى.
— باتىر، ءوزىڭ وتىر.
حان ورداسىنىڭ تۇسكى قوناقاسى ءىشىلىپ بولىپ، دارمەنقۇل قوجا اس قايىردى. بۇگىن ءتورت كۇنگە سوزىلعان كەڭەس قورىتىندىلاناتىن كۇن ەدى. حان ءۇنسىز ويعا شومىپ قالعان. ونىڭ قاباعىن باققان قوجەكەڭ دا قالعىپ-مۇلگىپ وتىر.
ارىنعازى ءارىسى ءابىلقايىردان باستاپ، كىشى ءجۇز ورداسىندا تاققا مىنگەن بۇكىل حاننىڭ تاريحىن بەس ساۋساقتاي بىلەدى. تورە تۇقىمىندا ءابىلقايىردان باسقا سۇلتاننىڭ بىرەۋىنە دە كوڭىلى بىتپەيدى. اسىرەسە نۇرالى... ورىس پاتشاسىنان العان جالاقىسىنا قىزىعىپ، حان تاعىنىڭ ءقادىرىن كەتىرگەنىن ەسكە السا، جىنى قۇرىستايدى.
ءابىلقايىر تۇقىمى تۇگەل ازعىندايدى. ەرالى، ەسىم، ايشۋاق... ءبارى دە سىرتتان جاۋ ىزدەۋ ورنىنا، حالىق ورتاسىنان شىققان اياۋلى ەرلەرمەن ۇستاستى. ەڭ اياعى قاراتايعا شەيىن سىرىمنىڭ سوڭىنا شىراق الىپ ءتۇسىپ ەدى.
حان الدىندا قالتىراپ تۇرۋ قارا بۇقارا ءۇشىن پارىز ەكەنى راس. ءبىراق تاق يەسى ەل تىرەگى باتىرلارى مەن حالىق تۇتقاسى باتاگوي بيلەردى رەنجىتپەگەنى ءلازىم. قونىسىنا قول سالساڭ، ەلدىڭ تىنىسى تارىلادى. ارىنعازى تالاي تەنتەكتى ەلىم جازاسىنا كەستى. بارىندە دە قىلمىسىن شارشى توپتىڭ الدىندا مويىنداتىپ الىپ جازالايدى. ءالى كۇنگە ءارۋاقتى ەرلەر مەن اۋىزى دۋالى بيلەردىڭ ماڭدايىنان شەرتكەن جەرى جوق. ايىپ سالعاندا دا، از اتالىقتان شىققان، ارقا سۇيەر ەشكىمى جوق بايلاردى تاڭداپ الادى. ال حان ورداسى نوكەرلەردىڭ شىعىنى مەن قوناقاسىعا قاجەت مولشەردە عانا مال ۇستايدى. سوندىقتان ارىنعازىعا باسى ارتىق قونىس ىزدەپ، بىرەۋدى جابىرلەۋدىڭ قاجەتى بولعان جوق.
ءقازىر-اق كىشى ءجۇزدىڭ قاق جارىمى، ورتا ءجۇزدىڭ ءبىر بولەگى ۋىسىنا جينالدى. جالعىز نۇرىمبەتتىڭ بالاسى... اقتان باتىر... بيىلعى جيىنعا ەكەۋى عانا كەلمەي قالعان. ولار دا قاشانعى جۇرەدى؟ قاسىنان ەل كەتە باستاسا، وزدەرى-اق كەلەدى.
كەشە ءبىر تەنتەكتىڭ قانىن كەشىپ، ادىلدىك كورسەتتى. سول ءۇشىن ابىروي تاپقان سارىنىڭ بالاسى ارىنعازىعا ءومىر باقي قارىزدار بولىپ وتەدى. بۇدان بىلاي حان ورداسىنا جاقىن جۇرۋگە تىرىساتىنى انىق.
بىرلىك وسىلاي بىرتە-بىرتە باستالسا كەرەك...
كەشە حاننىڭ الدىنان تالاي-تالاي داۋ تارادى. بىرەۋ بارىمتاعا كەتكەن مالىن ىزدەيدى، بىرەۋ جەسىر داۋلايدى... قازاق اراسىندا قۇدىق تالاسى باستالىپتى... ارىنعازى ەشكىمدى رەنجىتپەۋدىڭ ارەكەتىن قاراستىردى. جينالعان كوپشىلىك ىرزا بولىپ تاراعان سياقتى...
كۇردەلى كەڭەس بۇگىنگە قالدىرىلعان.
تەرىستىكتە ورىس پاتشالىعى، قولىنان كەلسە، ارىنعازىنىڭ باسىنا شەرعازى مەن بوكەيدىڭ كەبىن كيگىزۋگە دايىن وتىر. وڭتۇستىكتە حيۋا حانى... جانعازى سۇلتاندى بەتكە ۇستاپ، بەس جىلدىڭ بەدەرىندە ءالىمدى ەكى رەت شاۋىپ الدى. قوقان بولسا، ءتۇپ ىرگەسىندە اقمەشىت قامالىن تۇرعىزىپ، كوك جەلكەسىنەن قاراۋىل قارايتىن سىڭايىن بايقاتادى...
جانعازىنى قولتىعىنىڭ استىنا پانالاتىپ وتىرعان حيۋا حانىمەن ارىنعازى سويلەسپەيدى. قوقاننىڭ دا ىرىمى جامان... قولاستىنداعى قوڭىرات اۋىلدارىن قان قاقساتىپ جاتىر...
ەندىگى قالعانى ورىس... ارىنعازى شىلبىر ۇشىن سودان سۇراۋعا بەكىنىپ وتىر. بوكەي ەلدى. جاڭگىر شىپ-شيكى بالا... ايشۋاق تاعىنىڭ مۇراگەرى شەرعازى بولسا، كۇپى كيگىزىپ ارەمنىڭ شەتىنە قالقيتىپ قويعان قاراقشىداي عانا قاۋقارى بار. ونى حان تۇتىپ، مويىنداپ وتىرعان قازاق بالاسى دا جوق.
قىزىلدىڭ قۇمى ارقىلى بۇحاراعا قاراي شىققان ورىس كەرۋەندەرى جىلدا تونالادى. توناپ وتىرعاندار دا حيۋا مەن قوقاننىڭ بەكتەرى... كەرۋەن جولىن ءقاۋىپسىز ۇستاي الاتىن قۇدىرەتتى بىرەۋ ورىستارعا دا كەرەك شىعار...
ارىنعازى بيىل جاز ورتاسىنان اۋا قول جيناپ قىزىلعا قاراي اتتانادى. حيۋا مەكتەرلەرىنىڭ زەكەت جيناۋدى سىلتاۋ قىلىپ جاپپاي قاپتايتىن كەزى... بىلتىرعى سەگىز بالۋاننىڭ ءسوزى ەسىندە. حيۋالىقتاردى تۇتقىنعا الۋدى ويلاپ وتىر.
كەلەر جازدا حان ورىنبورعا اتتانادى. ەڭ الدىمەن ورىسقا ءوزىنىڭ ادالدىعىن كورسەتۋى كەرەك. قولعا تۇسكەن حيۋالىقتاردى ورىنبورعا جونەلتپەكشى ەدى. ءوزىنىڭ حان ەكەنىن سولايشا مويىنداتادى...
ورىستىڭ زەڭبىرەگى مەن مىلتىعىن الۋ ءۇشىن ول ءابىلقايىردىڭ ساياساتىن ۇستانۋعا بەكىندى.
وعان تەك قارۋ كەرەك. ال سارباز قازاق دالاسىندا جەتىپ ارتىلادى...
قىرىق مىڭ ءۇي الىم-شومەن اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا. وعان كورشى وتىرعان جەتىرۋ مەن باي ۇلى اۋىلدارىن، ارعىن مەن قىپشاقتى قوسقاندا، ءۇي سانى سەكسەن مىڭنان اسىپ كەتەدى ەكەن. ارىنعازى شىن قوزعالسا، سەكسەن مىڭ جىگىتتى اتقا قوندىرا الاتىن ەدى...
كورشى حاندىقتاردىڭ بارىندە دە مىلتىق بار، زەڭبىرەك بار... قاراعاي ساپتى نايزا، قارا سويىلمەن قۇرۋلى مىلتىق قۇرسانعان جاۋعا قارسى شاپپاق قيىن.
ارىنعازى بيلەردىڭ الدىندا شىن نيەتىن جايىپ سالدى. حان قارا قازاقتىڭ قايتكەندە قابىرعالى ەل بولاتىنىن ايتىپ بەرگەن كەزدە، وتىرعان جۇرت اۋزىن اشىپ، كوزىن جۇمعان. ارىنعازى شەشەن سويلەيتىن ەدى. ءارى بىلىكتى بيلەردىڭ كوكەيىندەگىسىن تاپ باسىپ تاۋىپ ايتىپ وتىر. بىلتىرعى حيۋا شاپقىنشىلىعىنان كەيىن كوزى قورقىپ قالعان جۇرت بۇل سوزگە يمانداي ۇييدى.
ارىنعازى بىلتىر كۇزدەن بەرى جانكەنت قامالىن جوندەتىپ، سوعان وراي بۇل وڭىردە بۇرىن جوق «حاننىڭ قازۋى» اتتى سالىق شىققان. قارا جۇمىسقا جىگىت، بايلاردان سويىستىق جينالادى... جانكەنتتە ارىنعازىنىڭ تۋى جەلبىرەپ تۇرعاندا، سىر بويىنداعى ەلگە سىرت دۇشپاننىڭ اياعىن اڭداپ-اڭداپ باساتىنى بارىنە دە انىق ەدى. ەشكىم دە تارتىنىپ قالعان جوق.
ارىنعازىنىڭ بۇگىنگى سوزىنەن ۇلكەن ءبىر جاقسىلىق نىشانى سەزىلەدى. ورىستىڭ اتىن ەسىتىپ ۇركەكتەي باستاعان جەتىرۋ مەن ارعىن-قىپشاق بيلەرى، حاننىڭ شىن نيەتىن بايقاعان كەزدە، باس شۇلعىستى.
ارىنعازى كوكەيىن تەسكەن شىندىقتى مويىنداتىپ العان سوڭ، تۇپكە ساقتاپ وتىرعان ويىن ورتاعا سالدى. ورىس قارۋ-جاراعىن تەگىننەن تەگىن ۇستاتا سالمايدى. ونىڭ اقىرى ەسەپسىز شىعىنعا سوققالى تۇر. وعان قوسا حان تۇراقتى سارباز سانىن كوبەيتىپ، الداعى جىلى ءبىر مىڭ جىگىتتەن قوسىن ۇيىمداستىرۋدى جوبالاپ قويعان-دى.
ساربازدارعا ات-كولىك كەرەك، ازىق كەرەك...
جىلداعى زەكەتتىڭ ۇستىنە حان اتاقتى-اتاقتى بايلارعا بيىل دا قولقا سالماق...
سويىستىق سۇراپ وتىرعان جوق، جىلۋ جيناتادى...
جيىنعا كەلگەن باي-باعلانداردىڭ ىشىندە جاسى كىشىسى جامانقۇل جۇرتتىڭ بارىنەن تومەن وتىر ەدى. حان جاعداي ايتقان كەزدە كوپشىلىك توسىرقاپ قالعانداي، سۋىرىلىپ شىعا قوياتىن ەشكىم تابىلمادى. ءبىر جىلى شاپقىنشىلىققا ۇشىرايدى. بىرەسە زەكەت، بىرەسە سويىستىق، قازاقتىڭ ەڭسەسىن كوتەرتپەي-اق قويعان. وعان مىناۋ جىلۋ قوسىلعان سوڭ، ەلدە نە بەرەكەت قالادى. بيلەر ءبىرىنىڭ قاباعىن ءبىرى باعىپ، كىبىرتىكتەي بەرگەنىن كورگەن كەزدە، جامانقۇل ءبىر اۋىز ءسوز سۇرادى.
— كورىپ وتىرمىن، حان يەم ءبىر يگىلىكتى ءىستى قولعا العان ەكەن. ناس ءيىپ قۇپ الۋ ءبىز سياقتى قارا بۇقارانىڭ بورىشى عوي. دۇنيەمەن بىتەتىن جۇمىس بولسا، قازاق ودان تارتىنىپ قالمايدى. ءىللاھي، حان ورداسىنىڭ ىرگەسى بەرىك بولسىن. مەن ءوز تاراپىمنان حاننىڭ قازىناسىنا بەس ءجۇز قوي، جيىرما بەس جىلقى، ون تۇيە قوسام...
جامانقۇلدىڭ بايلىعىنان حابارى از جۇرت ىشەگىن تارتتى.
بايدىڭ ءبىر اۋىز ءسوزى مۇرىندىق بولدى. باسقالار دا قوزعالاقتاي باستاپ ەدى. بىرەۋ از، بىرەۋ كوپ، اركىم ءوزىنىڭ شاما-شارقىنا قاراي زياپاتىن اتاپ جاتىر.
وسى جەردە بەكباۋىل ءسوز قوستى. وسى حاننىڭ كوپ ءۋازىرىنىڭ بىرىنەن سانالاتىن ەدى.
— ءبىراز مالدىڭ باسى كورىندى. ءبىراق بەرەتىندەردىڭ اتى جىلقى بولماسىن، حانعا سارباز مىنۋگە جارايتىن ات كەرەك. سۇلاما وركەش، قيسىق ءتوس، كۇلگە شوگەتىن قوسپاق بەرىپ قۇتىلا المايسىڭدار، جۇك ارتۋعا جارامدى، ءسۇت تە بەرەتىن ءتۇس ايىردان بولعانى ارتىق. اق اۋىز قوي ايداتىپ، الداي سالىپ جۇرمەڭدەر. ساربازعا ازىق الاتىن بولعان سوڭ، ونىڭ دا قوڭدىسى جاقسى...
— زەكەت كۇز تۇسە جينالادى. ال مىنا مالدى وسى قىرىق كۇن شىلدەنىڭ ىشىندە جەتكىزىپ بەرىڭدەر. — ارىنعازى ءوزىنىڭ كەلەر جىلى تامىز ايى تۋا ورىس پاتشاسىنا اتتاناتىنىن ايتتى.
سودان كەيىن جورىق جايى ءسوز بولدى.
ارىنعازى ءار رۋدىڭ اتالىقتى بيلەرىنە تاپسىرما بەردى. قارۋ ۇستايتىن جىگىتتەردى تۇگەل اتقا قوندىرىپ، سۇمبىلەنىڭ باسىندا جينالىپ ءبىتۋى كەرەك... تۇراقتى ساربازدار دا كەيىن سولاردىڭ ىشىنەن ىرىكتەلىنىپ الىناتىن ەدى.
كەيبىر بيلەر ساربازعا الىناتىن جىگىتتەردى رۋ-رۋعا ءبولىپ بەرەتىن نيەت بايقاتقان. راحمەتالى قارسى شىقتى.
— ءبىزدىڭ ايدەربەكتە ەكى ءجۇز ەلۋ ءۇي، كىشكەنەدە ەكى مىڭ بەس ءجۇز ءۇي بار. تاعى دا جىگىت بولعان جىگىت نايزا ۇستاپ، جاۋ قايتارمايدى. قازاقتا جاۋ ءتۇسىرىپ جۇرگەن باتىردىڭ باسى ساناۋلى عوي. - راحمەتالى ءوزى بىلەتىن وتىز ادامنىڭ اتىن اتادى. — باسقا ەر كوڭىلدى جىگىتتەر دە وسىلاردىڭ اينالاسىنا جينالادى. جاڭاعى اتى اتالعان باتىرلار باس-باسىنا وتىز ادامنان ەرتىپ كەلسە، جەتىپ ارتىلماي ما؟
— بۇل دا ءجون!
— ءبارى دە قاسىنا ءوز اتالىعىنىڭ جىگىتىن ەرتىپ ءجۇر!
— دۇرىس ايتادى!
ارىنعازى راحمەتالىگە كوز توقتاتا قارادى. سارىنىڭ بالاسىن جيىنعا بەكەر الدىرماعان ەكەن. تارىققاندا شىلبىر ۇشىن بەرەتىن، سوزدەن توسىلعاندا اقىل تاۋىپ كەتەتىن مىقتىلار وسىنداي تەنتەكتەردەن شىعادى ەكەن-اۋ.
ارىنعازى ءالىم ىشىنە كەلگەندە قاسىندا سىرىم باتىردىڭ بالاسى ءجۇسىپ بار ەدى. كوپتەن سىرالعى، ۇزەڭگىلەس جولداسىن توننىڭ ىشكى باۋىنداي كورەدى. كوپ ساربازدىڭ ساردارلىعىنا دا ءجۇسىپتى سايلاپ وتىر.
الگىدەن كەيىن راحمەتالىگە كوڭىلى تولدى. اتتەڭ، جاسى ۇلعايىڭقىراپ قالعانى وكىنىشتى. بولماعاندا، ءبىر مىڭدىقتىڭ باسىنا قوياتىن-اق ادام... سارباز ات ۇستىندە كۇن كەشەدى، اشارشىلىق ءشول كەشەدى... وندايدا كارى سۇيەك سىر بەرەدى-اۋ...
ەرتەڭىنە جيىن تارايتىن ەدى. ارىنعازى باستى-باستى بيلەرگە ورداسىندا قوناقاسى بەردى.
جيىن تارقاعان سوڭ، بالپان راحمەتالى اعاسىنان رۇقسات سۇرادى. بوقان تاۋىن جايلايتىن اۋىلدارعا ءتورت جىلدان بەرى ات ءىزىن سالۋدىڭ رەتى كەلمەي ءجۇر ەدى. قاسىندا سايلىباي مەن ايباس، بالپان سوندا بارىپ قايتقىسى كەلىپ وتىر.
بۇگىن كوكقاباقتاعى جاقايىم اۋىلدارىنا قونىپ شىققان. كۇن كۇيىپ تۇر. الداعى قۇدىقتىڭ موينى الىس، ەرتەلەتىپ اتقا قونعان جىگىتتەر، جەر ۇتۋدىڭ امالىن قاراستىرىپ، وقتىن-وقتىن جارىسىپ الادى.
جول نار وركەش قۇم شوقىلاردىڭ اراسىنا كىرگەن جەردە ءتۇس قىزدى. شولگە شىدامسىز بالپان جانتورسىعىنداعى سۋسىندى ەلدىڭ الدىمەن تاۋىسقان. ماۋىتى شاپانىن قورجىنعا سالىپ، قامزولىن باسىنا بۇركەنىپ الدى. كۇن كوزىنەن تىعىلاتىن جەر جوق.
اناداي جەردە قىزىل دۇزگەننىڭ تاساسىنان بىرەۋ ەربيىپ تۇرىپ جاتىر. بالپان تاني كەتتى. كەشە حان ورداسىنىڭ كولەڭكەسىندە توڭقايىپ جاتقانىن كورىپ ەدى. بىرەۋلەر بەيتانىس وسى كىسىنى ارىستانباپتىڭ شىراقشىسىنا ۇقساتقان.
— اسسالاۋمالايكۇم!
بەيتانىس جولاۋشىنىڭ ەرنى ازەر قىبىرلايدى. ايباس اتتان تۇسە قالىپ، جانتورسىعىن اۋزىنا توستى.
— الدا پاقىر-اي، ەندى بولماعاندا ولەدى ەكەن...
بالپان قورجىنىنان شاپانىن الىپ، قىزىل دۇزگەننىڭ ۇستىنە جاپتى. ءبىر ادامنىڭ باسى سىيعانداي كولەڭكەدە ۇشەۋى تىعىلىسىپ جاتىر.
جىگىتتەر جولاۋشىدان جول ءمانىسىن سۇراستىردى. ەسىمى — ابىلسەيىت، اقيرەكتە شىراقشى ەكەن. حان جيىنعا شاقىرتىپ، سونان ورالعان بەتى...
— تاقسىر-اۋ، قىرىق كۇنشىلىك شولدە جاياۋ جۇرگەنىڭە جول بولسىن...
— جاياۋ جۇرمەك شايقىلاردىڭ سالتى...
— اقيرەك قايدا، بىرەۋ قايدا، مىناۋ قىزىلقۇمدا اداسىپ ولەم دەپ قورىقپايسىڭ با؟
— ءبارى قۇدايلىق ءىس...
ايباس ۇزاق تاجىكەلەسىپ، اقىرى قويار دا قويماي، شىراقشىنى ارتىنا مىنگەستىردى.
سول كۇنى زاۋال اۋا جولاۋشىلار بيداي باتىردىڭ اۋلىنا قۇلادى. قازاق اۋليەنىڭ شىراقشىسىن توبەسىنە حان كوتەردى. باتىر استىنا ات مىنگىزدى.
شىراقشىنى جيىنعا شاقىرعان حان دا جوق. كەلگەن ءوزى ەدى. ونىڭ حابارىن حيۋادا مۋحاممەد راحىم بەك كۇتىپ وتىر. اتقا مىنسە، جۇرت كوزىنە ءتۇسىپ قالامىن دەپ قورقادى...
ءقازىر حيۋانىڭ جانسىزىنا ءار وتكەن كۇنى قىمبات. بيداي باتىردىڭ ات مىنگىزگەنى جاقسى بولدى. جولدا شولدەپ ءولۋى دە مۇمكىن ەكەن...
شىراقشى جولىنداعى اقيرەككە دا سوققان جوق. حيۋا حاندىعىن بەتكە الىپ، سىزىپ وتىردى.
بالپان باستاعان جىگىتتەر ءبىر اۋىلعا قونادى، ءبىر اۋىلعا تۇستەنەدى. جازدىڭ كۇنى سىر بويىندا ەل قالمايدى. التىنشى كۇنى اقيرەكتەن قۇلادى. اۋليەنىڭ باسىنا زيارات قىلىپ شىراقشىنىڭ ۇيىندە تۇنەپ شىقپاق ەدى. ورنىن سىيپاپ قالدى. جىگىتتەر يەسىز تامدا تۇنەپ شىقتى.
اقساقالتاۋىپتە وتەتىن جيىنعا مۇحاممەد راحىم بەك ۇلكەن مون بەرىپ وتىر. حيۋا ساربازدارىنىڭ كوكتەمدەگى شاپقىنشىلىعىنان كەيىن ارىنعازى ويلانۋعا ءتيىس ەدى...
سىر بويىندا قازاق حاندىعى پايدا بولىپ، ونىڭ جىل ساناپ كۇشەيە تۇسكەنى مۋحاممەد راحىم بەكتىڭ ءبىر بۇيىرىنەن شانشۋداي قادالىپ، مازاسىن كەتىردى. وسى جيىندا ارىنعازىنىڭ قالاي قاراي بەت بۇراتىنى ءبىرجولا انىقتالادى.
قوقان حانى ومار اقمەشىت قامالىن ورناتىپ جاتقاندا، مۋحاممەد راحىم بەك قىڭق ەتىپ دىبىس شىعارا العان جوق. ارىنعازىنىڭ ەلشىسى بۇحاردا جۇرگەنىن بىلەدى. امىرگە قارسى جالعىز كۇرەسۋ قيىن ەدى، ول وداقتاس ىزدەگەندە قوقاندى تاپتى.
سىر بويىنا بەس جىلدا ەكى رەت جورىق جاساعان ەكەن. ەكەۋىندە دە جانعازى ارانداتتى. بيىلعى جورىقتىڭ ماقساتى قىزىلعا قاراي كوشىپ شىققان ارىنعازى ورداسىن قاپىدا باسىپ، قازاق حانىن تۇتقىنعا الۋ ەدى. قاتە ەتكەنىن ەندى ءتۇسىنىپ وتىر.
مۋحاممەد راحىم بەككە قولىندا بيلىگى بار ادام كەرەك. جيىرما مىڭ شاڭىراق الىم-شومەننەن جانعازىنىڭ سوڭىنا ەكى-اق مىڭ ءۇي ەرگەن ەكەن. ونداي بەدەلدەن جۇرداي بولعان سۇلتاننىڭ شاشباۋىن كوتەرىپ، ابىروي تابۋىڭ قيىن...
وسىلاي تولقىپ جۇرگەندە جانسىزى دا جەتتى.
ارىنعازىنىڭ قىزىلداعى قازاق اۋىلدارىنا جورىققا شىعاتىن نيەتى بار ەكەنىن ەسىتكەندە، حان ونشا ەلەڭدەگەن جوق. شاپقىنشىلىققا ۇشىرايتىن جانعازى سۇلتان ەكەن. سونىسىنىڭ ءوزى جاقسى... ارىنعازى يكەمگە كەلەتىندەي بولسا، تەنتىرەگەن سۇلتاندى جەر سوقتىرۋعا الدىمەن مۋحاممەد راحىم بەك كومەكتەسەر ەدى...
قازاق حانى ورىنبورعا ساپار شەكپەكشى... جادىك سۇلتاننىڭ اۋلەتى ءابىلقايىردىڭ جولىن قۋعىسى كەلگەنى مە؟ بۇل دا ورىس قارۋىنا ارقا سۇيەپ، حيۋانىڭ جاعاسىنا قول سالادى. مۋحاممەد راحىم بەك تىستەنىپ وتىر.
جانسىزى راس ايتسا، قازاق بيلەرى ءبىر اۋىزدان ءسوز، ءبىر جەڭنەن قول شىعارعانى انىق ەدى. كوز الدىنا جەر قايىسقان قالىڭ قول، سالت اتتى قازاق ساربازدارى ەلەستەيدى... ونىڭ بارىنە ازىق-تۇلىكتى قايدان تاباتىنى تاڭ قالدىرادى.
اتاقتى بايلارعا جاعداي ايتىپ، جىلۋ جيناتىپ جاتىر. حان قازىناسىنا سىيلىق ەسەبىندە، مال-مۇلىكتەرىن ءوز ەركىمەن بەرىپ جاتقاندار دا بار...
— جاۋعا ولجا بولعانشا، ساربازداردىڭ ازىعىنا بەرگەندەرى، ارينە، ارتىق...
بۇل ءسوزدى ايتقان قوجانياز ەدى. بيىلعى كوكتەمگى جورىق باستالار الدىندا وسى قوجانياز ساقتىق ايتقان. حان سارايىنىڭ دالاسىنداعى ىس-ارەكەتىن باسقاراتىن بەگى جانعازىنى ءيتتىڭ ەتىندەي كەرەتىنىن مۋحاممەد راحىم بەك تە تۇسىنەدى. قوجانيازدىڭ بولجاۋى دۇرىسقا شىققانىن ءقازىر ءبىلىپ وتىر.
ارىنعازىعا ەلشى سالۋ كەرەك... ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن جانعازىنى شەتتەتۋى كەرەك ەدى.
قۇلاننىڭ قاسۋىنا — مىلتىقتىڭ باسۋى ءدال كەلدى. كۇزەتشى قازاق سۇلتانى كەلىپ تۇرعانىن حابارلادى...
اقساقالتاۋىپتەگى جيىننىڭ حابارىن ەسىتكەندە، الدىمەن جانعازى ەلەڭدەدى. سول كۇنى شورابايدى اتقا قوندىرعان. سويىرعاستىڭ سودىرى اي ءجۇرىپ، بۇگىن ورالىپ وتىر.
ءوزى اقىلدى، سوزگە شورقاق ادام اقىلدى كەڭەستەن دە ەشتەڭە ۇعىپ جارىتپايدى. جانعازى ۇزاق تۇرتكىلەپ وتىرىپ، ءوز كوڭىلىندەگى كوپ تۇيتكىلدىڭ جاۋابىن ازەر ۇستادى. ارىنعازى ورىس پاتشالىعىنا قاراي ءبىرجولا بەت قويعانى انىق ەدى. حيۋا حانى مۋحاممەد راحىم بەكتىڭ شامىنا تيۋ ءۇشىن سول شىندىقتىڭ ءوزى دە جەتىپ ارتىلادى. جانعازى اتقا قوندى.
وعان بەس ءجۇز سىپاي كەرەك. ارىنعازى ورىنبوردا جۇرگەندە، بۇل بارىپ ورداسىنا ويران سالادى.
جانعازى قان اڭساپ ءجۇر.
ءبىراق جولى بولمادى. حيۋا حانى قابىلداماي قايتاردى.
— حاننىڭ ۋاقىتى جوق!
ساراي ءۋازىرى سونى ايتقاندا، بەتى قوسا تىرجيدى. ءبىر جاماندىقتان سەكەم العان جانعازى ەندى كىدىرگەن جوق. قارا سۇر ءجۇزى قانىن ىشىنە تارتقان، قاقپا الدىندا ءوزىن كۇتىپ تۇرعان ءبايدىلدانى دا اڭعارماي، ءىرى اتتاپ سىرتقا بەتتەپ ەدى. حاننىڭ قابىلداماي قايتارعانى العاشقى رەت... ال نازارى بۇزىلعانى الداقاشان بولاتىن. جانعازى ونى جوپ-جورتا اڭعارماعانسىپ جۇرە بەردى.
حيۋا سارايىنا سەنىم جوق. حان ارىنعازىمەن جەڭ ۇشىنان جالعاسىپ العان بولدى. وسىدان كەيىن بۇل سارايدى جەلكەسىنىڭ شۇقىرى كورەر...
مۋحاممەد راحىم بەك ارىنعازىمەن ءتىل تابىسقان كۇنى جانعازىنىڭ باسىنا قاتەر تونەدى. ەرتەڭ كوشۋ كەرەك. قازاق ساحاراسىنان باسقا تىعىلاتىن پانا قالعان جوق. ارىنعازى كەلەسى جازدا ورىنبورعا قاراي ساپار شەگەدى ەكەن. وسى جاعدايدى پايدالانىپ، قازاق بيلەرىمەن تاعى ءبىر تىلدەسىپ كورەدى. حاننىڭ اۋزى تۇكتى كاپىردىڭ قولتىعىنان پانا ىزدەگەنى جاقسىلىقتىڭ نىشانى ەمەس. قازاقتىڭ شىن مۇسىلمان بيلەرى ارىنعازىنىڭ بۇل ارەكەتىن قالاي قۇپتاي قويادى...
وعان شەيىن شەرعازى مەن بوكەيدىڭ بىرەۋىن پانالاي تۇرادى. باستىعى ءوزى بولىپ، ءابىلقايىر اۋلەتىنىڭ ارىنعازىعا اتارعا وعى جوق ەكەنى بەلگىلى...
— تەرەم، حاننىڭ الدىنان تەز شىقتىڭ عوي...
— ونىڭ ءمانىسىن كەيىن ايتارمىن...
جانعازى ارتىندا سولەكتەپ كەلە جاتقان ءبايدىلدانى جاڭا اڭعارىپ ەدى. تەز بويىن جيىپ، تومسىرايىپ الا قويعان. ءبارى ارىعىن بىلگىزبەيدى. بيگە شىندىعىن ايتىپ بولمايدى. وندا سوڭىنداعى تورت-بەس ءجۇز ۇيدەن ايرىلادى. ەندى ءوزىنىڭ قازاق اراسىنا قاراي جىلجيتىن ساپارىن دا حاننىڭ نۇسقاۋىمەن بولىپ وتىرعان ءىس قىلىپ كورسەتۋى كەرەك...
ارىنعازى ءامىرىن جۇرگىزىپ وتىرعان ەلدىڭ ءۇستىن باسىپ كوشە المايدى. وندا قاتەر... ارال تەڭىزىن ارعى جاعىنان وراعىتىپ، ءۇستىرت شولىنە قاراي شىققالى وتىر...
سۇلتاننىڭ حان الدىنان بەتى قايتىپ شىققانىن ءبايدىلدا دا سەزدى. بىلتىرعى جانقوجانىڭ سوزىنەن كەيىن جانعازىدان ىرگە ايىرۋى كەرەك ەكەن... اقىلى قىرسىقتى. جانعازى الداپ سوقتى عوي. حيۋا سىپايلارىن الىپ، ارىنعازىعا قايتا اتتانباقشى ەدى.
ەندى سۇلتان ۇستىرتكە قاراي بەت الاتىنىن ايتقاندا، ءبايدىلدا دا قوبالجىدى. جانعازى اۋلىنا قاراي بۇرىلعان جەردە، بۇل رامانقۇل وتىرعان اققۇدىققا بەت قويعان. سۇلتاندا كۇشتەپ كوشىرىپ اكەتەتىن قاۋقار جوق ەكەنىن بىلەدى. كىشكەنەگە قاراعان اۋىلداردىڭ ءتورت ءجۇز ءۇيىن سوڭىنا ەرتىپ، ءبايدىلدا مەن رامانقۇل سىر بويىنا قاراي جىلجىدى.
قاسىندا قىرىق-ەلۋ ءۇي، جانعازى ءامۋداريادان جاسىرىنىپ ءوتتى. ەرتەرەك كەتكەنى ابىروي بولىپتى. سۇلتاننىڭ كوشى قوزعالعان سوڭ، ءبىر اپتا دا وتكەن جوق، ارىنعازىنىڭ قىزىلعا قاراي اتتانعالى جاتقان حابارى ەستىلدى.
تاسپەن جاپالاقتى ۇرساڭ دا، جاپالاقپەن تاستى ۇرساڭ دا — ناتيجەسى بىرەۋ... سول سياقتى، بۇل جولى دا قازاق اۋىلدارى تاياق جەدى. ارىنعازى حيۋا مەكتەرلەرىن جازالاپ قانا قويعان جوق، جانعازىنى التى جىلدان بەرى بەلسەنە قولداپ كەلە جاتقان بيلەردى تاڭبالاپ شىعارىپ، اۋىر ايىپ كەستى. ەل سىر بويىنا قاراي كوشىرىلدى. الىم-شومەنگە جاڭاداريادان ءارى قاراي اتتاپ باسۋعا تىيىم سالىندى.
جانعازى امان-ەسەن ۇستىرتتەن ءارى اسىپ بارا جاتىر.
ارىنعازى ساقتىقتى دا ەسكەردى. جاڭاداريا بويىندا ءۇش جەردە قاراۋىل ۇيشىگى بەلگىلەندى. ءار توبەنىڭ باسىندا ون بەس جىگىت قاراۋىل شولعىنشى ۇستالادى.
حيۋا بەتتەن قىبىرلاعان قيمىل بايقالسا، قاراۋىل ۇيشىگىندەگىلەر حان ورداسىنا حابارلايدى.
ورىنبور گۋبەرناتورلارى ىشىندە قارا قازاققا تىزەسى باتقان حان تۇقىمىنىڭ اتاق-ابىرويدان جۇرداي بولعانىن العاش بايقايتىن ادام يگەلستروم ەدى. اقىلدى باروننىڭ كىشى جۇزدە حاندىق سالتاناتىن ءبىرجولا جويعىسى كەلگەن يگى نيەتى الەكساندر پاتشانىڭ وتارلاۋ ساياساتىمەن ۇيلەسە كەتتى.
ول كەزدە نۇرالى حان ءۇپى قالاسىندا اقىرعى كۇندەرىن باستان كەشىپ جاتىر. ونىڭ نامىسىن جىرتقان ەرالى سۇلتان بۇل جاقتا سىرىم باتىردى قولعا تۇسىرەدى. كەك قايتاراتىن كەزەڭى جەتكەندەي ەدى. كەنەت ورىنبور اكىمشىلىگى سىرىم باتىرعا ارا ءتۇسىپ، تۇتقىننان بوساتتىردى... نۇرالى ولگەن سوڭ ءبىر جىلدان كەيىن ەرالى سۇلتان حان سايلانادى. ويتكەنى ورىس اكىمشىلىگىنىڭ اتالىقتى بيلەرگە سۇيەنە وتىرىپ، قازاق دالاسىن وتارلاۋدى جەدەلدەتكىسى كەلگەن جوسپارى ۇدەسىنەن شىعاتىن ءتۇرى بايقالمايدى. سىرىم سياقتى بەدەلدى باتىرلار اق پاتشاعا ادالدىعىن ءسوز جۇزىندە عانا مويىنداپ، ال ءىس جۇزىندە وزدەرىن تاۋەلسىز ۇستادى. قازاق اراسى قوبالجۋلى ەدى. ءارى بۇل داعدارىس 1789 جىلعى فرانسۋز ريەۆوليۋسياسىمەن تۇسپا-تۇس كەلدى دە، ورىنبور اكىمشىلىگى سىرىم باتىر باستاعان قوزعالىستان ۇركىپ قالدى.
ەرالى سۇلتان حان سايلاناتىن جيىنعا گۋبەرناتوردىڭ ءوزى قاتىستى. سوندا سىرىم باتىردى قولدايتىن باي ۇلى مەن جەتىرۋدىڭ جاقسىلارى توبە كورسەتكەن جوق-تى.
ءۇش جىلدان كەيىن ەرالى ءولىپ، ورىس اكىمشىلىگى ءابىلقايىردان قالعان التىن تاققا ەسىمدى وتىرعىزدى. سىرىمدى بۇرىن دا اتا جاۋى كورەتىن ەسىم سوڭىنا شىراق الىپ تۇسكەن. اقىرى سىرىمنىڭ سەمسەرىنەن اجالىن تاپتى.
ەسىمنەن كەيىن ورىستىڭ ءشوبى سەكسەندەگى شال ايشۋاققا تۇسكەندە، نۇرالى بالالارىنىڭ ەڭ پىسىعى قاراتاي سۇلتان سىر بەردى. سالت بويىنشا تاق اكەدەن بالاعا مۇرا بولىپ قالاتىن ەدى. ورىنبور اكىمشىلىگى ول ءداستۇردى بۇزىپ وتىر. نۇرالىنىڭ تاعىن بالالارى نەگە باسپايدى. اۋەلى ەرالىگە، ودان كەيىن ەسىمگە بەردى. ەندى اكەلىپ الجىعان شال ايشۋاقتى حان قويادى...
قاراتايدىڭ مىسىق تىلەۋى قابىل بولىپ، ايشۋاق كوزى تىرىسىندە تاقتان ءتۇسىرىلدى. ورىس اكىمشىلىگى بۇل جەردە دە نۇرالى اۋلەتىن اينالىپ ءوتىپ، ايشۋاقتىڭ بالاسى جانتورەنى حان سايلايدى. قاراتاي شارت كەتتى. ءبىر جىلدان كەيىن حان ورداسى شاپقىنشىلىققا ۇشىراپ، جانتورە قاراتايدىڭ قولىنان قازا تابادى.
بارىنەن دە نۇرالىنىڭ ەكىنشى ۇلى بوكەي تۇكپىرلىرەك بولىپ شىقتى. جانتورە مەن قاراتاي ءابىلقايىردىڭ تاعىنا تالاسىپ، قىرىلىسىپ جاتقاندا، ول ورىس اكىمشىلىگىنەن قونىس سۇرادى.
ەدىل مەن جايىق ەكى سۋدىڭ اراسىندا نارىن قۇمى جاتىر.
ءبىر زاماندا بۇل ءوڭىردى قالماقتار قونىستانادى ەكەن. وبايشى حاننىڭ تۇسىندا قالماقتار قازاقتان سوققى جەپ، ەدىلدىڭ ارجاعىنا وتەدى. بۇگىندەرى قونىستان تارىققان باي ۇلى اۋىلدارىنىڭ اندا-ساندا نارىندا قىستاپ كەتەتىنى بار. وندا دا جايىق بويىنداعى ورىس بەكىنىستەرىنەن رۇقسات كەرەك. قازاق ەمەس پە، ول ءتارتىپتى بىردە ەسكەرسە، بىردە ەستەن شىعارادى. تالاي قازاق جۇزدىكتەرىنىڭ شاپقىنشىلىعىنا دا ۇشىرادى...
بوكەي سول نارىن قۇمىن سۇرايدى.
ورىس اكىمشىلىگى ول تىلەگىن قاناعاتتاندىردى.
بوكەي نارىنعا كوشىپ شىققان جىلى قاسىندا ءبىر مىڭ ۇيدەي باي ۇلى بار. ءقازىر سەگىز مىڭ شاڭىراق بولىپ وتىر. جان-جاعىندا ورىس بەكىنىستەرى قورشاپ جاتقان كەڭ ولكەنى ورىس اكىمشىلىگى «ىشكى وردا» اتايدى. بوكەيگە حان اتاعى بەرىلدى.
بۇل كۇندەرى بەكەي ولگەن. ىشكى وردانى ون ءۇش جاسار جاڭگىردىڭ اتاعىنان شىعاي سۇلتان بيلەيدى. قاراتاي سۇلتان دا قارتايىپ، بۇلىكتەن تىيىلدى. جانتورەنىڭ تاعىندا شەرعازى وتىر...
سىر بويىندا ارىنعازىنىڭ داڭقى قاتتىراق شىققان سايىن، شەرعازى مەن شىعاي سۇلتان تىنىش ۇيقىدان ايرىلعان.
جادىك سۇلتان اۋلەتى ءالىم ىشىندە ورنىققالى قاشان. ءبىراق جەتىرۋ مەن بايۇلىنا جول بولسىن. كىشى ءجۇزدى قويىپ، ارىنعازى قارماعىن ارعىن-قىپشاق، كەرەي-ۋاققا دا سالىپ جاتقان كورىنەدى. ءاقساقالتاۋىپ كولىنىڭ جاعاسىندا وتكەن جيىنعا ولاردىڭ دا اقساقال بيلەرى قاتىسىپتى...
ارىنعازى بىلتىر كۇز ءبىر توپ حيۋا مەكتەرلەرىن تۇتقىنداتىپ، ورىنبورعا جونەلتكەنىن دە ەسىتكەن. قىزىلدىڭ ىشىندە تالاي ورىس كەرۋەندەرى تالاۋعا ءتۇسىپ، ادامدارى تۇتقىندا كەتكەن... ءبارىنىڭ ءىزى حيۋادان شىعادى. «قۇل قاشسا، حيۋادان شىعادىنىڭ» كەرى. ورىس اكىمشىلىگى ولارعا ءتىسىن باسۋلى ەدى.
ارىنعازى بۇل جەردە دە قۋلىعىن اسىرىپ كەتتى. ەندى الىم-شومەن حانىنا ورىس اكىمشىلىگىنىڭ نازارى تۇزەلەدى. شىعايدىڭ ءقاۋپى سوندا... استراحاندا وقىپ جاتقان جاڭگىر ورداعا كەلگەن سايىن، اعاسى قۇلاعىنا قۇيۋدان جالىقپايدى. ارىنعازى ولىدەن كىشى ءجۇزدىڭ جارىمىنا ىقپالىن جۇرگىزىپ وتىر. ءتۇبى ۇلى وردانىڭ ءامىرشىسى بولۋعا جان سالىپ جۇرگەنى انىق... بۇل اۋىر سىرقات، الدىن الماسا، اسقىنىپ كەتۋى كادىك ەدى...
وعان جاس جىگىت جاڭگىر دە ەلىگەدى.
ءاقساقالتاۋىپ كولىنىڭ جاعاسىندا وتكەن ۇلكەن جيىننىڭ بەل ورتاسىندا بەكەي ورداسى سالعان جانسىز دا ءجۇردى. جانعازىعا حابار تيەتىن كۇنى شىعاي دا بار شىندىقتى ەستىپ وتىر ەدى. ەكى جىگىت شاپقىنشى سول ءتۇنى اتقا قونىپ، ورىنبورعا قاراي توپەپ بارا جاتتى. الدىڭعىسىنىڭ قوينىندا جاڭگىردىڭ قولىمەن جازىلعان حات. شىعاي ونى جانسىزى كەلمەي جاتىپ-اق دايىنداتىپ قويعان. اسىعىس ارەكەتكە كىرىستى.
شىعاي جاڭگىردىڭ اتىنان جازدىرىپ، ارىنعازىنىڭ باسىنا بار بالە-جالانى اياماي-اق ۇيىپ-توگىپ باقتى. الىم-شومەننىڭ ءامىرشىسى ورىس ۇستەمدىگىن مويىندايمىن دەپ بەكەر ايتىپ ءجۇر. شىن نيەتى قارۋ-جاراق الماق... ورىستىڭ زەڭبىرەك-مىلتىعىمەن قارۋلانىپ السا، بۇل ولكەدە ونان كۇشتى حان بولمايدى. ءقازىردىڭ وزىندە باي ۇلى مەن جەتىرۋدىڭ بۇيرەگى ارىنعازىعا بۇرا باستاعانى بايقالدى. ورتا ءجۇز ورداسىنا ىلاڭ سالىپ، ارعىندى ءبولىپ الىپ وتىر. حات اسەرىن كۇشەيتۋ ءۇشىن «ارىنعازىنىڭ ساربازى بەس مىڭ جىگىتتەن اسادى» دەگەن ءسوزدى قوسىپ قويدى.
كەشەگى جيىندا اۋىزعا الىنباعان تالاي ءجايتتى ءوز جانىنان قوسقاندا، جاڭگىردىڭ بەتى شىمىرىككەن جوق. حاننىڭ سوزىنە باقسا، ارىنعازىنىڭ تۇپكى ماقساتى ءتىپتى ارىدە كورىنەدى. ءۋالي حاننىڭ قولاستىنداعى ورتا ءجۇز حاندىعى دا ىدىراپ وتىر. ۇلى جۇزگە قارايتىن قازاقتاردىڭ كوبىسى قوقان حاندىعىنا الىم تولەيدى. ارىنعازى قۋاتتى ارميا قۇرعاندا، ءيىسى قازاقتىڭ باسىن قوسىپ، ءوزى حان تاعىندا وتىرۋدى كوكسەيدى. ارىدەگى ءاز جانىبەك پەن كەرەي، ونان قالسا ءاز تاۋكە تۇسىنداعىداي ءىرى مەملەكەت قۇراتىن ويى بار ەكەنىن باسا ايتتى...
اقساقالتاۋىپتە وتكەن كەڭەستە وسىنىڭ ءبارى اۋىزعا الىنىپتى-مىس...
مازمۇنى وسىدان اينىمايتىن تاعى ءبىر حات شەرعازى ورداسىنان دا جولعا شىقتى. جادىك سۇلتان مەن ءابىلقايىر اۋلەتىنىڭ اراسىندا حان تاعىنا تالاسقان قىرقىس باستالدى.
بارون يگولستروم ورىنبور گۋبەرناتورلىعىنان باياعىدا تايدىرىلعان. ارىنعازىنىڭ اتاعى جاڭا گەنەرال-گۋبەرناتور كنياز ۆولكونسكييدىڭ تۇسىندا شىقتى. ءقازىر ول دا جوق، اسكەري گۋبەرناتور گراف ەسسەن ەدى. بۇيرەكتەن سيراق شىعارىپ، ءوزىن-وزى حان سايلاپ الىپ جۇرگەن جادىك سۇلتاننىڭ شوبەرەسىن ەسسەن ونسىز دا جاراتپايتىن. سوندىقتان ءابىلقايىر اۋلەتىنەن شىققان ەكى حاننىڭ اعىنان جارىلىپ وتىرعانىنا تيتتەي شاك كەلتىرگەن جوق.
كادىك شىندىققا كوز جەتكىزۋگە كومەكتەسەتىنى راس. پاتشالىق تارتىپكە جان-تانىمەن قۇلشىلىق ەتىپ ۇيرەنگەن گراف ونشا كەمەل اقىلدىڭ يەسى ەمەس ەدى. ال الدىندا عانا ناپولەوندى تىزە بۇكتىرىپ، ۇلى جورىقتان ۇلكەن ابىروي الىپ قايتقان الەكساندر پاتشا بولسا بۇل كەزدە مەيماناسى تاسىپ داۋىرلەپ تۇرعان. تاعى قازاقتىڭ ورتاسىنان ورىس ۇستەمدىگىن مويىنداعىسى كەلمەيتىن، الدە ءبىر ءاتى-جونى بەلگىسىز سۇلتاننىڭ تۇقىمى شىعىپ، ءوزىن-وزى حان سايلاپ الىپ وتىرعانى تۋرالى ورىنبوردىڭ اسكەري گۋبەرناتورى جازعان راپورتتى تىجىرىنا وتىرىپ وقىدى...
ەگەر ەۋروپادا فرانسۋز ريەۆوليۋسياسى باستالىپ، ونىڭ اياعى ۇلكەن دۇربەلەڭگە ۇلاسىپ قولىن بايلاماعاندا، ورىس پاتشالىعى قازاق ساحاراسىن ەندىگى ءبىر-اق قىلعىپ قوياتىنى ايدان انىق...
قازاق حانى بەرى قاراي ساپار شەگەتىن حابارىن ەسىتكەندە،
ورىنبور اكىمشىلىگى الاقانىنا تۇكىرىپ وتىر ەدى.
* * *
جول جەتىرۋدىڭ ءۇستىن باسىپ وتەدى. بۇل ءوڭىر ارىنعازى ەسىمىنە قانىق، ات باسىن قاي اۋىلعا بۇرسا دا، توبەسىنەن تىك تۇرىپ كۇتىپ الىپ جاتىر. اسىرەسە جاعالبايلى، تابىندار... ءبارى دە جايىق بويىن جاعالاي تۇسكەن ورىس بەكىنىستەرى اتا مەكەنىنەن ىعىستىرىپ شىعارعان اۋىلدار... شەرعازىدان ءتۇڭىلىپ وتىر.
ءجابىر كورگەن ەلگە سىرت دۇشپاننان قورعانىش بولاتىن مىقتى ءامىرشى كەرەك ەدى. ءبارى دە ارىنعازىعا حان سالتاناتىن كورسەتىپ قارسى الدى.
حان ورىنبورعا سۇمبىلەنىڭ ىشىندە جەتتى.
گەنەرال ەسسەن بۇل كەزدە پەتەربۋرگتەن حابار كۇتىپ وتىر ەدى. ارىنعازىنى وسى جەردە تۇتقىنعا الا ما الدە استاناعا اتتاندىرىپ سالا ما — سونىڭ انىعىنا جەتۋى كەرەك. قازاق حانىن قابىلداۋدى ءبىر اپتاعا كەشىكتىردى.
گۋبەرناتوردىڭ كەڭ كابينەتى جاساۋلى. اۋقاتتى قازاقتار ۇستىنە كيۋگە تاپپاي جۇرگەن قىزىل ءبۇلىشتى، گۋبەرناتور مىرزانىڭ ۇستەلگە جاۋىپ قويعانىن كورگەن جەردە، ارىنعازى سۇلتاننىڭ قاسىنداعى بيلەردىڭ كوزى جىپىلىق قاقتى. ال سول ۇستەلدىڭ تارتپاسىندا قازاق حانىنا شىعارىلعان ۇكىم جاتقانىن ەشقايسىسى بايقاعان جوق.
اق پاتشا قازاق سۇلتانىن ءوز قۇزىرىنا جىبەرۋدى بۇيىرىپ وتىر. ءبىراق حاتتا حاندى تۇتقىنعا الۋ جايىندا ءبىر اۋىز ءسوز ايتىلماپتى. ەسسەن سوعان وكىندى. ونداي جاعدايدا، «قازاق حانىن» قابىلداپ اۋرە بولىپ جاتپاي-اق، قولىنا كىسەن سالىپ تۇرمەگە تىعار ەدى.
گراف بارىنشا دەگدارلىق كورسەتىپ باقتى. ارىنعازىنىڭ بار تىلەگى ءوز تاراپىنان قولداۋ تاباتىنىن ايتىپ وتىر.
سۇلتان ۇزاق سويلەدى. قاراقۇم وڭىرىندەگى ءاقساقالتاۋىپ كولىنىڭ جاعاسىنان قامال سالدىرىپ، استاناسىن سوندا كوشىرەتىن نيەتى بار... ونى حيۋا شاپقىنشىلىعىنان شىعارىپ ايتتى. قاراقۇم قامالى سالىنسا، بۇحار مەن حيۋاعا قاتىنايتىن ورىس ساۋدا كەرۋەنىنىڭ جولى دا ءقاۋىپسىز بولاتىنىن ەسكەرتتى. ارىنعازىنىڭ قازىرگى استاناسى جانكەنت ورتا ازياداعى مازاسىز كورشىلەرىنە جاقىن تۇرعانى راس. قوقان حانى اقمەشىت قامالىن سالعالى، ورىس اكىمشىلىگىنىڭ دە تىنىشى كەتكەن. حاننىڭ بۇل ءسوزى گەنەرالدىڭ دا كوكەيىنە قوندى.
— ونىڭ جوباسىن جاساۋدى ءبىر سەنىمدى ينجەنەرگە تاپسىرارمىز...
كورە كوزگە وتىرىك ايتىپ وتىرعاندا، اسىل تەكتى مىرزانىڭ بەتى-اۋزىندا ءبىر تامىرى بۇلك ەتكەن جوق. سولاي الداپ-سۋلاپ كىشى ءجۇزدىڭ بەيمازا ءامىرشىسىن پەتەربۋرگقا شىعارىپ سالىپ، قوش ايتىپ قالا بەردى.
پەتەربۋرگ ايشىلىق الىس جول. قىردىڭ نادان قازاعى ۇلى روسسيانىڭ قاي قالاسىن، قاي دەريەۆنياسىن ءبىلىپ جاتىر؟ سونشا ادامنىڭ ىشىندە ورىس ءتىلىن ءجوندى بىلەتىن دە بىرەۋى جوق... سوندىقتان سۇلتاننىڭ قاسىنا وفيسەر باستاعان ون سولدات كۇزەتشى ەرتتى. ارىنعازىنىڭ تۇسىنىگىندە، بۇلاردى جولباسشى دەپ ۇعادى. ءوزىنىڭ جارتىلاي تۇتقىن ەسەبىندە بارا جاتقانىن، ال مىناۋ سولداتتار سىپايى كۇزەتشى ەكەنىن بىلگەن جوق...
ارىنعازى وسى پەتەربۋرگ ساپارىنان قازاق ورتاسىنا قايتىپ ورالعان جوق. قازاق سۇلتانىنىڭ ءسوز الپەتىن ءبىر جاقتىرماسا، ونىڭ ەلدەن بولەك سۇسىنان ونان ءارى ءقاۋىپ قىلعان الەكساندر پاتشا سول جاقتان «حاندى» كالۋگا قالاسىنا جەر اۋدارتتىرۋعا بۇيرىق بەرگەن. قاسىنداعى سەرىكتەرىنەن ارىنعازىمەن بىرگە تۇتقىندالىپ كالۋگاعا جىبەرىلگەن ءجۇسىپ باتىر ەدى. ونى جەتى-سەگىز جىلدان كەيىن بوساتىپ، ەلگە قايتاردى...
سولايشا الىم-شومەننىڭ بيلەرى ءوز بىلدىگىمەن سايلاپ العان حاننىڭ ءومىرى ونشا ۇزاققا سوزىلمادى...
ارىنعازى كەڭ بايتاق روسسيانىڭ بەلگىسىز ءبىر تۇكپىرىندە ون ەكى جىلداي ءامىر ءسۇردى. ءجۇسىپ باتىردىڭ باسىنا بوستاندىق بەرىلگەننەن كەيىن، جاپادان جالعىز قالعان. قارا شاشى ءبىر ايدا اپپاق قۇداي بولىپ، قاجىپ، قارتايىپ ءبىتتى. قاسىرەتتى بۇل عۇمىرى تاعى دا ءۇش-تورت جىلعا سوزىلدى. جات قالا، كۇندىز-تۇنى جاندارمەريا تىڭشىلارىنىڭ باقىلاۋىندا، قالادان اياعىن اتتاپ باستىرمايدى...
سولاي ءىش قۇستادا كۇن كەشىپ، قازاقتىڭ كەڭ دالاسىن، ءشول ساحاراسىن اڭساۋمەن عۇمىر كەشىپ جاتتى.
ارىنعازىنىڭ باسقان قادامىن قاس قاقپاي باعىپ وتىرعان سىرت دۇشپان ونىڭ ايدالىپ كەتكەنىن ەسىتتى.
سىر بويىنا ەنتەلەي كەلىپ قالعان قوقان حاندىعى اقمەشىتتەن ءارى قاراي اتتاپ باسقان جوق. بۇحار امىرىنە قارسى جالعىز وداقتاسى حيۋا حانى. مۋحاممەد راحىم بەك سىرداريانىڭ تومەنگى اعىسىن مەكەندەيتىن الىم-شومەندى قولاستىنداعى وتارىنا ەسەپتەيدى. ومار ونان ءارى جىلجيتىن بولسا، وداقتاسىن رەنجىتىپ الاتىنى انىق ەدى.
ارىنعازىنىڭ ايدالىپ كەتۋى حيۋا حاندىعىن دا تىنىشتاندىردى. ءقازىر ونىڭ نازارى تۇرىكپەن دالاسىندا، بۇحار امىرىمەن اراسىنداعى ەسكى داۋدى اياقتاۋدىڭ ارەكەتىندە ەدى. شارجاۋ وڭىرىنە ەكى مارتە جورىق ۇيىمداستىردى.
ءقازىر سىر بويى قازاقتارىنا قارۋلى كۇش اتتاندىرۋعا مۋحاممەد راحىم بەكتىڭ ۋاقىتى جوق. اندا-ساندا الىم-سالىق جيناۋعا مەكتەرلەرىن جۇمسايدى. وندا دا سىردىڭ ارعى شەتىندەگى ەلگە تەرەڭدەپ ەنۋگە باتا الماي، قىزىلداعى اۋىلداردان قايتاتىن.
قازاق دالاسىنان بۇحار ءامىرى دە دامەسىز ەمەس. ءبىراق ونىڭ ارەكەت ءتۇرى باسقاشا ەدى.
تورعاي مەن توسىن ماڭىنداعى كەرەي-ۋاق اراسىندا مارال يشان اتتى بىرەۋ پايدا بولىپتى. شىن ەسىمى - يسا، مارال اكەسىنىڭ اتى ەكەن. بۋحاري شەريفتە ون سەگىز جىل وقىپ، جەتى عىلىمدى تامامداپ شىعادى. يسانى ءپىر تۇتىپ توبەسىنە كوتەرگەن قۇلسارى كەرەي مەن قالىڭ سيبان، بۇرىنعى اتا قونىستارىن تاستاپ، قويباعار، تۇڭعاتار ماڭايىنا قاراي جىلجىپ توپ قۇراپ جاتقان. كورشى ارعىن-قىپشاق رۋلارى دا تولقىپ، مارال يشاننىڭ قاسىنا جينالا باستاعان حابارى ەستىلەدى.
قىردا الۋان ءتۇرلى داقپىرت جايىلدى. مارال يشان ءيىسى قازاق دالاسىنىڭ باسىن قوسىپ، ەل قىلماق ەكەن. ونان ءارى ورىس پاتشالىعىنا قىسىم جاساپ، مۇنان ءبىر عاسىردىڭ ارجاعىندا بودان بولعان مۇسىلمان ءۋالاياتتارىنا بوستاندىق الىپ بەرەتىن ويى بار ەكەن. ونىسى بەرىسى باشقۇرت، ءارىسى نوعاي حالىقتارى دەسەدى.
تابيعاتىندا جىرشى حالىقتىڭ اڭىزىندا قيال دا ارالاسا جۇرەدى. ءبىر ايتقىشتاردىڭ سوزىنە قاراعاندا، مارال يشانعا اتساڭ وق دارىمايدى، سۋعا سالساڭ باتپايدى، وتقا سالساڭ كۇيمەيدى.
بۇل دا بۇحار ءامىرى ويلاپ تاپقان ارەكەتتىڭ ءبىر تۇرىنە ۇقسايدى. ورىس پاتشالىعىمەن سوعىسىپ جەڭە الماسىن بايقاعان جەردە قازاقتىڭ ءدىني سەزىمىن وياتىپ، ايتەۋىر بۇلدىرە بەرۋدى ويلايتىن سياقتى...
الەكساندر پاتشا بولسا، ارىنعازىنى ايداتىپ جىبەرگەن سوڭ، ساقتانىپ قالدى. وزدەرى قالاپ حان قويعان جادىك سۇلتاننىڭ اۋلەتىن ورىس پاتشاسى تۇتقىنعا العانىن ەسىتكەننەن كەيىن، قازاق اراسى تولقيتىنى انىق... تاعى حالىق وكپەسىن وڭايلىقپەن كەشپەيدى. قازاق دالاسى كەڭ. كوشپەندى ەلدى قاي شۇقىردان ىزدەيسىڭ؟ سوندىقتان باعىندىرۋ دا قيىن. ساحاراعا تەرەڭىرەك سۇعىنعىڭ كەلسە، اراسى جاقىن-جاقىن بەكىنىس سالىپ وتىرۋ كەرەك ەدى. ءوزى نارازى حالىق، جەرىنە قالا تۇسە باستاسا، ونان ءارى اشىنار... تاعى حالىقتىڭ قولتىعىنا سۋ بۇركۋگە — ارجاعىندا مۇسىلمان مەملەكەتتەرى دا دايىن تۇر.
سىرداريا بويىنا قاراي جاقىنداسا، ەڭ الدىمەن حيۋا، قوقان حاندىقتارىمەن سوقتىعىسادى.
بۇل كەزدە الەكساندر پاتشانىڭ بار نازارى كاۆكاز وڭىرىنە اۋعان. ورتا ازيا مەن قازاقستاننىڭ شەت تۇكپىرى سىر ولكەسىن ەكىنشى كەزەكتەگى ماسەلە دەپ قارايدى.
ال حورەزم جۇرتى اتالاتىن ولكەدەگى ءۇش حاندىقتىڭ قاي-قايسىسى بولسىن، ءبىر ۇلتتان قۇرالعان مەملەكەت ەمەس. ۇلتتىق بىرلىكتىڭ جوقتىعى مەملەكەتتىڭ ىرگەسىن دە السىرەتەدى. ءوز قولاستىندا مەكەندەيتىن حالىقتارعا كۇدىكپەن قارايتىن حيۋا حانى ساراي كۇزەتەتىن سەنىمدى ساربازدارىن تۇرىكپەن جىگىتتەرىنەن جاساقتاعاندى ارتىق كورەدى. وزبەك پەن قاراقالپاقتى قىسىلعان كەزدە عانا ەسكە الاتىن بۇحار ءومىرىنىڭ ءحالى دە سوعان ۇقساس، قولاستىنداعى حالىقتاردى اتىستىرىپ-شابىستىرىپ، بىر-بىرىنە ايداپ سالۋ ارقىلى التىن تاقتىڭ قاۋىپسىزدىگىن نىعايتۋدى ويلاپ وتىر. ونداي مەملەكەت وزىنەن كۇشتىرەك دۇشپاننىڭ العاشقى سوققىسىنان كەيىن-اق ىدىراپ كەتۋى ءتيىس ەدى.
ونى الەكساندر پاتشا بىلگەن جوق.
قازاق كوشپەندى ەل. ول ايتەۋىر جىلجي بەرۋدى بىلەدى. بيىل اق جايىق ماڭىندا توبە كورسەتسە، كەلەر جىلى قاراقۇمنان شىعادى. ونان قالسا قىزىلقۇم بار...
بوقان تاۋىنداعى نۇرىمبەت اۋلى، قاراكەسەك، قاراساقال رۋلارى بەرى قاراي جىلجىپ كەلەدى.
سەگىز بۇل جولى دا سىردىڭ بەرگى بەتىنە قاراي اياق سالعان جوق. قىزىلقۇم ءوڭىرىنىڭ قىسى جۇمساق، قىس قىستاۋ ىزدەتپەيدى. حيۋا حاندىعى تىنىشتى الاتىنى راس... بۇرىن دا بىرنەشە رەت الىم-سالىق تولەپ، بويى ۇيرەنىپ قالعان. نار تاۋەكەلگە باستى.
بيىل جاننازار ءامۋداريا بويىنداعى اعايىندارىنا كوشتى. كەگەيلى ماڭىندا ۇلكەن ارىق قازىلعالى جاتقان كورىنەدى... سونان قونىس الۋدان دامەلى ەكەن.
جاننازار ءبىر جاعىنان جابىعا سەنىپ بارادى. مامىت اۋلى مەن ايدوس بي قۇداندالى جەكجاتتاي ءبىر جاقىندىق تاۋىپتى.
ءبىرى جۇڭگو، ءبىرى قولداۋلى بولعانىمەن، جابى مەن جاننازاردىڭ اراسىندا بەرىك دوستىق بار. ءبىرىن-بىرى جابىرلەۋگە بەرمەيتىنى انىق ەدى.
سىر وڭىرىندەگى ەلدىڭ تىرشىلىگى داۋىل الدىنداعى تەڭىز تىنىشتىعىنا ۇقسايدى.
قۇن داۋى
جاقسىقىلىشتاعى نۇرىمبەت اۋلى بەس-التى كۇننەن بەرى قوناقباستى ەدى. جاز مال باققان قازاقتىڭ قولى بوس، توپ-توپ بولىپ قىدىرادى. ءولىنىڭ ارتىنا قول جايادى، سىرت اعايىننىڭ قۋانىشىنا قۇتتى بولسىن ايتادى. سونداي كوپ بورىشتىڭ بىرەۋى - جاسى ۇلكەنگە سالەم بەرۋ. بۇل كۇندە نۇرىمبەت اقساقالدىڭ جاسى توقسانعا تاقاپ، ەندىگى قۇتتىقتىڭ ۇلكەنى بولىپ قالعان. قارا شاڭىراقتا وتىرعان باتاگوي شالعا قارايعان قازاق ات باسىن بۇرماي كەتپەيدى.
جيىرما جىلدان بەرى قىزىلدى جايلايتىن سەرى سەگىز بيىل قاراقۇمداعى اعايىندارىنا كەلىپ جاتقان. ءبىر قىردىڭ استىندا وتىرعان نۇرىمبەت اقساقالعا سوقپاي كەتە المادى. بوقان تاۋىندا ەكى جىل دامدەس بولدى... كوڭىلدەرى جاقىن ەدى قاسىندا راحمەتالى مەن بالپان بار، التى-جەتى كىسى بولىپ كەلدى.
بۇل جاقتاعى اعايىن سەرىنىڭ انىنە عاشىق. كوكدومباق ءبىر قىردىڭ استى، وندا بەكارىستان وتىر. جانقوجا جاقىن ماڭايداعى سىيلاس ازاماتتارىن تۇگەل شاقىرتتى.
كۇندىز اۋىزدارى قىمىز بەن ەتتەن بوسامايدى. اراسىندا قىسىر كەڭەس... سەگىزدەن حيۋا جاڭالىعىن سۇراستىرادى. ءۇش جىلدان بەرى جانعازىدان دا سىبىس جوق. حيۋا حانى دا تىنىشتالدى. سول جەردە سەگىز مۋحاممەد راحىم حاننىڭ جورىقتان قولى بوساماي جۇرگەنىن ايتتى. ءبىر جىل بۇحار امىرىمەن، ءبىر جىل پارسى پاتشالىعىمەن سوعىسادى. الدىڭعى جىلى دا، بىلتىر دا جورىققا شىققان... بيلەر تاڭداي قاعادى. ءبىر حيۋا حانىنىڭ ەكى بىردەي جاۋعا توتەپ بەرىپ جاتقانىنا تاڭ قالىپ وتىر. ارىنعازى ونىمەن دا ۇستاستى-اۋ. وسىدان ءۇش جىل بۇرىن يتجەككەنگە ايدالىپ كەتكەن حاندى ەسكە العاندا، ءبارى دە ەلەڭدەسىپ قالدى. شىركىن، ارىستان ەكەن-اۋ. ورىس اقىرى تۇبىنە جەتتى...
بىرەۋى جەلپىنە سويلەپ وتىرعاندا، قىمىز بۋىنىنا تۇسكەن ەكىنشىسى قالعي باستايدى. جانقوجا كەشكە قاراي التى قانات ءۇيدىڭ كولەڭكەسىنە توسەك سالدىرادى. سەگىزدىڭ قولىندا دومبىرا، قازتۋعان مەن دوسپامبەتتى تولعايدى.
— بەس كۇننەن بەرى نۇرىمبەت اتامنىڭ قارا شاڭىراعىندا جاتىرسىڭدار. بۇيتە بەرسەڭدەر، جامباستارىڭ تەسىلەر. باسقا جەرگە ىرگە اۋدارمايسىڭدار ما؟
جىر قۇمار بەكارىستان ءبىر جاساپ قالعان. ەندى سەرى سەگىزدى قوناققا شاقىرىپ وتىر.
سالەم بەرۋ سىلتاۋ، قازاقتىڭ كوكەيىن تەسكەن ەت پەن قىمىز عوي. ءارى جاز جايلاۋدا زەرىككەن جۇرتقا ەرمەك كەرەك. ەندى نۇرىباي ءبيدىڭ قارا شاڭىراعىنا وشارىلادى...
بەكارىستان جارشاعىلدا وتىرعان بايشوقى ناعاشىسىنا ات شاپتىردى. قوناقتار رۇقساتتى اۋەلى اقساقالدان سۇرايدى. نۇرىمبەتتىڭ قاباعىندا كىربىڭ بار ەدى. ەسەنالى-ايدەربەكتىڭ جاقسىلارى جينالعان ەكەن. ءسوزدى سودان ساباقتاپ، تاتىران تابەكەن ءبيدى ەسكە الدى. جيىرما جىل كورىسپەي كەتكەن نۇرىباي بي مەن جىلقايدار باتىردى تابەكەن تابىستىرادى ەكەن. ءبيدىڭ اق باتاسى قابىل بولىپ، جىلقايداردىڭ قىزىنان مىناۋ بەكارىستان تۋدى. قازاق پەن قاراقالپاق، ەكى تايپا ەلدىڭ اراسى نەشە بۇلىنگەن جوق، بارىندە دە تابەكەن بىتىرەتىن...
— سەندەردىڭ كەسكىندەرىڭ مىناۋ. ءبىر مايداننىڭ بالاسى قۇلجامان مەن كەنجەعۇلدى تاتۋلىققا شاقىرا الماي جۇرگەندەرىڭ!
— مايدان اتام بالدارىنان باتىر دا شىقتى، بي دە شىقتى. ءبىراق ەل بۇزار تەنتەك ەشكىم جوق ەدى. وسى رامانقۇلعا تاڭ قالامىن. كەۋدەسىنە نان ءپىسىپ، ارىنداپ تۇرعان بىرەۋ...
بەكارىستان كۇيىنىپ وتىر. التى جىل جانعازىنىڭ سوڭىندا ءجۇرىپ، اعايىن ورتاسىنا ورالعان رامانقۇلدىڭ كورە كوزگە وزگەرىپ قايتاتىنى راس. ءار جەردە اتالىقتى بيلەردىڭ الدىن وراپ، اۋىزعا قاعىپ سويلەتپەيتىن ەدى.
نۇرىمبەت وسىدان ەكى جىل بۇرىن باراقتىڭ تەنتەك ۇلى بورانبايدىڭ نايزاسىنان قازا تاپقان رامانقۇلدىڭ ءىنىسى ءساندىبايدىڭ ءولىمىن ەسكە الىپ وتىر.
ءبىرى - قۇلجامان، ءبىرى - كەنجەعۇل — شوبەرە-شوپتىكتەي تۋىس ەدى. باراق پەن كيىكباي قۇلجاماننان تارايدى. بورانبايعا ءبىر اتا جاقىن جانقوجا، وسى داۋدىڭ تۇسىندا بەيكۇنا كۇيىپ ءجۇر.
ءبارى ءبىر جۇيرىك اتتىڭ كەسىرى...
بۇرىن بىرەۋ ءبىلىپ، بىرەۋ بىلە بەرمەيتىن باراقتىڭ بورانبايى، ماڭدايىنا جۇيرىك ات ءبىتتى دە، اتاعى التى الىمگە جايىلدى. بۇل ولكەدە تارلانبوزعا عاشىق بولىپ، قولقا سالماعان قازاق جوق. بورانبايدىڭ كەۋدەسىنە دا ءبىر اياق اس سيادى. كىسىمسىگەن باي-شورالاردىڭ اتىن سۇراعانى تەنتەك جىگىتتىڭ نامىسىنا تيگەندەي ەكەن.
سول تارلانبوزدى رامانقۇلدىڭ تاقىمىندا كورگەندە، تاڭ قالماعان كىشكەنە جوق. ءبىراق ەرسى كورىنەتىن دە ەشتەڭەسى جوق ەدى. قۇلجامان مەن كەنجەعۇلدىڭ تۋىس ەكەنى راس، ءتورت قوڭىردىڭ الالىعى جوق، بورانباي سياقتى اعاسىنىڭ ءبىر جىلقىسىن رامانقۇل سۇراماي ءمىنىپ كەتكەندە — كىم سوگەدى؟ وندا دا مايىن سۇراپ مىنگەن عوي. قازاقشا — اعايىن ادام بىر-بىرىنەن ات مايىن سۇراپ مىنگەندى ايىپقا بۇيىرمايدى. ءبىر جاز باسقا-كوزگە توپەپ ءمىنىپ، قىزىعىن كورىپ، قىس تۇسكەن سوڭ يەسىنە قايتارادى...
شاتاق سودان شىقتى، تارلانبوز بۇل قىستا بورانبايعا قايتارىلمادى...
— مايداننىڭ ماڭدايىنا ءتاۋىر ات بىتسە، ونى ءبىزدىڭ رامانقۇلدىڭ تاقىمىنان كور...
جانقوجانىڭ قالجىڭعا ايتقان وسى ءسوزىن جۇرت ەلدەن ەلگە تاراتىپ اكەتىپتى. ونان بەرى دە نەشە قىس ءوتتى، باتىر اعاسىنىڭ مىسقىل ءسوزى رامانقۇلدىڭ قۇلاعىنا تيگەن. جانقوجانى جاقتىرماي، سىرتتاي قىجىرتىپ وتىراتىن ەدى.
تالاي اعايىن-تۋىسىنىڭ ءتاۋىر اتى رامانقۇلدىڭ تاقىمىندا قارتايعانى راس. اۋەلى «مايىن» سۇراپ مىنەدى، ارتىنان بۇلاڭ بۇيرىققا سالىپ قايتارماي، ءسىڭىرىپ كەتەدى. جاس ءبيدى توننىڭ ىشكى باۋىنداي كورىپ، تۋىس تۇتىپ جۇرەتىن بورانباي تارلانبوزدى سۇراپ بارا قويعان جوق.
ءبىر جىل وتپەي دوستىقتان شي شىقتى.
كوكتەمگە سالىم رامانقۇلدىڭ كەلىنشەگى كىپيا ۇل تاۋىپ، وعان شىلدەحانا جاسايدى. ءبىر توبەنىڭ استىندا وتىرعان بورانبايدىڭ اۋلىنا حابارشى جىبەرمەيدى. شىلدەحانا بالا-شاعانىڭ قىزىعى... شاقىرماعانى سوندىقتان شىعار. ونداي-وندايدى بورانباي دا ەلەستىرمەيدى.
شي شىعىپ جۇرگەنى وسى شىلدەحانادان كەيىن...
بورانباي جىلقى قاراپ ءجۇرىپ، رامانقۇلدىڭ ۇيىنە بارا قالعان. قوناق بار ەكەنى كورىنىپ تۇر. ساندىباي قارا توقتىنىڭ جەلكەسىنە ءمىنىپ وتىر ەدى. بورانبايعا سالەم بەرىپ، موينىن دا تۇرعان جوق.
ول از بولعانداي، رامانقۇلدىڭ ۇيىندە «اتا جاۋى» بايدىلدامەن كەزدەستى.
ءبىر اپتاداي عانا وتكەن، وسى ءبايدىلدا مەن بورانباي قۇدىققا تالاسىپ قىرىلىسىپ قالا جازداعانى بار...
بورانباي - اتاعى شىققان قۇدىقشى. بوقان تاۋىنان ورالعان بەتىندە، قايدا بارسا قۇدىق جوق، باراقتىڭ بالالارى قوناعىن جەر تاپپايدى. بورانباي تەڭىز جاعاسىنان التى-جەتى شاقىرىم جەردە، ءبىر ادىراسپاندى توبەنىڭ باۋرايىنان قۇدىق قازعان. سول جەردە كۇزەك الدى.
قىس سىر بويىندا قىستاپ شىققان. نۇرىمبەت جاقسىقىلىشتا وتىر. جالعىز اۋىل قىزىلعا قاراي بەتتەپ شىعۋعا باسپاشىدان قورقادى. بورانباي، امالى جوق، ءوزى قازعان ادىراسپاندى قۇدىققا ورالدى...
الىستان سالىعىپ جەتكەن كوش، ءبايدىلدانىڭ اۋلىنا كەزدەستى. ءۇش كۇن بولعان، ادىراسپاندى قۇدىققا ءبايدىلدا قونىپ الىپتى...
ءبايدىلدانىڭ ۇيىندە وسى رامانقۇل بار... قوناق ەكەن. توبەلەس بۇرق ەتەتىن جەردە، كەنجەعۇلدان تۋعان ءىنىسى قولىن ۇستادى. ءبايدىلدا جاسى ۇلكەن اعا... باسىپ قونسا، تۋىسقان ادامنىڭ بازىناسى شىعار. ءبىر قۇدىق ءۇشىن كىشكەنەنىڭ ەكى اۋلى قىرىلىسىپ جاتقانى ۇيات... رامانقۇل سولاي جىلماڭداتىپ كەلىپ، ءوز اۋلىنىڭ قاسىندا بوس تۇرعان قۇدىقتى ايتتى. بورانبايدى قاسىنا شاقىرىپ وتىر.
اق كوكىرەك بورانباي ادىراسپاندى قۇدىقتان سولاي ايرىلدى. سول جەردە ءبىر كۇن ەرۋ بولىپ، ەرتەڭىنە رامانقۇل ايتقان ۇدەن تامىنا قاراي كوشتى.
ءبىراق ءوزى قازىپ شىعارعان قۇدىقتان ايرىلعانىن ەسكە السا، جارىلىپ كەتە جازدايتىن...
سول دۇشپانى رامانقۇلدىڭ تورىندە شالجيىپ جاتقانىن كورگەندە بورانبايدىڭ ءتۇسى بۇزىلدى. تۋىسىنا جول بولسىن. قىرىمداعى ءبايدىلدانى ۇيىنە شاقىرىپ، قوي سويادى. ىرگەسىندەگى بورانباي شىلدەحاناسىنا قاتىسپايدى... كوڭىلگە تۇيتكىل بايلاندى. بورانباي قازاندا قايناپ جاتقان اسقا قاراماي، اتقا قونعان.
ءۇش كۇننەن كەيىن ءىنىسى ولجابايدى جىبەرىپ، تارلانبوزدى سۇراتتى. ءبىر جىل ارمانسىز ءمىندى عوي. رامانقۇلدىڭ قۇمارى تارقاعان شىعار. اتتىڭ كەزىن قايتارسىن...
— باكەم ۇمىتپايدى-اۋ. — رامانقۇل ولجابايدى تىڭداپ وتىرىپ، لەكىتىپ كۇلگەن كورىنەدى. — ساندىباي ءبىر جاققا ءمىنىپ كەتىپ ەدى. كەلسىن، بەرىپ جىبەرەيىن...
ودان كەيىن دە ءبىر اپتا وتەدى. رامانقۇلدان حابار جوق. ەكىنشى مارتە ات سۇراي بارعان ولجابايدىڭ تاۋى شاعىلىپ قايتقان. كەنجەعۇل اۋلىنىڭ ون شاقتى ساياعى ەكى-ۇش كۇننەن بەرى جىلقىدان ءبولىنىپ كەتەدى ەكەن... شىن ايتسا، تارلانبوز سونىڭ ىشىندە كەتكەن. كەزى تابىلسا كەلەر... تاقا تابىلماسا، بورانباي ءبىر تاي الادى...
ءبىر توپ جىلقىسى ءبولىنىپ كەتىپ، تىنىش جاتاتىن ادامىڭ رامانقۇل ەمەس. بۇل جىلجىتپاعا سالعانداعىسى... تايدى اۋزىنا العانى... زورلىعى... تارلانبوزدى ءسىڭىرىپ كەتكىسى كەلىپ وتىر... تاپقان ەكەن موندىباستى!
ەرتەڭىنە تارلانبوزدى الىپ قايتۋعا بورانبايدىڭ ءوزى اتتاندى. سولاي بولاتىنىن رامانقۇل دا سەزىپ وتىر. استىندا تارلانبوز، ءبايدىلدانىڭ اۋلىنا سىزىپ تۇردى...
حابارلاس قىلعان بورانبايدىڭ الدىنان كىپيا شىقتى. بايىنىڭ كەتكەن ءجونىن جاسىردى.
— ماڭىراماي باي اتامنىڭ اۋىلىنا بارام دەپ وتىر ەدى...
«ماڭىراماسى» — قويلىباي. ءۇش كوشتىك جەر. وندا كەتكەنى راس بولسا، ءبىر اپتاسىز ورالمايدى.
— تارلانبوزعا كەلىپ ەدىم...
— ونى ىزدەپ تابا الماي ءجۇر عوي...
كىپيا قاسىن كەرىپ ىڭىرسي سويلەيدى. قاتىنىنا شەيىن كەرتيىپ، كىسى مەنسىنبەيدى. و، توبا، سىنىقتان باسقانىڭ ءبارى جۇتاتىنى راس ەكەن-اۋ. قايىن-قايناعانىڭ الدىنان كەسىپ وتپەي سىزىلىپ تۇراتىن كىپيا... ەندى «ۇيگە كىرىپ، سۋسىن اۋىز تي» دەۋمەن دە ءىسى جوق. بورانبايدىڭ كوزى جەلىدە جاتقان قىرىق-وتىز قۇلىنعا ءتۇستى. كەنجەعۇلدىڭ بالالارى قالاي قۇتىرىپ كەتتى دەپ ءجۇر ەدى، قۇيرىعىنا شەل بايلانىپتى-اۋ. بايىپ ءبىتىپتى...
اۋىل ماڭىنداعى جىلقىلاردى ءبىر شولىپ ءوتتى. ءبارى دە ساۋۋلى بيەلەر ەدى. جالعىز بورانباي ەمەس، رامانقۇل تالايدىڭ ءتاۋىر اتىن ءسىڭىرىپ كەتىپ ءجۇر. سوندىقتان ساقتىقتى ۇمىتپايدى. تاڭەرتەڭ اۋىلعا قۇلاعان جىلقىنى سۋارىپ بولعان سوڭ، قىردان اسىرىپ ايداپ سالعان عوي...
بورانبايدىڭ كانىگى كوزى جىلقى ءورىسىن اينىتپاي-اق تانىپ تۇر. بورانباي شابدار ايعىردى شاپتان تارتىپ قالدى. نە دە بولسا، رامانقۇلدىڭ جىلقىسىن ءبىر ءسۇزىپ شىعۋ كەرەك ەدى.
بورانبايدىڭ نيەتى بۇزىلىپ بارا جاتقانىن كىپيا دا بايقادى. بايىنىڭ ىڭعايىن باعىپ وسكەن سۇم قاتىن قاينىسى ساندىبايدىڭ ۇيىنە جۇگىردى:
— انا جىندى جىلقىعا بار جاتىر!
— اتىن تاپپاسا، اقىسى بار ما؟ كەتەر...
— ول تەگىن كەتپەيدى، ءبىر جۇيرىگىڭە قۇرىق سالادى! بار، ويباي!
— قاپ!
ساندىباي بايگى كۇرەڭدى كوسىلتە شاۋىپ ارتىنان جەتكەندە، بورانباي جىلقى ارالاپ ءجۇر ەدى.
— تال تۇستە جىلقىدا نە اقىڭ بار، اقساقال.
ساندىباي سۇيكەنە كەلدى.
— تارلانبوز قايدا؟
— تارلانبوزدى قاسقىر جەگەن!..
— بالا، ولاي وتتاما! — بورانباي كۇيىپ كەتتى. - قانداي قاسقىر جەگەنى كورىنىپ تۇر. ءبىراق بورانبايدىڭ اق ادال مالىن ءسىڭىرىپ كەتۋگە، كەنجەعۇل، كوتىڭە ب ا ق!
— اقساقال، ولاي كۇش ايتپا!
— كۇش ايتقاندا قانداي! بورانباي تابانىڭا ءىس قويىپ وتىرىپ، تارلانبوزدى تاپتىرىپ الادى!
— الارسىڭ!
— ەندەشە، قارا دا تۇر! قالاي الاتىنىمدى كورسەتەيىن! بورانباي شابدار اتتىڭ تىزگىنىن جۇلقىپ قالىپ، قامشىسىن كوتەردى. - ال، كەنجەعۇل، قۋدىم جىلقىڭدى! جۇماعۇل، جۇماعۇل!
جىلقىعا ءبورى تيگەندەي، بورىكتىرە قۋدى.
— قايت، قايت!
ساندىباي قارىنا نايزا ىلە شىققان. بورانبايعا ءبىر بۇيىردەن ساپ ەتتى. شانشارمان جەرگە كەلىپ قالىپتى. بورانبايدىڭ كوزىنە قان تولدى. ونىڭ دا قارىندا نايزا. بوقان تاۋىندا جايلاپ قايتقان بەس جىلدان بەرگى ادەتى، قۇدايدىڭ تىنىشتىق كەزىندە قاراعاي ساپتى نايزا بورانبايدىڭ قارىندا جۇرەتىن ەدى. ۇيدە بولسا، بوساعادا سۇيەۋلى تۇرادى...
شالت قيمىلدى بورانباي ساندىبايدىڭ ءتونىپ قالعان نايزاسىن قاعىپ تاستادى. سودان سوڭ-اق تۇك كورگەن جوق. ەكىنشى رەت بەتپە-بەت كەلگەندە، نايزالارى سارت-سۇرت سوعىلىپ قالعانىن بىلەدى. بورانبايدىڭ نايزاسى بۇرىن ءتيدى. الدە ءبىر تاستاي نارسەگە تىق ەتىپ... سۋىرىپ الۋعا كەلمەي، ساندىبايدىڭ دەنەسىندە قالا بەردى...
اناداي جەرگە شىعىپ كەتىپ، قايتا بۇرىلدى. ساندىبايدىڭ ەكى اياعى ۇزەڭگىدە، دەنەسى قۇر سالاقتاپ بارادى. بايگى كۇرەڭ ەرىن باۋىرىنا الىپ تۋلاپ ءجۇر. بۇرىلىپ الىپ، اۋىلعا قاراي سالدى. قاراعاي ساپتى نايزا ساندىبايدىڭ دەنەسىندە كەتتى.
بورانبايدىڭ جۇرەگى مۇزداي بولدى.
ساندىبايدىڭ قالاي ولگەنىن ەسىتكەندە، ءجۇز ەلۋ ءۇي قۇتتىقتىڭ ەسى شىقتى. تال تۇستە توبەسىنەن نايزاعاي تۇسكەندەي. وتەگەن—نۇرىمبەت اۋلىنىڭ ەر ازاماتتارى كەنجەعۇل وتىرعان كوكشوقاتقا قاراي شۇبىردى.
وي باۋىرىن سوگىپ رامانقۇل وتىر. باسۋ ايتقان اعايىن جاۋ، بەتتەن الادى. وعان قان ورنىنا قان كەرەك. جۇماعۇلدىڭ ءبىر بالاسىنىڭ قانىن ىشپەي كەگى قايتپاسىن اشىق ايتتى...
بەس جىلدان بەرى توسەك تارتىپ جاتقان توقسانداعى نۇرىمبەت امالسىز ورنىنان تۇردى. ءبىر زاماندا قاندى قانمەن جۋاتىن سالت بولعانى راس. تىيىم سالعان ءاز تاۋكە ەدى. ەردىڭ قانى ءبىر مىڭ قوي كەسىك سودان كەيىن شىققان...
ءبىراق «جەتى جارعىنىڭ» كەسىگىنە رامانقۇل كونبەي وتىر.
كۇيىكتىڭ جولى قيىن... اشۋى باسىلماي جاتقان شىعار. باراق تا، كەنجەعۇل دا ءبىر مايداننىڭ بالاسى... وكپەگە قيسا دا ولىمگە قيمايتىن تۋىسى... ءالىپتىڭ ارتىن باققان ءجون... اعايىن سوعان توقتادى.
ءالىپتىڭ ارتىن باققالى ەكى جىلدان استى. بىلتىر جاز ساندىبايدىڭ جىلى بەرىلىپ، وعان جۇماعۇل بالالارى شاقىرىلمادى. رامانقۇلدىڭ باياعى ءسوزى... اشۋى باسىلىپ، رايدان قايتاتىن ءتۇرى بايقالمايدى. قىستان بەرگى ادەتى: باراقتىڭ بالاسىن قويىپ، جانقوجاعا اۋىز سالىپ وتىر.
جامان بورانباي كەنجەعۇل اۋىلىنىڭ جەل جاعىنان جۇرۋگە ارتىنا باقسىن. بۇل ءىستى جانقوجاعا ارقا سۇيەپ ىستەپ وتىر. كەشە ارىنعازىدان قاشىپ، بوقان تاۋىنا اسقاندا، جانقوجانىڭ ىزىنە جالعىز باراقتىڭ بالاسى ەرىپ ەدى... جاناشىرى سول بولىپ وتىر ەندى...
بۇل ءسوزدىڭ باستا كىمنەن شىعىپ جۇرگەنىن جانقوجا بىلمەيدى. اتا ساناپ جۇرگەن رامانقۇل، وعان سالسا باراق تا بىردەي، كەنجەعۇل دا بىردەي... ءبىر تۋىسى وعان ارقا سۇيەپ، ەكىنشى تۋىسىن ولتىرەدى ەكەن... ەندى اقتالىپ كور!
اۋەلى ەكى تۋىسىن تابىستىرۋدىڭ ارەكەتىندە ابىگەر بولىپ جۇرگەن جانقوجا، الگى سوزدەن كەيىن ەرىكسىز بوي تارتتى...
قۇن تولەۋ جايىن اۋىزعا الۋدى بەكباۋىل دا قويعان. سوڭعى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە وتىز ءۇي مايدان بىر-بىرىمەن اياق-تاباق قاتىسۋدان قالىپ بارا جاتىرمىز.
بيىل كوكتەمدە جانقوجا بەكباۋىلدى بەكارىستانعا جۇمسادى. ەل ەلدىگىن جاساعانى جول... مايداندى قىرىلىستىرىپ قويىپ، قالىس اعايىن قىزىعىنا قاراپ قاشانعى وتىرادى؟ بەكارىستان مەن ءبايدىلدا اناۋ رامانقۇلمەن سويلەسسىن دەگەن.
سوڭعى ەكى-ۇش جىلدىڭ بەدەرىندە رامانقۇلعا جاقىن جۇرەتىن جالعىز كىسى ءبايدىلدا ەدى. جانعازى سۇلتاننىڭ شاشپاۋىن كوتەرگەندەردىڭ ءبىرى — رامانقۇل... سوندا ءبايدىلدا ەكەۋىنىڭ پىكىرلەستىگى التى-جەتى جىلدىڭ ارجاعىندا باستالادى ەكەن...
ءبايدىلدا راس ايتسا، رامانقۇلدىڭ باياعى ءسوزى ءسوز، الا-الا قاشاتىن كورىنەدى.
كىشكەنەنىڭ كوزى تۇگەل، ءبىر رامانقۇلعا ءسوزىن تىڭداتا المايدى. الگىدە نۇرىمبەت شالدىڭ تاۋسىلا سويلەپ، تابەكەننىڭ ءارۋاعىن تەبىرەنتىپ وتىرعانى سوندىقتان ەدى.
كوكتەمگە سالىم نۇرىمبەت اۋلىنا ءبايدىلدا كەلىپ كەتەدى ەكەن. رامانقۇلدىڭ باياعى ءسوزى، قۇن جايى اۋىزعا الىنسا، ەرىن باۋىرىنا الىپ تۋلايتىن كورىنەدى...
— اعايىننىڭ ءقادىرى جوق. رامانقۇلعا كىشكەنەنىڭ ءسوزى وتپەي وتىر عوي... — دەدى راحمەتالى، جايباراقات سويلەيدى. — بەس شەكتىگە سالىپ كورمەيمىز بە؟ شىدەر ۇزگەندە قايدا بارار ەكەن؟
كىشكەنەنىڭ جاقسىلارىندا رامانقۇلدىڭ قىڭىر تارتقان مىنەزىن قۇپتايتىن ءبىر جان جوق. ساندىباي بورانبايدىڭ نايزاسىنان جازىم بولسا، ول قۇدايلىق ءىس. قۋىپ شىققاندا كەنجەعۇلدىڭ بالاسى دا قارىندا نايزا، اياسپاس جاۋ نيەتىن تانىتىپتى. سول نايزا قاتە تيسە، بورانباي دا ولەر ەدى. بار بالە تارلانبوزدان ۇشىنىپ وتىر. باستا مايىن مىنگەن جىلقىسى، بورانبايعا ءبىر جاز، ءبىر قىس قايتارماي قويعان رامانقۇلدىڭ ءىسى تەنتەك. اعايىندى باسىندى... ءبىر اتتىڭ قولقاسى، بۇلاي كىسى ولىمىنە سوعىپ وتىرعانى دا سوندىقتان. قۇن داۋىن سىرتتاي سالماقتاپ جۇرگەن بيلەر سولاي ەكەنىنە شەك كەلتىرمەيدى...
— نۇرەكەم ايتا قويعان ەكەن. بۇل داۋدىڭ تەزىرەك بىتەتىن امالىن قاراستىرايىق. — تاعى دا راحمەتالى سويلەيدى. — ءقازىر وسى ۇيدەن ءبىز شىقپاي جاتىپ، مىنا شەتى كىشىقۇم، بورسىق، مىنا شەتى قىزىل — بەس شەكتىنىڭ جاقسىلارىنا ات شاپتىرىلسىن. ەندى ءبىر ايدان كەيىن جيىن بولىپ، سوندا ەكى تۋىستى تابىستىرامىز؟
— سول جيىن ءبىزدىڭ اۋىلدا — كوقدومباقتا وتسە ەكەن، — دەدى بەكارىستان.
داۋ بەس شەكتىنىڭ تالقىسىنا سالىناتىن بولسا، كەمى ەكى جۇزدەي كىسى جينالادى. ونىڭ اياعى ەسەپسىز شىعىنعا سوعاتىن ەدى... بەكارىستان شال الدىنداعى كىناسىن جۋۋ ءۇشىن سول شىعىندى ءوزى سۇراپ الىپ وتىر.
سەگىز بەكارىستاننىڭ اۋلىنان كەيىن قىدىراتىن ويى جوق، اۋلىنا قايتاتىن ەدى. ەندى بوگەلەتىن بولدى. ەندىگى جاسى ەلۋدىڭ ۇستىنە شىقتى. سەرىلىك داۋرەن باستان وزعالى قاشان. اقساقالداردىڭ كەڭەسىنە قاتىسىپ تا كەرۋ كەرەك.
رامانقۇل بىلتىردان بەرى قىزىلدى جايلايدى.
«يتجەككەنگە» ايدالعان ارىنعازى سۇلتان سول كەتكەننەن ءالىم ىشىنە قايتىپ ورالعان جوق. قازاق دالاسىندا حاندىق ءداۋىرى دە وسىمەن اياقتالعان سىڭايى بار. ورىس پاتشاسى كىشى ءجۇزدى ءۇش اكىمشىلىك ولكەسىنە ءبولىپتى دەگەن سىبىس ەستىلەدى. بۇدان بىلاي تومەنگى ەلدى، ونىڭ ىشىندە الىم-شومەن دە قوسىلادى، جانتورەنىڭ ءبىر بالاسى بايماعامبەت سۇلتان باسقاراتىن بولىپتى.
ارىنعازىنى ەسكە السا، ءالىمنىڭ جاقسىلارى ءالى كۇنگە وكىنىپ وتىرادى. ونىڭ تۇسىندا بارىمتاعا، ۇرى-قارى، تەلى-تەنتەككە تىيىم بولدى... ەندى-ەندى وزىنە كەلىپ، حيۋا مەن قوقاننىڭ الدىنا توسقاۋىل قويا باستاپ ەدى... باسپاشى تاعى دا باسىنىپ، اۋىل-اۋىلعا بۇلىگىن سالادى عوي...
حيۋا شاپقىنشىلىعىن ويلاسا، اركىمنىڭ دە ەت جۇرەگى تىتىرەيدى. ءقازىر ءالىم ۇلى اتالاتىن ءبىر تايپا ەل قىزىلعا قاراي كوشىپ شىعۋعا بەتىنەن باسادى. جاز جايلاۋى قاراقۇم — شەكتى، قاراكەسەك، قاراساقال تايپالارى مالىن سىيعىزا الماي قامالىپ وتىر. اۋىل-اۋىل بولىپ قۇدىققا تالاسىپ، ەكى كۇننىڭ بىرىندە قىرىلىسىپ جاتقاندارى...
رامانقۇل قاراقۇمداعى جاز جايلاۋىنان ساندىباي ولەتىن جىلى كوشىپ شىققان. كەلەر جاز ورالعان جوق. جالعىز اۋىل قىزىلعا قاراي جىلجىدى. قان ورنىنا قان سۇراعان تىلەگى ورىندالمادى. جاس ءبيدىڭ شاتاياقتاعان مىنەزىنەن قۇرماناي-قۇتتىق تىكسىنىپ قالعان. ال رامانقۇلدىڭ اعايىنعا دەگەن ەكپەسى قارا قازانداي ەدى. ءبىر جاعىنان بولىنە كوشكەندە دوڭ ايبات كورسەتكەن. ىرگەسىن ءبىرجولا ءبولىپ اكەتتى.
ودان كەيىن قوجامبەردى مەن قۇدايبەردى قاراعان اۋىلداردى سوڭىنا ەرىتىپ ءبايدىلدا كوشتى. قاراقۇمدا وندى قونىس بۇيىرماي شەتتەپ جۇرگەن از رۋ — جالشورا مەن ۇسەن دە قىزىلعا قاراي جىلجىپ ەدى. ءازىر باسپاشىنىڭ حابارى جوق، تىنىشتىق كورىنەدى. كۇزگە سالىم حيۋانىڭ الىم-سالىق جيناۋشىلارى ارالايدى. قونىستان تارىققان قارا حالىق وعان قۇل بولىپ وتىر.
ال ءبايدىلدا مەن رامانقۇل سياقتى ازۋلى بيلەردىڭ ءبىر جايىندا قۋلىعى جۇرەدى. سالىق جيناۋشىلاردىڭ توبە كورسەتەتىن كەزى جاقىنداعانىن اندىپ تۇرىپ، ءۇيىر-ۇيىر جىلقىسىن ادام اياعى جەتپەيتىن الىسقا ايداپ سالاتىن ەدى.
بيىل كىشكەنەگە قاراعان اۋىلداردىڭ كوبىسى سوگىلە كوشىپ، قىزىلعا قاراي بەت العان...
كوكدومباقتاعى بەكارىستان ءبيدىڭ اۋلىندا ءماسليحات بولعالى جاتقانىن ەسىتكەندە رامانقۇل تاڭدانعان جوق. ءبايدىلدا قىرداعى اعايىنداردان حابار الىپ وتىر ەدى. نۇرىمبەتتىڭ ۇيىندە بولعان كەڭەستى، وندا نە ايتىلعانىن سول جەتكىزدى.
— قان ورنىنا قان سۇراپ قاسارىسقانمەن، وعان بەس شەكتى كونبەيدى. اقىلعا كەلەيىك، باتىر، كوپتى جامانداعان كومۋسىز قالادى. جالعىز باسىڭ ەلدەن شىعىپ، قايدا باراسىڭ؟ جەك كورسەڭ ىشىندە تۇر عوي. جانقوجا اعاڭنىڭ جۇلدىزى قاشانعى ورلەي بەرەر دەيسىڭ. سۇرىنبەيتىن تۇياق جوق، ءبىر كەزەڭى كەلەر. — ءبايدىلدا اشۋلى رامانقۇلعا باسالقى ايتتى. — ءازىر تاتۋلاسقان بولىپ قويا سال...
— ەندەشە، مەنىڭ ءسوزىمدى ۇستايتىن ءوزىڭ بولاسىڭ. — رامانقۇلدىڭ كوكەيىندە ءتورت ەردىڭ قۇنى تۇر ەدى، ءبىراق اشىپ ايتۋعا ۇيالدى. —جالعىز ءوتىنىشىم، جۇماعۇل مەن كيىكبايدى اياپ قالما.
ءبايدىلداعا كوزى ءتۇسىپ ەدى، ءوڭى كىرىپ جايناپ وتىر ەكەن. رامانقۇل كوڭىلدەندى.
بوزورىسقا ەكى ەردىڭ قۇنىن تولەيتىن قوتانكول داۋى ءبايدىلدانىڭ كوز الدىنا تاعى دا ەلەستەپ كەتكەن. ءبيدىڭ كوكەيىندە جانقوجاعا ايتار ءۋاجى دە دايىن ەدى. بوزورىستىڭ ءجونى باسقا، ول ات ءۇستى ۇرىستا، جازا تيگەن سويىلدان ءولدى. ساندىبايدى شانشىپ ءولتىرىپ وتىر... بورانباي تۋىس ەكەنى، جانى اشيتىنى راس بولسا، اتتىڭ باۋىرىندا سالاقتاپ بار جاتقانىن كورە تۇرىپ، نەگە قايرىلىپ كەلمەيدى. ساندىباي ءبىر ولگەندە ەكى ولگەنگە ەسەپ...
ەكى ءبيدىڭ ىزىندە ءۇش-تورت جىگىت اتقوسشى، باسقا اۋىلدىڭ ازاماتتارىنا قوسىلعان جوق.
ءبايدىلدانىڭ ىشىندە ءبىر باۋ جانتاق، ارى-بەرىدەن سوڭ ەڭ جاقىن سىرلاسى رامانقۇلعا دا اشىلا بەرمەيتىن ەدى. ازعانتاي قوجامبەردىدەن تۋىپ، التى الاشقا ءسوز تىڭداتۋى قيىن ەكەن. باسقانى قويشى، اساننىڭ ىشىنە كەلگەندە، ءسوز ءبىر بەكارىستاننان اۋىسپايتىن. كىشكەنەگە باققاندا، سىرت اعايىن الدىندا بەت بەدەلدىسى قۇتتىقتىڭ بالالارى... ءبىر نايزانىڭ ۇشى جانقوجاعا ابىروي الىپ بەردى... ءقازىر بۇكىل قۇتتىق «باتىردىڭ اۋلى» اتانىپ، دەمدەرىنە نان ءپىسىپ ءجۇر. كۇرىش ارقاسىندا كۇرمەك سۋ ىشەدى. كەيىنگى جىلدارى بەكباۋىلدىڭ بەلگىلى بيلەردىڭ ساناتىنا قوسىلىپ جۇرگەنى دە سوندىقتان. شەكتى ىشىندە بىرەۋگە ەسەسى كەتكەن اعايىن وتەگەن-نۇرىمبەتتىڭ اۋلىنا شاباتىن بولىپتى. ءبايدىلدا سونى ەسىتكەندە قىزعانىشتان جارىلىپ كەتە جازدايدى. ءبىر زاماندا جانقوجانى ءوزى دە ارقا تۇتىپ، الىس اعايىنعا جەلكە ءجۇنىن ۇرپيتەتىن ەدى. تولىبايمەن شارپىسىپ قالاتىن جىلى ءبىرجولا ءتۇڭىلدى. جانقوجا مەن بەكارىستان ءسوز ۇستاپ بارىپ، جامان بوزورىسقا ەكى ەردىڭ قۇنىن تولەيتىن بولىپ قايتتى-اۋ... ءبايدىلدا ونى ەكى دۇنيەدە كەشپەيدى...
— ات توبەلىندەي جاقايىمنىڭ الدىندا قۇرداي جورعالاپ، مىنا ەكەۋى نامىستى قولدان بەردى-اۋ...
سول جولى رامانقۇلدىڭ اۋزىنان شىققان وسى ءسوز ءبايدىلدانىڭ قۇلاعىندا ءالى تۇر. وندا كەنجەعۇلدىڭ بالاسى ون توعىز جاسار جاس جىگىت، جانىپ تۇرعان وت ەدى.
اۋزى ءبۇتىن قۇتتىقتىڭ اراسىنا جىك ءتۇستى. ءبايدىلدا سوعان قۋاندى.
جىك شىعارىپ وتىرعان جانقوجانىڭ كويلەكتەي اعايىنى كەنجەعۇلدىڭ بالاسى ەكەن. ءبايدىلدا بۇل سياقتى ەرتتى ورشىتە تۇسۋگە تىرىسادى.
سوڭعى بەس-التى جىلدىڭ بەدەرىندە رامانقۇل دا كەۋدە بيلەردىڭ قاتارىنا قوسىلعان. قاي جەردە داۋ بولسا — سول جەردە رامانقۇل جۇرەدى. تار قاماۋ جەردە وسى ءبىر جاس جىگىتتىڭ ومىراۋلاپ كەتەتىن مىنەزى ءبايدىلداعا ۇنايتىن ەدى. الدىنا ءوزى ىزدەپ كەلگەن بىرەۋدىڭ ءسوزىن ۇستاماسا، جانقوجا داۋدىڭ كىسىسى ەمەس. بۇرىن قۇتتىقتىڭ ءسوزى بەكباۋىلدان اۋىسقان جوق. وعان رامانقۇل قوسىلدى... قوسىلىپ قانا قويماي، الدىنا ءتۇسىپ بارا جاتىر. رامانقۇل ومىراۋعا سالىپ كەتسە، بەكباۋىل كۇلتەكتەپ سويلەي الماي قالاتىنداي. ءتۇبى قۇتتىقتىڭ تىزگىنىن وسى رامانقۇل ۇستايتىنىنا ءبايدىلدا شەك كەلتىرمەيدى.
ساندىباي ءولىپ، رامانقۇل قارا جامىلىپ وتىرعاندا، قاسىندا ءبايدىلدا بولدى. باسقا اعايىن باسالقى ايتادى. ءبايدىلدا ءوز ءىنىسى ولگەننەن بەتەر، وي باۋىرىن كەسىپ وتىر.
بۇرىن بۇكىل قۇتتىقتىڭ اۋزى ءبىر، نۇرىمبەت شالدىڭ ءسوزىن جەرگە تاستاپ، بۇزىپ-جارىپ شىعاتىن ەشكىم جوق ەدى. ەندى ارالارىنان قان ءوتىپ، ءبىر مايداننىڭ بالاسى ەكىگە جارىلعانىن كورگەندە، ءبايدىلدانىڭ جانى كىردى. قان ورنىنا قان سۇراۋ اعايىنعا شەت ءىس ەكەنىن، ساندىباي ءۇشىن باراق سەگىز ۇلىنىڭ ءبىرىن ەلىمگە بايلاي المايتىنىن ءبارى دە تۇسىنەدى. ءبايدىلدانىڭ نيەتى بۇلىنگەن ەلدى بۇتىندەۋ ەمەس، بىتەۋ جارانى ۋشىقتىرا ءتۇسۋ ەدى، رامانقۇلدىڭ قولتىعىنا سۋ بۇركىپ قالۋعا اسىقتى. بوزورىستىڭ قازاسىنا ەكى ەردىڭ قۇنىن تولەتەتىن جانقوجانى ءبىر سۇرىندىرەتىن جەرى كەلگەن ەكەن.
— قۇداي ءىسى...
قازا ۇستىندە بەكباۋىل جۇباتۋ ايتا باستاعانى سول ەدى، رامانقۇل شالقاسىنان ءتۇستى.
— بۇل ادامنىڭ ءىسى! ساندىباي اجالىنان قىرىق كۇن بۇرىن ءولىپ وتىر. قۇدايدىڭ اجالى ەمەس، بورانبايدىڭ نايزاسىنان ءولىپ وتىر! جۇماعۇلدىڭ ۇرپاعى كوپ قوي! باراق سەگىز ۇلىنىڭ ءبىرىن بەرسىن! ماعان قان ورنىنا قان كەرەك!
ساندىبايدىڭ جامانات حابارىن الىپ شاپقىنشى جەتكەندە، رامانقۇل ءبايدىلدانىڭ ۇيىندە وتىردى. وتقا كۇيگەن، سۋعا كەتكەن، جاۋدان ولگەن ادامنىڭ اجالى قىرىق كۇن بۇرىن كەلەدى ەكەن دەگەن ءسوز سوندا ايتىلدى. شالا مولدادان ەسىتكەن شالاعاي شاريعاتىن قوڭىرسىتقان ءبايدىلدا ەدى.
كۇيىكتى رامانقۇل باسىن تاۋعا ۇرىپ جاتىر.
نۇرىمبەت دارمەنقۇلدىڭ بالاسى سامەكە قوجاعا ات شاپتىردى. سۋفى ءازىنىڭ اۋلەتى، ءيىسى قازاق، ءپىر تۇتقان تۇقىم ەدى. ءبايدىلدا ايتقان راۋاياتتى بەكەرگە شىعارىپ وتىر.
— رامانقۇل مىرزا، ونىڭ ءبارى بوس اڭگىمە... قۇدايدىڭ بۇيرىعىنان تىسقارى ەشتەڭە بولماق ەمەس. قاي كۇنى دەمى بىتەدى، پەندە سول كۇنى ولەدى...
رامانقۇلدىڭ ويى جاماندىقتى قاۋىپ قالعان، قوجانىڭ سوزىنەن كەيىن دە قايىسقان جوق.
ءبىراق قۇدايدان دا، ونىڭ قازاق ىشىندەگى وكىلى قوجادان دا مىقتى ءبىر كۇش بار ەكەن. شەكتىنىڭ جاقسىلارى شاقىرتقاندا، رامانقۇل ەرىكسىز اتقا قوندى.
* * *
ۇشىرگەدەن وتكەن سوڭ، اقيرەك ساسكەلىك قانا جول. سول جاعىندا بەكباۋىلدىڭ قىستاۋى، تىپ-تىك جارقاباقتىڭ استىندا ۇركەردەي بولىپ كورىنەدى. الاسالاۋ قىراتتىڭ ءۇستى كەڭ جازىق، توپىراعى تاستاقتى بولىپ كەلەدى. كاپىرارىقتىڭ ەكى جاعى جاسىل قۇراق، قاشان اقيرەككە جەتكەنشە جارىسىپ وتىرادى. وڭ جاعىندا قاراقۇمنىڭ سىلەمى كوك ەركەكپەن تالاسا ەسكەن الابۇتا، يتسيگەك، سۇتتىگەن سياقتى ءشولدىڭ ءسىڭىرلى شوپتەرى تامىرىن تەرەڭگە كومىپ العان، اقپايدىڭ باسىنا جەتكەنشە جالاڭاش قۇم كەزدەسپەيدى. جولاۋشىلاردىڭ سول جاعىندا بەس-التى قامىس قالىپ بارادى. ءماستات توبەسىنەن باستاپ، اقپايعا دەيىنگى كوكشەكول جاعالاۋىندا — ءبىر جەردە ەكى ءۇي، ءبىر جەردە ءۇش ءۇي، كوزگە ۇشىراسا باستادى. ءبايدىلدا انا جىلعى ۇلكەن جۇتتى ەسكە العان. وندا اقيرەك استى قاراشا ۇيلەر مەن قامىس قوستان كورىنبەيتىن ەدى-اۋ...
— ارىنعازى حان سايلاناتىن جىلى عوي... - دەپ كەلە جاتىر ەدى، رامانقۇل تۇزەتتى:
— ارىنعازى جۇتتان ءبىر جىل كەيىن كەلدى. بۇل جاقتاعى شەكتى مالدان جۇقارىپ، جاپپاي قىزىلعا قاراي كوشتىك قوي.
— سول جىلعى ءشوپتىڭ ءبىتىمى-اي! قىزىلداعى ەل ءبىر جازدا قالپىنا كەلىپ، ورتايعان شاراسى قايتا تولدى...
جولاۋشىلار ات باسىن ارىستانباپ اۋليەنىڭ جايىنا قاراي بۇردى. داۋ قۋىنىپ كەلە جاتقان جايى بار... ءبايدىلدا اۋليە اتتاعان وڭبايدى دەگەن ماقالعا يمانداي ۇييتىن ەدى.
ول سوڭعى جىلدارى تىم ءدىندار بولىپ العان. ۇيدە بولسىن، تۇزدە ءجۇرسىن، بەس ۋاقىت نامازىن قازا قالدىرمايدى. سول ناماز ساباعىن ۇيرەنۋ ءۇشىن سامەكە قوجانى ۇيىندە ءبىر جاز ۇستاعانىن جۇرت كۇلكى قىلىپ ايتىپ ءجۇر...
بىلتىردان بەرى جولى تۇسسە، ارىستانباپقا ءبىر سوقپاي كەتپەيدى. رامانقۇل ءومىرى باسى ساجدەگە تيگەن جان ەمەس. ارىستانباپتىڭ باسىنا ءبىر-اق رەت بارعان ەكەن. ءبايدىلدانىڭ ءسوزى سۇيەۋ بولدى. ءبىر بۇيىرىندە باياعى ءدۇدامال شاريعاتىنا جاۋاپ ىزدەيتىن ارام پىكىرى دە جاتىر ەدى...
شىڭ باسىنداعى تاس قورىمدارعا كوزى تۇسكەندە، توبە قۇيقاسى شىمىرلادى. قۇدايدىڭ بىرلىگىنە، قۇراننىڭ شىندىعىنا وسى جەردە كوزى جەتكەندەي. اركىمنەن ۇيرەنگەن بىر-ەكى اۋىز ناماز ساباعىن كۇبىرلەي باستادى.
باياعى جاس جىگىت ابىلسەيىت قايىستاي قاتقان قارا سۇر كىسى بولعان. ءبايدىلدانى جاقسى تانيدى. ۇزىن سۇرە ايات وقىدى. ەكى بي قيپالاقتاپ قالتالارىن اقتارعاندا، رامانقۇلدىڭ قولىنا جالعىز كۇمىس تەڭگەلىك قانا ىلىگىپتى. شىراقشى الىپ جاتىپ ەزۋ تارتتى. ەندى سول ۇشقالاقتىعىنان قىمسىنعانداي، كۇمىس تەڭگەلىكتى ماڭدايىنا تيگىزىپ ءتاۋ ەتتى.
— جارىقتىق، مۇسىلمان پاتشاسىنىڭ تاڭباسى عوي...
سودان شىعارىپ قازاق دالاسىنا قاراي قاپتاپ كەلە جاتقان ءياجۋسي-موجۋسي تۋرالى ەرتەگىسىن باستادى. اقمولاعا ورىس قامالى تۇسكەن. اۋزى تۇكتى كاپىر... اقىرزاماننىڭ الاماتى... رامانقۇلدىڭ ەرنى كۇبىر-كۇبىر، شىراقشىنىڭ ءسوزىن شالا ۇعادى. ول جانقوجانى قارعايدى. سول ءدىنسىزدى جازالاۋدى اۋليەدەن جالبارىنىپ وتىنەدى...
— ءاي، ءماجۋسيىندى قويا تۇر! ماعان مىنانى ايتشى. — وتىرىپ-وتىرىپ شىراقشىعا سۇراق قويدى. — جاۋدان ولگەن ادامنىڭ اجالى قىرىق كۇن بۇرىن كەلەتىنى راس پا؟
— ول قانداي جاۋدان ولگەنىنە بايلانىستى... — شىراقشىنىڭ ويىندا حيۋا سىپايلارى.
— نەمەرە-شوبەرە تۋىسىم ءىنىمدى ءولتىرىپ وتىر. قانعا قان سۇراپ ەدىم، جانقوجاعا ارقا سۇيەپ، تەندىك بەرمەي كەتتى. بۇل شاريعاتىندا قانداي جاۋعا جاتادى؟
— باۋىرىن ولتىرگەن ادام مۇرتەت قوي. ونداي ادام ءۇشىن قۇداي ءجۇزىن كەرمەك ارام دەيدى... شىراقشى ءابىل مەن قابىل تۋرالى ەرتەگىنى باستاپ كەتتى.
— جانقوجا ولگەن سوڭ، قۇداي ءجۇزىن كورە مە، شايتان ءجۇزىن كورە مە، ماعان ونىڭ قاجەتى شامالى. مەنىڭ ەسەم وعان بۇگىن بۇل دۇنيەدە كەتىپ وتىر عوي. جانقوجاعا وسى دۇنيەدە قانداي جازا لايىق ەكەنىن ايتشى!
شىراقشى ونىڭ جۇزىنە زەر سالا قارادى. ءبيدىڭ شيكىل سارى ءجۇزى نارتتاي جانىپ تۇر ەكەن. اشۋ قىسقاندا كوزى شاپىراشتانىپ، دەمىگىپ قالعان. بۇل سياقتى ادام قىسىلىپ كەتسە، اكەسىن ساتۋدان دا تايىنبايدى.
— كەنتتى جۇرتتا تۋىسىنىڭ قانىن جۇكتەگەن ادامدى قىرىق قۇلاش زىندانعا سالادى. قىرىق رۋدان قىرىق كىسى شىعارىپ، تاس اتقىزادى...
— اتتەڭ، جانقوجانى زىنداندا شىرىتەتىندەي ءبىر مىقتى قازاق اراسىندا تابىلماي تۇر عوي!
شىراقشى تاعى ەزۋ تارتتى. ونداي مىقتىنى قايدان ىزدەۋگە بولاتىنىن ايتقىسى كەلىپ، ءبىراق باتا المادى.
قىرىق قۇلاش زىندان جايىن قازاقتار ەرتەگىلەردەن عانا ەستيدى. وزدەرىنە بەيتانىس كەنتتى جۇرتتىڭ ءزاڭ-داستۇرىن شالالاۋ ۇققان سىڭايلارى بار. بىلاي شىققان سوڭ دا ەداۋىر جەلپىنىپ باسىلعان. رامانقۇلعا ۇنايتىن جەرى — ءوزى جاقتىرمايتىن جانقوجا سياقتىلاردى ول جاقتا زىنداندا شىرىتەتىنى ەدى.
— باس-باسىڭا بي بولساڭ، مانارتاۋعا سىيمايسىڭ. الىم-شومەن جانعازىدان بەكەر ايرىلىپ قالدى عوي. كوتىباردىڭ سوزىنەن شىعا الماي، ءابىلعازىنىڭ دەلىقۇل بالاسىن حان كوتەردى. جانعازى تاققا وتىرعاندا تالايى تاۋبەسىنەن جاڭىلاتىن ەدى... — ءبايدىلدانىڭ ارمانى حاندىق ءداۋىرىن قايتا ورالتۋ، وپىنىپ كەلەدى.
— وسى جانعازىڭ قايدا، قاراسى باتتى عوي؟
— باي ۇلىنىڭ ىشىندە جۇرگەن شىعار. — ءبايدىلدا جارىتىپ ەشتەڭە ايتا المادى. جانعازىنىڭ ءۇستىرت شولىنە قاراي بەتتەگەنىن بىلەدى. اسىعىس نەگە كوشتى، كىمنەن قاشىپ بارادى — تەك سول جەرىنە اقىلى جەتپەي قويعان.
— بۇل ومىرىمدە تالاي قارا ب ا ق ادامدى كورىپ ەدىم، — دەدى رامانقۇل شىنىمەن وكىنىپ. — ءبىر ادامنىڭ تالايسىزى جانعازى سۇلتانداي-اق بولار. اقىلى قىرسىقپاسا، باي ۇلىنىڭ ىشىندە وعان نە بار؟ ەندى ءبىر جىل شىداعاندا عوي، ارىنعازىنىڭ تاعىن سول باساتىن ەدى.
جانعازى حان تاعىنا وتىرسا، وزدەرىنىڭ جەلى وڭىنان تۇراتىنىن رامانقۇل دا تۇسىنەتىن ەدى. ونىڭ حيۋا حانى مۋحاممەد راحىمنان قورقىپ، باسىمەن قايعى بولىپ كەتكەن جايىن ەكەۋى دە ءبىلىپ كەلە جاتقان جوق.
حيۋا حاندىعىنىڭ سوڭعى شاپقىنشىلىعى سىر بويىنداعى ءولىمدى، ونىڭ ىشىندە جاقايىم اۋىلدارىن قاتتى كۇيزەلتتى. جاۋدىڭ بەتىن سولاي قاراي بۇرعىزاتىن دا ءبايدىلدا، تولىبايدىڭ جىلقىسىن قۋدىرتىپ الدى... جاقايىمنىڭ باتىرى ارىنعازىعا تىعىلىپ قانا امان قالعان. جانعازىنىڭ ءالىم ىشىنە قايتا ورالماي جۇرگەنى دە سوندىقتان...
— ۇيات يماننىڭ قابى دەگەن راس قوي...
— حان تۇقىمىندا ۇيات بار ەكەنىنە ءوز باسىم سەنبەيمىن. ءبارى دە ازعىندادى عوي. اسىرەسە ءابىلقايىر اۋلەتى... — رامانقۇل جاقىندا ءبىر تابىننىڭ شالىمەن كەزدەسكەن، جاعاسىن ۇستاپ كەلەدى. - بوكەيدىڭ بالاسى جاڭگىر ورىس ىشىندە ءجۇرىپ شوقىنىپ كەلگەن كورىنەدى. تەرىس قاراپ جازىلعان كىتاپ وقيدى دەيدى. تۇرەگەلىپ تۇرىپ دارەت سىندىرادى ەكەن...
— ابىلايدىڭ تاعىنا ءۋاليحاننىڭ توقالى وتىرىپتى. جاس توقال ورىس تورەسىمەن كوڭىلدەس ەكەن. قاسىم سۇلتان ولەرىنىڭ شاعىندا، ساقالىنىڭ اعىندا قۋعىن كورىپ، كوكشەتاۋدان قونىس اۋدارىپتى. زامان بۇزىلدى عوي...
— الگى شىراقشى اقمولاعا ورىس قامالى ءتۇستى دەپ وتىرعان جوق پا؟ اقمولادان شىققان كىسى اتى جارامدى بولسا، تورت-بەس كۇندە جارشاعىلعا كەلىپ قۇلايدى...
— وسى قوقان نە ءبىتىرىپ وتىر؟
— ومار حان ءولىپتى. ءبايدىلدا ايتتى. قوڭىراتتى توزدىرىپ جىبەرىپ ەدى. انا دۇنيەدە جازاسىن تارتىپ جاتقان شىعار...
— قازاق قورىقپاسا، سىيلامايدى. قوقاندىكى دۇرىس...
رامانقۇلدىڭ كوز الدىندا انا جىلعى شاپقىنشىلىق. ءبىر رەت سىپايلارعا جول باسشى بولىپ، شومەكەي اۋلىنا اپارعانى بار. ويران بولعان اۋىل كوپكە شەيىن تۇسىنە كىرىپ ءجۇردى.
* * *
ءبايدىلدا كۇپىنىپ بارعانمەن، تار قاماۋ جەر كەزدەسكەندە كۇلتەكتەپ قالدى.
... ءبىر باي اق تاقىردا اسىق ويناپ جۇرگەن بالالاردى قۋسا، باسىنان بەركى ۇشىپ ءتۇسىپ، ۇرىككەن ات جالت بەرگەندە، ءوزى جالپ ەتىپ قۇلايدى. قۇن داۋىنا جينالعان بيلەر ءارى تارتىسىپ، بەرى تارتىسىپ، ءبىر شەشىمگە كەلە الماي قويعان. سوندا ون جاسار بالا موڭكە تەرەلىك بەرەدى ەكەن. «بالالاردى قۋعان باي تەنتەك، باسىنان ۇشىپ تۇسكەن بورىك تەنتەك، بورىكتەن ۇرىككەن ات تەنتەك». ءۇش تەنتەكتى بايدىڭ ءوز بويىنان تاۋىپ بەرىپ، بالالارعا تاقىردا ويناعانى ءۇشىن ءبىر تەنتەكتىڭ ۇلەسىن كەسكەن. راحمەتالى سودان شىعارىپ، ءبىراز اڭگىمە ايتتى.
— بۇل دا سول سياقتى. كىم تەنتەككە كەلسەك، رامانقۇل، سەن دە امان قۇتىلا المايسىڭ. مىناۋ تۋىسىڭمەن تابىس! بۇقار جىراۋدىڭ كەرەيگە ايتقان ءسوزىن بىلەتىن شىعارسىڭ:
ابىلاي الدىندا تابىسساڭ،
قۇداندالى تانىسسىڭ.
ابىلاي الدىندا بىتپەسەڭ،
اتاسىن بىلمەس الىسسىڭ!
بەس شەكتىنىڭ الدىندا تۋىسقانمەن تابىسپاسا، ەلدەن شىعادى. رامانقۇلدان ساۋىن ساۋىپ كۇن كورىپ وتىرعان شەكتى جوق... بۇدان بىلاي دا ساۋىن سۇرامايدى. رامانقۇلدىڭ بولام-تولام دەگەن ءۇمىتى بار، شەكتىدەن شىقسا، سوزدەن قالادى. سوزدەن قالعانى ولگەنمەن تەڭ...
— ات جاۋىرعا شىدامايدى، ەر باۋىرعا شىدامايدى... جان باۋىرىم جارداي قۋلاپ جاتقاندا، اشۋ ۇستىندە شاتقاياقتاعان شىعارمىن. سەندەردەن شىعىپ قايدا بارامىن؟
— ە، باسە!
— اشۋ — دۇشپان، اقىل — دوس. بالا ءجون ايتادى.
ءۇي تولى جۇرت قاۋقىلداسىپ قالدى.
جانقوجا بورانبايدى بۇيىرىنەن ءتۇرتتى.
— جاسىڭ ۇلكەن بولعانمەن، قىلمىستى بولعان باسىن بار. رامانقۇلدىڭ قولىن ال!
بۇل ءبىر سىن كەزەڭى ەدى. بورانباي شىن تابىساتىن ادامنىڭ كەلبەتىن تانىتتى. ورنىنان تۇرۋعا جۇرەكسىنگەندەي، قاشان رامانقۇلدىڭ قاسىنا كەلگەنشە تىزەسىمەن جورعالاپ كەلىپ ەدى. كوزىندە جاس، قولداساتىن جەردە ەڭكىلدەپ جىلاپ جىبەردى.
— توڭ ايىرعان ماي جەيدى، دوس ايىرعان بوق جەيدى. تۋىسقان ادام ءبىرىن-بىرى وكپەگە قيعانمەن، ەلىمگە قيا ما؟...
بەكارىستاننىڭ كوز الدىن كىرەۋمە شالعانداي، اقىرىن كۇبىرلەيدى.
وسىنشا حالىقتىڭ ىشىندە جىبىمەستەن قالعان جالعىز رامانقۇل، قانىن ىشىنە تارتقان كۇيى ءبىر اۋىز ءتىل قاتقان جوق. بورانبايدىڭ الاقانىنداعى ساۋساقتارى مۇزداي ەدى. قولداسۋدىڭ ءراسىمىن جاساعان سوڭ، تەز كەيىن تارتىپ الدى.
ەكى تۋىس تابىستى. ەندى بىتپەي قالعان جالعىز داۋ قۇن كەسىمى. الگى سوزدەن سوڭ ارتىق قۇن سۇراپ، تارتىسىپ جاتۋدىڭ دا ءجونى جوق ەدى. ءبايدىلدا تۇياعىن تاس قاققان اتتاي كىبىرتىكتەيدى. بەكارىستان كوشەلى. ساندىبايعا ەكى ەردىڭ قۇنىن ءوز اۋزىمەن اتاپ وتىر.
ەكى ەردىڭ قۇنى ەكى مىڭ قوي... ءبايدىلدانىڭ ويىنشا، بۇل از شىعىن ەمەس. ول جانقوجانىڭ قاباعىن باققان. اۋىر قۇننىڭ سالماعى قۇتتىق ىشىندە ەڭ اۋەلى كيىكباي بالالارىنا تۇسەدى ەكەن. جانقوجانىڭ اۋىرسىنار، قاباعىن شىتار جەرى ەدى.
كيىكباي مەن جۇماعۇلدا ءبىر جان قارسى داۋ ايتىپ، اۋىز اشقان جوق. بەكباۋىل عانا شىبىجىقتاعانداي ەدى، جانقوجا ونى دا سويلەتپەدى. باتىردىڭ ماڭقيعان سالماقتى تۇرىنە قاراپ، ءبايدىلدا جاعاسىن ۇستادى. بۇعان داۋا جوق شىعار، ەتىنەن ەت كەسىپ العاندا، قىڭق ەتەتىن كەسكىن بايقاتپايدى.
— مالدى جاۋ دا الادى. دالاعا كەتىپ جاتقان جوق، بەرەتىن دە، الاتىن دا ءبىر مايداننىڭ بالاسى ەكەن. بەرەمىز! ماعان اعايىننىڭ تاتۋلىعى قىمبات...
جانقوجا وسى ءسوزدى ايتقاندا، رامانقۇلدىڭ ءجۇزى كۇرەڭىتتى. مۇقاتقالى ايتىپ وتىرعانىنا كۇمانى جوق. ءوز تۋىسىن ءوزى شاۋىپ الىپ جاتىر دەپ ەمەۋىرىن جاساعان ءتۇرى عوي... رامانقۇل جەر باسىپ جۇرسە، جانقوجانىڭ وسى تاباعىن الدىنا تارتپاي قويماس! ونىڭ ىشىندە ءبىر بولەك مۇز جاتقانداي، قالتىرانا ءتۇستى. بيلەر باتا قىلىپ، اعايىن تاتۋلىعىن ايتىپ جاتقاندا، رامانقۇل تىستەنىپ وتىردى.
سودان سوڭ رۇقسات سۇرادى.
بەكارىستان بايشوقىعا قارادى. شەكتىنىڭ باسى كۇندە بۇلاي قوسىلا بەرمەيدى. جاقايىمنىڭ ءبيى جاقسىلاردى دامگە شاقىرىپ وتىر. بەكارىستاننىڭ بوگەلە تۇسكەنى سوندىقتان ەكەن.
رامانقۇل وعان دا قايرىلعان جوق. مىڭ دا ءبىر شارۋاسىن سىلتاۋ قىلىپ اتقا قوندى. بىرگە كەلگەن جولداسى ءبايدىلدا بيلەردىڭ قاسىندا قالىپ قويدى. رامانقۇل جالعىز قايتىپ بارا جاتىر.
* * *
ۇزىن سانى وتىز-قىرىق ادام كوكدومباقتان تاڭەرتەڭ اتقا قونعان. ۇلكەن شوعار بولىپ اۋىلدان شىقتى.
شەكتىنىڭ بيلەرى جارشاعىلعا بەت تۇزەدى.
بۇل تۇستا جول جاقسىقىلىش قىراتىنىڭ تەرىستىك جاعىن بوكتەرلەي ءجۇرىپ، قاتقاققا تۇسەتىن ەدى.
بەكارىستاننىڭ اۋلىنان شىققان سوڭ، ءبىر باۋىر جەر جۇرگەندە، وڭ جاقتارىندا ۇلكەن قورىم كورىندى.
... اۋەلى قازان حاندىعى قۋلايدى، يۆان گروزنىي ونان كەيىن استراحان حاندىعىن باعىندىرادى. توزعىنداعان نوعايلى، ول كەزدە ءتورت ارىس ەل، بەرى قاراي ىعىسادى. بۇل وڭىردە ءبىراز جىل اسانقايعى جايلاپتى. وسى ارادا اقىننىڭ بالاسى اباتتى جايىن جۇتىپ ولتىرەدى... قازاقتىڭ شالدارى مىنا قورىمدى سوعان بايلانىستىرىپ ايتاتىن ەدى.
جولاۋشىلار ات باسىن سولاي قاراي بۇرعان. ءبارى دە قورىمنىڭ الدىندا جۇرەلەي-جۇرەلەي وتىر. بەكباۋىل ايات وقىدى.
— اپىراي، باياعىنىڭ ادامى ءبىر جوسىن بولعان-اۋ! — جاقاي ءالى تاڭىرقاپ كەلەدى. — الگى اباتتىڭ مولاسىن ادەيى ولشەپ شىقتىم. ۇزىندىعى ون ەكى قادام ەكەن. سونشاما ۇلكەن ادامدى جۇتقان جايىننىڭ قانداي بولعانى؟
نۇرىمبەتتىڭ اۋلى جاز جاقسىقىلىشتى جايلايدى. اباتتىڭ قورىمىنىڭ تۇسىنان وتكەندەي بولسا، جانقوجا ءبىر سوقپاي كەتپەيتىن ەدى. جاقايدىڭ ايتقانى راس. وسى قورىمدى العاش كورگەندە، رابايسىز ۇلكەندىگىن بايقاپ، ءوزى دە تاڭىرقاپ ءجۇردى. كەيىنىرەك وي ءتۇستى... اسانقايعى زامانى ون سان نوعايدىڭ بۇلىنە كەشىپ جۇرگەن كەزى ەكەن. ەدىل دارياسىنىڭ بويىنداعى شۇرايلى قونىسىنان ايرىلعان سوڭ، قينالعان كەزدە ارال تەڭىزىنىڭ ماڭايىندا ءبىراز جىل ەرۋ بولادى... جاۋگەرشىلىك زامان... قىرىق رۋ نوعايلى جەرگە سىيماي، كۇندە قىرىلىسىپ جاتىر. اباتتىڭ باسى ۋاقىتىسىندا قارايتىلماي قالۋى ابدەن مۇمكىن ەدى.
ارادا الدە نەشە جىل ءوتىپ، اسانقايعى اباتتىڭ باسىنا قايتا اينالىپ كەلگەندە، باتىردىڭ قاسىنداعى مولا دا كوبەيىپ قالعان. قازاقتىڭ بالە-قازاسى جەتىپ جاتىر. بىرەۋ جاۋ قولىنان قازا تاپسا، ءبىر جاعىنان ىندەتى قاباتتاسادى. كەڭ بەيىل اقساقال اسانقايعى بالاسىنىڭ قاسىندا نەشە ادام جاتسا، بەيىت سالاتىن جەردە ءبارىنىڭ دە مولاسىن قورشاتىپ جىبەرەدى...
ءبىراق بۇگىن اڭگىمەگە زاۋقى جوق، الگى كادىگىن دە ايتپايدى. ءۇش كۇنگە سوزىلعان داۋ دىڭكەسىنە تيگەن. انا جىلى ساندىباي ولگەندە ءبىر كۇيزەلگەن. جۇرت نە دەمەيدى... ءتۇبى بىرگە تۋىس... ءبىرىن-بىرى ءولتىرىپ جاتىر... تاستا تامىر جوق، تاسباقادا باۋىر جوق. وسى ءسوزدى الدىمەن رامانقۇل ايتتى عوي. قوجامۇرات تۇقىمى قانىشەر اتانعاندا، ىشىندە ءوزى كەتكەنىن بىلسە ەدى، شىركىن... سودان بەرى رامانقۇلدىڭ جۇزىنە قاراعىسى كەلمەيدى.
بيلەر ۇزاققا سوزىلعان داۋدى ەكى ەردىڭ قۇنىمەن ءبىتىردى. سونىمەن كوڭىلدىڭ كىرى جۋىلىپ، كەكتى تۋىستار تابىستى ما؟ جانقوجا سوعان كادىك كەلتىرەدى... رامانقۇلدىڭ اعاش وعى بورانباي عانا ەمەس، ءوزىن دە اياماق ەمەس. وعان وسى تۋىسىنىڭ سۇرقى ۇنامايدى. اق تۇلپار جىلقايداردىڭ تۇبىنە جەتىپ ەدى. بورانبايدىڭ ماڭدايىنا بىتكەن تارلانبوز تاعى ءبىر بۇلىككە باستايتىنداي. جانقوجا سودان قورقادى.
تەبىرەنبەسكە قاراپ شىققان سوڭ جەر رەڭكى دە وزگەرەدى. تىربىق جۋساندى اق تاتىر ات تۇياعىن زار قاقتىراتىنداي. وڭ جاقتا قۇمايت دالا قالىپ بارادى. ات كولىكتى كوپ قيناعاندى جاقتىرمايتىن قازاق جارشاعىلعا قاراي شىققاندا قاتقاقپەن كەتەتىن ەدى.
تەبىرەنبەستىڭ توبەسى كورىنگەندە زاۋال اۋعان. تاۋدىڭ ستەگىندەگى قاراكول ون شاقىرىمعا سوزىلىپ، باتىس جاق بەتى تىپ-تىك جارعا اينالىپ كەتەدى.
— ويباي، كيىكتەردى قارا!
قاپتالدا كەلە جاتقان جاقاي ەكى قولى ەربەڭدەپ ايقاي سالدى. تاۋ ەتەگىندەگى ويپاتتا ءبىر ءۇيىر كيىك تىرايىپ-تىرايىپ جاتىر.
— ءتۇز اڭىنىڭ مىنەزى قىزىق-اۋ. مىناۋ اق تاقىردان نە تاۋىپ جەيدى ەكەن. — ءبايدىلدا تاڭداندى.
— جازعىتۇرىم وسى جەردە قاق بولاتىن. سۋ ءىشىپ جۇرگەن جەرلەرى عوي. ءقازىر قاق تارتىلعانمەن، ورنىندا سىز جاتادى...
جانقوجانىڭ ءسوزىن جاقاي ءبولىپ جىبەردى.
— باكە، ساداعىڭنىڭ وعى جەتسە، اناۋ تەكەنى قاراۋىلعا الىپ كورشى!
— ەكى-ۇش ءجۇز قادامنان نە ارتىق دەيسىڭ.
— بەكارىستان، بايقاپ كورشى!
— ەندى كەتەدى-اۋ اناۋ! قاپ! — جاقاي تىقىرشيدى. — باكە، اتسايشى ەندى! - جانقوجا ۇندەگەن جوق. بەكارىستانعا سەنەدى. ءبىراق قاپى ەكىنىڭ بىرىنەن كەتەدى.
ەگەر جازا باسىپ، كيىككە تيگىزە الماسا، سەرىكتەرى الدىندا بەكارىستاننىڭ ابىرويى توگىلەدى. جانقوجا ەرەگىستى جاقتىرمايتىن ەدى. بي قوراماسقا قول سالعان كەزدە ونىڭ جۇرەگى دۇرسىلدەپ كەتتى.
ءمۇيىزى قاقايعان، ىرىلىگى تايىنشاداي قوڭىر تەكە باسقالارىنان وقشاۋ تۇر. ءسوز ءوزى تۋرالى بولىپ جاتقانىن تۇسىنەتىندەي، جولاۋشىلار جاققا ودىرايا قارايدى.
بەس شەكتىنىڭ كوزى تۇگەل، وزىنە ءبىر سىن ەكەنىن بەكارىستان دا ۇققان. ال ايدالادا تاعىنى كەزىكتىرىپ تۇرىپ، وعان اينالماي كەتە بەرۋ ساداقشىعا ۇيات. ساداعىن سەرىتە ۇستاپ، اتىنىڭ باسىن تارتتى. جانقوجا دەمىن ىركىپ العان. بەكارىستان شىرەنە تارتقاندا، ساداقتىڭ سىرتىن قاپتاعان تۇيەنىڭ كونى سىتىر-سىتىر جىرتىلىپ جاتقانداي كورىندى.
قوڭىر تەكە اۋناپ ءتۇستى. جاقايدىڭ شاڭق ەتكەن داۋسى قوسىلا شىعىپ، دالباقتاپ شاۋىپ بارادى.
الگىدە عانا تىپ-تىنىش جاتقان كيىكتەر جاۋ تيگەندەي ءبۇلىندى. تاۋدى بوكتەرلەي جالت بەردى...
جانقوجا ونان كەيىن اينالعان جوق، جولعا ءتۇستى.
ءبىر كەزدە ءوزى دە اڭ قۇمار ەدى. نۇرىمبەتتىڭ بالالارى قۇرعان اراندى ءار جەردەن كەزدەستىرۋگە بولادى...
كيىك اۋلاۋدىڭ تالاي قىزىعىن كورگەن.
سولاي اڭ اۋلاپ ءجۇرىپ، ءبىر سۇمدىق جاعداي كەزدەستى دە، جانقوجا بارىنەن دە جەرىپ شىقتى.
ونان بەرى دە ون جىل ءوتىپتى. كۇنى بۇگىنگىدەي كوز الدىندا تۇر. اۋىلدان شىققان التى-جەتى جىگىت... ءبىر ءۇيىر كيىككە كەزدەستى. سالت اتتىلار انداعايلاي شاۋىپ، ايقاي-سۇرەڭ مولايعان كەزدە، كيىكتەردەن دە ەس كەتىپ، جانۇشىرا سىلتەيدى. وسىلاي اپارىپ ارانعا كىرگىزىپ ەدى...
جانقوجا بارىنەن بۇرىن جەتتى. اق بوكەندەر قارعىعانى قارعىعانداي ارانعا ۇرىنىپ، وماقاسا قۋلاپ جاتىر... اتىنان قارعىپ تۇسكەن جانقوجا تىپىرلاپ جاتقان ءبىر تەكەنى كورىپ، تۇرا ۇمتىلدى. قىنىنداعى كەزدىگىن الۋعا ازەر ۇلگەرىپ، كيىكتىڭ جەلكەسىنە قونا تۇسكەنى سول... تەكە باقىرىپ قالدى. ءومىرى تالاي تەكەنى اتىپ تا الدى... ارانعا دا ءتۇسىرىپ ءجۇر... ءبىراق وسى ءبىر اياۋلى اڭنىڭ قىڭق ەتىپ دىبىس شىعارعان جەرىن ەسىتكەن جوق-تى. جانقوجانىڭ توبە شاشى تىك تۇردى. كيىكتىڭ كوزىنەن جان ءتاسىلىم الدىنداعى ۇرەيگە ۇقساس بىردەڭە بايقادى. جانارىندا مولدىرەپ جاس تۇر ەكەن. ونىڭ قولى قالتىرادى. باۋىزداۋعا باتىلى جەتپەي، باتىر ورنىنان تۇرىپ كەتكەن.
الگى تەكە سودان سوڭ تۇسىنە كىردى. ونىڭ باقىرعان داۋسىنان ءوزى شوشىپ وياناتىن ەدى...
باتىردىڭ جاسى ەندىگى ەلۋدىڭ ۇستىنە شىقتى. ءمۇمسىن ءالى بالا كوتەرمەي ءجۇر. ءتىرى جاندىكتىڭ ءبارىنىڭ دە وبالى بار... الدە سول تەكەنىڭ كوز جاسىنا قالدى ما؟ كەيدە وڭاشا نالىعاندا ويلامايتىنى جوق.
اكەسىنىڭ دە ولەر شاعى جاقىنداعان سياقتى. جاسى توقسانعا تاقاپ قالدى... «قارمانعان قاراپ قالمايدى». شال وسى ماقالدى بالاسىنا كۇندە ەسكەرتەدى. قارمانىپ جاتسا، ءمۇمسىن دە كەسە تۇرمايدى. ءبىراق مىناۋ اۋمالى-توكپەلى زاماندا ءيىنى كەلمەي-اق قويعان. ءارى جاسى دا ۇلعايىپ بارادى...
اڭشىلىقتى ەسكە السا، باتىردىڭ قاي-قايداعىسى قوزعالاتىنداي، جۇرەگى قان جىلايدى.
ءقازىر دە قيىستاي تارتىپ جالعىز شىعىپ بارادى. الدىندا جارقاباق، جول جوعارى قاراي قيالاي تارتاتىن ەدى. تورى جورعا اياعىن كىبىرتىكتەي باسادى.
جانقوجا قوزعالعان سوڭ، باسقالار دا جىلجىدى. بىرەۋلەر كيىك سويىپ جاتقان جاقاي جاققا جالت-جالت قارايدى. شوعى بۇزىلىپ، جولاۋشىلاردىڭ باسى شاشىرادى. جانقوجا جارتى شاقىرىمداي شىعىپ كەتكەن ەكەن. تورى جورعا اۋىزدىعىن قارش-قارش شايناپ، سوقتىرا اياندايدى. كەيىندەپ جەتكەندە، قالعاندار تەزىرەك جەلىسكە ءتۇستى. ارتتارىنان جاقاي جەتكەندە، بۇلار ساربۇلاقتاعى اۋىلعا جاقىنداپ قالىپ ەدى
— اپپاق ماي ەكەن!
جاقايدىڭ اۋزىنىڭ سۋى قۇرىپ كەلەدى. ونى تىڭداي قويعان ەشكىم بولعان جوق. ەندىگى كۇن ەڭكەيىپ، نامازدىگەر جاقىنداپ قالعان. ءبىر اۋىلعا جەتىپ، نامازىن وقىعانشا اسىققان ءبايدىلدا اتتىڭ ۇستىندە وتىرا الماي تىپىرشي ءتۇستى.
— جىلقى اعامنىڭ شاڭىراعىنا قول جايا كەتەيىك...
«اۋليە اتتاعان وڭبايدى» دەگەن سوزگە يمانداي سەنەتىن جانقوجا ساربۇلاققا قاراي بۇرىلدى.
شۇكىسۋعا جاقىنداعان سوڭ، جەردىڭ دە ءوڭى كىردى. بۇل ماڭايدا اتتاپ باسساڭ ءبىر بۇلاق، كوكوراي شالعىن ەدى.
قوي قۇلاپ، قوزى جامىراپ، كەشكى اۋىلدىڭ ۋ-شۋى مولايا تۇسكەن كەزى. قوڭىرقاي ۇيلەردىڭ بەلدەۋىندە قاڭتارۋلى اتتار كورىنەدى. ءۇي-ۇيدىڭ اراسىندا كەرۋلى ارقان. ورتاداعى جالعىز اق بوز ءۇيدىڭ الدىندا شوعىرلانعان كىسىلەر. ەكى-ۇش جەردە جەر-وشاق، وتتار لاپىلدايدى.
— جىلقى اعامنىڭ اسى بىلتىر بەرىلىپ ەدى عوي...
— امانشىلىق بولعاي...
— ءبىر جاماندىق بولسا، ادام قاراسىن كەرگەن قاتىندار داۋىس قىلار ەدى عوي...
— مەن بىلسەم، وسى اۋىلدا توي بولىپ جاتىر!
جاقاي بىلگەندەي ايتىپتى، اۋىلدا توي بولىپ جاتىر ەدى.
ءماتنياز قاراقالپاقتىڭ جىلقى باتىردىڭ قولىندا قالعان قىزدارى بويجەتكەن. ۇلكەنى ىرىستى بىلتىر ۇزاتىلدى. بۇگىن دامەلىنىڭ تويى ەدى. اۋىلدا قۇدالارى جاقايىمنىڭ داۋلەت، يتاي، شەرۋ، مارقادام، ءىزباس اتالىقتاردىنىڭ جايساڭدارى وشارىلىپ جاتىر.
جىلقى باتىر ولگەن سوڭ بۇل شاڭىراقتىڭ دا داۋلەتى ورتايعان. قوشقارباي سىرت اعايىندى شاقىرىپ، دۇرىلدەتىپ توي جاساي المايتىن ەدى. ءارى باۋىرىنان شىققان بالاسى ەمەس، بالدىزى... قاراقالپاقتىڭ قىزى... ءوزىنىڭ ون شاقتى ءۇي الشىنبايى عانا جينالدى. قۇدانىڭ اۋلىنان بەس-التى ادام بار...
كەڭپەيىل قازاق سىرت اعايىنعا سىر بەرۋدى سۇيەككە ءمىن كورەدى. ءارى بۇل كەلىپ تۇرعاندار ءيىسى شەكتىنىڭ يگى جاقسىلارى ەكەن. ات قيناپ ىزدەگەندە باسىن قوسۋ قيىن ەدى. جىگىتتەر قوناقتاردىڭ شىلبىرىنا ورالىپ جاتىر.
قىز-قىرقىندار وتىرعان اق بوز ءۇي بوساتىلدى.
— يگىلىكتىڭ ۇستىنە جاقسى كەلىپ قالدىڭدار، اعالار، تورگە شىعىندار.
قوشقارباي ەسىكتىڭ الدىندا قول قۋسىرىپ تۇر.
— ءىنشاللا، تويىڭ تويعا ۇلاسادى ەكەن. — اقساقالداردىڭ اتىنان بەكارىستان قۇتتى بولسىن ايتتى:— ءتۇز اڭىنا كەزدەسىپ، قانجىعامىز قاندانىپ كەلە جاتىر ەدى. قۇداشا ءۇبىرلى-شۇبىرلى بولار...
جاقايدىڭ قانجىعاسىنداعى تەكەنى ءوز قولىمەن شەشىپ الىپ، قوشقاربايدىڭ الدىنا تاستادى.
بايشوقىنىڭ داۋدىڭ باسىنا بارىپ، بيلىككە ارالاسىپ جۇرگەنىنە ون جىلدان اسقان ەكەن. قانشا ايتقانمەن جىلقايداردىڭ بالاسى، تۇكتى قوشقاردىڭ تۇقىمى دا ... ءيىسى جاقايىمنىڭ تىزگىنى بىرتە-بىرتە سونىڭ قولىنا كوشتى.
بۇل كۇندە جاس ەمەس، جاسى قىرىقتى ورتالاپ قالدى. ال بەس شەكتىدە ءبيدىڭ باسى بارشىلىق، ءبارىنىڭ الدىندا ءتۇسۋ وڭاي ەمەس ەدى. ول ءۇشىن باقاس رۋلاردىڭ بەلگىلى جاقسىلارىمەن كوبىرەك جاناسىپ، سىرت اعايىندى ءىش تارتا ءجۇرۋى كەرەك. ءبىر جاقايىمنىڭ ءسوزىن ۇستاپ، توپ جارىپ شىعا قويۋىڭ قيىن. وندا دا تۇگەل جاقايىم اۋزىڭا قاراپ وتىرسا عوي. تار جەردە سىڭار ەزۋلەپ شىعا كەلەتىن تولىباي سياقتى تەنتەك اعالارى دا بار...
كىشكەنە ىشىندەگى ازۋلى تۇقىم نۇرىباي بالالارىمەن سۇيەك شاتىستىعى بايشوقى ءۇشىن ۇلكەن ايبار ەدى. تۋعان جيەنى بەكارىستان تار جەردە قولتىعىنان دەمەي جۇرەتىن. ال نۇرىبايدىڭ نەمەرەسىمەن كوڭىلى جاقىن جانقوجا جاقايىمنىڭ ءبيىن توننىڭ ىشكى باۋىنداي كەرەدى. جىگىتى مول ەكى رۋ كىشكەنە مەن جاقايىم تىزە قوسقان جەردە باسقا سىر شەكتىسىنە تاستاعان تولارساق تيمەيدى.
بۇل كۇنگە شەيىن كىشكەنەنىڭ جاقسىلارى بايشوقىنىڭ ءسوزىن جەرگە تاستاعان ەمەس. سوڭعى جىلدارى جىلقايداردىڭ بالاسىنىڭ ابىروي-اتاعىن تۋىسى تولىباي دا كۇندەيتىندەي. ءسوز جاقايىم ىشىنە كەلسە، جۇرت اۋەلى بايشوقىنى اۋىزعا الادى...
جۋاس ايعىردىڭ ءۇيىرىن ات ساقتايدى. بايشوقى كەڭ پەيىل ەدى. تولىبايدىڭ جاسى ەلۋدى ورتالاپ قالعان ەكەن. ءالى كۇنگە ات ۇستىندە جورتۋىن قويعان جوق. جاناسىپ كەتكەن اعايىنعا تىزە باتىرادى. الىس-جاقىن ايكاپىر اتانىپ جۇرگەنى سول مىنەزى ەكەنىن تۇسىنبەيدى. بايشوقىنى سىرتتاي قىجىرتا جۇرەتىن. بۇگىن دە ونىڭ قوناقاسىنا قايىرىلعان جوق. تولىباي جولاي اۋلىنا بۇرىلدى.
بايشوقىنىڭ تاعى ءبىر ارتىقشىلىعى — وسى قولى اشىقتىعى. جاقسىنىڭ اتىن شىعاراتىن دا داستارقانى... بايشوقى سولاي تۇسىنەتىن ەدى. تورىندە وتىرىپ، داستارقانىڭنان ءدام تاتىپ كەتكەن ازامات كورىنە جاماندىق ىستەۋى مۇمكىن ەمەس...
سوناۋ قىزىلدان قۇداي ايداپ سەگىز كەلدى. بۇرىن سىرلاس ادامى ەمەس، بەكارىستاننىڭ ۇيىندە ءۇش كۇن جاتقاندا، سەرىنىڭ وزگەشە بىتىمىنە كوڭىلى تويدى. باعى زاماندا وتكەن جىراۋلاردىڭ تولعاۋى سەگىزدىڭ اۋزىنان شىققاندا جاڭا ءبىر ءمان تاپقانداي. بيلەردىڭ اعايىن تاتۋلىعىن ويلاستىرعان كوڭىل كۇيلەرىنە ۇيلەسە كەتكەن. بايشوقى سول ءۇشىن ىرزا بولدى.
ءارى التى-جەتى جىلدان بەرى جانقوجاعا دا ۇيدەن ءدام تاتىرا الماي ءجۇر. ارىنعازىدان كەيىن ىرگەسى جاقىنداعانى بىلتىردان بەرى... اكەسى جىلقايداردىڭ كەگىن العان باتىرعا بايشوقى جان تەڭگەرمەيدى. اۋىلدان اتتاناردا قىپشاق ىشىنە ءبىر جىگىتتى اتتاندىردى. سول جاقتا ىرىسباي اتتى جىراۋدىڭ اتاعى شىعادى. قوناقتاردى ءبىر اپتا ۇستاپ، جىراۋ جىرلاتىپ كوڭىل كوتەرۋدى ويلاپ ەدى.
بۇل ءتۇنى قوناقتار توسەككە ەرتەرەك باس قويدى.
كوز ىلمەي جاتقان جالعىز ادام ون بەس جاسار بالا تورەمۇرات ەدى. اقيرەكتىڭ استىنداعى قۇرماناي، تارى سالىپ وتىر. بالا جانقوجانىڭ اۋلىندا جيىن بولىپ جاتقانىن الدەقالاي ەسىتتى. ون بەسكە شىققانشا باتىر اعاسىنىڭ ءجۇزىن كورۋدىڭ ءيىنى كەلمەي-اق قويعان. تورەمۇرات تورى قۇناندى اكەسىنەن ۇرلاپ ءمىنىپ كەتتى.
جانقوجانى بەكارىستاننىڭ اۋلىنان تاپتى. ءبيدىڭ سەگىز قانات ۇيىندە داۋ قىزىپ جاتقاندا ەسىكتى جامىلىپ تورەمۇرات تا وتىردى. ەكى كوزى جانقوجادا ەدى. باتىردىڭ يىعى سالبىراعان ءتۇرىن كورىپ، قارنى اشىپ قالعان.
تورەمۇرات كيىكباي تۇقىمىندا جاقايدى عانا تانيدى. بيلەر بايشوقىنىڭ اۋىلىنا قاراي بەت قويعاندا، جاقايدىڭ سوڭىنا ەرىپ جۇرە بەردى. سەگىزدىڭ جىرىن ەسىتىپ، قۇمارى تارقاماي قالعان. ءبىر جاعىنان سونى دا قيمايدى. ءارى كوز اشقاننان جاتاق، بويكۇيەز بولىپ جۇرگەن بالا، ول ءۇشىن جايلاۋ ءومىرى جۇماققا ۇقسايتىن ەدى. تۇندە قوناقتاردىڭ اتىن جايلاۋعا كومەكتەستى. تاڭەرتەڭ ورىستەن ۇستاپ الىپ كەلىپ، جىگىتتەرگە قوسىلىپ جىلقى سۋعارىستى...
تۇنىمەن شىم-شىتىرىق ءتۇس كوردى. اسانقايعى، قازتۋعان جىراۋ، دوسپامبەت... وڭكەي ءبىر اق ساۋىت كيگەن باتىرلاردىڭ ورتاسىندا، ءوزى دە جورىق جورتىپ ءجۇر ەكەن دەيدى. تاڭەرتەڭ تاستاي قاتىپ ۇيىقتاپ قالىپتى.
تورەمۇرات دابىرلاسقان بالالاردىڭ داۋسىنان وياندى. تۇسىندەگى سۇرگىن جورىق جوق، قويشىنىڭ ۇيىندە جاتقانىن كوردى. كۇن ساسكەلىككە كوتەرىلىپ قالعانىن كورىپ وكىندى.
دالادا جۇرتتىڭ ءسوزى ىرىسباي جىراۋ ەدى.
— ىرعىزدىڭ بەر جاعىنداعى شومەكەيدىڭ ىشىندە ءجۇر ەكەن. — ىسقاياق قارا جىگىت جىراۋدى قالاي تاۋىپ العانىن ايتىپ تۇر. — ارادا ءۇش قونىپ جەتكەنىمىز عوي. تۇندە دالادا تۇنەدىك...
بايشوقىنىڭ سەگىز قانات ءۇيى اۋزى-مۇرنىنان شىعىپتى. تورەمۇراتتىڭ تۇمسىعى باتپادى. توردە جاسى وتىزدىڭ ىشىنە كىرگەن قارا جىگىت وتىر. بويى كوزگە قوراش، بەت ءپىشىنى قاراپايىم ەدى. قارا سوزگە شورقاق ەكەنى كورىنىپ تۇر. بەيتانىس ازاماتتاردان قىسىلعانداي، جۇزىندە قوبالجۋ بار. تورەمۇرات قىپشاقتىڭ جىراۋىن سەگىزبەن سالىستىرادى. جۇرت ىشىندە سەرىنىڭ ەڭسەسى بيىك. كەڭ ماڭدايى، اق سۇر ءجۇزى، ءتىپتى بالۋان دەنەسىمەن دە بولەك كورىنەدى. تەك جاسى ۇلعايىپ قالعانى... ءبىراق داۋىسىندا اقاۋ جوق. ىرىسبايدىڭ الدىندا ءبىراز كوسىلدى. شالكيىز بەن دوسپامبەتتى كەزەك سىلتەيدى.
— سەگىزدەن كەيىن ىرىسبايدىڭ جىرلاۋى قيىن شىعار...
— مىناۋ قارا نوسەر عوي!
جىگىتتەر ەسىكتىڭ الدىندا كۇبىر-كۇبىر سويلەسەدى.
بيلەر جولدان شارشاپ كەلگەن ىرىسبايدى قيناعان جوق.
قايىم ولەڭگە تورەمۇرات تا جۇيرىك، ءبىر اۋىز، ەكى اۋىزدى تاباندا شىعارىپ ايتا بەرەتىن. كەيبىر پىسىق جەڭگەلەرى جىرشى قاينىسىنىڭ الدىندا شىبىجىقتاپ تۇرادى.
سەگىزدىڭ جىرىن ەسىتكەلى ءوزى قوزعالاقتاپ قالعان.
ەندى قاشان كۇن باتىپ، ىرىسبايدىڭ جىرىن ەسىتكەنشە تاعاتى كەتەدى.
بۇگىن قوناقاسى ەرتەرەك ءىشىلدى.
ادام ىعىلىم. بايشوقى ءۇيدىڭ ءبىر تۋىرلىعىن تۇرگىزىپ تاستادى.
قولىنا دومبىرا ۇستاعان سوڭ، ىرىسبايدىڭ ءتۇسى بىردەن وزگەردى. بۇيىعى كەلبەتى اجارلانىپ، بولەكشە سۇس بايقاتقانداي. اۋەلى بىر-ەكى تولعاۋدى قايىرىپ تاستاپ، سودان سوڭ «قوبىلاندى باتىرعا» كىرىستى.
تورەمۇرات «قوبىلاندى باتىر» ەرتەگىسىن بىلەدى. العاش اكەسىنىڭ اۋزىنان ەستىپتى. بۇلاي ۇزاق جىر دەپ ويلامايتىن. ىرىسباي تاڭ اپپاق اتقانشا سىلتەدى. قوڭىر داۋسى سوندا ءبىر قارلىعىپ، نە قاقىرىنىپ-تۇكىرىنىپ سىر بەرگەن جوق. باسقا جىراۋلارشا استىنا كوپشىك تە قويمادى. تاڭ اتا قوبىلاندى قىز قۇرتقانى الىپ قانا ۇلگىردى. وقيعانىڭ بۇدان ءارى قاراي ءوربيتىنىن جىراۋ ايتىپ وتىر.
قۇرتقا باققان تايبۋرىل قىرىق كۇنشىلىك قازانعا قالاي ءبىر كۇندە جەتەتىنى. ەر قازانمەن جەكپە-جەگى... ودان ءارى قوبىلاندىنىڭ كوبىكتىگە اتتانىپ، قولعا تۇسەتىنى... حاننىڭ قىزى قارلىعانىڭ كومەگىمەن قاشىپ شىعىپ، ەلگە ورالاتىنى... ءالشاعىردى ءولتىرىپ، اتا-اناسىن ازات ەتەتىنى... بۇل جەرگە شەيىن تورەمۇرات اكەسىنىڭ ەرتەگىسىنەن ەسىتكەن. ىرىسبايدىڭ ايتۋىنشا، كوبىكتىنىڭ قازاسى ۇلكەن شاپقىنشىلىق اكەلەدى. قارلىعانىڭ ناعاشىسى حان شوشايدىڭ جورىعى... قوبىلاندىنىڭ ەكى ۇلى — كيىكباي مەن بوكەنباي... ولاردىڭ ۇڭگىرلى-دومباۋىل، قارا-تۇنەك قوس باتىرمەن سوعىستارى... ءبارىن جىرلاي باستاسا، «قوبىلاندى باتىردىڭ» تاعى نەشە تاڭعا سوزىلارىن قۇداي ءبىلسىن...
تاڭ اتا قوناقتار جاستىققا باس قويدى.
تورەمۇراتتا ۇيقى جوق، قوناقتار ويانىپ، جىر قايتا باستالعانشا اسىعىپ ءجۇر.
ءبىراق «قوبىلاندى باتىردى» ونان ءارى ەستۋدىڭ ءساتى تۇسكەن جوق. كەشكىسىن جانقوجانىڭ ارتىنان شاپقىنشى كەلدى.
بەكباۋىل كوكدومباقتاعى جيىن تارقاماي جاتىپ اۋىلعا قايتقان. ەندى شاپقىنشى اتتاندىرىپ وتىر.
ىرعىزدىڭ بەر جاعىندا قۇرماناي-قۇتتىقتىڭ ايدارقۇل باستاعان جىگىتتەرى تورتقارالارمەن قاقتىعىسىپ قالادى. كىسى ءولىمى بولىپتى. ولەتىن ءتورتقارانىڭ جىگىتى كورىنەدى. حابارىن ايتىپ كەلگەن وتەگەننىڭ قوجاسى سوزگە جارىتپادى...
— ىرعىزدىڭ بەر جاعىندا بولاتىنى قالاي؟ - جانقوجانىڭ ءجۇزى بۇزىلدى. — ماعان ايدارقۇلدىڭ ول جاققا نە ىزدەپ بارىپ جۇرگەنىن ءتۇسىندىرشى؟
— جىلقى ىعىپ كەتكەن دەي مە؟ — قوجا ونان سايىن تانجىراقتاتتى. — كىمنىڭ جىلقىسى ىعىپ كەتكەنىن دە بىلمەيمىن. ايتەۋىر ءبىزدىڭ جىلقى ەمەس...
جانقوجانىڭ ەسىنە بەكباۋىلدىڭ ءسوزى ءتۇستى. الدەقالاي ايتقان سياقتى ەدى. قىستى كۇنى ءبىر ءۇيىر جىلقىسى ىعىپ كەتەدى ەكەن. جانقوجا بىرەۋدىڭ مال تۇلىگىنە كوز سالا ءجۇرۋدى ۇيات بىلەدى. ونان كەيىن بەكباۋىل دا ىققان جىلقى جايىن اۋىزعا العان جوق-تى. ءقازىر ەسىنە ءتۇسىپ وتىر. ءبىراق اڭقاۋ قوجا شىنىن ايتىپ وتىرعانىنا قىلداي كادىك كەلتىرمەيدى. ەندەشە «ىققان جىلقى» تۋرالى ءسوزدى قۇرماناي-قۇتتىق ويدان شىعارىپ وتىر. جانقوجانىڭ جۇرەگىنە سەزىك كىردى.
— بۇلار بىردەڭەنى ءبۇلدىرىپ جۇرگەن بولدى. مەن اۋىلعا قايتايىن. — بەكارىستان مەن بايشوقىنى وڭاشا شىعارىپ العاندا سونى ايتتى. — سەندەر دە حابارسىز وتىرماڭدار. كىسى ءولىمىنىڭ ءبىر داۋىنان جاڭا قۇتىلىپ ەدىك. تاعى دا ءورت تاستادى...
جانقوجانىڭ قاسىنا جاقاي ەردى. تورەمۇرات ەردى. بايشوقىنىڭ اۋلىندا ساۋىق قالدى. ىرىسباي جىراۋ قالدى. بارىنەن دە بۇرىن «قوبىلاندى باتىر» جىرىنىڭ اياقتالماي قالعانى تورەمۇراتتىڭ جانىنا باتادى. ارتىنا قاراي-قاراي بارا جاتىر.
ءوزىنىڭ بۇل ساپارىنا بالا ىرزا. اتاعى اڭىزعا اينالعان سەرىنى — سەگىزدى كوردى. ءومىرى تۇسىنە كىرمەگەن باعى زامان جىراۋلارى شالكيىز بەن دوسپامبەتتىڭ اتىن ەسىتتى. تولعاۋلارىن تىڭدادى. «قوبىلاندى باتىردى» ەرتەگى دەپ جۇرەتىن ەدى، ونىڭ ۇزاق سالا جىر ەكەنىن ءبىلىپ قايتتى. ديحان اۋىلداردىڭ بالالارىنا ايتىپ باراتىن جاڭالىعى كوپ ەدى.
— ءاي، جامان نەمە، قالىپ جىر تىڭداۋعا دا جىگەرىڭ جەتپەگەنى عوي. باي اۋىلدا قالا بەرمەدىڭ بە؟
بىلاي شىققان سوڭ جاقاي جازعىردى. تورەمۇرات ءۇن قاتپايدى.
جاقىن تۋىستارىنان ءبىر جان جوق، سۇيەك اڭدىعان يتكە ۇقساپ قالا بەرۋگە نامىستانادى.
جانقوجا بالانىڭ تومسارعان تۇرىنە كوز توقتاتا قارادى. تالاعىندا ءبيتى بار-اۋ... باسقا بالا بولسا، تەگىن ەت پەن قىزىق جىردى قيىپ كەتە الماس ەدى. اعايىنشىلىن قاراي عوي... ءبىراق ول ويىن سىرتقا شىعارىپ ايتقان جوق.
قىزىلدىڭ قۇمى ءبىر-اق ادامعا — بەكباۋىلعا جاعدايسىز ءتيدى.
ارىنعازى جانعازىنىڭ سوڭىنان ءجۇسىپ باتىردى اتتاندىراتىن جولى بەكباۋىل شابىلىپ قالدى.
جانعازىنىڭ ساربازدارى الدەنەشە اۋىلدى ويرانداپ، تورت-بەس مىڭ جىلقى اكەتەدى. سوڭىنان قۋعان ءجۇسىپ ونى قۋىپ جەتە العان جوق. ەكى ورتادا شىبىن ءولىپ، وتەگەن اۋلىنىڭ بار جىلقىسى جاۋ العان جىلقىنىڭ بوداۋىندا كەتتى... ارىنعازى ايداتىپ الىپتى.
سىر بويىنا اسىعىس كوشەتىنى سودان كەيىن. قاشقىن سۇلتاننىڭ شاشپاۋىن كوتەرگەنشە، ارىنعازىنىڭ قوسىن جەككەنى ارتىق ەدى. بەكباۋىل حاننىڭ قولتىعىنا كىرۋدىڭ ارەكەتىن جاسادى. ءبىر بۇيىرىندە ءجۇسىپ ايداپ كەتكەن جىلقى... داۋلايتىن دا نيەتى بار. ءبىراق باي ۇلىنىڭ باتىرى حان الدىندا بەدەلدى ەدى. بەكباۋىل ونىمەن ۇستاسۋعا باتا العان جوق...
بۇل جىلدارى بەكباۋىل قىس قىستاۋىنا دا جولاي المايدى. كەكشىل سۇلتان جانعازى كەشىپ كەتكەنىن كەشىرمەسىن بىلەدى. ءارى سوڭعى ءبىر جىلدا ارىنعازىنىڭ وڭ قولى بولىپ، قىزمەتىن وتكىزىپ جۇرگەنى بار... ول دا تەك اتاعى، ارىنعازى شەكتى ىشىندە تولىبايدى ءىش تارتاتىن ەدى.
قاراقۇمنىڭ قىسى قاتال. بۇل جاقتا بەلگىلى قىستاۋى دا جوق، وتەگەن اۋلىنىڭ قىزىلقۇمنان جۇقارىپ قايتقان داۋلەتى ءالى دە تولىسا قويماي ءجۇر.
وندايدا باسقا قازاق ورتا تۇسكەن داۋلەتتىڭ ورنىن بارىمتامەن تولتىرادى. بۇعان شەيىن بىرەۋگە جالادان ۇرىنىپ، الىستان ولجا ىزدەۋ كيىكباي تۇقىمىنىڭ سالتىندا بولعان ەمەس. بۇرىن شالدار بار، ايۋداي اقىرىپ، اياقتارىن قيا باستىرمايتىن ەدى. وعان جانقوجا قوسىلدى. ۇرى-قارى سەرىك بولىپ، سىرت اعايىنعا قيانات جاساعاندى باتىر كەشىرمەيدى.
بەكباۋىل قىس باسىنان-اق ءبىر توسىن قيمىلعا قامدانىپ، الۋان ءتۇرلى قۋلىق-سۇمدىقتىڭ جولىن قاراستىردى. اۋەلى ءبىر ءۇيىر جىلقىسى ىعىپ كەتكەنى جايلى اڭىز تاراتتى. وزىندە بارى-جوعى ءبىر-اق ءۇيىر جىلقى... ونى قازبالاپ سۇراستىرىپ جاتقان دا ەشكىم جوق. ەندى سول «ىعىپ كەتكەن جىلقىنى» سىلتاۋ قىلىپ، موينى ۇزاعىراق جەرگە جىگىتتەرىن اتتاندىرادى... سوندا بىرەۋ ءبىلىپ، بىرەۋ بىلمەي قالاتىنى انىق... الدىرعان ادام جىلقىسىنىڭ ءىزىن شىعارىپ ۇلگىرگەنشە، بويعا سىڭەدى...
ءبارى دە ورايىنا كەلە كەتكەندەي. كەنجەعۇل بالاسى مەن قۇلجامان اراسىنداعى داۋدان جانقوجانىڭ موينى بوساماي جاتىر. بەكباۋىلدىڭ ويلاسقان ادامى قۇرمانايدان شىققان باتىر جىگىت ايدارقۇل ەدى. ول دا ىزدەگەنگە سۇراعاننىڭ ءوزى، بەكباۋىلدىڭ قايدا مەگزەپ تۇرعانىن وپ-وڭاي ءتۇسىندى.
بارىمتاشىلاردىڭ ىشىندە ەسەنباي باستاعان ءوز اۋلىنىڭ ءۇش جىگىتى بار، ون ادامدى اتقا قوندىردى. سول كۇنى بەكارىستاننىڭ ۇيىندە كۇركىلدەگەن داۋ، ەشكىم سەزگەن جوق. بەكباۋىل بايشوقىنىڭ قوناقاسىنان جىرىلىپ قالىپ، اۋىلعا قايتقاندا كوڭىلىندە تۇيتكىل بار ەدى... العاش جورتۋىلشىلاردىڭ دا جولى وڭعارىلعانداي. ءۇشىنشى كۇنى بەيساۋبەت جىلقىعا كەزدەسەدى. جىلقىشىلار ءتورت جىگىت ەكەن، ات ءۇستى سايىستا ولاردى ءبىر-اق جايپادى. قىرسىققاندا، ءبىر جىلقىشى سىتىلىپ كەتىپتى. اتى ۇشقىر ەكەن، سوڭىنان تۇسكەن ايدارقۇلعا شاڭىن دا كورسەتپەيدى. سودان سوڭعىسى بەلگىلى، بۇلار ساسكەلىك جەرگە شىعىپ تا ۇلگىرمەي، ارتتارىنان قۋعىنشى جاۋ قوسىلادى. جاز جاقىنداپ، اۋىل-اۋىل جان-جاققا ىرگە ايىرا كوشەتىن مەزگىل تۋعان كەزدە اركىمنىڭ-اق كۇتىنىپ وتىراتىن ادەتى. ءتورتقارالار جيىرما شاقتى ادام، ءبارىنىن دە سويىل-شوقپارى دايىن... ات ءۇستى ۇرىستا ەستەكبايدىڭ نايزاسىنا ۇرىنىپ، بىرەۋى قۇلايتىنى انىق... نايزا قۋلاعان جىگىتتىڭ دەنەسىندە قالا بەرىپتى. انالار سونىڭ قاسىندا ۋ-شۋ بولىپ جاتقاندا، بۇلار قارا ءۇزدىرىپ ۇزاپ كەتەدى. جىلقىدان دا ايرىلعان، وزدەرى ازەر قۇتىلىپ كەلىپ وتىر...
بەكباۋىلدان ەس كەتتى. بارىمتالاپ جىلقى قۋىپ، ورتايعان داۋلەتتىڭ ورنىن تولتىرماق ەدى، اقىرى كىسى ولىمىنە سوقتى... ءارى ەستەكبايدىڭ نايزاسىنان ءولىپ وتىر. «ءبىزدىڭ تۇقىمعا ارام مال جاقپايدى...» سونى ايتقان اكەسى اۋليە ەكەن... ەندى كيىكباي تۇقىمى قاندى مويىن قىلمىسكەر اتانادى. كەشە عانا تۋىسىن ءولتىرىپ، اۋىر قۇن تولەدى. قۇن اينالماي تاعى ءبىر قۇن داۋى كەزدەستى. قۇرماناي-قۇتتىق ەكى ءجۇز ۇيگە جەتپەيدى. ال نايزادان ولگەن ادامىنا ءتورتقارا نەشە ەردىڭ قۇنىن سۇرايتىنىن ءوزى بىلەدى. بۇل ءولىم بەكباۋىلدى تۋرالاتىپ كەتكەلى تۇر...
بارىمتاعا اتتاناردا جاسىرعانمەن، بەكباۋىلدىڭ ساسقان جەردە تىعىلاتىن پاناسى — جانقوجا... وعان ايتاتىن ءۋاجى دە دايىن. قىستا ءۇيىرلى جىلقىسى «ىعىپ كەتكەنى» جايلى جار سالىپ باققان. سونىڭ ءىزىن ءتورتقارادان شىعارعان بولادى... قالىڭ شەكتى قوزعالسا، ات توبەلىندەي ءتورتقارانى اياعىنا وتىرعىزباس ەدى. جانقوجانى سىيلامايتىن اعايىن جوق...
بەكباۋىل اڭگىمەنى «ىعىپ كەتكەن» جىلقىعا بۇرا باستاپ ەدى، جانقوجا توقتاتتى.
— ءاي، بەكباۋىل، جىلقى سەندە شامالى سياقتى ەدى. ىعىپ كەتكەن ءۇيىرىڭنىڭ ءمانىسىن ءتۇسىندىرشى؟
— نەمەنە، مەنىڭ جىلقىما قاراۋىل قويىپ ءجۇر مە ەدىڭ؟ — بەكباۋىل شامداندى.
— مەن مىناۋ قوجانىڭ ءسوزىن ايتىپ وتىرمىن. سەنىڭ جىلقىڭ امان كورىنەدى... جانقوجا بەكباۋىلدى سويلەتپەي باستىرمالاتىپ كەتتى.
— ال جىلقىڭ جوعالعان-اق بولسىن، ونىڭ ءىزىن ءتورتقارادان شىعارعان-اق بول. اۋەلى كىسى سالىپ سۇراتپايسىڭ با؟ ءتورتقارا توقالدان تۋعان جوق، ءالىمنىڭ ءبىر بالاسى. يگى جاقسىلارى بار، ىرگەلى ەل... بەكباۋىلدىڭ جىلقىسىنا قالاي زورلىق قىلادى؟
— ەندى ات توبەلىندەي ءتورتقارانىڭ اياعىنا جىعىلۋىم كەرەك ەكەن عوي. ول باسىنىپ جىلقىمدى قوسىپ الادى. مەن قىزىعىنا قاراپ وتىرامىن! — بەكباۋىل بايبالامعا باستى،— قۇرماناي— قۇتتىقتىڭ جەل جاعىنان ءجۇرىپ ەتكەن جاۋ جوق! كەلىپ كورسىن ءتورتقارا، قولىندا ولەيىن!
— سەنىڭ مىنا ءسوزىڭ ءالىمنىڭ بيلەرى الدىندا ايتاتىن ۋاجىڭە ۇقساماي كەتتى. اتا ساقالىڭ اۋزىڭا شىققاندا، ۇيالساڭ ەتتى. بالا-شاعانىڭ الدىندا كورسەتەتىن قوقان ايباتتى بۇل جەرگە سالعانىڭ نە؟ «قوسىپ الادىڭا» جول بولسىن. قاڭعىپ ءجۇرىپ قاي قازاقتىڭ جىلقىسى قايدا بارىپ قوسىلماي ءجۇر؟ سونىڭ ءبارى كىسى ءولتىرىپ، قۇن تولەپ جاتقان جوق قوي!
— مۇنان كەيىن جۇرتتىڭ بەتىنە قاراۋدان قالاتىن شىعارمىز. — بەكباۋىلدىڭ ءسوزى شيكى ەكەنىن اقمىرزا دا ءبىلىپ وتىر ەدى. — كيىكباي بالاسى بولىپ، اۋىزعا ارامنان اس سالعان جەرىمىز جوق ەدى. ءبىزدىڭ تۇقىمدا كىسى ولتىرگەن مىناۋ بورانباي ەكەن. ول دا رامانقۇلدىڭ زورلىعىنا شىداي الماي قول قيمىلىنا باردى. بۇگىن بەيكۇنا بىرەۋدىڭ قانىن جۇكتەپ وتىرمىز. ءبارىن ىستەتىپ وتىرعان سەنسىڭ، وڭبايسىڭ بەكباۋىل!
— ءاي، سەن ەكەۋىڭ ءتورتقارانىڭ جىرتىسىن جىرتىپ، مەنى مۇيىزدەگەندەرىڭ نە؟ باسىما ءىس تۇسكەندە قول ۇشىن بەرەدى عوي دەسەم...
— مەن ءتورتقارانىڭ جىرتىسىن جىرتىپ وتىرعانىم جوق، اۋەلى ءتۇسىنىپ ال. بۇل كىسى ءولىمى اياقسىز قالمايدى. بەرى قويعاندا، التى ءالىمنىڭ الدىندا تەكسەرىلەدى. بۇرىندا كىسى ءولتىرىپ، قۇن تولەپ وتىرعان اتاعىمىز بار... مىناۋ قىلمىستى ءالىمنىڭ بالاسى كەشىرمەيدى. جەلكەڭنەن باسىپ وتىرىپ قۇن تولەتەدى جانە ەكى ەردىڭ قۇنىن تولەپ، وپ-وڭاي قۇتىلا المايسىڭ. بۇل جولى اۋىرىراق سوعۋى مۇمكىن.
— جىلقى قۋىپ، كىسى ءولتىرىپ جاتقان جالعىز كيىكباي تۇقىمى ەمەس. ءبارى دە ۇشىقسىز كەتىپ جاتاتىن ەدى. ايت اناۋ بايشوقىڭ مەن بەكارىستانىڭا! اقتان باتىر ناعاشىڭ بار. ەڭكەيگەن جەردە يەگىڭنەن سۇيەمەيتىن بولسا، ادامدىقتارى قايسى؟ — بەكباۋىل الگىدەي ەمەس، قارقىنى باسىلىپ قالعان. — جىلقىمىز ىعىپ كەتكەنى انىق قوي...
— انىق ەمەس! - جانقوجا اقىردى.— مەن ەرتەڭ الدىڭنان شىعاتىن ءسوزدى ايتىپ وتىرمىن. ءتورتقارا جىلقىمدى قۋدى دەپ قايسىڭ ايتا الاسىڭ؟ قۇران ۇستاپ انت بەرىپ كورشى.
— كوپ بولسا، ولگەن كىسىنىڭ قۇنىن الار. جىلقى ءۇشىن انت بەرەتىن جايىم جوق!-بەكباۋىل ىرشىپ ءتۇستى.— قۇن تولەنسە، سەن دە امان قالماسسىڭ...
— قايتەمىز، باسقا تۇسسە...— دەدى اقمىرزا.
— ءتورتقاراعا قۇن تولەنبەيدى! — ايدارقۇل قىڭىرايىپ وتىر.
— سوندا زورلىق قىلاسىڭ با؟
— زورلىق قىلسام - قىلعانىم!
— ازعانتاي ءتورتقارا دەپ باسىنعىڭ كەلەتىن شىعار. ءبىراق الىم-شومەندى قايدا قوياسىڭ.
— ءبىر ءتورتقاراعا ەسەنالى دە جەتەدى!
— ەسەنالى قاي ءبىر ءبۇتىن وتىرسىڭ؟ - ازعانتاي قۇتتىق ءبىرىڭنىڭ كىسىڭدى ءبىرىڭ ءولتىرىپ، قىرىق پىشاق ءتۇرىڭ مىناۋ. سەندەردى الدىمەن رامانقۇل تۋىسىڭ تابالايدى. قالعان شەكتىنى ءبايدىلدا مەن شوراباي-اق جاۋىقتىرىپ ءبىتتى. ءالىم بولىپ كىشكەنەنىڭ داۋىن بىتىرە الماي ءجۇر. سوندا سۇيەنەتىنىڭ كىم؟ قۇن تولەيسىڭ، ايدارقۇل! جانە ءتورتقارا قانشا سۇراسا — سونشا بەرەسىڭ. ءوزىم بەرگىزەم!
جۇرت ۇننەن قالدى.
بەكباۋىلدىڭ بىتىرگەنى: جان-جاقتاعى كىشكەنەگە ادام شاپتىرىپتى. قىزىلداعى رامانقۇل مەن ءبايدىلدانى دا اتاپ وتىر.
— ايدەربەك تۋىسىڭ قايدا؟ جاقايىم مەن جانقىلىشتى نەگە قالدىراسىڭ؟ ەسەنالى دەپ كەۋدە قاعاسىڭ، كوتىبار اعاڭ باستاعان بولەك قايدا؟ — جانقوجا باس-باسىنا ساناپ بەردى.
شاپقىنشى ولارعا دا جىبەرگەلى جاتىر.
— اتتان، اتتان!
«اتتانداعان» داۋىس الىستان ەستىلەدى. ۇيدەگى جۇرت ورە تۇرەگەلدى. جاقاي ءدىر-دىر ەتەدى.
— ءتورتقارالار باسىپ قالعانى عوي!
جۇرت دالاعا اتىپ-اتىپ شىقتى.
شابدار اتتى بوربايلاپ بىرەۋ كەلىپ قالعان ەكەن.
— ءاي، مىناۋ ءبالدىر عوي!
— ايتامىن-اۋ...
— اۋ، بۇل بايشوقىنىڭ ۇيىندە قالعان جوق پا ەدى؟
— ويباي، اتتانىڭدار! — ءبالدىر اتتان دومالانىپ ءتۇسىپ جاتىر. - بايشوقىنىڭ اۋىلىنان كەشە شىقتىم. ءتورتقارالار اتتانىپ «كىشىقۇمداعى» جاقايىمداردان شاپقىنشى كەلىپتى. ماعان «باتىرعا تەز جەت» دەگەن قابىلانباي!
— وندا راس بولدى!
جۇرت ساسقالاقتادى.
— ءتورتقارا كەلە جاتقانى راس شىعار. ءبىراق ءبىز تيمەسەك، ءوز اياعىنان ۇرىنباس. جىگىتتەردى بەكەم اۋىلىنا اكەتىڭدەر. قارا كوبەيتپەڭدەر، تاراڭدار! — جانقوجا عانا سىر بەرگەن جوق. — ايدارقۇل، سەن كوتىبارعا باراسىڭ.
بەكباۋىلدىڭ ءىشى جىلىدى. جانقوجانىڭ كوتىباردى شاقىرتقانى ءتورتقاراعا قىر كورسەتكىسى كەلگەنى عوي. بەس ىىىەكتىنىڭ كوزى تۇگەل تۇرعاندا، اياعىن اڭدىپ-اڭدىپ باسار...
— اۋ، كوتىباردىڭ اۋلى وسى ارادان التى كوشتىك جول. وعان بارىپ قايتقانشا، ءتورتقارانىڭ تويى تارقاپ بىتەر. — ايدارقۇل قىنجىلدى.
— ماعان بەكەڭ شالبۋرىلىن بەرسىن...
— بەرەيىن!
* * *
جاقسىقىلىشتان ۇلى بەسىندە اتقا وتىرعان ايدارقۇل كوتىباردىڭ اۋىلىنا ەرتەڭىنە تۇستە جەتتى...
جۇت كورمەگەن باي اۋىلدىڭ ءتۇرى بولەك. اناداي جەردەگى جەلىنىڭ ۇزىندىعىنا قاراپ، ايدارقۇل جاعاسىن ۇستادى: كەمى ەكى ءجۇز بيە ساۋادى ەكەن. بايلىق قايدا جاتىر!
سەگىز قانات اق بوز ءۇيدىڭ الدىنداعى كەرمەگە شالبۋرىلدى بايلاپ جاتىپ، ايدارقۇلدىڭ جۇرەگى دۇرسىلدەدى. كوتىباردىڭ باتىرلىعىن، جومارتتىعىن جۇرت نەشە ساققا جۇگىرتىپ ايتاتىن ەدى. تەنتەكتىگى ودان ءارى... اتى ءولىپ جولدا قالعان مەلدەبەكتى جاياۋ جىبەرىپتى دەگەن اڭىز بار... جانىكە-سارىنىڭ قاسىندا ايدارقۇل نەگە تۇرعانداي؟
كوتىبار اياعىن كوسىلىپ سالىپ، كويلەك-دامبالشاڭ وتىر. بەيتانىس قوناقتى كورىپ تۇرىپ ايىلىن دا جيعان جوق. كوسىلگەن اياعىن جيىپ العان جوق.
— قاي جاقسىسىڭ؟ — ماڭقىلداڭقىراپ سويلەيدى ەكەن.
— شەكتى...
— شەكتىنىڭ قايسىسى بولاسىڭ؟
— ورىسپىن.
— مەن بىلمەيتىن قايدان شىققان ورىسسىڭ؟
— ەسەنالى كىشكەنەمىن. جانقوجا اۋلى...
— ە-ە، توقالدان تۋعان تومارباس بولدىڭ عوي.
ايدارقۇل دا مىنەزگە كىدى، تىعىلىپ ازەر وتىر.
كىشكەنەنىڭ بايبىشەسىنەن جيەناي، جولشورا، اسان، ۇسەن.
كىشى ايەلى قۇلانبيكەدەن قۇرماناي-قۇتتىق تۋادى. كوتىبار ادەيى كەمىتىپ وتىر دەپ ۇقتى.
بۇل اسىققانمەن، كوتىبار ساساتىن ەمەس. قازاندا باعلاننىڭ ەتى ءپىسىپ تۇر ەكەن. سول جەلىندى.
— جانقوجا باسقا نە ايتتى؟ — كوتىبار ەكىنشى رەت قايتالاپ سۇرادى.
— كوتەكەم جەتسىن دەدى...
— ءقازىر مەن بەسىن نامازىن وقيمىن. وعان دەيىن سەنىڭ اتىڭ دا تەرىن ۇگەر. ءبىر كۇندە جەتىپ وتىرسىڭ. اپىر-اي، ءا... ءوزى كىمنىڭ اتى ەدى؟
— بەكباۋىل اعامنىڭ شالبۋرىلى.
— ءدارىباي قايدا ەكەن، توبىلعى كۇرەڭدى ەرتتەسىنشى. — كوتىبار ءالى ءتىسىن شۇقىپ وتىر. — جۇرەمىز.
ىرعالىپ-جىرعالىپ ۇلى بەسىندە ازەر شىقتى. ايدارقۇل قىنجىلىپ كەلە جاتىر. كوتىبار باتىردىڭ اۋلىنا ءتورتقارالار اتتانعانىن ەسىتتى. ەڭ بولماسا، باتىر قاسىنا ىنىلەرىنىڭ بەس-التاۋىن ەرىتپەي، جالعىز شىققانى قالاي؟ ءبىراق ول تۇيتكىلىن باتىپ ايتا المايدى.
جولاۋشىلار جورىتا اياڭداتىپ كەلەدى. توبىلعى كۇرەڭ اياڭشىل كورىندى. كەي جەردە شالبۋرىل cap جەلىپ وتىرادى. سونداي كەزدەردىڭ بىرىندە اسىعىس كەلە جاتقان ايدارقۇل كوتىبارمەن ۇزەڭگى قاعىستىرىپ، العا تۇسىڭكىرەپ كەتىپتى.
— بالا، ات باۋىرىن جازىپ الامىز با، قايتەمىز؟
كوتىبار تاقىمىن قىسىپ قالدى.
ەكى جۇيرىك ءبىرىن-بىرى جىبەرمەي، جوسىپ كەلەدى. سولاي بيەنىڭ ءبىر ساۋىمىنداي ۋاقىت سىلتەستى. قوڭىر توبەنىڭ ەتەگىنە تۇسكەندە، شالبۋرىلدىڭ مويىنى الدا ەدى. ورگە سالعاندا، كۇرەڭ وزادى. ىلديعا سالسا، شالبۋرىل العا شىعادى.
سارى بەلدەن اسىپ تۇسەتىن جەردە كۇرەڭ وزىپ شىعا كەلدى. كوتىبار سوندا عانا ىرزالىق تاپقانداي، ات تىزگىنىن تارتا ءتۇسىپ، ايدارقۇلعا قارادى.
— ءاي، توقالدان تۋعان تومارباس!
كوتىبار ەكىنشى رەت كەلەكەلەگەندە، ايدارقۇل اشۋلاندى.
— ەسەنالى مەن بولەكتىڭ شىققان جەرى ءبىر ەدى عوي. ونىڭ نەسىن ايتا بەردىڭ؟
— ە، باسە، ەركەك قۇساپ تىرىلسەيشى سولاي! — ايدارقۇلدىڭ اشۋلانعانىن قىزىق كورگەندەي، كوتىبار قارق-قارق كۇلدى.
ايدارقۇل ءماز بولىپ كۇلدى. جۇرتتىڭ سوزىنە قاراعاندا، كوتىبار قازان بۇزار تەنتەكتىڭ ءوزى ەدى.
سول كوتىباردى اڭقىلداعان اق كوڭىل شال دەپ كىم ويلاعان. الگىدەي ەمەس، ايدارقۇلدىڭ ارقاسى كەڭىسكە ءتۇسىپ، ەندى شەشىلە باستاپ ەدى.
كوتىبار اۋەلى قارا شاڭىراققا ءتۇسىپ، نۇرىمبەت شالعا سالەم بەردى.
قولىندا ءبىر توستاعان قىمىز ەدى. قاي اتالىقتان كىم كەلدى؟ جانقوجادان سونى سۇرادى. الىمگە قاراعان اقساقال-بيلەردىڭ ءتورت كوزى تۇگەل كورىندى. اقتان، باقا سياقتى باتىر اعالارىنىڭ اتى اتالعاندا، كوتىبار اسىقتى. جاسى ۇلكەنگە سالەم بەرۋ بورىش... شالدان رۇقسات العان سوڭ، قاسىنا جانقوجانى ەرتتى.
— اۋەلى باقا وتىرعان ۇيگە باستا. كىنامشىل كىسى عوي، قىلىشىن الا جۇگىرەر، — دەگەن.
باقا جاۋقاشاردىڭ ۇيىندە ەدى.
ەسىكتىڭ الدىندا ايدەربەكتىڭ اقساقالدارى، راحمەتالى، مەلدەبەك، ساحار سياقتى باتىرلارى تۇگەل كەلىپتى. جاسى ۇلكەن كوتىباردى كورگەندە، ءبارى قوزىداي جامىرادى.
باقا التى قانات ءۇيدىڭ ءتورىن جالعىز الىپ جاتىر. تەرىس قاراپ جاتىر ەدى. كوتىباردىڭ سالەم بەرگەن داۋسىن ەستىپ جاتىپ، باسىن كوتەرگەن جوق.
— باكە، كوتىبار اعام كەلىپ تۇر. — راحمەتالى اعاسىن يىعىنان تارتتى.
— كوتى جوق ادامدى تاپقان ەكەنسىڭ! باقانىڭ ءتىلى ءتاتتى. — ورنىنان سويلەي تۇردى.
— باكە، بەرگەن سالەمىمدى الماعانىڭ، بۇل قاي قورلىعىڭ؟ — كوتىبار ادەيى اۋزىن بۇرتيتتى.
— مەلدەبەكجان اتى ءولىپ، اۋلىڭا كەلگەندە، جاياۋ جىبەرگەن كوتىبار ەدىڭ. ءبىر تايدىڭ ىشىنە كىرگەن سەنى قاي كۇنىمە جارايدى دەيىن. سالەمىڭدى سوسىن المادىم!
ءبىراق باقانىڭ قايتىمى جىلدام. جانقوجاعا ءامىر بەرىپ، داستارقان جايدىردى. كوتىبارعا قىمىز تولى توستاعاندى ءوزى الىپ بەرىپ، بايەك بولىپ جاتىر. بيەنىڭ ءبىر ساۋىمىنداي ۋاقىت ۇستاپ ازەر بوساتتى.
باقادان كەيىن اقتان باتىر... ولاردان باسقا دا جاسى ۇلكەن شالدار تابىلدى. ءتۇس قايتقانشا كوتىباردىڭ قولى سالەم بەرۋدەن بوساعان جوق.
بۇل كەزدە بيلەر اقمىرزانىڭ ۇيىندە، كۇركىلدەگەن داۋ قىزىپ جاتىر. كوتىبار سوڭىن الا كەلدى. كەشەدەن بەرى داۋ. جانقوجا كىسى ءولىمىنىڭ بەيبىت تىنىمىن جاقتايدى. ءوز اۋزىنان ءۇش ەردىڭ قۇنىن اتاپ ەدى. بەكباۋىلدىڭ جانى شىعىپ كەتتى.
اقساقالدار تولقىدى. ءۇش ەردىڭ قۇنىن قاي-قايسىسى دا اۋىرسىنادى. بەكارىستان ءتورتقارالاردان سىر تارتىپ قايتقان كورىنەدى. ساپاق بي ءتورت ەردىڭ قۇنىن ايتىپتى. اۋىزى ايتقانمەن، ۇشەۋگە كەلىسەدى...
— بەيبىت ءبىتۋاجانى مەن دە قۇپتايمىن. ولارىڭ وڭ بولعان. ەكى تورىنىڭ الا-قۇلالىعى جوق، ءبارىمىز ءبىر ءالىمنىڭ بالاسىمىز... — دەدى كوتىبار.
— ءبىراق ءۇش ەردىڭ قۇنى دىڭكەنى قۇرتىپ تۇرعان جوق پا؟ — بەكباۋىل تىپىرشىدى. -كەشە عانا ءبىر قۇن تولەپ...
— وندا جىلقى قۋىپ نە اقىڭ بار؟ — كوتىبار كەڭكىلدەي كۇلدى. — ءارى كىسى ولتىرەسىڭ!
— سويىل بولسا ءبىر ءسارى، نايزانىڭ ۇشىنان ءولىپ وتىر، — دەدى بايشوقى ىڭىرانىپ...
— ماعان قالىس اعايىننىڭ ءسوزىن ايتشى؟ - دەدى كوتىبار. — ءتۇبى كەسىك ايتاتىن سولار عوي.
— قاراكەسەك پەن قاراساقالدىڭ جاقسىلارى «شىن تابىساتىن بولساق، ءتورتقارانى رەنجىتپەگەندى» ماقۇلداپ وتىر.
— ونىسى ءجون...
— كىشكەنە جىلدا قۇن تولەيدى. جۇرتقا دە شىركىن بولىپ بىتتىك. — بەكارىستان كۇرسىندى.
— تەنتەك تۋعان وزىڭنەن كور!
— كوتەكە، ءازىلدى قويا تۇرايىق...
— سىر شەكتىسى جۇتاپ شىققانداي مۇنشا قالتىراعاندارىڭ نە قىلعاندارىڭ؟ جاعدايدى كوبىرەك ايتىپ كەتتىڭدەر عوي. - كوتىبار جۇرەلەي وتىرعان كۇيى جاعالاي ءبىر-بىر قاراپ شىقتى. - اۋىرسىنساڭدار، وسى شىعىننىڭ جارتىسىن ماعان قياسىڭدار ما؟
— ۋاي، ەرىم-اي! — بەكباۋىلدىڭ كوزىنەن جاس ىتىپ كەتتى.
بيلەر وتىرعان ورىندارىنان ءبىر-بىر قوزعالىپ قويدى.
— ءتورتقارالارعا بەكارىستان قايتا بارسىن. جانقوجا ءۇش ەردىڭ قۇنىن ۇسىنىپ وتىرعانىن ايت. السىن دا ءبىتسىن!
قاراكەسەك اقتان بيلىكتى قىسقا قايىردى.
ءتورتقارالار ۇيگە شاقىرىلدى. انشەيىن قارا كورسەتىپ، قالىڭ شوعىر بولىپ اتتانعانى، ايتپەسە بەس شەكتىنى شاۋىپ الامىن دەپ دامەتىپ كەلگەن ولار دا جوق. جانقوجا ءوز اۋزىمەن ءۇش ەردىڭ قۇنىن اتاعاندا، ساپاق مارقايىپ قالعان.
اعايىن تابىستى.
ايدارقۇل دالادا ءبۇلىنىپ ءجۇر.
— ءبۇيتىپ بىتىسەتىندەرى بار، شالبۋرىلدى بوسقا قيناپ، كوتىباردى الدىرىپ نە جىندارى بار ەدى؟ ات توبەلىندەي ءتورتقارانىڭ قاراسىنان قورقىپ... ءۇش ەردىڭ قۇنىن تولەپ...
قوناقتار تارادى. ءتورتقارانىڭ كوڭىلىندە وكپە-كىنا جوق، كۇلىپ اتتاندى.
— ءاي، جاكە! بەس شەكتى جانقوجامىز بار دەپ كەۋدەسىن ۇراتىن ەدى. ءىنشاللا، وسىدان كەيىن التى ءالىم قۋانار! — دەدى ساپاق قوشتاسىپ تۇرىپ. — شەكتى اتامنىڭ بالالارى، ءبىز سەندەرگە ىرزامىز. ءىزباس، بايمەن ءىنىڭ ءوتىنىپ تۇر. وسىندا قاتىسقان بيلەر، ءبىزدىڭ اۋىلعا ءجۇرىپ، قوناق بولىپ كەتسە ەكەن دەيدى...
سەكتەي ەكشەلىپ كىشكەنەنىڭ جاقسىلارى قالدى. ءۇش ەردىڭ قۇنى ءۇش مىڭ قوي... اركىمگە ءوز ۇلەسى ءبولىنىپ جاتىر.
ايدارقۇل داستارقاننىڭ شەتىندە قىڭىرايىپ جاتىر ەدى، باسىن كوتەردى.
الگىدە دالاداعى ايتقان ءسوزىن قايتا ايتتى. جۇرت دۋىلداي كۇلگەندە، جانقوجا اقىرىپ تاستادى.
— مەن كوتىباردى شاقىرتقاندا، ءتورتقاراعا ءالىم جەتپەي جاتىر، ماعان كومەكتەس دەگەنىم جوق. كورىپ وتىرسىڭدار، ءتورتقارا ءتورت كىسىنىڭ قۇنىن سۇرادى. بيلەر ءۇش ەردىڭ قۇنىن كەستى. وسىلاي بولارىن باسىندا-اق بىلگەنمىن. كەشە تۋعان باۋىرىنا نايزا سىلتەگەن قۇتتىق بۇگىن ءتورتقارانىڭ جىگىتىن ءولتىردى. تەنتەككە ءبىر تىيىم بولۋى كەرەك قوي. ەرتەڭ قالىس اعايىننىڭ تاعى بىرەۋىنە ۇرىنبايتىنىڭا كەپىلدىك بەرەتىن شەكتىنى تاۋىپ الشى! سەندەرگە، كىشەكەم بالاسى، التى ءالىم تۇگەل نارازى. ەندى قىبىر ەتسەڭ، وسىلاي جەلكەڭنەن باسىپ وتىرىپ، ايىپ سالادى. ونىڭ اتى «ارتىڭا ب ا ق» دەگەن ءسوز! — جانقوجا ەندى ايدارقۇلدى كوزگە شۇقىپ سويلەيدى. - توقسان ءۇي قۇرماناي، ساعان مىڭ قوي ولجا سالعانىمدى نەگە بايقامايسىڭ؟ جىگىت جيىپ جىلقى العاندا، نە تاپتىڭ؟ بىرەۋدىڭ قانىن جۇكتەپ قايتتىڭ. اۋىلدىڭ ۇستىنە جاۋ شاقىردىڭ. جانقوجا جىلقى قۋماي-اق باتىر اتانىپ ەدى. سۇق سەمىرمەيدى، ۇرى بايىمايدى. زيانىڭ جازىقسىز ەلگە ءتيدى عوي. كۇشىڭ اسىپ بارا جاتسا، قىزىلعا شىعىپ قونسايشى. بىزگە قالقان بول. اندا-ساندا ەلدىڭ شەتىنە باسپاشى كەلگەن حابارى شىقسا، جاۋ قايدالاپ جۇرت الدىنا تۇسەتىن بىرەۋىڭ جوق. توبە-توبەڭى تاسالاپ، قاشىپ-پىسىپ جۇرەتىن ەدىڭدەر. بۇگىن كوزدەرىڭ قىزارىپ، ىرگەدەن جاۋ ىزدەيسىڭدەر! ەندى مەنى دە قاراپ وتىرعىزبادىڭدار. سەڭدەر بالە باستاپ كەلەسىڭدەر، ۇياتىنا جانقوجا قالادى. بارىمتا جاساعاندارىڭنىڭ الدى-ارتى وسى بولسىن، ەندى قايتالايتىن بولساڭدار، ماعان دا وكپەلەمە، ەلگە دە وكپەلەمەڭدەر!
— جاكە، قويدىق!
— بارىمتاسى قۇرىسىن!
— ءوز مالىمىز وزىمىزگە بۇيىرسا دا بولار
ءار جەردەن داۋرىققان داۋىستار شىقتى. بۇل كەزدە بەكباۋىل مەن ايدارقۇل كوزدەرىمەن جەر شۇقىلاپ قالعان.
جاقاي تىڭقىلداپ كۇلدى.
* * *
توبەنىڭ باسىندا وتىرعان ەكى ادام بەكارىستان مەن جانقوجا ەدى. بيەنىڭ ءبىر ساۋىمىنداي ۋاقىت ءوتتى، ءالى قوزعالعان جوق.
جيىرما بەس جىلدىڭ ارجاعىندا ەدى-اۋ... جانقوجانىڭ ەسىنە وسى ءتورتقارانىڭ ىشىندە ءبىر بولىپ كەتكەنى ەسىنە ءتۇستى. وندا قاسىندا سەگىز سەرى... ءوزى دە جاس ەدى. قۇلامان اۋىلىنا قىز كورە كەلگەن... ساسىق بايدىڭ سالدى بالاق قىزىن جاقتىرمادى.
بىرەۋدىڭ اق بەيىلىن اتتاۋ ءتۇبى جاقسىلىققا جەتكىزبەيدى. وسى شىندىققا باتىر يمانداي ۇييدى. قازاق بالاسى ءۇشىن ۇرپاقسىز وتۋدەن ارتىق جاماندىق جوق. كەيدە وزىمەن ءوزى وڭاشا قالىپ كۇيزەلگەندە، باتىردىڭ ەسىنە قۇلاماننىڭ قىزى تۇسەدى. ءبارى دە جاستىقتىڭ اسەرى ەكەن. قۇدايدىڭ قاي جەردەن جەتكەرەتىنىن قايدان ءبىلىپتى. بالكىم، بۇل كەزدە ۇل مەن قىزدىڭ اكەسى بولىپ وتىرار ەدى... سولاي بولارىنا شاك كەلتىرمەيدى...
ساپاق اق بەيىلىمەن ايتىپ وتىر. قارىنداسىن دا كوردى. كەلىمى كەلگەن بالا... ءتۇرى اقىل-پاراساتتان دا قۇر الاقان ەمەس شىعار. جاسى ەلۋدىڭ ۇستىنە شىققان شالعا ون ەكىدە ءبىر گ ۇلى اشىلماعان بالا ءوز ىرزالىعىمەن كەلەدى دەگەنگە باتىر سەنبەيدى. شاي قۇيىپ بەرە كەلگەنى نار تاۋەكەلگە بەل بايلاعانىنىڭ بەلگىسى... ەندى ءبىلىپ وتىر، قىزدىڭ قيمىل-قوزعالىسىندا ەرەكشە ءبىر بيازىلىق تا بايقالعان ەكەن. باتىر دەگەن داڭقىنا قىزىعادى، بۇنى ءبىر قول جەتپەيتىن بيىك كورىپ ءجۇر عوي. قايدان ءبىلسىن... ساپاق قارىنداسىنا قىرىق جەتى قالىڭمال سۇراپ وتىرىپ الاتىنداي بولسا، سول باتىرىڭنىڭ تاۋىپ بەرە المايتىنىن قايدان ءبىلسىن...
— قايداعىنى ايتىپ كەتكەنىڭ نە، جاكە! - دەدى بەكارىستان كەيىستىك ءبىلدىرىپ. — ەردىڭ مالى قايدا ەدى، ەرىككەندە قولدا ەدى. كيىكباي بالاسىنىڭ مالى جەتپەسە، باتىردىڭ قالىڭمالىن كىشكەنە بولىپ تولەيدى. ولگەن ادامعا قۇن بەرىپ تە جاتىرمىز عوي. بۇل ءبىر وتاننىڭ يگىلىگى ەمەس پە؟ مالدى ادام قۋانىش-قىزىعى ءۇشىن جيناماي ما؟ جانقوجانىڭ قۋانىشى ءيىسى كىشكەنەنىڭ قۋانىشى. ءتورتقارا ۇيالماسىن ىستەسىن. تولەۋگە مەن دايىن!
— وندا دەگەندەرىڭ بولسىن... - دەدى جانقوجا، سويلەگەلى وقتالعان بەكارىستاننىڭ تىزەسىنەن باسىپ وتىر. — اعاڭنىڭ جاسى ەلۋدىڭ ۇستىندە ەكەنىن بىلەسىڭ. ۇرىن كەلىپ قالىڭدىق وينايتىن جاستان كەتتىك قوي. ءتورتقارا قالىڭمالىنىڭ مولشەرىن ايتسىن. ادامىن ەرتە كەتىپ، مايىن ايداتامىز. ءوزىمىز دە سوعان ارالاس كەلىپ، ۇزاتىپ الىپ كەتكەنىمىز ءجون بولار. ىرىم-جىرىمى قالىڭمالىنىڭ ىشىندە بولسىن. قۇدا تارتىس بولمايدى.
ۇلكەن باسىمىزبەن بالا-شاعاعا ەتەگىمىزدەن تارتقىزىپ جاتقانىمىز جاراسپاس...
توبەنىڭ باسىنان بەكارىستان جالعىز قايتتى. باتىردىڭ ايتقان سالەمى ساپاقتىڭ دا كوكەيىندەگىسى ەدى. كۇلشىمدى وتاۋ ۇيدەگى قىزعا جۇمسادى.
— اعاما ايت، قالاۋى بولسىن. قاتىن ءۇستى دەگەن اتىنان ۇيات. ءبىراق قۇدايدىڭ جازعانى شىعار. جاماننىڭ قوينىندا جاتقانشا، جاقسىنىڭ اياعىندا جاتقان ارتىق دەيتىن ەدى عوي. حالىق سىيلاعان ازامات ەكەن، جاسى ۇلكەن دەپ اياق سالماعانىم ۇيات بولار. ايەلدىك قىلمايىن...
سونى ايتقاندا ايبارشانىڭ كوزىندە دوڭگەلەنىپ جاس تۇرعان.
بۇل كۇنى تۇندە ىرىسباي جىراۋ دەمالدى. ساپاق ءبيدىڭ ۇلكەن ۇيىندە قۇدالىق جايى سويلەسىلىپ جاتىر...
جانقوجانىڭ ءتورتقارانىڭ ىشىنەن قىز ايتتىرىپ قايتقان حابارى بۇل جاقتاعى شەكتىگە وزىنەن بۇرىن جەتتى.
دوس قۋانىپ، دۇشپان سۇيىنگەندەي وقيعا بولدى. كوڭىلى جاقىن اعايىن، دوس، جەكجات ءبىر-بىر مالىن جەتەكتەپ كەلىپ جاتىر. ايبارشاعا بەرىلەتىن قالىڭمالدىڭ اۋىر سالماعى وتەگەن— نۇرىمبەتكە تۇسكەن جوق...
قازاقتا ەكى قاتىن الىپ جاتقان جالعىز جانقوجا ەمەس. الدىنداعى مالىنىڭ ەسەبىن ايتىپ بەرە ايمايتىن ساسىق بايلاردىڭ تالايى جاسى الپىسقا كەلگەندە كەدەيدىڭ قىزىن ايتتىرىپ، جەلىگىپ جاتادى. ولارعا قاراعاندا جانقوجانىڭ ءىسى حان سالتاناتى ەدى...
ءبىراق الاۋىز قازاق قاراپ وتىرا ما، كۇندەيتىندەر دە تابىلدى.
— جاتىپ-جاتىپ تارس بەرگەن مىرزام دەپ، جاسى الپىسقا كەلگەندە جەلىككەنىنە جول بولسىن. بالا ىزدەيتىن بولسا، باياعىدان بەرى قايدا ءجۇردى ەكەن. ۇكى اڭدىعان بالىقشىداي، ءبىر تەسىككە ءۇڭىلىپ جاتاتىن ەدى. ونىڭ دا تىرىلگەنى عوي...
تولىباي بۇل جەردە دە مۇقاتىپ قالدى.
ارادا ءبىر اپتا دا وتكەن جوق، تولىبايدىڭ ۇيىنە توقال كىردى. كەدەيلەۋ جاماعايىننىڭ قىزى ەدى. جاسى ون بەستە ەكەن. جىلاتىپ-ەڭىرەتىپ الىپ وتىر...
بىرەۋ-جارىم كۇندەيتىن ادامدار كىشكەنەنىڭ ءوز ىشىنەن دە تابىلدى
— قۇرماناي-قۇتتىق ءبىر جىلدىڭ ىشىندە ەكى ادامعا بەس ەردىڭ قۇنىن تولەپ وتىر. نۇرىمبەتتىڭ بالاسى ءتورتقارانىڭ قىزىنا قىرىق جەتىنى قىرقا ماتاپ بەرەتىن بولىپ كەلىپتى. قۇداي قالاسا، وتىنا قاراپ قالعان شىعار.
نۇرىمبەت اۋلىنىڭ دوڭگەلەك شارۋاسىنان حابارى بار ءبايدىلدا ايىزى قانا تابالاپ وتىر.
— ءتورتقاراعا بەرىلەتىن قۇننىڭ كوبىسىن ەسەنالى-بولەك بولىپ ءبولىپ تولەدىڭدەر. ءبارىن ىستەپ جۇرگەن بەكارىستان باۋىرىڭ. ەرتەڭ مەنى اۋليە دەيسىڭ، وسى قالىڭمالدى دا بەكارىستان گەندەردىڭ مويىندارىڭا سالادى...
رامانقۇل ونى قايراپ قويادى.
— بەكارىستان وڭبايدى! — دەيدى ءبايدىلدا كۇيىپ-پىسىپ. — وسى بەكارىستان اتقا ءمىندى دە، ەكى مىڭ ءۇي اسان جەتپىس ءۇيلى قۇتتىقتىڭ قانجىعاسىندا كەتتى... بۇيتە بەرسەك، باسقا كىشكەنە ەل بولۋدان قالاتىن شىعارمىز!
ءبايدىلدا ەجەلگى دۇشپانى تولىبايدى دا اياپ قالعان جوق.
— قاتىننان قاتىن قالسا، ەتەگىن كەسەدى دەيتىن ەدى. ول دا قاتىن. باياعىدا باسىنا جاۋلىق وراپ قاشتى عوي... ەندى جانقوجا بولعىسى كەلىپتى!
ءبىر جىلدا ەكى قۇن تولەگەن كيىكبايدىڭ ۇرپاعى دا قىز ايتتىرىپ جاتىر. سوڭعى ون جىلدا تولىبايدىڭ داۋلەتى ەسەلەپ وسكەن. اسىرەسە ارىنعازى حان بولىپ تۇرعان كەزدە داۋىرلەدى... تولىباي ۇلدان دا جارلى ەمەس. جاسى ەلۋدىڭ ۇستىنە شىققاندا توسەك جاڭعىرتقانى تاسقاندىقتىڭ بەلگىسى ەدى.
سىرت اعايىن بيىل جازدا بولىپ وتكەن ەكى وقيعانى نەشە ساققا جۇگىرتىپ الىپ كەتتى.
ال وتەگەن-نۇرىمبەتكە قاراعاندار توي قامىنا كىرىسىپ، ابىگەر بولىپ جاتىر...
بەكباۋىل قۋانىشتى ەدى. ءتورتقاراعا بەرىلەتىن قالىڭمالدىڭ اۋىر سالماعى تۇسكەن جوق. وتەگەننىڭ شاڭىراعى جانقوجاعا ءبىر بيە نەمەۋرىنگە بەرىپ، بار قارىزىنان وڭاي قۇتىلدى. باتىردىڭ قاسىنا باس قۇدا بولىپ ءوزى ەرەدى ەكەن. ءتورتقارا قۇر قايتارمايدى. بيە ورنىنا ات ءمىنىپ كەلەتىنى انىق... سونىمەن بەكباۋىلدىڭ دا ىشكى ەسەبى تۇگەلدەندى.
ايبارشا سۇمبىلەنىڭ اياعىندا ۇزاتىلدى.
باتىردىڭ اۋلىندا قوناق ءبىر ايعا شەيىن ۇزىلگەن جوق. تويىنا توبە كورسەتە الماعان الىستاعى اعايىن ءۇزىپ-تامشىلاپ كەلىپ جاتىر، كەلىپ جاتىر...
— و، ءتاڭىر، بەرگەنىڭە شۇكىر...
نۇرىمبەت اقساقال ەكى جىلدان بەرى توسەك تارتقان ناۋقاس ەدى. ولگەنى ءتىرىلىپ، وشكەن وتى قايتا جانعانداي، قارت جۇرەگى قۋانىشتان الىپ ۇشادى. كەلىن تۇسكەن كۇنى باسىن كوتەردى. ءۇش كۇنگە سوزىلعان تويدا شالداردىڭ ورتاسىندا باسى قارايىپ نۇرىمبەت تە وتىردى.
سىرقاتى ۇزاققا سوزىلعان ءسۇر ناۋقاستىڭ ۇلكەن قۋانىش ۇستىندە سەرپىلىپ شىعا كەلەتىنى بولادى. ونى قازاقتار ناۋقاستىڭ «بوي جاساعانى» دەپ اتايدى. نۇرىمبەتتىڭ قالقايىپ باسىن كوتەرگەن جاعدايى دا سونىڭ ءبىر تۇرىنە ۇقسايتىن ەدى... توي تارقاعان كۇنى قايتا جاتتى...
بۇل جولى نۇرىمبەت اقساقالدىڭ ناۋقاسى ءبىر ايعا سوزىلدى.
ءبىر كۇننەن ءبىر كۇن ءوزىن-وزى ىشتەي جەپ تاۋىساتىنداي، تومەندەي بەرىپ ەدى. جان ءتاسىلىم كەز جاقىنداعاندا دا الاس ۇرىپ قينالعان جوق. مايى تۇگەسىلگەن شامنىڭ جارىعى اقىرىن-اقىرىن السىرەيتىنى سياقتى، قامىردان قىل تارتقانداي قالاي جان كەشكەنى بايقالماي قالعان...
— ارمانىم جوق...
شال بىردەڭە ايتقىسى كەلىپ وقتالعانداي ەدى، ءبىراق دارمەنى جەتپەدى... دەم الىسى بىرتە-بىرتە باسەڭ تارتىپ، كىلت توقتاعان. جۇرەگى سوڭعى رەت ءبىر تۋلاپ باسىلعاندا، بولار-بولماس يەگىن قاقتى...
نۇرىمبەتتىڭ جانازاسىنا التى ءالىمنىڭ يگى جاقسىلارى تۇگەل قاتىستى. جانقوجانى سىيلايتىن جۇرت كۇزدىگۇنى كوشى-قونعا دا قاراعان جوق.
جانازادان كەيىن دە ءبىر اپتا ءوتتى. جانقوجا بۇل كۇندە اياۋلى اكەسىن جالعىز ازالايدى. ءبىر ايدىڭ ىشىندە باتىردىڭ قاس-قاباعىن باعىپ ۇيرەنگەن ايبارشا ءبارىن دە ۇعادى. ءبىراق جۇبانىش تاۋىپ بەرەر دارمەنى جوق، اياعىنىڭ ۇشىنان باسىپ ءجۇر.
سول كۇنى شالدىڭ جەتىسى بەرىلىپ ەدى.
— باتىر-اي، كەلىننىڭ اياعىنان، قويشىنىڭ تاياعىنان دەيتىن ەدى. اتام مەنىڭ كەلىنشەك بولىپ تۇسۋىمە قاراپ وتىرعانداي، قازاسى قاتتى باتتى عوي جانىما. ەر دۇشپانى كوپ بولادى. ەندى جۇرت نە دەمەيدى. تەك قىرسىعىم ساعان تيمەسە ەكەن...
شىن ەگىلىپ ايتقان ايبارشانىڭ كوزىندە مولتىلدەگەن جاس تۇر ەدى.
جانقوجا ءۇنسىز جاتىر. اقىرىن عانا شاشىنان سيپايدى.
ايبارشا الەۋەتتى ساۋساقتاردىڭ قالتىراعانىن بايقايدى. باتىردىڭ دا ءىشىن يت جىرتقانداي ەدى. ءبىراق ايبارشانىڭ نە جازىعى بار؟ جاس كەلىنشەگىنە دەگەن ايانىش سەزىم ونىڭ بۋىنىن بوساتتى. اۋزىنا ءسوز تۇسپەي جاتىر. اق بەيىلىن الاقانىمەن بولسا دا سەزدىرگىسى كەلگەن.
ءۇيدىڭ ىشىندە قاراڭعىلىق قويۋلانا ءتۇستى.
حيۋا جولىندا
ۇزىن سانى مىڭ جارىمداي قوي، تۇياقتارى سىتىر-سىتىر، ءورىپ كەلە جاتىر. اياقتارىنىڭ استىندا شاڭ بورايدى. قوي تۇلىگى جىلقى ەمەس، قىبىر-قىبىر ءجۇرىسى ەنبەيدى. بالپاننىڭ قاراپ تۇرىپ قاراداي ءىشى پىسادى.
قازاق ءۇشىن قالا شىعۋ اقىرزامان. ساۋدا-ساتتىققا دا بەيىمى بار ادام كەرەك. جامانقۇل باي بازارعا مال ايداتقانداي بولسا، كۇنى بوگەنبايدىڭ نەمەرەسى قوجامبەتكە تۇسەتىن ەدى. بيىل دا سونى جۇمساپ وتىر.
قوجامبەتتىڭ جاسى وتىزدىڭ ۇستىندە. جىقپا-جىعىلما كۇن-كورىسى بار پىسىق جىگىت، اعايىن-تۋىستىڭ بىتپەي جاتقان شارۋاسىنا قول جالعايتىن جەردە ەشقاشان تارتىنىپ كورگەن ەمەس. اسىرەسە باي تۋىسى جامانقۇلعا جاناسا جۇرەتىن. ات مايىن سۇراپ مىنسە دە، ساۋىن سۇراپ ساۋاتىن بولسا دا، بار اعايىننىڭ زيانى جوق. جامانقۇلدىڭ دا ەكى ءىنىسى تولەباي مەن تومان... جالعىز ۇلى ءنادىر سىرقات بولدى... شارۋا باققان ادام قول ءۇشىن بەرەتىن جوق-جۇقا تۋىستارىن باۋىرىنا تارتا جۇرەتىن ەدى.
قالاشىلاردىڭ الدىنداعى قويدىڭ جارتىسىنان كوبىرەگى سول جامانقۇل بايدىكى. جامانكوزدىڭ باسقا شاڭىراقتارى، اركىم ءوزىنىڭ شاماسىنا قاراي، بەس تۇياق، ون تۇياق قوسادى. ال مال ايداسۋعا جامانقۇلدىڭ وزىنەن شىعا قوياتىن ەشكىم جوق. قوجامبەت جالدانىپ كەلە جاتىر. قايتقان بەتىندە ءار ءجۇز قويعا بەس قويدان اقى الادى. ونىڭ ۇستىنە جامانقۇل قالاشىلاردىڭ جول ازىعىن دا كوتەرىپ وتىر.
بۇرىن بۇل ءوڭىردىڭ قازاقتارى مالىن جامانقالاعا شىعاراتىن ەدى. ورىس قالاسىنا العاش مال ايداپ باراتىن جىلى، — وسى قوجامبەت ون ءۇش جاسار بالا. جيىرما جىلدىڭ ىشىندە ىرعىزدىڭ ءۇستىن باسىپ وتەتىن قارا جولمەن نەشە اسقان شىعار...
قىزىلقۇمدى جايلايتىن كىشكەنەنىڭ اۋىلدارىنا حيۋا جاقىن، ۇرگەنىشكە قوي ايداتادى ەكەن. ۇزىنقۇلاق حابارعا سەنسە، ول جاقتا مالدىڭ نارقى كوتەرىڭكى... جامانقۇل ءبىر ساپارىندا قوجامبەردى ءبايدىلدا ءبيدىڭ ۇيىندە قوناق بولىپ قايتقان... التى قانات ءۇيدىڭ تورىندەگى ەكى تۇرىكپەنى كىلەمدى كوردى دە، بيىل نىلدەي بۇزىلدى. الگى ماساتى كىلەمدەر ۇيىقتاسا تۇسىنە كىرەتىن بولىپ ءجۇر. ءوزىنىڭ دە بويجەتىپ وتىرعان قىزى بار... جاساۋ كەرەك ەدى...
سونىمەن قالاشىلار ۇرگەنىشكە كەلە جاتىر.
توقالعا قاراعان ءالىقۇل اۋلىنان بەس ءجۇز قوي. ولار ەكى ادام — بالپان مەن قۇتپانى قوستى. جانىكە-سارى اۋلەتى قالا شىققاننان گورى، نايزا ۇستاپ جاۋعا شاپقاندى جەڭىل كورەدى. شارۋاعا بەيىمى قاتپا بولىپ شىقتى. جاسى قوجامبەت قۇربىلاس جىگىت، قالا شىعۋعا ءوزى سۇرانىپ كەلە جاتىر.تاعى دا ەكىنشى بىرەۋ كەرەك بولعاندا، راحمەتالىنىڭ ءشوبى بالپانعا ءتۇستى. سەرى جىگىتتى كۇشتەگەندەي بولىپ كوندىردى.
ءتورتىنشى قالاشى — بوگەنبايدىڭ شالقارى. بۇل كەلە جاتقانداردىڭ جاسى ۇلكەنى دە — سول. شالقاردىڭ جاسى ەندىگى جەتپىستى القىندىرىپ قالعان. ەڭكەيگەن شال ادامنىڭ وسى سامارعا شىعا قوياتىن ءيىنى جوق ەدى. وبالى نە كەرەك، اتتاناتىن جەردە جاسى ۇلعايىپ قالعان جايىن جامانقۇل دا ەسكەرتتى. ءبىراق قىڭىر شال بىردەڭەگە ىقىلاسى قۇلادى دەگەنشە، كولدەنەڭ جۇرتتىڭ ءسوزىن قۇلاققا ىلمەيدى. حيۋاداعى حان سارايى جايلى الۋان ءتۇرلى اڭىز-اڭگىمە ەستيتىن. جاتقان ءبىر عالامات، كۇمبەزىنىڭ توبەسى كوككە ءتيىپ تۇراتىن بولسا كەرەك. ايتىپ جۇرگەن ءيتىعۇل. بوراننىڭ پىسىق بالاسىنىڭ بىلمەيتىنى جەردىڭ استىندا... شالقار سودان سوڭ-اق جەلىكتى.
شالدىڭ وسى ساپاردى قاتتى مويىنداپ كەتكەن تاعى ءبىر سەبەبى بار. مىنا مالدىڭ ىشىندە ونىڭ دا وتىز قويى كەلە جاتىر. شالقار — شالقار بولعالى، بازارعا مال شىعارعانى دا بيىل ەكەن. ونىڭ ويىنشا، كوزى جوقتىڭ ءوزى جوق، قالا شىعاتىن باسقا تۋىستارىنا سەنبەي وتىر...
مىناۋ وتىز قوي ۇرگەنىشتىڭ بازارىندا ساتىلادى. ونىڭ پۇلىنا ماساتى كىلەم، قىزىل الا باتسايى، بۇحاردىڭ قاناۋىزى الىنادى. سول قىمبات بۇيىم كەلگەن كۇنى قىز قىرمىزى ۇزاتىلادى.... قىزدان كەلگەن مالدى ايداپ بەرىپ، ۇلكەن ۇلى بەيىسكە قالىڭدىق ايتتىرىلادى... شالقاردىڭ ەكىنشى ۇلى بەكجاراس تا جيىرما بەسكە شىعىپ وتىر ەدى... قىسقاسى، ءبىر شاڭىراقتاعى جالعىز قىزدىڭ ۇزاتىلۋى دا، ەكى بىردەي جىگىتتىڭ اياقتانۋى دا وسى وتىز قويدىڭ تاعدىرىنا تىرەلىپ تۇرعان جاعدايى بار...
شالقار استىنداعى شابان تورىنى اندا-ساندا ءبىر تەبىنىپ قويادى. ماڭدايىنا بىتكەن جالعىز اتى، وعان قامشى سالعاندى وبال كورەتىن. سارى جالاق شال، ۇلكەن كىسى بولىپ اتالى سوزگە دا جوق. سودان كەلە، وسى تورتەۋىنىڭ ىشىندە كوبىرەك سويلەيتىن دە شالقار. قاي جىلى تاڭسىققوجا اعاسىنىڭ ۇيىندە قانداي باتىر قوناق بولدى، وعان قانداي قوي سويىلدى... سول كۇنى سويىلعان قويدىڭ ءتۇرى-تۇسىن دە ۇمىتپايدى. اق كوكىرەك شال، قويان جىلى اۋزىنان اقتارىلعان اپپاق مايدى ايتا باستاسا، ونسىز دا قاراداي ءىشى پىسىپ كەلە جاتقان بالپاننىڭ جۇرەگى اينيدى.
قوي ايداۋدىڭ اقىرزامان ەكەنىن كىم بىلگەن. بالپاننىڭ موينىنا ارقان سالىپ سۇيرەتكەندەي ەدى. قۋاڭ وتكەلىنەن وتكەلى كەجەگەسى كەيىن تارتىپ، ازەر كەلەدى. سەگىزدىڭ اۋلى قىزىلدا... ءۇش جىلداي بولىپ قالدى، سەرى سىر بويىنداعى اعايىندارىنا ات ءىزىن سالعان جوق-تى.
جاقىن كۇندەرى سەگىزدىڭ اۋلىندا راحمەتالى قوناق بولاتىن ەدى.
سىلتاۋى الىستاعى تۋىسىنىڭ اماندىعىن ءبىلىپ قايتادى. ءارى سەگىز شاقىرتىپ ادام جىبەرىپتى. بالپان ىشىنەن راحمەتالىنى قارعاپ-سىلەيدى. ەڭ اياعى جاز ايىندا بوي جازۋعا مۇرشا بەرمەي، سارشاتامىزدىڭ ىشىندە قوي ايداتىپ قويدى.
راحمەتالىنىڭ قىزىلداعى اعايىنىنا قىدىرۋىنىڭ ەكىنشى ءبىر سەبەبى دە بار. سوڭعى ءتورت جىلدىڭ بەدەرىندە جۇت كورگەن جوق، قازاقتىڭ ءبىر مالى ەكەۋ بولىپ ءوسىپ جاتىر. مال كوبەيگەن سايىن قونىس تا تارىلادى... قىس قىستاۋدان دا جاز جايلاۋ قيىن بولىپ تۇر. كورشى وتىرعان ەكى اۋىل قۇدىققا كۇندە تالاسىپ، اركىمنىڭ-اق تىنىشى كەتتى...
راحمەتالى وسى ساپارىندا قىزىلقۇمدى ارالاي قايتادى.
ارىنعازىنىڭ قاراسى باتقالى دا التى جىل. حيۋا حاندىعى دا تىنىش... قىزىلدا باسپاشى حابارى دا ەستىلمەيدى. بۇل كۇندەرى قازاق دالاسىندا قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالايتىن زامان ورالعانداي. تەك الگى قونىستىڭ تارلىعى... ءالىم ۇلى مالىن سىيعىزا الماي جاتىر... قىزىلدا بۇرىن ءبايدىلدا مەن رامانقۇل جايلايتىن ەدى. بىلتىر كوكتەمدە بەكارىستان كوشىپ شىقتى. سول-اق ەكەن، ەل سوگىلە كوشكەن. ءقازىر قاراكەسەك پەن كىشكەنەگە قارايتىن اۋىلداردىڭ كوپشىلىگى قىزىلقۇمدا وتىر. سول جاقتا ءبىر بولەك شومەكەي اۋلى دا پايدا بولىپتى. راحمەتالى ارالاپ كورەدى. كەلەر جىلى ءوزىنىڭ دە سولاي قاراي جىلجيتىن ويى بار... بالپان ونىڭ ءبارىن جورامالداپ ءبىلدى.
ونىڭ ويى اڭقاۋ شالقاردى الداپ-سۋلاپ رۇقسات الىپ، سەگىزدىڭ اۋلىنا سىزىپ وتىرعىسى كەلەدى.
جاقىن تۋىستارى شالقاردى ەكى ەستى كورەتىن ەدى. وسىدان جيىرما بەس جىل بۇرىن جانىكە-سارىنىڭ باتىر ۇلدارى مەن بوگەنباي بالالارى شەكىسىپ قالىپ، سول جىلى كۇزدە ءبىر اۋىلدا تورت-بەس ازامات تىرىسپاي ءتيىپ ولەدى. ءۇش بىردەي جاقسى كورەتىن اعاسى - ساندىباي مەن دايراباي، ساداقشى دۇيسەنباي وسى شالقاردىڭ كوز الدىندا جان كەشكەن... سودان سوڭ-اق شاشىنا اق كىرىپ، مىنەزىندە وزگەرىس پايدا بولدى...
قالاشىلار سوناۋ شىقىماننان شىققالى التى كۇن ەكەن. زاۋال اۋا جاڭادارياعا قۇلادى.
قاراقالپاقتار ءامۋداريا بويىنا اۋا كوشىپ، جاڭاداريا بويىنان ەل كەتكەلى دە ون جەتى جىلدىڭ ءجۇزى بولىپ قالىپتى. ءار جەردە قاڭىراپ تۇرعان قىستاۋلاردىڭ قاراسى عانا كورىنەدى. انا جىلى باسقىنشى حيۋا سىپايلارى قىستاۋ بىتكەنگە ءورت قويىپ كەتەدى ەكەن. كۇيىك شالعان قاقىرا تامداردىڭ توبەسى وپىرىلىپ ورتاسىنا ءتۇسىپ، قۇر قالقيعان قابىرعالارى تۇر. اۋەلى ءورت جايلاپ، ونان جاڭبىر شايىپ، جەل ءمۇجىپ تاۋىسقان تام ءۇيدىڭ تامتىعىنا قاراپ تۇرىپ، اركىم دە تاۋبە قىلعانداي ەدى.
دۇنيە جالعان دەگەن وسى. باياعى سەگىزدىڭ سوڭىنا ەرىپ سەرىلىك قۋىپ جۇرەتىن جىگىت كەزىندە بالپان جاڭاداريانىڭ ۇستىمەن تالاي اسقان. تالاي قاراقالپاقتىڭ ۇيىندە قوناق بولىپ، داعاراسىنىڭ ءدامىن تاتتى. ول كەزدە سوناۋ ارىقتاردىڭ ەكى ءوڭىرى جاپىرىلعان كوك شالعىن، جەل لەبىمەن اقىرىن تولقىپ جاتاتىن ەدى. جاعاسىنان ەل كوشكەن سوڭ، ەسىل داريانىڭ دا سۇرقى كەتىپتى. سۋى تارتىلعان ارىقتاردىڭ ارناسىنان توپىراق كومىپ، اڭقاسى كەپكەن كەيبىر جەر كۇر شاڭىتادى. ارىق-جاپتاردىڭ ءىزى دە كومەسكى تارتقان. قولدان قولعا كوشىپ، بۇل زامانعا قۇر سۇلباسى جەتكەن باعزى ءبىر داۋىرلەردىڭ قولجازباسى ەندىگى وشۋگە جاقىنداپ، ءار جەردە ءبىر ءارپى قالعانداي، قۇلازىعان داريا ءوڭىرى ايانىشتى كورىنەدى.
ەسكى قىستاۋدىڭ تۇسىنان وتكەندە قالاشىلار ءبىر-بىر دابىرلاسىپ قالدى. جالبىر تىماقتاردىڭ استىنداعى جىلتىراعان اڭقاۋ كوزدەردىڭ جانارىڭدا قوس ۇرەي قورقىنىش بايقالادى. وسىدان ون جەتى جىل بۇرىن وسى ءبىر قىستاۋعا تۇنەپ كەتكەنى بالپاننىڭ ەسىنە الدەقالاي تۇسە كەتتى. كۇنگە توتىققان ماڭدايىندا ءاجىم ءىزى تەرەڭدەي ءتۇسىپ، شارشاۋ تارتقان قاباعىنىڭ ۇستىندە ەندى مۇڭ كولەڭكەسى قونادى.
شالقاردىڭ قاپەرىندە تۇك جوق ەدى. ءار كەزدەگى ادەتى: اڭگىمەنى «باياعىدان» باستايدى. «جانقوجا باتىر نۇرتايدى ولتىرەتىن جولى» دەيدى. ءوزى ىشىندە بىرگە جۇرگەن ادامنان بەتەر شالقىپ كەلە جاتىر. ءبارى دە ساداقشى دۇيسەنباي اعاسىنان ەسىتكەندەرى... وقيعانى قويۋلاندىرامىن دەپ وتىرىپ، قايداعى بىردەڭەلەردى بۇتىپ-شاتىپ كەتتى.
— بۇتكىل قازاق قاراقالپاقتىڭ اۋىلىنا جولاۋعا قورقىپ، سارامەن قوسادا بۇعىپ جاتقاندا، دۇيسەنباي جالعىز بارىپ قاراقالپاقتان تۇتقىن الىپ قايتقان... ءبىر قىز بەن ون ءبىر جىگىتتى الدىنا وڭگەرىپ كەلىپتى. دۇيسەنباي اعام...
قوي جايىنا قالىپ، قوجامبەت پەن قاتپا شالقاردىڭ اۋىزىنا قارايدى. بالپان مىرس ەتتى. دۇيسەنباي الىپ كەلەتىن تۇتقىندار جايىن ول دا بىلەدى. جىلقى باتىر باستاپ، باركەلەت پەن دۇيسەنباي ۇشەۋى اتتاناتىنى راس... شالقاردىڭ قيالىندا قاراقالپاقتىڭ شالى جىگىتكە اينالىپ، كەمپىرى قىز بولىپ شىعا كەلگەنىن ەسىتكەن جەردە مىرس ەتتى.
ءوزىن كەلەمەجدەگەن ادامدى شال كەشىرمەيدى. جاي كەز بولسا، بالپان شالقاردىڭ كەيىستىگىن ەلەستىرمەس ەدى. بۇل جولى جىمىن بىلدىرگەن جوق.
شالقاردان قالاي رۇقسات الۋدىڭ امالىن ىزدەپ، بالپان قيقار شالدىڭ قاس-قاباعىن باعىپ، قۇراق ۇشىپ كەلەدى.
سارشاتامىزدىڭ سوڭعى كۇندەرى كۇيىپ تۇر. ءتۇس قىزا بالپان تىعىلار كولەڭكە ىزدەيدى. كۇندەگى ادەتتەرى: كۇندىز كىدىرىپ، ءتۇن ورتاسى اۋا جىلجيتىن ەدى. جاڭاداريا بويىنداعى ءبىر توعايلىققا جەتىپ توقتادى.
شالقار قاتپاعا كومەكتەسىپ قوي ءيىرىسىپ جۇرگەندە، بالپان قوجامبەتكە ىم قاقتى. جامانقۇل ازىققا بەرگەن سەگىز قويدىڭ بىرەۋى-اق جەلىندى. شالقار شىر-پىرى شىعىپ سويعىزبايدى. قالاشىلاردىڭ ەكى كۇننەن بەرى جەگەنى قاق ەت، جاس سورپا جوق، قىزىلسىراپ كەلە جاتقان...
شالقارعا كۇنى تۇسكەلى تۇرعان بالپان «تەنتەكتىكتى» دە قوجامبەتتىڭ قولىمەن جاسايدى. سادانبايدىڭ بالاسى ومىراۋلاۋ، قولپاشتاپ قويساڭ، شالدى اۋىزعا قاعىپ سويلەتپەيتىن ەدى. ءقازىر دە سول مىنەزىنە باقتى.
شالقاردىڭ كوزىن الا بەرىپ، قۇيرىعى دەرمەندەي قارا توقتىنى الىپ ۇرعان. ءاپ ساتتە تەرىسىن سىپىرىپ، جارقىراتىپ تاستادى.
— قاپ، شالقار اعام بوقتايدى-اۋ...
كەلە جاتقان شالقاردى كورىپ بالپان وپ-وتىرىك وكىنگەن بولدى.
— ءا، شەشەڭدى! — قارا توقتىنىڭ سويىلعانىن كورگەن شالقار ايقايدى سالدى. — كۇندە ءبىر قوي! قايتار جولدا اتاڭنىڭ باسىن ازىق قىلاسىڭ با؟!
— ءاي، اعا، شەشەنى بەردىك قوي. ەڭ بولماسا تاماعىمىزدى تويدىرسايشى. قورالى قويدى ايداپ كەلە جاتىپ، اشتان قاتاتىن جايىمىز جوق!
«شەشەنى بەرگەنى» شالقاردى جەڭەتىن جەرى. قوجامبەتتى تاعى ءبىراز بوقتاعان سوڭ شالدىڭ اشۋى دا تارقادى.
ءبىر باقىردا قويدىڭ ەتى قايناپ جاتىر. سول ەكى ارادا قاتپا قوي ساۋىپ كەلدى. ەكىنشى باقىراشقا ءسۇت قۇيىلدى. وتتا قىپ-قىزىل بولىپ بالقىپ جاتقان جۇدىرىقتاي تاستى تاستاپ جىبەرگەندە، باقىراش تولى ءسۇت بۇرقىلداپ قايناي باستاپ ەدى.
— بالدار، اۋەلى شالقار اعاما بەرىڭدەر! — بالپان جىك-جاپار بولىپ جاتىر. — شالقار اعام ءىشسىن!
شالقار بالا سياقتى، وعان دا ماسايراپ قالادى. باقىراش گولى قويدىڭ ءسۇتى قولىندا، ءار ۇرتتاعان سايىن بەتىندەگى كوبىگىن ۇرلەپ قويىپ وتىر. سۇتتەن گورى بالپاننىڭ سوزىنە ماڭىزداتقانداي، اندا-ساندا كەكىرەدى...
سولاي بۋىنىنا ءتۇسىپ وتىرىپ، بالپان سەگىزدى اۋىزعا الدى.
— ە-ە، ەرتەلى جامانداپ كەلە جاتقانىڭ سول ەكەن عوي. كەشەدەن ءبىر ءوزىم دە ويلاپ كەلە جاتىر ەدىم-اۋ... — شالقار ءبىراق نە ويلاعانى تۋرالى ءتىس جارعان جوق، وندا بالالاردىڭ الدىندا بەدەلى تۇسەدى. اشۋ شاقىردى. — ءبىز قوي ىزىندە كۇنگە كۇيەمىز. ساعان اۋىل-اۋىلدى قىدىرىپ قىمىز ءىشۋ كەرەك! بۇيتەتىنىڭ بار، باسىندا نەگە شىقتىڭ؟! قۇداي-اي، قۇداي، بۇل ءيتتى قايدان ەرتتىم دەسەيشى؟ قاسىما تولەبايدى العاندا، مۇرتىمدى بالتا شاپپاس ەدى. قوجامبەتتىڭ كەسكىنى اناۋ، ازىعىنا كۇندە ءبىر قوي كەرەك. بۇل جولعا بالە باستاپ شىقپاسام نەتتى. سەن تاعى كەتەدى ەكەنسىڭ. مۇنشا مالدى جالعىز باسىم قالاي جايعارماقپىن سوندا؟
— سەنىڭ سارتتارىڭمەن ساۋدالاسىپ مەن دە كەلىستىرمەسپىن ەندەشە. ايتا بەرسەڭ، مال جايىن، بازار نارقىن وسى وزىڭنەن ارتىق بىلەتىن جامانكوز بالاسى جوق. انا جاعى جامانقالا، ورىنبور، مىنا جاعى ۇرگەنىش پەن بۇحار، — وسى ەكى ارانى جول قىلىپ، تاڭسىققوجانىڭ قالاشىسى اتانعان شالقار ەمەس پە ەدىڭ؟ سەن تۇرعاندا، بازار شىعىپ مەنىكى قاي اۋرەشىلىك. — بالپان شالقاردىڭ ماقتاۋ سۇيەتىنىن بىلەدى، الدىنا ءتۇسىپ جەلدەي ەستى. — قىزىلدان ءارى شىعارىپ، ۇرگەنىشتىڭ جولىنا سالىپ جىبەرەم. سەگىزدىڭ ۇيىندە، كوپ بولسا، ءبىر قونارمىن. ولاردىڭ اماندىعىن بىلسەم بولدى عوي. سالت اتتى جولاۋشى، ارتتارىڭنان قۋىپ جەتپەيمىن بە؟
تاڭسىققوجانىڭ قالاشىسى... ونداي ماقتاۋ ءسوز شالقاردىڭ جانىنا مايداي جاعاتىن. ال الگىدە بالپان ءتىزىپ وتكەن قالالاردى ءوڭى تۇگىل، تۇسىندە كورگەن ەمەس، اتىن ەسىتكەن جەرى دە ەسىندە جوق... سوندىقتان بالپاننىڭ ءسوزى اسەرلىرەك بولىپ شىققان. ۇزاق عۇمىرىندا باسقا كوپ تۋىسىنان ءبىر-اق رەت ارتىلعان ەكەن. وسى ءسوزدى جامانقۇلدىڭ ەسىتپەيتىنى وكىنىشتى ەدى. سونىڭ اراسىندا قازانداعى ەت تە ءپىسىپ قالىپتى. جاس توقتىنىڭ ەتىنە تويعان سوڭ، شالقار ءتىپتى پەيىلدەندى. قوجامبەتكە ەرەگىسىپ، ءبىر ءوزى بەس بەس توستاعان سورپا ءىشىپ ەدى. كوكىرىگىنە ماي كەلىپ، ىقىلىق اتىپ وتىر.
— ءاي، يت-اي، قويمادىڭ عوي، بارساڭ بارىپ قايتشى. ءبىراق ءارى قاراي قاراقالپاق كۇيەۋ بالاڭا، سەن دەلىقۇلسىڭ عوي، قاراقالپاقتىڭ ۋا-حا-حاسىنا قوسىلىپ، قاراڭ باتار. اۋەلى ولار كۇلكى قىلار، ارتىنان تۇلكى قىلار... شالقار مىرس-مىرس كۇلىپ الدى. قارتايعاندا تاپقان ءبىر مىنەزى: ۇيقاستىرىپ سويلەگەندى ءتاۋىر كورەتىن ەدى، وپ-وڭاي ۇيلەسە كەتكەن ەكى اۋىز سوزىنە ىرزا بولىپ وتىر.
قالاشىلار اسىن ءىشىپ بولعاندا ۇلى بەسىن ەدى. ءبىر شوقتالدىڭ كولەڭكەسىندە شالقار مەن بالپان قيسايىپ جاتىر. قوجامبەت پەن قاتپا كەزەكتەسىپ قوي كۇزەتەدى. كۇندەگى ادەتتەرى — ءتۇن ورتاسى اۋا قوزعالىپ كەتىپ، تۇسكە شەيىن الداعى قۇدىققا جەتىپ قۇلايتىن ەدى.
بازارعا تۇسەتىن مالدى جولدا كوپ قيناۋعا بولمايدى. وندا ەتى ارىپ، نارقى تومەندەيدى. كوپ بولسا، ءبىر-جار كۇن كەشىگىپ جەتەر، كوشتەن قالمايدى، اسىقپاعان ءجون. جامانقۇل ءىنىسى شالقارعا مىقتاپ تاپسىرىپ جىبەردى.
ءوزى دە بازارعا مال سالاتىن ادام، الگى اقىلدى قۇلدانىپ قالعان. شالقار قويدىڭ اۋانىمەن جىلجيدى.
قوي ونسىز دا ميمىرت جۇرەدى. قالاشىلار جاڭاداريادان شىققان سوڭ ارادا سەگىز قوندى. ەندى قىزىلقۇم ارتا قالىپ، جولاۋشىلار حورەزم جۇرتىنىڭ جەرىنە كىرەدى. ۋادە بويىنشا بالپاننىڭ جولى وسى جەردەن ايرىلۋى كەرەك...
قالاشىلار قۇمنىڭ ەتەگىندەگى قۇدىققا قونىپ وتىر.
قوجامبەت تاعى دا شالقار اعاسىن شىرىلداتىپ، ءبىر توقتىنى باۋىزداپ تاستادى.
— سەگىز قوي ەدى، التاۋىنىڭ تۇبىنە جەتتىڭدەر. ەندى قايتار جولدا قۇم وباتىن شىعارسىڭدار!
— جولىمىزدا قاراقالپاق قۇدالارىمىز وتىر. شالقار اعا ۇندەمە. ءالى قارنىمىز داعاراعا توياتىن بولادى.
داعارا جايىن ەسىتكەندە شالدىڭ ءجۇزى جىلىدى. قاراقالپاقتاردىڭ قۇدا ەكەنى راس. جابى بالۋان توپىنىڭ قىزىن الىم وتىر. ءالىقۇلعا قاراعان ەلۋ ءۇي ءالى قىز الىسقان جوق...
وسى جابى كۇيەۋدىڭ اۋلى قايدا؟
شالدىڭ داعاراعا ىقىلاسى اۋعاندا، الدىنداعى مىڭ جارىم قوي دا ەسىنەن شىققانداي ەكەن. سونى بايقاعان بالپان ەرىكسىز كۇلدى.
جابىنىڭ اۋلى كوكوزەكتە وتىر. ءجۇرىپ كەتسەك اراعا ەكى قونىپ جەتەمىز...
بۇرۋ بولىپ جۇرمەسە..
مەيلى، كوكوزەكتىڭ ۇستىمەن ءجۇر، مەيلى شىلپىق ارقىلى اسىپ ءتۇس، باراتىن جەرىڭ ۇرگەنىش ەمەس پە؟...
قوجامبەتتىڭ سول ءسوزى قىرسىق بولدى.
كوكوزەك پەن شىلپىقتى ءبىلىپ جاتقان شالقار جوق. حورەزم جەرىنە قوجامبەتتى دە بەيتانىس دەپ بىلەدى. جابىنىڭ ءۇيىن ىزدەيتىن ادام بالپاننان ايرىلماۋى كەرەك ەدى.
شالقار ءبىر مويىنداپ كەتسە، قۇلاعىنا ءسوز كىرمەيدى. ەكى قولىن كەزەك سەرمەپ، بالپاننىڭ اۋزىن اشتىرماي قويدى.
قالاشىلار بۇگىن دە ءتۇن ورتاسى اۋا قوزعالادى.
كۇندەگى تىنىشتىق جوق، ەكى شال ۇيقىدان تاجىكەلەسە تۇردى. - شىنىمەن بوساتپايتىنىن بىلگەن سوڭ، بالپان باياعى سايقىمازاق مىنەزگە باسقان. ءازىلى كەلەكەگە بەرگىسىز، شالقاردى تاقىمداپ كەلەدى. شال شارت-شۇرت اشۋ شاقىردى. تاقا سوزدەن جەڭە المايتىنىن بايقاسا، شەشەدەن باسادى.
ساسكە تۇسكە قاراي كۇن شىجىپ كەتتى.
سودان سوڭ شىدامسىز بالپان تىلدەن قالعان.
بۇل ماڭدا قازاق اۋلى جوق. مال باققان قاراقالپاقتار وتىراتىن. بالپاننىڭ ەسەبىنشە، الدارىندا قۇدىق جاقىن بولۋى كەرەك...
قۇم قىزىپ كەتتى.
سەن جول ءبىلىپ قايدان وڭدىرايىن دەپ ەدىڭ. ءالى شولدەن قىرىلامىز.
شالقار باجالاقتايدى.
ماڭايدا قارايعان اۋىل كورىنبەيدى. انشەيىندە اسىپ-ساسپايتىن بالپان قىسىلدى. جانتورسىعىن ءالسىن-السىن باسىنا كوتەرەدى. سۋ ارالاستىرعان قويدىڭ قويىرتپاعى ءشول قاندىرۋ ورنىنا اڭقاڭدى كەپتىرە تۇسەتىندەي. شىنىمەن-اق جولدان جاڭىلىپ قالعانى ما؟
وسىدان التى جىل بۇرىن قىزىلداعى سەگىزدىڭ اۋلىنا قىدىرىپ كەلەتىن جولى عوي... جابى ۇيىنە شاقىرىپ، بالپان كوكوزەككە شەيىن بارىپ قايتقان. قۇدىقتى انىق بىلەتىن ەدى.
الدارىندا سارى توبە الىستان كوزگە شالىنادى.
سول ماڭايدا تۇساۋلى اتتار كورىندى.
قۇدىق سارى توبەنىڭ استىندا... سونى ەسىتكەندە قالاشىلاردىڭ كوزى جايناپ، قويدى بورىكتىرە قۋدى.
سارى توبەنىڭ باسىندا التى-جەتى ادام قاراۋىلداي قاقشيىپ تۇر. بۇلاردى كورىپ، ەلەڭدەگەندەي، جايىلىپ جۇرگەن اتتارىنا قاراي جۇگىردى.
— ءبىزدى باسپاشى دەپ قورقىپ كەتتى-اۋ دەيمىن... قوجامبەت ءماز بولىپ كۇلدى.
— قاراقالپاق — قارىنى جالپاق... شالقاردىڭ ەسىنە بالا كەزىندە ايتاتىن ولەڭى ءتۇسىپ، تاقپاقتاي باستادى.
الدىنداعىلاردىڭ قاراقالپاقتار ەمەس، حيۋا حانىنىڭ جاساۋىلدارى ەكەنىن ءبىلىپ جاتقانى ولار جوق.
ون شاقتى سالت اتتىنىڭ الدىندا سۇيىق ساقالدى اق سۇر شال، قىلىشىن باسىنان اسىرا ۇيىرەدى.
— تۇسىڭدەر اتتارىڭنان!
تىلىندە مۇكىس جوق، تازا قازاقشا سويلەيدى. ءبىراق سۇسى قاتتى ەدى. شالقاردا زارە جوق، جامان ماستەكتەن قالاي دومالانىپ تۇسكەنىن بىلمەيدى.
— تاقسىر، ءبىز قازاقپىز.
— قازاق، جۇرگەن جەرى مازاق!
وگىز كوزدى بۇج قارا تارقىلداي كۇلىپ، شالقاردى نايزاسىنىڭ ۇشىمەن قارنىنان ءتۇرتتى.
كىدىرىڭكىرەپ قالعان بالپاندى بىرەۋى قامشىمەن تارتىپ ءوتتى.
— Ay، اۋ، اعايىن... جازىعىمىز نە؟
— اعايىندى تاپقان ەكەنسىڭ! — جاساۋىل باسى اق سۇر شال ات ۇستىندە شىرەنىپ قويدى. — مەنىڭ اتىم ىبىرايىم — حيۋا حانىنىڭ مەكتەرى بولام! قاراقالپاق اۋلىنان زەكەت جيناي كەلىپ تۇرمىز. قاشىپ كەتىپتى يتتەر. قاشاتىن جەرى بەلگىلى: ايدوس بي عوي. ءبارىبىر قايدا بارسا دا قۇتىلمايدى! حاننىڭ قۇرىعى ۇزىن، ءالى بۇعالىقتايمىز! — دەدى قامشىسىن ءۇيىرىپ. — حيۋاعا بوس قايتامىز عوي دەپ قىسىلىپ تۇر ەدىك، سەندەردىڭ كەزدەسكەندەرىڭ جاقسى بولدى!
— اۋ، سوندا جازىعىمىز نە؟ قاراقالپاق باسقا، قازاق باسقا، ەنى بولەك، ەنشىسى باسقا ەل ەمەسپىز بە؟ — بالپان جاعداي ايتىپ كەلە جاتىر ەدى، اق سۇر شال كيمەلەپ كەتتى:
— قازاقتارىڭدى دا بىلەمىز! قىزىلدا قىرىق-ەلۋ اۋىل بار ەدى، بيىل جارتىسى جوعالىپتى. قاراقالپاقتىڭ قارىزىن سۇراماي-اق قويدىق. الگى قاشىپ كەتكەن اعايىندارىڭنىڭ زەكەتى ءۇشىن قويلارىڭدى الۋعا تۋرا كەلەدى!
شالقار ەرتەلى ەشتەڭە ءتۇسىنىپ جارىتقان جوق-تى. جاساۋىلدار قالىڭ قويدى الدارىنا سالىپ، دۇركىرەتە جونەلگەندە، تۇرا جۇگىردى. ءوز ءۇيىنىڭ وتىز قويى... وتىز قوي كەتىپ بارا جاتىر ەدى. مال اشۋى، جان اشۋى، باجالاقتاپ بوقتاپ بارادى.
— سارت بولساڭ نەعىلايىن! جانقوجانى شاقىرىپ قيدىرايىن جەلكەڭدى!
ءولىسى بار، ءتىرىسى بار، شالقار ءوزى بىلەتىن باتىرلاردىڭ اتىن تۇگەندەپ شىققان كەزدە، قويلار سارى توبەدەن ءارى اسقان.
قالاشىلار ايدالادا جاياۋ قالدى. الگى قاراۋىل باسى شال، راس ايتسا، بۇل ءوڭىردىڭ قاراقالپاعى ءبىر جاققا قاشا كوشكەن. قىزىلداعى قازاقتار دا ىعىسىپ جاتقان سياقتى... ولار قايدا كەشتى، كىمنەن قاشىپ كوشىپ جاتىر، بۇلار ونى دا ءبىلىپ تۇرعان جوق.
كۇن كۇيىپ تۇر. تىلدەرى اۋزىنا سىيمايدى.
الداعى قۇدىققا جەتۋلەرى كەرەك ەدى.
قويدىڭ شۇبىرىندى ىزىمەن قازاقتار ءارى جىلجىدى.
قۇدىق سارى توبەنىڭ استىندا. سول جەردە تىرايىپ جاتقان شالقاردى تاۋىپ الدى. ءبىر شەكەسىندە قىلىشتىڭ ءىزى. ءبىراق قىرىمەن ۇرىپتى. شال ءتىرى ەكەن.
كونەك بار. قۇدىقتان سۋ تارتىپ، جىگىتتەر ەس جينادى.
شالقاردىڭ باسىن جۋدى. شال ەكى ەستى ادامداي، ءار نارسەنى ءبىر ايتىپ ساندىراقتايدى.
— كوك قوشقار... قازاق-مازاق... دۇيسەنباي اعام كوك قوشقاردى ءمىنىپ الىپ، سارى ساداقتى ەڭىرەتتى عوي... — سونى ايتادى دا، مىرسىلداپ كۇلەدى.
— مىنانىڭ ەسى اۋىسقان عوي.
— بۇرىن دا ەكى ەستى سورلى ەدى...
— ءقايتسىن، مال اشۋى — جان اشۋى!
— اشۋى قۇرىسىن، مىناۋسى قيىن بولدى عوي. كولىك جوق، ايدالادا جاياۋ قالدىق. جاياۋلاپ بولسا دا ەل قاراسىن كورەتىن شالىمىزدىڭ كەسكىنى مىناۋ.
— بۇگىن وسى جەردە دەم الايىق. شال ۇيىقتاسىن، — دەدى قوجامبەت. — بالكىم، سودان كەيىن تۇزەلەر...
ءبىر دوربا قاق ەتتەرى بار ەدى — سول قالىپتى. كونەگى، قاۋعاسى بار. ىلاجداپ ءبىر قاراعا جەتۋگە بولاتىن ەدى.
ءشالى قانعان بالپان قيسايدى. كوز الدىندا جاساۋىل باسى اق سۇر شال... ءبىر جەردە كورگەنى انىق... ارىنعازى تۇسىنداعى شاپقىنشىلىق كەزىندە، وزدەرى قاراتاۋدا ءجۇر... ودان بۇرىن حيۋا اكىمىمەن كەزدەسكەن جەرى جوق. سوندا الگى شالدى قايدا كورۋى مۇمكىن؟
تۇندە ءتۇس كورىپ، قايتا-قايتا شوشىپ ويانا بەرگەن. الگى ءوزى شىڭىراۋ قۇدىقتان سۋ تارتىپ جاتىر ەدى. شالقار الدە نەنى ايتىپ باجالاقتايدى. كەنەت شالقار دەگەن ارىستانباپ اۋليەنىڭ شىراقشىسى بولىپ شىعادى. سول ەكى ارادا سۋ تارتىپ جاتقان قۇدىعى قىرىق قۇلاش زىندانعا اينالىپ، ءوزى تومەن قاراي زىمىراپ بارادى ەكەن.
بالپان ويانىپ كەتكەن سايىن شالقارعا قارايدى. وندا دىبىس جوق. الگى ءتۇس اسەرى تارقاي قويماعان كۇيى ونى ءتۇرتىپ كوردى. ءتىرى. دەم الىسى ءتۇزۋ. بالپان قايتا ۇيقىعا كەتەدى.
الگى ءتۇس باسىنان باستاپ تاعى قايتالايدى.
ەرتەڭىنە شالقار كوپ تۇزەلىپ تۇردى. كەشەگى ساندىراق جوق، جىنىنان ايرىلعان باقسىداي، ەڭسەسى ءتۇسىپ قالىپتى.
ەندى قالاشىلار كەيىن قايتادى. كەشە وزدەرى قونىپ كەتكەن قۇدىق مول ءبىر كوشتىك جول. كۇن ىستىق... جانتورسىقتارىن سۋعا تولتىرىپ الىپ، زاۋال اۋا جولعا شىقتى.
ءتورتىنشى كۇنى ەدى. قالاشىلار ءتورتىنشى قۇدىقتىڭ باسىندا باستارى سالبىراسىپ وتىر.
قوجامبەت قۇدىق سانايدى. قاتپا دوربا تۇبىندە قالعان ەتتىڭ قالدىعىن وتقا ءپىسىرۋدىڭ قامىندا، شوپشەك تەرىپ ءجۇر. ازىق تاۋسىلدى. جاڭاداريا باسىنا جەتكەنشە ءالى دە التى قۇدىق بار. اش ادام جاياۋ ءجۇرىپ قايدا ۇزايدى.
اۋىل ىزدەستىرۋ كەرەك ەدى. وعان بەيتانىس جەر... قوي سۇردەگىنەن شىقسا، اداسىپ كەتۋى كادىك. استىندا جارامدى كولىك بولسا، وعان دا تاۋەكەل عوي. جاياۋ-جالپى ەل قاراسىنا جەتە السا جاقسى. ايتپەسە شولدەن قىرىلادى.
بالپاننىڭ باسى قاتتى.
ءومىرى جاياۋ ءجۇرىپ كورمەگەن ادام، تۇلا بويى قوزعالتپايدى. قاتپانىڭ اسى پىسكەنشە شىداي المادى، ۇيىقتاپ كەتتى.
— ويباي، جاۋ!
كىمنىڭ داۋسى ەكەنىن دە ايىرا الماي قالدى. ونسىز دا قوس-ۇرەي جۇرەك تۋلاپ اۋىزىنان شىعىپ كەتەتىندەي. بالپان كوزىن جارق ەتكىزىپ اشىپ العان. قورقىنىش ال-دارمەننەن ايىرىپ، قول-اياقتا بۋىن جوق، ورنىنان ەكى ۇمتىلىپ ازەر تۇردى.
كۇن قىزىل ءىڭىر ەدى.
سامساعان سالت اتتى ساتىرلاتىپ كەلىپ قالىپتى.
باسپاشىلار عوي... قانىشەر باسپاشى... ەندى شەتىمىزدەن باۋىزدايتىن شىعار.
الدارىندا مالى جوق. ايدالادا قاڭعىپ جۇرگەن قازاق. باسپاشىلار ولاردى ولتىرگەندە نە تابادى؟ ەگەر ۇيقىدان تۇرعان بويى ەسەڭگىرەپ قالماعاندا، بالپان سولاي ويلار ەدى. ءقازىر قورقىنىش يەكتەپ العان، قالش-قالش ەتەدى.
سالت اتتىلار ساتىرلاتىپ كەلگەن بويى قۇدىقتىڭ باسىنا جەتىپ، تىزگىندەرىن ءبىر-اق تارتتى.
— كىم بولاسىڭدار؟
ات ۇستىندە قارا سۇر كىسى ءجون سۇراپ تۇر.
— قازاق... قالاشىلارىمىز...
قارا سۇر ولاردىڭ قازاق ەكەنىنە شاك كەلتىرمەسە دە، قالاشى ەكەندەرىنەن كادىكتەنگەندەي، ءسال اڭتارىلىپ تۇردى.
— جىگىتتەر، نەعىپ تۇرسىڭدار! توقبولاتتى اتتان ءتۇسىرىپ، وت باسىنا جاقىنداتىڭدار...
قارا سۇردىڭ جاسى ەلۋدىڭ ۇستىندەگى كىسى ەكەنى كورىنىپ تۇر. ءبىراق قيمىلى شيراق، ات ۇستىنەن سەكىرىپ ءتۇستى.
ەكى سويىلدىڭ ۇستىنە شەكپەندەرىن جايىپ زەمبىل جاساپتى. ەكى باسىنان ەكى جىگىت كوتەرىپ كەلەدى. زەمبىلدىڭ ۇستىندە جارالى جىگىت جاتىر ەدى.
بۇلاردىڭ ءتۇرى باسپاشىعا ۇقسامايدى. ءتىلى قاراقالپاقتارعا كەلەدى. بالپان ەسىن جيعان، اركىمنىڭ بەتىنە ءبىر الاقتاپ تۇرعان شالقار اعاسىن كورىپ كۇلىپ جىبەردى.
قاراقالپاقتار جەتپىس-سەكسەن ادام، ءبارى دە ابىگەر ەدى. ءبىر بولەگى جارالى جولداسىن كۇتۋدىڭ ارەكەتىندە، بىرەۋلەرى دوربالارىن شەشىپ، اس قامداپ جاتىر. ال ەلۋ-الپىس جىگىت جاۋ كۇتكەندەي ءالى ەلەۋرەسكەن قالپى، وت باسىنا جاقىنداعان جوق. اتتارىن شىلبىرىنان جەتەكتەگەن كۇيى توبەدەن ءارى استى.
تاعى دا قارا سۇر كىسى بۇرىن تىلگە كەلدى.
— ال، قالاشى اعايىندار، سويلەي وتىرىڭدار. قايدان كەلەسىڭدەر، بازارعا سالاتىن مالدارىڭ قايدا؟
— مالدى جاۋعا بەردىك...
بالپان حيۋالىق جاساۋىلدار توناپ العانىن ايتۋعا جۇرەكسىندى. مىنالاردىڭ كەسكىنى جاۋگەرشىلىك كۇن كەشىپ جۇرگەن ادامدارعا ۇقسايدى. قاراقالپاقتار دا حيۋا حانىنا باعىنىپ وتىر. بالكىم، حان اتتاندىرعان جورىتۋشىلار شىعار...
— سىپايلارعا تاپ بولعان ەكەنسىڭدەر عوي... قارا سۇر بالپاننىڭ جۇزىنە سىناي قارادى. — ولار قاي جەردە كەزدەسىپ ءجۇر؟
بالپان بۇلاردىڭ بەيبىت جورىتۋشىلار ەكەنىن الدە قالاي تۇيسىنەدى. ەندى باستان كەشكەن باقىتسىزدىقتى جاسىرىپ كۇلتەكتەۋدىڭ قاجەتى جوق ەدى.
— ە، ە، جاساۋىلدارعا الدىردىق دەسەيشى. — قارا سۇر سودان كەيىن كۇرسىندى. — حيۋا ءبۇلىنىپ جاتقان كەزدە بەكەر-اق كەلگەن ەكەنسىڭدەر. ارجاقتارىندا ورىس قالاسى بار، سوندا ايدامادىڭدار ما؟
— بۇرىن مالدى سولاي قاراي ايدايتىنىمىز راس ەدى. بيىل قىرسىق باستادى. بۇل جاقتا بۇلگىنشىلىك بولىپ جاتقانىن ءبىز قايدان بىلەيىك...
— جولدارىندا قازاق اۋىلدارىن كەزدەستىرگەن جوقسىڭدار ما؟
— اۋىل كورسەك بۇيىرماسىن!
— سودان-اق بايقامايسىڭدار ما؟ بۇل وڭىردەگى قازاق اۋىلدارى دا بوسىپ كەتتى.
بالپان جاڭا ويلانىپ وتىر. قىزىل دا ون بەس كۇن جۇرگەندە ءبىر اۋىل كەزدەسكەن جوق ەدى.
— قاراقالپاقتار ءبۇلىنىپ جاتىر... سورلاعان حالىق ايدوس ءبيدىڭ سوڭىنا ەرەمىن دەپ بوسقا قىرعىن تاپتى...
... ايدوس بي... قاراقالپاقتىڭ بەگلەر بەگى...
ايدوستىڭ اتى وسىدان قىرىق جىل بۇرىن شىعادى. ول كەزدە حيۋا قول استىندا ەكى مىڭ ءۇي قاراقالپاق... قالدان شەرىن تاشكەنتتە سالتانات قۇرىپ وتىرعان زاماندا قول استىنداعى قاراقالپاقتىڭ باسىن ءبىر جەرگە قوسىپ، سۇلتانمۇراتتى حان سايلايدى. كەيىن قالماق حاندىعى السىرەپ، ءبىر بولەگى ورىس پاتشالىعىن پانالاپ، جايىقتان ءارى قاراي جىلجيدى، ەكىنشى بولەگى اتا قونىسى التاي تاۋىنا ورالادى...ورتا ءجۇز قازاقتارىنىڭ حانى ابىلايدىڭ قالماققا سىلتەگەن سويىلى قاراقالپاقتارعا تيەتىن كەزى سوندا. وردەگى ەل توزىپ كەتكەندە، ءبىرازى جاڭاداريا بويىنا قاراي جىلجىپ، قالعانى حيۋا حاندىعىنىڭ قول استىنا وتەدى...
مۋحاممەد ءامين يناقتىڭ سارايىندا قوڭىرات ەسەنگەلدى ءبيدىڭ بەدەلى كۇشتى. قاراقالپاق ۇلىسىنا حان ىقىلاسىن ءتۇسىرىپ، العاش مەكتەر اتاعىن العان دا ەسەنگەلدى.
كەيىنىرەك حان سارايىندا ايدوستىڭ ابىرويى كوتەرىلەدى. مۇحاممەد راحىم العاش تاققا وتىراتىن جىلدارى ءامۋداريانىڭ قۇيىلىسىنداعى وزبەكتەر ءالى دە تاۋەلسىز ەدى. سولارمەن ىنتىماعى جاراسقان ءبىر بولەك قاراقالپاق حيۋا ۇستەمدىگىن مويىنداماي جۇرگەن. ەل ەكى جارىلدى. ايدوس حيۋا حانىنىڭ شاشپاۋىن كوتەرسە، تۋعان ءىنىسى بەكىش قوڭىراتتى قولدايتىن اعايىندارىنا بارىپ قوسىلادى...
سوندا ايدوس بي بەكىشتىڭ باسىن مۋحاممەد راحىمعا اكەلىپ تارتادى ەكەن. حان دا قارىزدار بولىپ قالمايدى. قوڭىرات حاندىعىن قانعا بوكتىرىپ قايتقان جولى وعان بەگىلەر بەگى اتاعىن بەرەدى.
ءبىر جىلدان كەيىن سوڭىندا ءۇش مىڭ قول مۇحاممەد راحىم جاڭاداريا بويىنداعى قاراقالپاقتارعا اتتاندى. بۇل جولى دا ايدوس باستاپ كەلە جاتىر. جاڭاداريا مەن قۋاڭداريا بويىنداعى ون مىڭ ءۇي قاراقالپاق ءامۋدارياعا قاراي كوشىرىلدى...
ەكى ارىس قاراقالپاق تۇگەلدەندى. ايدوس ءبيدىڭ ارمانى دا سول. ەندى ءوزىن جارتى پاتشا سەزىنەدى. ال قاراقالپاق اراسىندا ودان باسقا دا كەۋدەسىنە نان ءپىسىپ جۇرگەن بيلەر كوپ. ءبارى دە مۋحاممەد راحىم حانعا جاعىنىپ قالۋدىڭ امالىن قاراستىرادى. ەل ىشىنە الاۋىزدىق باستا سولاي كىرەدى...
ايدوس بۇكىل قاراقالپاقتىڭ باسىن ءبىر جەرگە قوسۋدى ارمانداعاندا حاندىقتان دامەلى ەدى. حيۋا سىپايلارىن الدىنا سالىپ ءجۇرىپ، قوڭىرات حانى تورەمۇرات سوفىنى تالقاندادى، جاڭاداريا بويىنداعى ەلدى كوشىرىپ اكەلدى.
ول كەزدە ايدوس بي حان سارايىنا رۇقساتسىز كىرەدى. مۋحاممەد راحىم ونى «بي بابا» دەپ اتايتىن ەدى.
ءبىراق ايدوستىڭ حاندىقتان دامەتكەن تىلەگى ورىندالعان جوق.
قول استىندا ءامىرشى كوبەيە بەرگەنىن مۋحاممەد راحىم حان دا جاقتىرمايدى. ءبىر قوڭىرات حاندىعىنىڭ ءوزى حيۋا امىرشىلەرىنە نەشە باعىنىپ، نەشە مارتە انتىنان تايعان ەكەن. سول قوڭىرات ولكەسىنە مۇحاممەد راحىم تاقتا وتىرعان جىلدا رىندا ەكى رەت جورىققا شىعىپ، ازەر باعىندىرىپ وتىر...
ايدوس ءبيدىڭ شىن نيەتى قايدا جاتقانىن بىلگەن كەزدە، حاننىڭ ءىشى كىپى الدى.
قاراقالپاقتىڭ قالعان بيلەرى دە قاراپ جاتقان جوق. ءبارى دە قىزمەتىن وتكىزۋدىڭ ارەكەتىندە حانعا قۇلدىق ۇرىپ ءجۇر.
ايدوستىڭ تۇسىنىگىندە، قارا حالىق قارا قارعا، بيلەر قۇزعىن... قۇزعىننىڭ ويلايتىنى قۋ قۇلقىننىڭ قامى بولۋى كەرەك. ءوزىن، ارينە، قۇزعىن بيلەردىڭ ساناتىنا قوسپايدى. قاراقالپاقتىڭ باسقا جارامساق بيلەرى ءبىر قۇلقىننىڭ قامىندا جان ۇشىرىپ جۇرگەندە، بۇل دا ەل تىزگىنىن قولىنا الىپ ۇلگىرەدى... سول استامشىلىق نيەتى ازۋلى ءبيدى قاپى ۇرعىزادى. ۇلى ءامىرشى مۋحاممەد راحىم ءۇشىن قىران بۇركىتتەن گورى، قولعا ۇستاۋعا قارا قۇزعىن قولايلى ەدى.
قوماعاي بي ايدوس قاناعاتتان كەتكەنى ءمالىم بولعان جەردە، بىرتە-بىرتە حان سارايىنان دا شەتتەتىلەدى. جاسى ۇلعايعان شاعىندا باياعى ەسەنگەلدى ءبيدىڭ كەبىن ءوز باسىنا كيدى. باسقا بيلەردەن بيىگىرەك مارتەبە دامەتىپ جۇرگەندە، كەشەگى دوسى مۋحاممەد راحىم حان قارت ايدوستىڭ الدىنا كىرىپتارلىق تاباعىن تارتىپ وتىر...
ءىنىسى سودىرلى بولسا، اعاسى ءقادىرلى بولادى...
سودىر بەكىش قوڭىرات حاندىعىن قولداپ شىققان سوناۋ ءبىر جىلدار... حان قىسىلعاندا ايدوس بيگە سالماق سالعان. بەكىشتىڭ باسى ونىڭ بەدەلىن كوتەرىپ، بەگىلەر بەگى اتاعىن بەردى.
ايدوس ءبيدىڭ ەسىنە جالعىز ءىنىسى مىرجىق ءتۇستى. بۇل جولى بي قۇرباندىققا سونى بايلاعالى وتىر. سودىر ءىنىسىنىڭ سوتقار مىنەزىمەن حاننىڭ كوزىن قورقىتىپ قويىپ، ءوزى توعاشى قارتتىڭ كەسكىنىن تانىتپاقشى...
وسىدان ەكى جىل بۇرىن مۋحاممەد راحىم بەك كوز جۇمدى. اللاقۇل تاققا وتىرعاندا، ەلدىڭ الدىمەن قۇتتىقتاي بارعان ءبيدىڭ ءبىرى - ايدوس. كەلىننىڭ بەتىن كىم بۇرىن اشسا، سول ىستىق كورىنەتىنى تۋرالى ماقال كوكەيىندە تۇردى. ءبىراق ول ءۇمىتى اقتالعان جوق. جاس حاننىڭ جان-جاعىندا ماڭعىت ورىنباي ءبيدىڭ بالاسى داۋلەتنازار، ەسجاننىڭ بالمۇحاممەدى سياقتى قاراقالپاقتىڭ جاس بيلەرى... ايدوستى كوزگە ىلگەن جوق...
مۇحاممەد راحىم بەكتىڭ زامانىنداعى ءتارتىپتىڭ ءبارى وزگەرىپ جاتتى. بۇرىن بۇل ءوڭىردىڭ الىم-سالىعىن جيناپ بەرەتىن ايدوس بي ەدى. سول جىلى قولداۋلى ىشىنە باسقا مەكتەر كەلدى. بي تۇسكەن ولجانىڭ جارتىسىن جامباسىنا باساتىن بۇرىنعى ارتىقشىلىعىنان ايرىلدى.
مەكتەر ايدوس ءبيدىڭ اۋلىنان قۇر الاقان قايتتى، مىرجىق الىم-سالىق بەرگىزگەن جوق...
ءبىر ايدان كەيىن قايتا ورالىپ سوققان حان جاساۋىلى تاياققا جىعىلدى. تاياققا جىعىپ جۇرگەن مىرجىق... ارينە، ءبارى دە ايدوستىڭ نۇسقاۋىمەن بولىپ جاتىر...
ونى اللاقۇل دا ءتۇسىندى. مۋحاممەد راحىم حاننىڭ تۇسىندا حان قازىناسى سارقىلىپ بىتكەن. الىم-سالىق ەسەلەي ءتۇسىپ، قاراقالپاق اراسى قوبالجۋلى ەدى. حالىققا بەدەلدى كارى ءبيدى قۇر-قۇرلاپ ۇستاۋ كەرەك بولدى. حان ايدوس بابانى شاقىرتتى. كىنالاستى. بي وكپەسىن ايتىپ، ءبىراز كەرگىپ العان. ءبىر بىلمەستىك جاساعانىن حان دا مويىنداپ وتىر. ءبيدىڭ الدىنا سويىلعا جىعىلعان جاساۋىلدىڭ وقيعاسىن تارتتى. ايدوس بي وكىنگەن كەيىپ تانىتتى. مىرجىقتىڭ سودىرلىعىن ايتىپ حانعا شاعىندى. باسىن بۇگىن السا دا رەنجىمەيتىنىن ايتقان. حاننىڭ ءوڭى كىردى. ارامزا ءبيدىڭ قۇلقىنىن بايقاعان سوڭ ادەيى سۇس كورسەتتى. حان تاققا وتىرماي جاتىپ قولىن قانعا بىلعاعىسى كەلمەيدى. حيۋا تاعىنا ادال ەكەنى راس بولسا، ايدوس بي ءىنىسىنىڭ باسىن ءوزى اكەلىپ بەرسىن... وسى ءبيدىڭ تۋعان باۋىرى بەكىش باتىردىڭ باسىن مۋحاممەد راحىم حانعا ءوز قولىمەن اكەلىپ تارتقانىن ول دا بىلەدى. سىناپ كورۋ كەرەك. ەگەر بي مىرجىقتىڭ باسىن السا، بۇكىل قاراقالپاقتىڭ الدىندا قارابەت بولادى. ونان كەيىن ايدوس تاراپىنان تۇك ءقاۋىپ جوق ەدى....
حان سارايىنان ايدوس بي ۇلكەن سىي-سياپاتپەن قايتتى. اۋەلى مىرجىقتىڭ باسىن الىپ، حاننىڭ كوڭىلىن بىتىرەدى. ادالدىعىنا سەندىرىپ العان سوڭ، اللاقۇلدى بالتا قىلىپ سالىپ، ءيىسى قاراقالپاقتىڭ تىزگىنىن قايتا ۇستايدى.
سونان كەيىن ءبىر جىل ەتكەندە، مىرجىق بەلگىسىز بىرەۋلەردىڭ قولىنان اجال تاپتى... باۋىرى ولگەن كۇنى ايدوس ۇيدە جوق، ءبىر اپتادان كەيىن ورالدى. وي باۋىرىن كەسىپ تەڭسەلىپ وتىردى...
— ايدوس بابا، ءبىر سودىردىڭ كوزىن قۇرتقانىڭ ءۇشىن راحمەت. ءبىراق مىرجىق تۋعان باۋىرىڭ ەدى عوي، ونىڭ باسىن الۋعا قالاي ءداتىڭ باردى...
بي حاننىڭ كوزىندەگى جيرەنىشتى بايقادى. بەكىشتىڭ باسىن اپاراتىن جولى... قايران مۋحاممەد راحىم، ورنىڭ بولەك ەكەن-اۋ... ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ ەدى. ەكى ءجۇز ءدىلدا التىن سىيلىق الىپ قايتقانى ەسىنە ءتۇستى. اللاقۇل ەشتەڭە ىرىمداعان جوق.
ايدوس ءبيدىڭ وي باۋىرىن كەسىپ جىلايتىن ءيىنى بار. حيۋادان بوس قايتتى، حان مەيىرىمىنەن كۇدەر ءۇزىپ قايتتى. ەل تىزگىنى كوزىنەن ءبىر-بىر ۇشقانداي...
ءبىر كۇزدە حان سارايىنا ەكى رەت باردى. بەگىلەر بەگىنىڭ قازىرگى ءحالى سۇتكە تيگەن كۇشىكتەي ەدى. سوڭعى بارعانىندا حان قابىلداماي قايتاردى.
بىلتىردان بەرى ايدوستىڭ اۋلىندا ابىگەر... بي كەڭىلى جاقىن قاراقالپاق جاقسىلارىنا شاپقىنشى اتتاندىرىپ جاتىر.
بيىل حيۋا حانىنا الىم-سالىق تولەنبەيدى...
اۋىر سالعىرت شىمبايىنا باتىپ جۇرگەن حالىقتىڭ بۇل كوكەيىنە قوناتىن ءسوز ەدى. جاز ورتاسىنان اۋا قاراقالپاق اۋىلدارىنان الىم-سالىق جيناۋعا كەلگەن قۇدانياز مەحرەمدى جۇرت جاقتىرماي قارسى الدى. استىرتىن ايدوس بيمەن حابارلاسىپ تۇرعان جۇڭگو رۋىنىڭ ءبيى بەكبولات پەن قوڭىراتتان شىققان قوسبەرگەن بي حان قازىناسىنا الىم-سالىق تولەۋدەن ۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتتى.
بۇل كەزدە ايدوس بي سارىاتاۋدا تۋ تىگىپ، ايقايدى سالىپ جاتىر.
قىرىق جىل حالىق بيلەدى. قاراقالپاقتىڭ يگى جاقسىلارىنىڭ كوپشىلىگىمەن ىلىك-شاتاستىعى بار. اتا ءارۋاعىن تەبىرەنتىپ ايدوس بي اتقا قونعاندا، قارا حالىقتىڭ ايتقان ءسوزىن جەردە قالدىرمايتىنىنا كۇمانى بولعان جوق. ايدوس اتقا قوندىرعان شاپقىنشىلاردىڭ الدى قۇيىلىستاعى قاراقالپاقتاردى بەتكە الىپ توپەپ بارادى. ءبىر كەزدە ءوزى شەتكە قاعىپ ۇستايتىن قولداۋلىنىڭ باتىر جىگىتى جاننازار دا بۇگىن ىزدەلدى...
ماڭعىت ورىنباي ءبيدىڭ بالاسى داۋلەتنازار مەن ەسجاننىڭ بالمۇحاممەدى سياقتى جاقسىلارى دا ۇمىت قالعان جوق...
ول بەگىلەر بەگى ايدوس ەمەس پە؟ ول ايقاي سالىپ شىققاندا، ءيسى قاراقالپاق قالاي تىك كوتەرىلمەيدى... ءبيدىڭ كوڭىلىندە استامشىلىق بار ەدى. ەكى ارىس قاراقالپاقتىڭ باسىن قوسىپ وتىرىپ، حانمەن يىق تەڭەستىرىپ سويلەسكىسى كەلدى.
ءبىراق ءيىسى قاراقالپاققا ەكىمىن جۇرگىزۋدەن اركىم دە دامەلى. باسقادان بۇرىن الگى شاقىرتقان بيلەرى داۋلەتنازار مەن بالمۇحاممەد ساتىپ كەتەتىنىن بي بىلگەن جوق. قىرىق رۋ قاراقالپاقتان اۋىزبىرشىلىك كەتكەلى قاشان. بولىپ تۇرعان كەزىندە از ءۇيلى اعايىننىڭ تالايىنا ءوز تىزەسى دە باتىپ قالعان. وكپەلى جۇرت كوپ ەدى. ءارى ەكى بىردەي باۋىرىن ولىمگە قيعان جاماناتى تاعى بار. قانعا جەرىگەن ءبيدىڭ اتىن ەستىسە قاراپايىم حالىق جيرەنىپ وتىرادى.
ال قاتارداعى بيلەر ءۇشىن قىلىشىنان قان تامعان حانمەن ۇستاسقاننان گورى، باسىنان باعى قايتقان ايدوس ءبيدى اياقتان شالۋ تيىمدىرەك كورىنەدى. ءارى حاننىڭ الدىندا ابىروي الادى. سول ابىروي ءۇشىن بي كىندىكتەس باۋىرلارى بەكىش پەن مىرجىقتى قۇرباندىققا شالعان جوق پا؟ امىرشىگە قارسى شىعىپ، قان توككەندى شاريعات تا قۇپتامايدى. ايدوس ءۇشىن وتقا ءتۇسىپ، باسىن وققا بايلاۋ اقىماقتىق بولار ەدى. بيلەردىڭ كوبىسى سولاي ويلايدى، ەكى تالاي جەر كەزدەسكەندە، بۇعىپ قالدى. ايدوس بي سارى اتاۋدا تۋ تىگىپ، ايقاي سالعان ءبىر ايىنىڭ ىشىندە، التى جۇزدەي جىگىت جينالىپتى. ونىڭ دا كەبىسى قولداۋلى، اتا ءارۋاعىن تەبىرەنتكەن سوڭ، ارقالارى قوزىپ اتقا قونىپ ءجۇر... ءبىراز جىگىتتى اياق-تاباق قاتىسى بار جاقىن جەكجاتتار الىپ كەلدى. قالىڭ قاراقالپاق قوزعالا قويعان جوق.
ايدوس ءبيدى قارا حالىق قولدامايتىنىن اللاقۇل دا تۇسىنەتىن ەدى. حيۋا تاراپىنان قاراقالپاققا قانداي قيانات جاسالسا، سونىڭ بەرى بەگىلەر بەگىنىڭ قولىمەن ورىندالعان ەكەن. قورقاۋ ءبيدى مومىن حالىقتىڭ قاستەرلەۋى مۇمكىن ەمەس.
جەلىككەن ايدوستىڭ توباسىن ەسكە سالىپ قويۋدى ويلاپ، حان ەكى جۇزدەي عانا سىپاي اتتاندىردى.
ايدوسقا دا شايقاس كەرەك. قارا حالىقتىڭ ءىس كورمەي قوزعالمايتىنى انىقتالدى. ابىرويىن كوتەرۋ ءۇشىن وعان كىشىگىرىم جەڭىس كەرەك ەدى. ءبيدىڭ ارمانى — قوڭىرات. وندا حيۋانىڭ بەگى وتىر...
اۋەلى قوڭىرات بەگىنە ادام سالىپ كوردى. ماڭىنا جولاتپاعانى ايىرباس، ايدوسقا تۇرىس بەرۋ ءۇشىن قول جيناپ جاتقان حابارى ەستىلەدى... بەگىلەر بەگى اتتانعانشا اسىقتى. ەگەر بۇل جورىق ءساتتى اياقتالعانداي بولسا، قاراقالپاق حاندىعىنىڭ تۋى قوڭىراتتا جەلبىرەيدى.
جان-جاقتاعى بيلەرگە شاپقىنشى قايتا جوسىلىپ جاتىر. ايدوستىڭ ەندىگىسى قوقان ايبات. ونىڭ قالىڭ قول بولىپ قوڭىراتقا اتتانعانىن ەستىسە، باسقالاردىڭ دا ەلەڭدەيتىنى بەلگىلى. ويلاستىرىلماي قالعان ايلا-شارعى جوق.
ايدوس قوڭىراتقا باتىر ۇلدارى ىرزا مەن تورە باستاعان ءۇش ءجۇز جىگىت اتتاندىردى. سوعىس تاسىلىنە شورقاق بي، قارۋى ايبالتا مەن نايزا، اسكەري ادىسكە جوق قارا توبىردىڭ بەكىنىستى قالاعا بۇزىپ كىرۋى قيىن ەكەنىن تۇسىنبەيدى. ونىڭ ەسىل-دەرتى قوڭىرات - ءبىر حاندىقتىڭ ەسكىلىكتى استاناسىندا ءوز تۋى جەلبىرەپ تۇراتىن جاقسى كۇندى كەرگەنشە اسىعىپ وتىر...
ول قوڭىراتقا حيۋا سىپايلارى كەلىپ جاتقانىن بىلگەن جوق. قالاداعى اسكەر سانى بەس ءجۇز ادام. ءارى اسكەر ونەرىنە جاتتىققان ساربازدار، قىرىق-ەلۋ مەرگەنى بار... جاۋ كۇشى كورە كەزگە باسىم ەدى.
بۇل كۇندەرى جانسىزدار دا قاراپ جاتقان جوق. كەيبىرەۋى جاناشىر دوسى بولىپ، ءبيدىڭ ءوز قاسىندا ءجۇر. بەگىلەر بەگىنىڭ اۋزىنان شىققان ءسوز، اتتاپ باسقان قادامى جاۋدىڭ الاقانىندا ەدى.
قوڭىراتتا جاتقان حيۋا قولباسىسى ىرزا مەن تورە باستاعان جىگىتتەر سارىاتاۋدان قاي كۇنى اتتاندى، قاي جولمەن كەلە جاتىر، — ءبارىن بەس ساۋساقتاي ءبىلىپ وتىر. ەندى ولاردى قوڭىراتقا جەتكىزبەي، جول ورتادا كەزدەسىپ، قالاي قاپى ۇرعىزۋدىڭ ارەكەتىن قاراستىرا باستادى.
ىرزانىڭ قاپەرىندە تۇك جوق، قوڭىراتقا ءبىر كۇنشىلىك جول قالعان كەزدە ساقتىق شاراسىن ويلاستىردى. ءوزى قاسىنا وتىز كىسىلىك شولعىنشىلار توبىن الىپ، بەس شاقىرىمداي وزىپ وتىرادى، حيۋا بەكتەرىنىڭ ءتاسىلقوي ەكەنىن ەستيدى، قاتارداعى جىگىتتەرگە دە سەنبەيدى — جول-جونەكەي قۇرۋلى ارانعا كەزدەسىپ، قاپى ۇرىپ قالماۋدىڭ ارەكەتىن ول دا ويلاستىرىپ كەلە جاتىر...
ارتتاعى قولدى ءىنىسى تورەگە تاپسىردى.
— ەگەر جازاتايىم ءىس بولىپ، جاۋعا كەزدەسىپ قالسام، شاپقىنشى اتتاندىرارمىن. مەنىڭ قايتىپ ورالۋىمدى كۇتىپ جۇرمە، كومەككە ۇمتىل! — قوشتاساتىن جەردە سونى ايتتى.
— وعان ءسوز بار ما؟!
بۇل كەزدە قاراقالپاق جىگىتتەرىنىڭ الدىندا قۇرۋلى مىلتىق كۇتىپ تۇر ەدى...
حيۋا سىپايلارىنىڭ ىشىنەن ىرىكتەلىپ الىنعان قىرىق مەرگەن جولدىڭ ەكى بەتىن الىپ جاتىر.
بۇل ماڭاي ىركىندى سۋى مول كولشىك، قامىس-قۇراعى ءبىر مىڭ قولدى جاسىرىپ ۇستاۋعا مول جەتەدى. قالعان سىپايلار اتتارىن تىزگىنىنەن ۇستاپ، مىلتىق داۋسىنىڭ تارس ەتۋىن عانا كۇتىپ تۇر. قاقپان قۇرۋلى...
ىرزا باستاعان جيىرما جىگىت توسقاۋىلعا ۇرىندى. تىزە قوسىپ اتقان وق مەرگەننىڭ العاشقى وعىنان كەيىن ون شاقتى اتتىڭ ارقاسى بوساپ شىعا كەلگەن. ىرزا جالت بەردى.
— جىگىتتەر، قاشىڭدار!
ءبىراق قاشاتىن جەر قالعان جوق-تى. سالت اتتى سىپايلار جان-جاعىنان قاماپ قالعان ەكەن. ىرزا قولما-قول شايقاستا مەرت بولدى.
كەشكىلىك مىلتىق داۋسى جەردىڭ تۇبىنە كەتەدى. ءبىر بالەنىڭ بولعانىن تورە دە سەزدى. كەيىن قاراپ جالت بەرۋگە بولاتىن ەدى. باسقالار دا سونى ايتتى.
— وڭشەڭ جەر قورقاق، نە ايتىپ تۇرسىڭدار؟ انا جاقتا ىرزا جالعىز ءوزى قاپتاعان جاۋمەن شايقاسىپ جاتىر؟ مەن باس امانداپ قاشۋىم كەرەك ەكەن عوي! اتتان، اتتان!
ءقازىر تورەدە ەس جوق ەدى. ونى جىگىتتەر دە اڭعارعان جوق. ايقاي سالىپ العا ۇمتىلعان باتىردىڭ ارتىنان بۇكىل قول جوسىلا تارتتى.
بۇلار جەتكەندە شايقاس اياقتالىپ قالعان. قارسى شاۋىپ كەلە جاتقان قالىڭ قولعا كەزىكتى. جاس باتىردىڭ اڭعىرتتىعى ايدان انىق ەدى. ونى جاۋ دا قاپى جىبەرگەن جوق. ءبىر توبى شايقاسىپ جاتقاندا، قوڭىراتتىق ساربازدار ارتىن وراعىتىپ، جولىن كەسىپ تە ۇلگىردى. ءبىر جاعى كولدىڭ ورنى، ەكىنشى جاعىندا بيىك قىرات — ەكەۋىندە دە مەرگەندەر اڭدىپ وتىر. جىرىلىپ شىققان ادامدى قاعىپ تاستاي بەردى.
ءوزىنىڭ ارانعا ۇرىنعانىن، جاۋدىڭ كۇشى باسىم ەكەنىن تورە سوڭىراق ۇعىندى.
— قاشا ۇرىسىڭدار، جىگىتتەر! قاشا ۇرىسىڭدار!
تورە قىلىشىن وندى-سولدى سىلتەيدى، جاعى سەمبەي ءالى ايقايلاپ ءجۇر.
— جىگىتتەر، قايرات قىلىڭدار! ءتىرى قالساق - ازاتپىز، ءولىپ كەتسەك — شەيىتپىز!
ءبىر توپ جىگىت تورەنى جان-جاعىنان قورشاي شەگىنىپ ەدى. كوزدەرىنە قان تولىپ، ارىستانداي الىستى. ون-ون بەس جىگىت تىزە قوسىپ، كىرىپ كەتكەندە، الدىن توسقان قالىڭ ءنوپىر جاپىرىلا باستايتىنداي. تورە جىگىتتەردىڭ قيمىلىنا ءسۇيسىنىپ كەتتى.
— جارايسىڭ، جىگىتتەر! حيۋانىڭ جالداپتارىن بورىككەن قويداي قىلايىقشى ءبىر!
انشەيىن قايرات بەرۋ ءۇشىن ايتادى. ايتپەسە، كۇش تەڭ ەمەس ەدى. سىپايلاردىڭ ەكى توبى قوسىلىپ كەتكەن سوڭ، جازعىتۇرىمعى سەلدەي، ازعانتاي توپتى شايىپ كەتكەن. تورەنىڭ نيەتى تەڭىزگە قاراي سىتىلىپ شىعۋ، جارقىن-جارقىن داۋىستاپ قويادى. تەڭىز جاعالاۋى، قالىڭ قامىس، جىڭعىلدى، توراڭعىلى توعاي. وندا ءبىر كىرىپ السا، قارا ءۇزدىرىپ كەتۋ قيىن ەمەس.
ءۇش ءجۇز جىگىت قىرىلدى. قاسىندا ون شاقتى جىگىت، تورە اقىرى سىتىلىپ شىعىپ ەدى. ءوزى اۋىر جارالى، ات ۇستىندە وتىرا المادى. تورى ايعىر اقي-تاقي بولدىرعان ەكەن، كەيىندەپ قالا بەردى...
ۇزاتپاي قۋعىنشىلار دا جەتتى. تورە قانسىراپ جاتقان، ءوزىنىڭ قالاي تۇتقىنعا تۇسكەنىن بىلگەن جوق.
سارىاتاۋداعى ايدوس ءبيدىڭ قوسىنىنا جالعىز-اق جىگىت قايتىپ ورالدى. ءۇش ءجۇز جىگىتتىڭ قالاي قىرعىنعا ۇشىراعانىن ايتىپ وتىر. ايدوس بي اقىردى.
— ىرزا قايدا، تورە قايدا؟!
— ىرزا شولعىنشىلاردىڭ ىشىندە ەدى، العاشقى شايقاستا-اق قازا تاپتى، بي بابا. تورە دە مەرت بولدى...
جىگىت انشەيىن جورامالمەن ايتا سالدى. تورە باستاعان قوسىن جاۋمەن شايقاسىپ جاتقاندا، ول سىزىپ وتىرعان-دى. ونىڭ تەڭىزگە قاراي سىتىلىپ شىققانىن بىلمەيدى.
— ءاي، شوشقا! ايتىپ تۇرعانىڭ شىپ-شىلعي وتىرىك قوي! ىرزا مەن تورە ءارقايسىسى مىڭ كىسىلىك باتىر! جالماۋىزداردىڭ قىلىشىنان قازا تابۋى مۇمكىن ەمەس! قورقاق نەمە، وتىرىك ايتىپ تۇر. مىنانىڭ باسىن الۋ كەرەك!
ايدوس ءبيدىڭ اۋزىنان تۇكىرىگى شاشىرايدى. قولىندا ەكى ءجۇزدى سەمسەر، حابارشى جىگىتكە تاپ بەرگەندە، قاسىندا تۇرعان اقساقالدار ۇستاپ قالدى.
سودان سوڭ-اق ابىگەر باستالدى.
سارىاتاۋدا جينالعان قاراقالپاق قوسىنىنىڭ جارتىسى قىرعىن تاپتى. ەندى جاۋدىڭ بەرى قاراي قوزعالۋى مۇمكىن ەدى. اقساقالدار داعدارىپ وتىر.
ايدوس ءبيدىڭ اڭگىمەسى قوڭىرات، تۇرا-تۇرا ۇمتىلادى.
وسى قارالى وقيعانىڭ ۇستىنە قاسىندا قىرىق جىگىت جابى كەلدى. باسقا جۇرتتا ەس جوق، ءبيدىڭ ەسىرىك حالدە ەكەنىن بالۋان جابى عانا ۇقتى. قازاعا كوڭىل ايتىلدى. جابىنى ويىنشا، ىرزا مەن تورە ءتىرى بولۋى دا كادىك... حابارشى جىگىت ولاردىڭ قالاي ولگەنىن كورگەن جوق، شىنىن ايتىپ وتىر. ەندى سابىر قىلىپ، بۇدان بىلاي بولاشاق ءىستىڭ قامىن ويلاستىرۋ كەرەك. جابى ءبيدى اقىلعا شاقىرىپ، قانشا حالىق اۋىزىنا قاراپ وتىرعانىن ايتتى.
بۇل كۇندەرى حيۋا سىپايلارى جولىندا كەزدەسكەن اۋىلدارعا ويران سالىپ، قاراقالپاق ىشىندە ءجۇر... ءجابىر كورگەن حالىق سارى اتاۋعا قاراي قايتا اعىلدى. سوڭعى ءۇش-تورت كۇننىڭ بەدەرىندە تاعى دا ەكى جۇزدەي جىگىت قوسىلىپ، ايدوستىڭ قاسىنداعى قوسىن بەس ءجۇز كىسىدەن اسىپ جىعىلدى.
اۋىل-ايماعى مەن قاتىن-بالاسىن الىپ، كوشىپ كەلە جاتقاندار دا بار. سارىاتاۋ تۇبەگىندە قاراقۇرىم حالىق جينالدى.
جابى اتتاندىرعان جانسىزداردىڭ حابارىنا قاراعاندا، حان اسكەرىنىڭ شوعىرى كۇن سايىن مولايا ءتۇسىپ، ەندى وسىلاي قاراي بەتتەپ كەلە جاتقانى انىق بولدى.
ءقازىر حان اسكەرىمەن كەزدەسۋ قاتەرلى ەدى.
اقساقالداردىڭ پىكىرى ەكى ايرىلدى. جابىنىڭ بيلىگىنە سالسا، جاڭاداريا بويىنا قاراي ىعىسادى. وندا قاراقالپاق اۋلى قازاقتارعا جاقىندايتىن ەدى. الىمۇلىمەن بۇل جاقتا ەكىنىڭ ءبىرى ىلىك-شاتىس... قازاق اراسىندا قاراقالپاق اعايىنعا قىسىلعان جەردە ات تىزگىنىن بەرەتىن باتىرلار تابىلادى.
جابى بۇل ءسوزدى ايتقاندا، ويىندا مىرجىقتىڭ جەسىرى قۇمار، التى جاسار ۇلى ەرنازار تۇردى. ءوزى پانالاتىپ وتىر. ايدوس كەلىنىنىڭ قازاق قىزى ەكەنىن بىلمەيتىن ەدى...
وسىدان ون جىل بۇرىن كوكوزەك ماڭىندا قونىپ وتىرعان حيۋا كەرۋەنىنەن ءبىر قىز جوعالادى... ون ءتورت ءدىلداعا ساتىلىپ كەتكەن قۇمار قىز تۋعان اۋلىنان شىنىمەن كۇدەر ۇزگەن جەردە ءتۇن جامىلىپ سىزىپ وتىرادى ەكەن...
اشتىقتان السىرەپ جاتقان قىزدىڭ ۇستىنەن شىققان جابى ۇيىنە الىپ كەلەتىن ەدى. ىزدەپ جۇرگەن كەرۋەنشىلەرگە ۇستاپ بەرۋ وبال. جابىنىڭ ۇيىندە سولاي عايىپتان سۇلۋ قىز پايدا بولدى...
قياتتان شىققان بالۋان جىگىتپەن كوڭىلدەس مىرجىق ءبىر كەلگەندە قۇمارعا كوزى تۇسكەن. ءبىر اپتادان كەيىن جاۋشى جىبەردى...
ايدوس نەمەرەسى ەرنازار مەن جەسىر كەلىنى قۇماردىڭ ءقازىر قايدا جۇرگەنىن دە بىلمەيدى.
قاراقالپاق پەن قازاق ەجەلدەن تۋىس حالىق، توسەكتە باسى، توسكەيدە مالى قوسىلعان. جابى ءالىمۇلىنا قاراعان جاقسىلاردىڭ ايدوس ءبيدى قۇشاق جايىپ قارسى الاتىنىن ءبىلىپ وتىر.
ەگەر بي جاڭادارياعا بەتتەيتىن بولسا، جابى سەگىزگە ات شاپتىرادى. ءقازىر ءوزىنىڭ قاتىن-بالاسى سوندا... بۇلار سارى اتاۋعا قاراي اتتانعاندا، شەكتىباي كوش قامىنا كىرىسكەن. ساعىندىق بار، قۇمار بار — تورت-بەس ءۇي قىزىلعا قاراي كوشىپ شىعاتىن ەدى.
شاپقىنشى بارعان كۇنى سەگىز سىر بويىنداعى تۋىستارىن حابارلاندىرۋى كەرەك. جانىكە-سارىنىڭ باتىر ۇلدارى، وتەگەن-نۇرىمبەت اۋلەتى قوسىلسا، التى ءالىم تىك كوتەرىلەتىنى انىق...
ءبىز زاماندا اكەسى مامىت سىر بويىنان قاشا كوشىپ ەدى. جابى دا قازاقتاردى اتا جاۋىنداي كورىپ جۇرگەن كەزى بولدى...
ونىڭ ءبارى ويىنشىق ەكەن. وندا مال اشۋى ەدى، ەندى جان كەلەگە قامالدى. جابى بۇگىن قازاق اۋىلى كەزدەسسە، جىلاپ كورىسەتىندەي بولىپ وتىر.
ءبىراق ايدوس قازاقتىڭ اتى اتالسا كىرپىدەي جيىرىلادى.
ءبىر كەزدە ونىڭ دا اتا-باباسى سىردىڭ بويىن مەكەندەيتىن ەدى. تابىن-تابىن جىلقى ورگىزىپ، قورا-قورا سيىر ۇستادى. سول تۇنىعى ەرالى حاننىڭ شاپقىنشىلىعىندا شايقالعان. سىر بويىنان ەڭ الدىمەن ىرگە كوتەرگەن قولداۋلىلار... حيۋا حانىنىڭ قولتىعىنا كىرىپ پانا تاپتى.
ايدوس قازاقتى ەجەلگى دۇشپان كورەدى. ونىڭ الدىنا قور بولىپ بارعانشا، ولگەنى ارتىق! ءارى قازاقتاردا نە قاۋقار بار؟ حاندىق ءداۋىرى بىتكەن، ونسىز دا قىرىق رۋ قازاقتى ورىس پاتشالىعى توزدىرىپ جىبەرىپتى. ءقازىر قۇمعا قامالىپ وتىر. ءبىر جاعىندا قوقان، سىر بويىنا قامال سالىپ، قۋسىرىپ كەلە جاتىر..
قوقان... ايدوس حيۋا حانى اللاقۇلدان كەگىن الىپ بەرەتىن قۇدىرەت يەسىن ىزدەگەندە، ەسىنە قوقان حاندىعى ءتۇستى.
— قوقانعا قاراي كوشەمىز!
قوقانعا قاراي تىكە اساتىن بولسا، قۋعىنشىلاردان قاشىم قۇتىلا المايدى. جۇرت قوبالجىدى.
— قىزىلدىڭ قۇمىن اسىپ تۇسەمىز...
اقمەشىتكە قامال تۇسكەلى توعىز جىل، بي سولاي قاراي بەتتەگىسى كەلىپ وتىر.
جابى توقتابولاتتى اۋىلعا شاپتىردى. ءبارى بىردەي قوزعالماسا دا بولادى. ءبىراق قاراكوز بەن قۇماردى كوشىرۋدى تاپسىردى. قاي جەردەن قوسىلاتىنىن بەلگىلەپ بەردى.
بۇل جەردە ايدوس ەسەپتەن جاڭىلدىردى. قولداۋلىنىڭ بيىنە ەكى جۇزدەي ءۇي ەرىپ ەدى. جۇرتتىڭ كوبىسى ەكى قانات كەرەگە الىپ شىققان. جۇك جەڭىل، كوش كولىگى جەتكىلىكتى. ۇدەرە تارتىم كەتسە، التى قونىپ، سىر بويىنا قۇلايدى...
ايدوس بي ەكى ۇلى ىرزا مەن تورەنىڭ تاعدىرىنان ءالى دە دەمەلى سياقتى، ۇدەرە تارتۋدان تارتىنا بەردى. قوزى كوش جەر جىلجىپ، قايتا كىدىرەدى.
— ىرزا مەن تورە قازا تابۋى مۇمكىن ەمەس! ەكەۋى ەرتەڭ-اق ارتىمىزدان جەتەدى...
اينالا ىسىلداعان قۇم، ات تۇياعى كۇيەدى. قىزىلعا تەرەڭدەپ كىرگەن سايىن قۇدىقتا ازايادى. بۇل قاشقىندارعا پايدالى. ارتتا قالىپ بارا جاتقان قۇدىقتاردى كومىپ كەتىپ، قۋعىنشىلاردى اۋىز سۋدان قاعۋدىڭ رەتى كەلىپ-اق تۇر. وندا حيۋا سىپايلارى جارى جولدان كەيىن قايتادى.
جابى سول ويىن ايتىپ ەدى، ايدوس بي تاس-تالقان بولىپ اشۋلاندى.
— سەن حيۋانىڭ سىپايلارىنان بۇرىن ىرزا مەن تورەنىڭ جاعدايىن ويلاساڭ ەتتى. ەكى باتىر شولدەن ولەدى عوي...
بالا ادامنىڭ باۋىر ەتىنەن جارالادى ەمەس پە؟ ەكى بىردەي ءىنىسىنىڭ باسىن ءوز قولىمەن العاندا ءبيدىڭ شىمىرىكپەگەن جۇرەگى ءقازىر ەزىلىپ كەلە جاتىر. اقىرعى داتكە قۋاتى دا سولار ەدى. قارتايعان شاعى، جانىنان ەل كەتتى... جالعىز باسى سورايىپ قالعالى تۇرعانىن ويلاسا، جانى ىشقىنادى.
ۇلدارىنىڭ امان ەمەسىن ءوزى دە سەزىپ كەلە جاتىر. قوڭىرات جولىنداعى قىرعىننان كەيىن دە، ايدوس بي سارىاتاۋدا التى كۇن ىركىلدى. سونداعى كۇتكەنى ەكى بالاسى ەدى. ءتىرى بولسا، ەندىگى جەتۋى كەرەك...
ەندىگى دامەسى قولعا تۇسكەن شىعار دەپ ويلايدى. ونداي جاعدايدا ءبيدىڭ ىزىنە تۇسكەن قۋعىنشىلار تۇتقىن جىگىتتەردى الا جۇرەدى. ەكى بالاسىنىڭ باسى ءۇشىن بي دۇنيە-مالىن ايامايدى. كەرەك بولسا - باسىن دا قيادى... ءقازىر بي قۇتىلۋدى ويلاپ كەلە جاتقان جوق، قۋعىنشىنىڭ تەزىرەك جەتكەنىن تىلەپ كەلە جاتىر.
ءبيدىڭ تىلەگى قابىل بولدى. ءتورتىنشى كۇنى تۇستە قۋعىنشىلار دا جەتتى. اينالاسى دوڭگەلەنگەن قۇم شوقى، قۇدىق شۇقىردا ەدى. جابى باستاعان باتىر جىگىتتەر قورعانىس قامىنا كىرىستى.
كوشپەندى جۇرتتىڭ ءتاسىلى. قۋعىنشى كوپ بولىپ، كۇش تەڭ ەمەس جاعدايدا تىكە شابۋىلدان قورعانۋ ءۇشىن كەرەگە بەكىنىس جاسايدى. بەس ءجۇز كەرەگە بەس ءجۇز جىگىتتىڭ باسىنا بىرەۋدەن كەلدى. توبەنى اينالدىرا قاتار-قاتار جايىپ جاتىر. ۇزىندىعى ەكى شاقىرىمعا جاقىن كەرەگە بەكىنىس ءاپ ساتتە-اق دايىن بولدى.
قۋعىنشىلار سانى دا بەس جۇزدەي كىسى ەكەن. ءبىراق ولاردىڭ ەر قارۋى ساي، مىلتىعى بار. جابى سونان ساقتاندى. توبەنىڭ باسىندا ساداقشى جىگىتتەر مەن بىر-ەكى ءشيتى مىلتىقتى عانا قالدىرىپ، باسقا جۇرتتى قۇدىقتىڭ باسىنا ءيىردى...
كەرەگە بەكىنىستەن قۋعىنشىلار دا سەسكەندى. ات قويىپ شابا العان جوق.
— بي بابا قايدا؟ بي بابامەن سويلەسەمىز! قۋعىنشىلاردىڭ ورتاسىنان بەس-التى ادام ءبولىنىپ شىقتى. داۋىستاعان قوجانياز بەك ەدى. جابى تانىپ تۇر.
— وي، قوجانياز! ءبيدى قايتەسىڭ، ايتارىڭدى ماعان ايت. ءبىزدىڭ حيۋا حاندىعىنا زيانىمىز جوق، باس امانداي بارا جاتقان ەلمىز. بوزداقتاردىڭ قانى بوسقا توگىلمەسىن، كەيىن قايت!
— قان توككەلى كەلە جاتقان ءبىز دە جوق. حان كەشىرىم جاساپ وتىر.
ەلدى قۇتتى قونىسىنا قايتا الىپ كەلۋدى تاپسىرىپ وتىر! قالعان كوڭىل — شىققان جان، مىرزا، اۋرەلەپ قايتەسىڭ... ەي، سەن جابى ەمەسسىڭ بە؟ جاڭا تانىدىم عوي. اۋەلى سەن ىبىرايىم مەكتەردى قايدا جىبەرگەنىڭدى ايتشى؟ – قوجانياز قاتۋلاندى. — راس، راس، سەنىڭ شىجبالاقتايتىن ءجونىڭ بار. حان يەم ساعان كەشىرىم بولمايتىنىن ارنايى ەسكەرتتى. ال ايدوس ءبيدى بەرى شاقىرىڭدار! اناۋ قولدىڭ ىشىندە بالاسى تورە باتىر تۇر. اكەسىنىڭ ىسىنە ول دا رەنىشتى. الىپ قايتقالى كەلدى.
تورەنىڭ اتىن ەسىتكەندە ايدوس بي ۇشىپ كەتە جازدادى.
— انە، ايتتىم عوي، مەنىڭ ۇلدارىم ولگەن جوق دەپ! ىرزا قايدا، ءاي، قوجانياز، بالدارىمدى كورسەت كوزىمە!
— ىرزا باتىر حيۋادا، حان سارايىندا وتىر. تورە بىزبەن ەرىپ كەلدى. ءقازىر كورسەتەمىز...
تورە ءالى دە ءالسىز ەدى، اتقا وتىرعىزىپ، شىلبىرىنان جەتەلەپ الىپ كەلدى. ەكى ءجۇز قادامداي جەردە، بەت-جۇزى انىق كورىنەدى. الدە نە ايتقىسى كەلىپ وقتالعانداي، ءبىراق دارمەنى جەتكەن جوق، باسى كەۋدەسىنە سىلق ءتۇستى.
— كورمەيسىڭ بە، تورە باتىر اۋىر جارالى، — دەدى قوجانياز ايقايلاپ. — سونىڭ وزىندە كەلىپ تۇر. اكەسىمەن تىلدەسكىسى كەلەدى.
— بالاپانىم-اي! — دەدى ايدوس قالتىراپ.
— ءاي، قوجانياز، سويلەسەيىك تورەنى بەرى جىبەرمەيسىڭ بە؟— دەدى جابى كۇركىرەپ، قوجانيازدىڭ شىپ-شىلعي وتىرىك ايتىپ تۇرعانىنا كادىگى جوق ەدى
— جىبەرسەك، ۇستاپ قالىپ بوساتپايسىڭدار. بي بابا، بالاڭنىڭ ءتىرى ەكەنىن كورىپ تۇرسىڭ. تىلدەسەم دەسەڭ، جىگىتتەرىڭدى ەرتىپ بەكىنىستەرىڭنەن شىعاسىڭدار. تاعى ءبىر ەسكەرتەتىنىم، قارۋ اسىنىپ شىعۋعا ۇلىقسات جوق. راحمانقۇل بەك سولاي بۇيىرىپ وتىر. امىرشىگە قول كوتەرگەن ادامنىڭ ءوزى كاپىر، قاتىنى تالاق. حيۋا حانى قاراقالپاقتارعا سەنبەيدى...
— قۇر قول بارىپ قىلىشقا مويىن ۇسىناتىن موندىباستى تاپقان ەكەنسىڭدەر! ايدوس بابا، مىنا سۇرقياعا سەنبەڭىز! ىرزا ءتىرى حان سارايىندا وتىرعان بولسا، اۋىر جارالى تورەنى سۇيرەتىپ نە ءجونى بار؟ وتىرىك ايتىپ تۇر، سۇمىراي!
— مەن ايتارىمدى ايتىپ بولدىم. قالاي شەشەتىندەرىڭدى وزدەرىڭ بىلەسىڭدەر...
قوجانياز شەرىتە اياڭداتىپ بارا جاتىر. تورەنى دە الىپ كەتتى.
قاراقالپاقتاردىڭ قوسىنىندا قىپ-قىزىل داۋ باستالدى جابى باستاعان كوپشىلىك قوجانيازدىڭ ءبىر سوزىنە دە سەنىپ وتىرعان جوق. كەلىسسوزدى قاراڭعى تۇسكەنشە سوزا تۇرىپ، ءتۇن بايىعان كەزدە جاۋ قوسىنىنا تاپ بەرگىسى كەلەدى. كۇش تەڭ ەسەپتى حيۋا ساربازدارىنىڭ بار ارتىقشىلىعى مىلتىعىندا، ال كوزسىز تۇنەك قاراڭعىدا ونىڭ سويىلدان ارتىق جەرى شامالى ەدى.
ايدوس اۋزىنان تۇكىرىگى شاشىراپ، ايقايدى سالدى.
— دوس كورىپ جۇرسەم، ءبارىڭ دە دۇشپان ەكەنسىڭدەر عوي. ەندى تورەنىڭ تۇبىنە جەتەتىن بولدىڭدار عوي. ءوزى اۋىر جارالى. قايرات كورسەتەر دارمەنى جوق. راحمانقۇل ەڭ اۋەلى سونىڭ باسىپ شابادى عوي!
ءبىراق كەلىسسوزگە قالاي قارۋسىز بارامىز. قارۋلى سىپايلار قۇر جىگىتتەردى قويشا باۋىزدايدى عوي!
اۋەلى راحمانقۇلدىڭ اۋزىنان انت الامىز. ءدىن مۇسىلمان قۇران اتتاپ كەتە الماس!
ايدوس بي قاسارىسىپ وتىر.
حيۋا بەكتەرىندە انت-يمان جوق ەكەنىن ءبارى دە بىلەتىن ەدى. ءبىراق جاۋ قۇرساۋىندا قالىپ، تىعىرىققا قامالعان كەزدە جۇرتتان زارە كەتتى. اسىرەسە بيلەردىڭ جانى ءتاتتى، ايتەۋىر ءتىرى قالۋدىڭ ارەكەتىن قاراستىرادى. ءار وتكەن كۇن قاۋىپ-قاتەردى كۇشەيتە تۇسپەك. قۋعىنشى جاۋدىڭ ارتىنان ەرتەڭ كومەك كەلىپ جەتەدى. كۇشەيىپ العان جاۋ كەلىسسوزگە دە شاقىرىپ جاتپاس. قىرعىننىڭ ۇلكەنى سودان كەيىن بولادى...
كوپشىلىك اقىرى ايدوستىڭ ىڭعايىنا جىعىلدى.
— ءاي، اعايىن، ءبارىڭ دە قوجانيازدىڭ سوزىنە يمانداي ۇيىپ وتىرسىڭدار عوي. حيۋانىڭ حانى قاي كەزدە انتىن ۇستاپ ەدى؟ جاڭاداريا بويىنا كوشىرىپ الاتىن جىلى باسىڭا ۇجماق ورناتاتىن بولىپ انت بەرگەن حيۋا حانى، بۇگىن ءوز قولىمەن دوزاققا سالىپ وتىر. ەندى مويىندارىڭدى قىلىشقا ۇسىنعىلارىڭ كەلگەن ەكەن! وندا الدارىڭنان جارىلقاسىن. توقتابولات، قياتتىڭ جىگىتتەرىن بىلاي الىپ شىق! ءبىز وسى ارادا قالامىز!
قياتقا قاراعان قىرىق-ەلۋ جىگىت ءبولىنىپ شىعا بەردى.
ايدوسقا ءقازىر ايتقان ءسوز وتپەيتىن ەدى. ءبيدىڭ اقىل-ويى ءبىر قازىقتىڭ اينالاسىندا شىر اينالادى. ەسىل-دەرتى تورەسى... ەگەر باتىر ۇلىن ساقتاپ قالاتىنداي بولسا، قارا باسىن قيۋعا بەيىل. سوڭىنداعى قىرۋار ەل، داۋىس قىلعان قاتىندار، جىلاعان بالا-شاعا... ەشقايسىسىنىڭ زارى ونىڭ تۇيسىگىنە كىرمەيدى.
اقساقال-بيلەردە ۇرەي جوق. اناداي جەردە سامساعان سارى قول ارانىن اشىپ اجال تۇر. الىسىپ ءال جەتپەسىن اركىم دە ءتۇسىندى. قارا باستىڭ تىرشىلىگىن ويلاپ جان ۇشىرتقان جامان تۇيسىك كوزدى بايلاعان. جاۋ انت ۇستاي ما، جوق پا، — ونى ويلاعىسى دا كەلمەيدى. قانشا جىل قۇلدىق قامىتى قاجىتىپ، جەر قورقاق بولىپ قالعان قوس ۇرەي جۇرەك ولاردى قۇلشىلىققا يتەرمەلەيدى. جالىنىپ بولسا دا ايتەۋىر جان ساقتاۋ كەرەك ەدى...
كەرەگەلەر كوتەرىلىپ، جول اشىلدى.
الدارىندا ايدوس بي، التى جۇزدەي كىسى، شۇباتىلا تارتىپ، شىعىپ بارادى.
جابى جىگىتتەرىنە يەك قاقتى. ەندى بۇل جەردە قالۋ قاتەرلى. انالاردىڭ ۇزاڭقىراعانىن، قوجانياز قوسىنىنا قوسىلاتىن ءساتىن عانا كۇتىپ تۇر. سول كەزدە وزدەرى سىزىپ وتىرادى.
جىگىتتەر تۇگەل ات ۇستىندە، ۇزاپ بارا جاتقان اعايىندارىنىڭ ارتىنان قاراپ، تىم-تىرىس قالعان.
سىپايلار دا قوزعالعانداي... ورتالارىن اشىپ، كەلە جاتقان قوناقتارعا جول بەرگەنى بايقالادى...
جابىنىڭ كۇتكەنى دە وسى، ەندى جالت بەرۋى كەرەك ەدى.
— انالار نە ىستەپ جاتىر، ەي! — توقتابولاتتىڭ داۋىسىندا ءدىرىل ءبىلىندى.
قۇر قول قاراقالپاقتاردى ورتاعا الىپ، قورشاۋ تارىلا ءتۇسىپتى. كۇن كوزىنە شاعىلىسقان قىلىشتار جارق-جۇرق ەتتى.
— ويباي-اي! — الدە كىم جىلاپ جىبەردى.
— قاپ، الداپ سوقتى-اۋ! جىگىتتەر ۇمتىلايىق!
جابى ءالى دە سىتىلىپ كەتە الاتىن ەدى. ءبىراق انا جاقتا قىرعىن بولىپ جاتقاندا، باس امانداپ قاشۋعا نامىستاندى.
ۇركەردەي عانا توپ قالىڭ جاۋعا ات قويدى. كۇش تاعى دا تەڭ بولماي شىقتى. جابىنىڭ جىگىتتەرى جەتىپ ۇلگىرگەنشە قاراقالپاق جۋساپ قالدى.
كوز الدىندا قاندى قىرعىندى كورىپ، اشىنىپ العان قيات جىگىتتەرى ءقازىر جارالى ارىستانداي اشۋلى ەدى. قىرىق-ەلۋ ادامدىق توپ شوعىمەن ۇرىنعاندا، جاۋدىڭ قالىڭ قولىن قاق جارىپ وتە شىقتى.
جابىنىڭ قىلىشىنان دومالاپ تۇسكەن ەكى سىپايدىڭ باسىن كورگەندە، توقتابولات ءسۇيسىنىپ كەتكەن.
— جارايسىڭ، جابى اعا! سازايىن بەر سۇمىرايلاردىڭ!
— قوجانياز، قايداسىڭ؟! ەر بولساڭ جەكپە-جەككە كەل!
جابىنىڭ داۋسى جاۋار كۇندەي كۇركىرەيدى. كوزىنە قان تولعان، وڭ جاعىندا شايقاسىپ جاتقان توقتابولاتتى دا اڭعارمايدى. قوجانياز قاراسىن دا كورسەتكەن جوق. ءبىر ادامعا ون نايزا، جان-جاعىنان جاۋىپ كەتتى. قاراقالپاقتاردىڭ باسى ىدىرادى. توقتابولاتتىڭ ەسىل-دەرتى جابىدا ەدى، مايدان دالاسىنان الىپ شىققىسى، بەت الدى قۇلا دۇزدە قاراسىن باتىرعىسى كەلەدى...
ءوزى جان-جاعىنان ءتونىپ قالعان نايزالاردى قاعىپ تاستاپ ءجۇرىپ، جابىنىڭ اتتان قالاي قۇلاپ تۇسكەنىن دا بايقاعان جوق.
ءبىرازدان كەيىن بارىپ اڭعاردى، جالعىز قالعان ەكەن. انا جاقتا جاۋ ءبىر جەرگە ۇيمەلەسىپ جاتىر ەدى. جابىنىڭ جازىم بولعانى انىق، وزىنە باس امانداۋدان باسقا ەشتەڭە قالعان جوق-تى.
توقتابولات قاماپ تۇرعان قالىڭ قولدان قالاي سىتىلىپ كەتكەنىن دە بىلمەيدى. ءوزى نەشە جەردەن جارالى، بۇل جولى ونى اجال اينالىپ ءوتتى. وندا ەس جوق، جارانىڭ زاردابىن دا بىرتە-بىرتە سەزدى. كوزىن ءبىر اشقاندا مەزگىل قىزىل ءىڭىر ەكەن. مايدان الاڭىنان قانشا جەرگە ۇزاپ شىقتى، ونى دا بىلمەيدى، ءال جوق، اتتىڭ جالىنان قۇشىپ جاتىر.
كوزىن ەكىنشى رەت اشقاندا ءبىر توپ سالت اتتىلاردىڭ ورتاسىندا جاتقانىن كوردى. سول جاق جاۋىرىنى، ءبىر جامباسى ۋداي اشيدى. بىرەۋلەر جاراسىن بايلاپ، ەندى بىرەۋ اۋزىنا سۋ تامىزىپ وتىر ەدى. قۇلاعىنا الدەكىمنىڭ داۋسى كەلەدى.
— جابى قايدا...
توقتابولات جىلاعىسى كەلىپ ەدى، دارمەنى جەتپەدى. تەك قانا يەگى كەمسەندەيدى: «ءو-ل-دى...»
جىگىتتەر ءۇنسىز، ىشتەن تىنىپ تۇر.
بۇل توپ جاننازار ەدى
ايدوس شاقىرعاندا بارماي قالعان باتىر ءبيدىڭ سوڭىنداعى ەلدى كوزسىز ولىمگە باستاعىنان بايقاعان كەزدە، شىداي العان جوق. قامسىز ەمەس، قاسىندا جەتپىس-سەكسەن جىگىت بار ەدى. ءبىراق ءبيدىڭ الدىن توسۋعا ۇلگىرمەدى. ايدوس كوشى وتىرعان قۇدىققا ون شاقىرىم قالعاندا قاشقىن مەن قۋعىنعا ۇشىراستى...
توقتابولاتتىڭ سوڭىنا تۇسكەن ون شاقتى سىپاي قارسى الدىنا شىعا كەلگەن قارۋلى قاراقالپاقتاردى كورگەندە تايا سوقتى. جاننازاردىڭ ءمۇلت جىبەرمەيتىن مەرگەن قولىنان ەكى-ۇشەۋى وققا ۇشقان. ايدوسقا ەرگەن جىگىتتەردەن امان قالعانى جالعىز توقتابولات ەدى. جاننازار قاراقالپاق قوسىنى قالاي قىرعىنعا ۇشىراعانىن سونان ەسىتتى.
...قارا سۇر كىسى اڭگىمەسىن اياقتادى.
قالاشى قازاقتاردىڭ ەسى شىعىپ وتىر.
مىڭ جارىم قوي قۇداجولى. بالپان باسى امان، ءتىرى قۇتىلعانى ءۇشىن تاۋبە قىلدى.
— حيۋا، حيۋا دەيتىن ەدىك. حان ەمەس، قورقاۋ عوي مىناۋ! — دەيدى قاتپا كۇيىنىپ.
ارىنعازى حاننىڭ تۇسىندا قازاق اۋىلدارى ەكى رەت شاپقىنشىلىققا ۇشىراعاندا، جۇرت ول سويقاننىڭ جالاسىن جانعازى سۇلتانعا جاباتىن ەدى. سۇمدىق شىندىققا كوزى بۇگىن جەتكەندەي، بالپاننىڭ توبە قۇيقاسى شىمىرلايدى.
— قاراقالپاق-قازاق قۇداندالى-جەكجات ەل ەدىك. — جاننازار سونى ايتقاندا، ەسىنە سەگىز بەن جابى ءتۇستى. ءبىراق قازبالاپ جاتقىسى كەلمەدى. — قاراقالپاقتار ءۇشىن ەر باسىنا كۇن تۋىپ، ەتىگىمەن سۋ كەشكەن زامان كەلگەنىن كورىپ وتىرسىڭدار. قىسىلىپ كەتسەك، كىم بىلەدى، تاعى دا سەندەرگە پانالايتىن شىعارمىز...
جاننازار باياعى قۇبا قالماق شاپقىنشىلىعىنان شىعارىپ، ءبىراز اڭگىمە ايتتى.
— باتىر، ونىڭ نە اڭگىمەسى بار، — دەدى ءازىر جاۋاپ بالپان. - قۇداي ايداپ، جولىڭ تۇسسە، قۇشاعىمىز اشىق...
— كورىپ وتىرسىڭدار، سوڭىمىزدا قۋعىن كەلەدى. قوسارىمىزدا باسى ارتىق بەس-التى-اق ات بار. — جاننازار ويلاندى. — سەندەر مىنا تۇرلەرىڭمەن جولدا شولدەن قىرىلاسىڭدار. ەكى ات بەرەيىك. مىنگەسىپ-ۇشقاسىپ ەل قاراسىن كورەرسىڭدەر...
قالاشىلار قۋانىپ قالدى.
— «سيىرعا تۋعان كۇن بۇزاۋعا دا تۋادى» دەيتىن وسى ءسىزدىڭ قازاقتار ەمەس پە ەدى؟ — جاننازار قالاشىلارمەن قوشتاسار جەردە شىن قوبالجىپ وتىردى. - اڭقاۋ حالىق ەدىڭدەر. قاراقالپاقتىڭ كەسكىنى مىناۋ، ەندى باس كوتەرۋى قيىن شىعار، حيۋا حانىنىڭ قولى بوسادى. ەكى كوزى سىر بويىندا. ونىڭ ەندىگى قۇرباندىعى، قازاق باۋىرلارىم، سەندەر بولاسىڭدار...
بالپاننىڭ ەت جۇرەگى دىرىلدەيدى.
جاننازار سوڭىنان جەتەتىن قۋعىندى اداستىرۋدى ويلاعاندا، ءار جەردە ءىز تاستاپ كەلە جاتىر. شىن باراتىن جەرى سەگىزدىڭ اۋلى ەدى. سەرىنىڭ ءقازىر قاي قۇدىقتىڭ باسىندا وتىرعانىن دا بىلەدى. توقتابولات ءبىر ەسى كىرگەندە جابىنىڭ ءۇي ءىشى، مىرجىقتىڭ قاتىن-بالاسى سەگىزدىڭ قاسىندا ەكەنىن ايتقان. ونىڭ وتىرعان قۇدىعىن دا سول سىلتەدى. جاننازار بەيبىت اۋىلعا جاۋ شاقىرماس ءۇشىن الىستان وراعىتىپ كەلە جاتقان جاعدايى بار...
قازاق قالاشىلارىنا ول قۇپياسىن، ارينە، ايتپايدى. اڭقاۋ سورلىلار، قۋعىندى سىپايلاردىڭ قولىنا ءتۇسىپ قالسا، شىندىعىن ايتىپ قويۋى مۇمكىن... ءقازىر ساقتىق كەرەك.
قالاشىلار تۇندەلەتىپ جولعا شىقتى.
قوشتاسار جەردە جاننازار جانقوجا مەن اقتان باتىردى ەسكە الدى. بوقان تاۋىندا ەكى جىل دامدەس بولىپ ەدى. ادەيى سالەم ايتىپ وتىر.
شالقار سول قوسۇرەي قالپى، ەرتەلى ءتىلسىز ەدى. قاراقالپاقتاردان دا قورقادى. ءبارى بەيبىتشىلىكپەن تىنىپ، امان قۇتىلدى. بىلاي شىققان سوڭ ءتىلى بايلاۋدان شەشىلگەندەي، شال حيۋا جاساۋىلدارى تارتىپ العان وتىز قويدى قايتا جوقتاي باستادى.
— قىرمىزى جاندى ايتسايشى. ول قاناۋىز بەن ماقپال اكەلەدى دەپ كۇتىپ وتىر-اۋ... — دەيدى.
— ءاي، اعا! ەتكەن ەڭبەگى ەش بولىپ، ونسىز دا كۇيىپ كەلە جاتقان قوجامبەت اشۋ شاقىردى. — تاعى دا قويدىڭ جىرىن باستادىڭ با؟ باسىڭ امان، ەلگە قايتقانىڭا نەگە قۋانبايسىڭ؟ كەشە جاساۋىلدار باسىندا قاعىپ تاستاسا — قايتەر ەدىڭ. سۇيەگىڭ دالادا قالا جازداعان جوق پا!؟
— اناۋ-مىناۋ ەمەس، وتىز قوي عوي، وتىز قوي... شالقار ءتىلىم-تىلىم ەرنىن ءبىر جالاپ الدى. — شىعاسىعا يەسى باسشى، ماعان ۇرگەنىشتە نە بار دەسەيشى. قۇداي ەندى حيۋانى كورسەتپەسىن! اۋىلعا امان جەتەتىن كۇن بولسا، بالامنىڭ بالاسىنا ايتىپ كەتەرمىن-اۋ. ەندى سارت كورسەم، جارىق كورمەيىن. شىركىن، جامانقالانىڭ ورىستارى، مىنا پەرىلەردىڭ قاسىندا تازا مۇسىلمان ەكەن عوي...
باسقالارى ءۇنسىز ەدى. ءارقايسىسىنا ەكى ادامنان مىنگەسكەن اتتار، ميمىرت اياندايدى.
وسىدان التى جىل بۇرىن سەگىز اۋلىنان ىرگە ايىرىسقان جاننازار كەگەيلى بويىنا كوشىپ كەلدى. جابىمەن عانا قاتىناساتىن ەدى. ال جاقىن اعايىنى ايدوس سالەم بەرە بارعان جوق...
قاراقالپاق ىشىندە جاننازار تۋرالى الىپ قاشتى اڭىز كوپ. بىرەۋلەر ونى بۇحار قالاسىندا كورەدى. بۇل حاباردى ەندى ءبىر بىلگىشتەر تاباندا جوققا شىعارادى. بىرەۋلەر جاننازاردىڭ تەڭىز جاعالاۋىنداعى بالىقشى مۇيتەندەر اراسىندا كورگەنىن ايتىپ كەلدى... باياعى جاڭاداريا بويىنان جىلىسىپ كەتكەن سوڭ، بەس-التى جىل ءار جەردە ءىز تاستاپ جۇرگەنى دە راس. ءۇي ءىشى، قاتىن-بالاسى قىزىلدا، سەگىز بالۋاننىڭ قاسىندا ەدى.
ون ءبىر جىلداي جوعالىپ كەتىپ، ەل ىشىنە قايتا ورالعان جاننازار سالاۋاتتى ازامات... تەنتەكتىكتى قويعان. جەر كەتپەندەپ، تارى سالىپ، ديقانشىلىققا شىنداپ دەن قويعان جايى بار.
تىقىنىڭ قىستاۋىن ءورت الىپ، سىپايلاردىڭ جاياۋ قالعان وقيعاسى ءوز كەزىندە جالپاق جۇرتقا اڭىز بولىپ تارادى. ءبىراق ول جىلدارى ءورت شالماعان قاراقالپاق قىستاۋى جوق... سونىڭ بارىنە ءورت قويىپ، بەيبىت جۇرتتى ءبارى تيگەن قويداي بورىكتىرىپ جۇرگەن حيۋا سىپايلارىنىڭ ءوزى ەدى... كوپشىلىكتىڭ باسى ءبىر جەرگە قوسىلعان سوڭ، ىشىندە ناقۇرىستارى دا جۇرەتىنى انىق. ءبىر جازىم ءىس بولعان شىعار... ات قورادا كۇزەتتە تۇرعان سارباز توڭعان سوڭ وت جاعىپ، سودان ءورت شىعۋى دا مۇمكىن... حان سارايىنداعى ساۋەگەيلەر ءارقايسىسى ءار ءتۇرلى توپشىلايدى. جاننازاردىڭ بۇل وقىس تەنتەكتىگىنە ءمان بەرىپ، زەرتتەي قويعان ەشكىم بولماي، ۇزاماي ۇمىتىلدى.
وعان ايدوس اعاسى كوبىرەك سۇراستىرىپ جۇرگەنىن جابى ايتتى. قايناعاسىنىڭ اۋلىنا كوشىرىپ اكەلەتىن دە سول ەدى...
العاش ەل ىشىنەن سولاي سىرعىپ، كەيىن موينى ۇزاققا ءتۇستى. بىردە بۇحاردا كەزدەسىپ قالىپ، ودان سوڭ اشامايلى مەن مۇيتەن اۋىلدارىندا توبە كورسەتۋى ابدەن مۇمكىن. ءتىپتى ءبىر جىلداي تۇرىكپەن ءىشىن دە ارالادى.
باستا بوي تاسالاۋدى ويلاپ كەتكەن جاننازاردىڭ قاسىندا سەرىگى دە جوق. سەگىزدىڭ اۋلىندا قوڭسى قونىپ وتىرعان قاتىن-بالاسىنا بەس جىلدان كەيىن ورالدى. حيۋا جاساۋىلدارى شىنداپ ىزىنە تۇسسە، سول اۋىلدان ىزدەيتىنى كادىك ەدى. دوسىن جاماناتتان ساقتاپ قالعىسى كەلدى.
كەيىن قاراقالپاق ءىشى تىنىشتىق، اركىم شارۋاسىن باعىپ جونىنە جۇرگەن حابارىن دا ەسىتتى. بۇل كەزدە بۇحار شاھارىندا جۇرگەن. حورەزم جۇرتى اتالاتىن ءۇش ءۋالاياتتىڭ تىرشىلىك تىنىسىن كوزىمەن كورگىسى كەلگەن ءبىر جەلىكتى ويدىڭ جەتەگىندە جاننازار ءارى ۇزاي بەردى. سامارحان، تاشكەنت، قوقان سياقتى كونەنىڭ كوزدەرىن ارالادى. وزبەك ديحاندارىنىڭ قوڭتورعاي كۇنكورىسىمەن تانىستى...
تابيعات ساحي، جەر سەمىز. ەڭبەك ەتپەي قاراپ وتىرعان ءبىر جان جوق. ديحاننىڭ ءبۇيىرى سوندا شىقپايدى. وعان كىنالى ادامداردى دا تاۋىپ الدى. مومىن ديحانداردىڭ جيعان-تەرگەنى جەمقور اكىمدەردىڭ جەمساۋى مەن قازىنانىڭ قۇردىم قۇلقىنىن تولتىرىپ جاتىر ەكەن. جاننازار قايدا بارسا — سونى كوردى.
ديحان حالىققا قاراعاندا، جارتىلاي تاۋەلسىز ءومىر سۇرەتىن كوشپەلى تۇرىكپەندەر مەن قازاقتاردىڭ تىرلىگى ءبىر قوس ءتاۋىر سياقتى. ءبىراق ءار ەلدىڭ ءبىر سۇرقىلتايى بار... ولاردىڭ دا اتاقتى باتىرلارى مەن اتالىقتى بيلەرى، باي-باعلاندارى كەدەي تۋىستارىن قۇل ورنىنا جۇمسايتىن ەدى. جاننازار بۇل دۇنيەدە تەندىكتى كورە الماي تورىقتى. بىرەۋدىڭ ىشكەنى الدىندا، ىشپەگەنى ارتىندا، شالقىپ داۋرەن سۇرەدى. بىرەۋ ايران-شالاپقا، قاتىقسىز قارا كوجەگە قاراپ وتىر...
جاننازار تۋعان ەلگە ورالعاندا، وي مەڭدەتكەن توماعا-تۇيىق ەدى. اعايىن جىلاپ كورىستى. اكە باياعىدا كوز جۇمعان، كۇنكورىسى قوڭتورعاي. كەدەي اعايىندارىنىڭ قۋانىش تويى ءدۇيىم جۇرتتى دۇرلىكتىرە العان جوق.
بۇل حيۋا حانىنىڭ پەيىلى تارىلا تۇسكەن ۋاقىت. حان سارايىنا قايتكەندە جاعىنۋدىڭ ارەكەتىن قاراستىرىپ، جانتالاسىپ جۇرگەن ايدوس بي كەپكە شەيىن توبە كورسەتۋگە جارامادى. جاننازاردى بالە باسى كورەتىن ەدى. سوندىقتان تەنتەك تۋىسىن بويىنا ءۇيىر قىلۋدان قورىقتى.
جاننازاردىڭ ەلگە ورالعان حابارى ەرتەڭ-اق جايىلادى. اڭدىسقان دۇشپان جاتقىزبايدى. حان سارايىنداعىلار دا ەسىتەدى. باياعى جاڭاداريا بويىنداعى قاراقالپاقتارعا ەلشىلىككە بارىپ، ءوزى قوبالجىپ وتىرعان حالىقتى بۇلىك شىعارۋعا ۇندەيتىن تەنتەك جاننازاردى ءامىرشى ۇمىتا قويۋى ەكىتالاي... ەرتەڭ وعان سىلتەگەن قىلىشتىڭ ءجۇزى ايدوس ءبيدى تاباتىنى انىق...
ءبىراق ءقاۋىپتى ەشتەڭە بولا قويعان جوق. حالىق اراسىندا جاننازاردىڭ ابىرويى بيىك ەدى. ءار رۋدىڭ اتالىقتى بيلەرى ءوز اعايىندارىنىڭ قاباعىن باعىپ وتىر. ەكى ارىس قاراقالپاق قادىرلەيتىن ەردى وزدەرى سىيلاماسا دا، سەسكەنە قارايدى، قاسقا مەن جايساڭداردىڭ الدى بولىپ داۋلەتنازار سالەم بەردى. قاراقالپاقتىڭ ەندىگى ۇلكەنى سول سياقتى جىگىت اعاسى بولىپ قالعان. ونى كورىپ باسقالار دا اعىلا باستاعاندا، ايدوس قاراپ وتىرا العان جوق...
العاشقى ءبىر جىلدىڭ بەدەرىندە اتالىقتى شاڭىراقتار جاننازاردى قولدان قولعا تيگىزبەدى. بيلەر قوناقاسىعا شاقىرىپ، قاتارعا تارتۋدى ويلاستىرعانداي ەدى، جاننازارمەن جاناسۋ ارقىلى، ءبارى دە قارا حالىق الدىندا ابىرويىن كوتەرۋدى مۇرات تۇتادى. ءبىراق بۇل باياعى جاننازار ەمەس، مىنەزى بايسالدى تارتقان، قاباعىندا قاتال سۇس بايقالادى. از سويلەيدى، كوپ تىڭدايدى. تىڭداعان سايىن سىرتتاي سىزدانا ءتۇسىپ، ءىشى قان جىلايتىنداي. بي اتاپ دابىرايتىپ جۇرگەندەرى انشەيىن قۇلقىننىڭ ق ۇلى ەكەن. سورلى حالىق، سوندا سەنىڭ قامقورىڭدى كىم سوعادى؟.. وسى سۇراق كوكەيىنەن كەتپەي، جاننازاردىڭ جۇيكەسىن بوساتتى... مۇحاممەد راحىم حان شارجاۋ جورىعىن باستاعان سوڭ، الىم-سالىق ەسەلەي ءتۇسىپ، حالىقتىڭ دا بەرەكەسى قاشقان. جاننازار ىشتەن تىنىپ ءجۇر. ءبىراق ءىش قازانداي قاينايدى، كۇرەسەرگە دارمەن جوق... بيلەر اناداي بولعاندا، حالىقتىڭ ءحالى ءتىپتى مۇشكىل ەدى. قونىسىنان اۋىپ كەلگەن جۇرتقا كىم بولسا سونىڭ ءسوزى ۇستەم... بەينەت قامىتى موينىن قاجاپ، اشتان بۇراتىلعان پاقىرلاردان نە قايىر؟ ول تەك اياۋعا تۇرادى. جالتاق وسكەن جەتىمەكتەن قايرات كۇتىپ بولمايدى...
وسىلاي تورىعىپ جۇرگەندە ايدوستان شابارمان كەلدى.
مىرجىقتىڭ ولىمىنەن كەيىن جاننازار ونى بولتىرىگىن جەگەن بورىگە ۇقساتاتىن. قولداۋلىنىڭ ءبيى نەگە شامدانعانىن دا ءبىلىپ وتىر. وعان ۇستەمدىك كەرەك. ايدوستىڭ ابىرويى ءۇشىن قارا حالىق باسىن تىگە المايتىنىن دا ءتۇسىندى. باستايتىن ادام تابىلعاندا، جاڭاداريا بويىندا جاعداي باسقاشا ەدى. اتا قونىسى ءۇشىن اركىم-اق ايقاسۋعا دايىن تۇرعان بولاتىن...
جاننازاردىڭ اتقا كەشىگىپ قونعانى سوندىقتان. ايدوس توبىنان جىرىلىپ شىققان توقتابولات، ول دا جارالى... بۇلار جەتپىس كىسى ەدى. ىزگە تۇسكەن قۋعىنشىنى شيىرعا سالۋدى ويلاستىرعان جاننازار توبى قىزىلعا تەرەڭدەي ءتۇستى.
ات ۇستىندە ءتورت جىگىت توقتابولاتتى الاشاعا سالىپ كوتەرىپ كەلەدى. جارالىنىڭ اۋىر ءحالى، كوبىنە سۇلىق جاتادى. ەسى كىرگەندەي بولسا ىڭىرسىپ، تىرلىگىنەن حابار بەرەدى.
قاشقىن توپ بۇگىن دە تۇنىمەن جورىتتى.
* * *
سەگىزدىڭ ۇيىندە قاراقۇمداعى تۋىستارى قوناق بولىپ جاتقالى ءۇش كۇن ءوتتى.
بۇل اۋىلدىڭ قۇلاعى تۇرىك - قاراقالپاق ءىشى قوبالجۋلى ەكەنىن ەستىپ وتىر.
— بالكىم، ايدوس بي قازاقتاردان شىلبىر ۇشىن سۇراپ قالار... سەگىز ارجاعىن تۇكپىرلەپ ايتپايدى.
بۇل كۇندەرى باقا جوق، بۇدان ەكى جىل بۇرىن دۇنيە سالعان. ەندىگى ۇلكەنى راحمەتالى، جاسى الپىستىڭ ۇستىندە ەدى. ءقازىر قاسىندا ون بەس ادام، تەتەلەس ىنىلەرى مەلدەبەك، ساحار، ايباس، سايلىبايداردى تۇگەل ەرىتىپ كەلىپتى. قالعاندارى جاس جىگىتتەر. جورىتۋىلشىسى مول اۋىلدىڭ جاۋ تۇسىرگىش اش بورىلەرى سەگىزدىڭ سوزىنە شىنىمەن ەلەڭدەيدى.
قوناقتار ونسىز دا ەلەۋرەسىپ وتىرعاندا، جابىنىڭ ءۇيى كوشىپ كەلدى.
قاراكوز ۇزاتىلعالى وتىز جىلدان اسقان ەكەن. ءالىقۇل وتانىنىڭ ول كەزدەگى ۇلكەندەرىنەن ەشكىم جوق. موينى الىس قاراقالپاق ىشىنە ۇزاتىلىپ كەتكەن قىز، ولىگە قول جايىپ كەلۋى دە قيىن. اۋەلى قاتال قايىن اتانىڭ قاباعىنا قارايدى... مامىت ولگەلى دە تورت-بەس جىل. قاراكوز وزىنە ءوزى كەلىپ، وت باسىنىن بيلىگىن ەندى-ەندى قولىنا الىپ كەلە جاتىر ەدى... مىناۋ قيامەت قايىم زامان كەزدەستى.
مىرجىق ءولىپ، ونىڭ جاس بالاسى مەن جەسىر ايەلى قولىنا كەلدى. ولاردى جاۋ كوزىنەن ىلعي جاسىرىپ ۇستايتىن جابى، ايدوس بيمەن قىرعي قاباق. سارىاتاۋدا دۇربەلەڭ بولىپ جاتقان حابارىن ەستىپ وتىرىپ قوزعالعان جوق.
سودان كەيىن قاراقالپاق اۋىلدارىندا ويران باستالدى... ءبىرى جابىنىڭ اۋلى... حيۋا جاساۋىلدارى ون بەس ءۇي قياتتى قاتتى زابىرلەيدى. قامباداعى استىعى مەن قوراداعى مالىن قويىپ، ءۇي مۇلىكتەرىن دە تۇگەل توناپ كەتىپتى.
جابىنىڭ كوشىندە مىرجىقتىڭ جەسىرى قۇمار مەن التى جاسار ۋلى ەرنازار بار. باسقا قياتتان توقتابولاتتىڭ اكەسى ساعىندىق ەرىپتى. جابى ءۇي ءىشىن سەگىزگە جەتكىزۋدى شەكتىبايعا تاپسىرىپ ەدى. كوشىرىپ اكەلىپ وتىر.
بۇل كۇندەرى ساعىندىقتىڭ جاسى سەكسەنگە تاقاپ قالعان. بەلى بۇكىرەيگەن قىزىل يەك شال. سوناۋ سىر بويىنان بوساتىن جىلى... شولدەن قىرىلعالى تۇرعاندا جانقوجا كەزدەسىپ، قالاي قول جالعاعانىن ەسكە العاندا، كوزىنە جاس كەلدى.
بيىل حيۋا حاندىعىنا زەكەت بەرىپ جۇرگەن قازاق اۋىلدارى دا قوبالجۋلى. بىلتىردان بەرى الىم-سالىق اۋىرلادى. اۋەلى قىزىلقۇمدا جايلايتىن قاراقالپاقتار جىلجىدى. ونىڭ سوڭىنان قازاق اۋىلدارىنىڭ كوپشىلىگى قونىس اۋدارىپ، موينى الىس قۇدىقتارعا شىعىپ كەتكەن. ءبىرازى جاڭاداريا بويىنا كوشتى.
قونىس اۋدارعانداردىڭ ءبىرى — سەگىز. قايناعاسىنىڭ قاي قۇدىقتىڭ باسىندا ەكەنىن جابى عانا بىلەتىن ەدى. شەكتىباي اداسپاي تاپتى.
باياعى ءماتنياز ءۇيشىنىڭ بالاسى، بۇل كۇندە سالاۋاتتى ازامات، جاسى قىرىققا تاقاپ قالعان. شەكتىنىڭ جاقسىلارىنان جىلقى باتىردىڭ قولىندا قالعان قارىنداستارى ىرىستى مەن دامەلىنى سۇراستىردى.
راحمەتالى داۋلەت اۋلىنداعى كەلىنشەك تۇسكەن تويدى ەسكە الىپ، شەكتىبايدىڭ سۇراپ وتىرعانى سونداعى جاس كەلىن — قاراقالپاق قىزى ەكەنىن ويشا توپشىلايدى.
— ەكەۋىنىڭ قايسىسى ەكەنىن بىلمەيمىن، بىرەۋى ۇزاتىلدى. داۋلەت جاقايىم قوندىباي دەگەن جىگىت. ءناسىلى مومىن جىگىت ەدى. قارىنداسىڭدى قور قىلمايدى. - راحمەتالى شەكتىبايعا اقىل ايتتى. — استىندا اتىڭ بار. بىزبەن بىرگە ءجۇرىپ كەتسەڭ، قارىنداستارىڭدى كەرىپ قايتاسىڭ.
شەكتىباي ارتىنا قارايلايدى. ون ءۇش ءۇي قاراقالپاق قالدى. باس كوتەرەر ازاماتتارى جابىنىڭ قاسىندا، ايدوس بيگە كەتتى.
قاتىن-بالاعا باس-كوز بولاتىن دا بىرەۋ كەرەك... جابى ول مىندەتتى شەكتىبايعا جۇكتەدى.
ەرتەڭىنە شەكتىباي جولعا شىقتى.
كورشى اۋىلعا بارىپ قايتقان قومشاباي ايدوس ءبيدىڭ بەرى قاراي بەتتەپ كەلە جاتقان حابارىن ايتىپ وتىر.
راحمەتالىنىڭ قاسىندا ون بەس ادام اتقا قوندى. قىزىلدىڭ بۇل بەتىن بىلىڭكىرەمەيدى. سەگىز جولباسشىلىققا قومشابايدى قوستى. ايدوس ءبيدىڭ كەلە جاتقانى راس بولسا، الدىنان شىعىپ كۇتىپ الاتىن ەدى.
قورلىق كورگەن قاراقالپاق حالقىنىڭ تاعدىرى قازاق اراسىنا دا قوبالجۋ اكەلگەندەي. تارىعىپ كەلە جاتقان اعايىنعا ات تىزگىنىن بەرۋ ساۋاپ...
جالعىز راحمەتالى ەمەس، بۇل كۇندەرى سىر بويىنا جاقىن قىزىلقۇم ءوڭىرىن جايلايتىن ەل تۇگەل ەلەڭدەسكەن. بەكارىستان قاراقۇمعا ات شاپتىرادى. سول كۇنى جانقوجا، اقتان باتىر، بايشوقى بي سياقتى اتالىقتى اۋىلداردان شىققان جاقسىلار نۇرىباي ءبيدىڭ قارا شاڭىراعىندا وشارىلىپ جاتىر ەدى. قاراقالپاقتاردىڭ بەرى قاراي بەتتەگەنى جايلى قاۋەسەتتەن ءبارى دە قۇلاقتانعان. سوڭىنا قۋعىن تۇسسە، ونىڭ اقىرى قازاق اۋىلدارى دا شاپقىنشىلىققا ۇشىراۋى مۇمكىن... اۋىل-اۋىلدا توپ قۇرالىپ، باتىر جىگىتتەر جۇيرىك اتتارىن جاراتۋعا كىرىستى.
راحمەتالى ونان حابارسىز ەدى.
بەكارىستان اۋلىنداعى ءالىمنىڭ جاقسىلارى سەگىزگە اتتاندىرعان شاپقىنشى بۇلار اتتانىپ كەتكەن سوڭ كەلدى.
الىم-شومەن ۇلكەن ارەكەت ۇستىندە ەكەنى ءمالىم بولدى. سەگىز ءوز تاراپىنان جان-جاعىنداعى اۋىلدارعا ادام شاپتىرىپ جاتىر. ءبارى دە بۇرىن حيۋا حاندىعىنا زەكەت بەرىپ كەلگەن ءالىم رۋلارى... جۇرت قاناتتارىن قومداي باستادى.
ساعىندىق شال مەن قاراكوزدە زارە جوق. بەيساۋبەت جولاۋشىنىڭ توبەسى كورىنسە قۇلاقتارى ەلەڭدەيدى. جابى مەن توقتابولاتتان حابار كۇتىپ وتىر ەدى...
قاراكوز جەتى قۇرساق كوتەرىپ، سودان بىرەۋى عانا ءتىرى قالعان. جالعىز ۇلىنىڭ اتى — توپاي. ون ءتورت جاسار بالا، سالتى باسقا قازاق اۋلىنا كوندىگە الماي ءجۇر. ءارى جورىقتاعى اكەسىن دە ساعىنادى. ءۇش-تورت كۇننىڭ ىشىندە ساپقا ۇرعانداي، تورى ەتىنەن ايرىلىپ، توپاي ازىپ ءبىتتى.
راحمەتالى اتتانىپ كەتىپ، بەكارىستاننان شاپقىنشى كەلىپ، بۇل اۋىل ابىگەر ەدى.
ساعىندىقتىڭ كۇندەگى ادەتى، زاۋال اۋا اۋىل سىرتىنداعى قۇم شوقىنىڭ باسىنا شىعادى. سودان ۇيگە ىمىرت ۇيىرىلگەن سوڭ ءبىر-اق قايتاتىن. ايدوس ءبيدى ىزدەپ كەتكەن قيات جىگىتتەرىنىڭ جولىن توسىپ ءجۇر.
شالدىڭ بەلىندە اق تاياق، قۇم توبەنىڭ باسىنا شىققانشا ەكى رەت دەم الدى.
كوز اشقالى كورگەنى بەينەت. ودان بوسقىن زامان كەزدەستى. اۋەلى سىر بويىنان، ەكىنشى جولى جاڭاداريادان بوستى. جەر جىرتاتىن كولىگى دە، ىردۋان ارباعا جەگەتىنى دە جالعىز قوڭىر سيىرى، ساعىندىق ىلعي جاياۋ بوسادى. سيىر سانى اقىرى ەكەۋگە تولماي-اق قويعان. بۇل جولى ول دا جوق، جاساۋىلدار الىپ كەتىپ ەدى. ساعىندىق جابىنىڭ كوشىنە ىلەسىپ كەلىپ وتىر...
وزىنە سالعاندا، شال قونىسىنان قوزعالمايتىن ەدى. توقتابولات تىڭدامادى. ەر كوكىرەك جىگىت بۇرىن دا حيۋا مەكتەرلەرىنىڭ تەرىس نازارىندا... ارتىندا قالىپ بارا جاتقان كارى شال مەن جاس بالالارىنىڭ باسىنا قورلىق جەتىسە مە دەپ قورىقتى...
توقتابولات ات ارقاسىنا مىنگەلى قارنى اسقا تويعان ەكەن. ساعىندىق وعان دا شۇكىرشىلىك قىلادى.
— ە، قۇداي، بالداردىڭ جولىن وڭعارا گور!
كۇن باتىپ بارادى. كوكجيەكتە قورعاسىن تۇستەس قارا سۇر بۇلت، قاناتىن وت شارپىعان قاراقۇسقا ۇقسايتىن ەدى. قان قىزىل شاپاق شاشىراتىپ، بۇلت جوعارى كوتەرىلىپ كەلەدى.
قىزىل ىڭىردە جانارى سونگەن شالدىڭ كوزى ەشتەڭەنى اجىراتىپ جارىتپايدى. ات تۇياعىنىڭ ءدۇسىرى اۋەلى قۇلاعىنا شالىندى. ءبىر جاماندىقتى سەزگەندەي، جۇرەگى قالتىرانىپ، بۋىن-بۋىننان ءال كەتكەن، ورنىنان تۇرا الماي قالدى.
دۇسىرلەتىپ كەلىپ قالعان جاننازار ەدى.
قالاشىلاردان ايرىلعان سوڭ ءبىر كۇننەن كەيىن باتىر قاسىنداعى جىگىتتەرىن تاراتتى.
— سەيىتنازار، قاسىڭا الپىس جىگىت الىپ قوقاننىڭ جولىنا ءتۇس. قۋعىنشى بولسا، قاشقان قاراقالپاقتاردى قوقاننىڭ جولىنان ىزدەيدى. كەزدەسىپ قالسا، الىستان قارا كورسەتىپ قويىپ، سوزاققا قاراي ەرتىپ اكەتىڭدەر.
— دۇرىس!
جىگىتتەر شۋ ەتتى.
— بىزگە ءۇش كۇن جەتەدى. ودان كەيىن قۋعىنشىلاردى اداستىرىپ، جوندەرىڭە كەتەسىڭدەر. جىگىتتەردى ۇيدى-ۇيىنە تارات!
— ال ءوزىڭدى قايدان تابامىز؟
— كەرەك بولساڭدار، ءوزىم ىزدەپ تابام!
بۇگىندەرى سەيىتنازار اۋىلعا قايتىپ بارا جاتىر...
قاسىندا ون بەس جىگىت، جاننازار توقتابولاتتى الىپ كەلەدى.
بالاسىنىڭ جارالى ەكەنىن ەسىتكەندە ساعىندىقتىڭ ەكى قۇلاعى تارس بىتكەندەي، كوزىنىڭ الدى بۇلدىرادى. وعان نە بولعان، ءتاڭىر-اۋ... توقتابولات جارالى... ءتىرى...
— ساعىندىق اعا، تانىماي تۇرعانىڭىز با، مەن جاننازارمىن عوي... جاننازارى كىم؟... جابى... توقبولات ءتىرى بولسا، جابىنىڭ قاسىندا جۇرسە كەرەك ەدى عوي...
— جابى باتىر جاۋ قولىنان مەرت بولدى...
— استاپى... ساعىندىق ودان ءارى سويلەۋگە ءتىلى كەلمەي، تالىقسىپ بارا جاتتى.
سالدەن كەيىن اۋىلدان شۋ شىقتى.
قاراكوز شاشىن جايىپ جىلاپ وتىر.
التى قانات ءۇيدىڭ سىرتىندا ون ءتورت جاسار توپاي ەتبەتىنەن ءتۇسىپ جاتىر، ەكى يىعى عانا سەلكىلدەيدى. كەۋدەسىندەگى كۇيىك، كوزىنەن جاس بولىپ اعىتىلادى. ونى ءقازىر جەتىمدىك تاعدىرى ويلانتپايدى. الدا تالاي ءومىر تاقسىرەتىن دە تارتار... بالا جۇرەگىندە قاسيەتتى كەك، بۇل سەزىمدى ەشقانداي كۇش وشىرە الماق ەمەس ەندى.
* * *
بۇل وڭىردە ەل قاراسى كورىنبەيدى، قۇدىقتاردىڭ باسى بوس قالىپتى. راحمەتالى ءۇش كۇن جورىتتى.
— ءبارى دە حيۋا شاپقىنشىلىعىنان قورقىپ قاشا كوشكەن... قومشاباي سولاي تۇسىندىرەدى.
— اپىر-اي...
ءۇشىنشى كۇنى بوسقىن ەلدىڭ سۇردەگىنە كەزدەستى. ايدوس كوشى ەكەنى انىق... دالا قازاعى مال تۇياعىنىڭ ءىزىن كىتاپتاي وقيدى. ايدوستىڭ جورامالىنا قاراعاندا، كوش ەكى جۇزدەي ءۇي... التى-جەتى جۇزدەي سالت اتتى جۇرگىنشىلەردىڭ ءىزىن ايىردى.
— سوڭىندا قۋعىنشى بار... مىنا ءبىر ات تۇياقتارىنىڭ ءىزى كەيىن تۇسكەن...
— جاۋعا كەزدەسىپ قالىپ جۇرمەيىك! — سايلىباي ءقاۋىپ ايتتى. راحمەتالىدە ءۇن جوق، جىگىتتەردىڭ الدىنا جورىتىپ كەلەدى. قوسارىندا ءبىر-بىر ات... شالدىڭ قاپەرىنە تۇك كىرمەيدى. كوش سۇردەگىنە تۇسكەن جاۋ، ات موينىن تالدىرار اۋىر جول. كەشىپ كەلە جاتىر... جاماندىعىنا باققاندا، بۇلار ات اۋىستىرىپ ءمىنىپ، قۇتىلىپ كەتۋلەرىنە بولاتىن ەدى.
جولاۋشىلار تۇسكە جاقىن قاراقالپاقتاردىڭ ولىگىنە كەزدەستى.
الدارىندا قاپتاعان قارا قارعا ەدى. جۇرگىنشىلەردى كورىپ جاپپاي كوتەرىلدى. كۇننىڭ كوزىن قاپ-قارا بۇلت جاپقانداي، ىزى- شۋ... بورسىعان ولىك ءيىسى قولقانى اتادى.
اپپاق قۇمنىڭ بەتى ايعىز-ايعىز قان... اق سالدەلەردىڭ استىندا قارعا شۇقىپ كەتكەن كوزدىڭ ورنى ۇڭىرەيەدى
— راحمەتالى اعا، كەتەيىكشى. يمانىم قاسىم بولدى عوي. — مەلدەبەكتىڭ داۋسى قارلىعىپ ەسىتىلەدى
ءبارىن دە شول قىسقان. قۇدىققا جەتۋ كەرەك ەدى.
— قۇدىق اناۋ قۇمشىقتىڭ استىندا...
قومشاباي العا ءتۇستى.
— مىنالاردى بايقايسىڭدار ما، الداپ الىپ شىعىپ قىرىپ سالعان عوي. - راحمەتالى ولىكتەردى كورسەتتى. - ءبارى ءبىر شۇقىردا قالىپتى. ات ءۇستى ۇرىس كەزىندە ءارقايسىسى ءار جەردە شاشىراپ كەتپەي مە؟
قۇدىقتىڭ باسىنداعى كورىنىس ودان دا قورقىنىشتى ەدى. قيراعان كەرەگە، شاشىلعان ۋىق، كيىز ءۇيدىڭ ۇزىكتەرى... قازان-وشاقتار... ءار جەردە شابىلعان باستار جاتىر. ەكى-ۇش ايەلدىڭ قارنى جارىلىپتى. بىر-ەكى بالانىڭ ولىگى دە كەزدەستى.
— قۇداي ءجۇزىن كورمەگىرلەر-اي! — دەدى قومشاباي.
ولىكتەردى يت-قۇسقا جەم قىلىپ قالدىرۋعا بولمايتىن ەدى.
بەتىن جاسىرىپ كەتۋ كەرەك. راحمەتالى جىگىتتەرگە تەزدەتىپ ات سۋعارۋعا ءامىر ەتتى.
— ساحار، سەن قاسىڭا سەگىز جىگىت الىپ، جاڭاعى ولىكتەرگە بار. قالعانىمىز وسى جەردەگى بايعۇستاردىڭ بەتىن جاسىرۋدىڭ ارەكەتىنە كىرىسەمىز. جانازا وقۋعا قاسىڭا سايلىبايدى ال. بۇل ايات ساباعىن جاقسى بىلەدى.
راحمەتالى قالعان بەس جىگىتكە قۇدىقتىڭ سىرتىنان شۇقىر قازدىردى. بۇل جەردەگى ولىك ەلۋ ادامداي ەدى.
— ويباي، مىنا بالا ءتىرى؟
قارنى جارىلعان ايەل... باسقالارداي ەمەس، دەنەسىن قارعا شۇقىماپتى. كەيىنىرەك ولگەن بولۋ كەرەك. ۇزىك جابىلعان ۋىقتاردىڭ كولەڭكەسىندە جاتىر ەدى. بالا سول ايەلدىڭ قاسىنان تابىلدى.
قومشاباي جانتورسىعىن شەشىپ وبەكتەپ جاتىر. بالانىڭ اۋىزىنا سۋسىن تامىزدى. جۇتىپ جاتقان سياقتى، ەرنى قىبىرلايدى.
— اش وزەگىنە ءتۇسىپ كەتەر، بايقاڭدار... راحمەتالى بالانى كولەڭكەگە جاتقىزدىردى.
ولىكتەر ءبىر شۇقىرعا جينالىپ بەتى جاسىرىلدى.
تاعى دا بالانىڭ قاسىنا جينالدى. قومشابايدىڭ قولىندا جانتورسىق. الگىدەي ەمەس، بالا تورسىقتىڭ پۇشپاعىنا تاس كەنەدەي جابىسىپ، سورپىلداتىپ جاتىر.
سول ەكى ارادا ساحار باستاعان جىگىتتەر دە كەلىپ قالدى.
بالانى قالاي الىپ ءجۇرۋ جايى ويلاستىرىلدى. كوزىن اشادى، قيمىلدايدى، ءبىراق دارمەن جوق، اتقا وتىرۋعا جارامايتىن ەدى. ءالسىز بالانى قۇشاقتاپ وتىرۋ دا ىڭعايسىز... جۇرت داعداردى.
— مەنىڭ ات دورباما سالىپ بەرىڭدەر...
راحمەتالى ەردىڭ قاسىنا ءىلۋلى، ىشىنە ءبىر پۇت سۋلى كەتەتىن ات دوربانى شەشىپ الىپ كەلدى.
جولعا شىعار الدىندا بالاعا تاعى دا سۋسىن بەرگىزدى.
— تاقا اجالى جەتىپ تۇرماسا، ەندى اشتىقتان ولمەيدى...
بالا بۇرىنعىدان دا تىرىلىڭكىرەپ، اركىمنىڭ بەتىنە ءبىر قارايدى. تانىس بىرەۋىن ىزدەيتىندەي ەدى.
— بايعۇس شەشەسىن ىزدەپ جاتىر-اق...
— وزىنەن سۇراپ كورشى...
— اكەڭنىڭ اتىن ايتشى؟ — قومشاباي سۇرادى.
بالا ءسال ابىرجىعانداي، ءبىراق جاۋاپ بەردى.
— نياز..
— ءاي، مىناۋ قىپشاق قاراقالپاق نيازدىڭ بالاسى. ايتەۋىر-اۋ، بىرەۋگە ۇقسايتىن سياقتى ەدى. — قومشاباي باسىن شايقادى.
— ەندەشە ەندى قازاق نيازدىڭ شوبەرەسى بولادى... راحمەتالى ايتتى.
— سەندەردەن وتىنگەنىم، اۋىلعا بارعان سوڭ قاراقالپاقتان اكەلدىك دەپ ايتىپ جۇرمەڭدەر. ورتا ءجۇز قىپشاق اۋلىنىڭ جۇرتىنان تاۋىپ العان بولامىز...
بالانىڭ تەگى قاراقالپاق بولسا، سوڭىنا قۇل دەگەن اتاق ەرەدى. ال قازاقتىڭ قىپشاعىنا ەشكىمنىڭ تالاسى جوق. راحمەتالى جاس نارەستەنىڭ بولاشاعىن ويلاپ تۇر.
قاراقالپاقتار قىرىلعان. قومشاباي اۋىلعا قايتاتىن ەدى. راحمەتالىدەن رۇقسات سۇرادى. ات دورباسىنىڭ ىشىندە قاراقالپاق بالا موينىن سوزىپ قارايدى.
ءجۇرىسى سۋىت، جولاۋشىلار ارادا ەكى قونىپ، جاڭاداريا ماڭىندا وتىرعان بەكارىستاننىڭ اۋلىنان قۇلادى.
اۋىلدىڭ ءۇستى سامساعان سارى قول. بۇل اۋىلدا ءالىم ۇلىنىڭ ءتورت كوزى تۇگەل ەدى. ولار قاراقالپاقتاردىڭ قالاي قىرعىنعا ۇشىراعانىن راحمەتالىدەن ەسىتتى. جانقوجا وكىنىپ وتىر.
بەكارىستاننىڭ اۋلىنداعى توپ ءالى دە ءبىر اپتاداي كۇتەتىن بولدى. جانقوجا حيۋانىڭ جولىنا شولعىنشىلار اتتاندىرىپ جاتىر. قاراقالپاقتاردىڭ سوڭىنا تۇسكەن قۋعىنشى سىپايلار بەرى قاراي بەتتەپ شىعۋى كادىك ەدى.
راحمەتالى بەكارىستاننىڭ اۋلىندا قالا شىعىپ كەتكەن تۋىستارىنا كەزدەستى.
قاراقالپاقتار بەرگەن ەكى اتقا مىنگەسىپ، تورتەۋى بۇل اۋىلعا كەشە جەتەدى ەكەن.
بالپان تورى ەتىنەن ايرىلعان، ءتىلىم-تىلىم ەرنىن جالاپ قويىپ، سويلەپ وتىر.
— اشتىق ەشتەڭە ەمەس، دۇنيەدە شەل قيىن ەكەن. ءولىپ كەتەرمىن دەپ قورقىپ ەدىم... — دەيدى.
— وتىز قويدى ايتسايشى...
شالقار راحمەتالىنى كورگەندە كەمسەندەدى.
— باس امان بولسا، مال تۇگەل، شالقار اعا. وزدەرىڭنىڭ امان-ەسەن قۇتىلعاندارىڭا قۋانساڭدارشى...
مۇندا جۇرت توپ قۇراسىپ جاتىر. راحمەتالى كىدىرەدى. قالاشىلاردى اۋىلعا قايتاردى.
— كورمەگەنىم حيۋا بولسىن! — شالقار سويلەپ بارادى. — بالامنىڭ بالاسىنا ايتىپ كەتەرمىن-اۋ...
تەڭىز تابيعاتىنىڭ جايما-شۋاعىن بالىقشىلار داۋىل الدىنداعى تىنىشتىق دەپ اتايدى. انشەيىندە ءبىر تىنىش جوق تەڭسەلىپ جاتاتىن تەڭىز بەتى اياق استىندا تىنشي قالاتىن كەزى بولادى. ءبىرىن-بىرى قۋالاعان تولقىندار ساپ بولىپ باسىلىپ، تەڭىز مىنەزى كەنەت بايسال تارتادى. ال ساياز سۋلى قولتىق-قويناۋلاردا ءۇپ ەتكەن جەل جوق، سۋ بەتى بۇلك ەتىپ قوزعالمايدى. شەت-شەكسىز اق ايدىن جالاڭاش ءتوسىن كۇن كوزىنە توسىپ قىزدىرىنىپ جاتقانداي، اپپاق ساۋلەدەن كوزىڭ قارىعادى.
قازاق دالاسىنىڭ قازىرگى ءحالى دە سوعان ۇقسايدى. ارىنعازى ايدالىپ، حاندىق جويىلدى. زەكەت سۇراپ، سويىستىق دامەتىپ مازاسىن الىپ جاتقان ەشكىم جوق. الدە قايدا ورىس اكىمشىلىگى قويعان سۇلتان پراۆيتەل بار دەپ ەستيدى. ونىسى ايشۋاقتىڭ بالاسى بايماعامبەت سۇلتان ەكەنىن كەيىن ءبىلىپ ءجۇر. حان بولسا ءبىر ءجون. الىم-شومەننىڭ جاقسىلارى «پراۆيتەل» لاۋازىمدى ادامنىڭ قانداي بولاتىنىن بىلە بەرمەيدى.
بۇرىن بۇل وڭىردەگى ەلدىڭ قاراقۋلاعى باسپاشى ەدى. باستا ارىنعازى تاۋبەسىنە كەلتىردى دە، سودان كەيىن الدى-جۇتتى حابار جوق، ساحارا تىنىشتالدى.
قازاقتار باسپانشىلاردىڭ حيۋا جاقتان كەلەتىنىن بىلەدى. ءبىراق حان اتتاندىرىپ وتىر دەگەن ويدا جوق، جالاسىن تۇرىكپەندەرگە جاباتىن ەدى.
ايدوس ءبيدىڭ كوتەرىلىسىن ەسىتكەندە ءبىر-بىر ەلەڭدەسىپ باسىلدى. قارنى جارىلعان قاتىندار مەن باسى شابىلعان كەمپىر-شالدار جايلى ەسىتكەندە جاعالارىن ۇستادى. حيۋا حانى التى ءجۇز قاراقالپاقتى الداپ قولعا ءتۇسىرىپ قىرىپ سالىپتى. بۇل قۇلاق ەسىتپەگەن سۇمدىق ەدى. ءقازىر قايدا بارساڭ دا قاراقالپاقتاردى ءسوز قىلادى.
— حان ەكى سويلەمەيدى دەگەنى قايدا؟ مىناۋسى راس بولسا، ول دا كوگەرمەس. ءار نارسەگە ءبىر زاۋال. پەيىلى جاماندى قۇداي تاپپاي قويمايدى...
قازاق سولاي، جاقسىلىق كورسە دە، جاماندىققا كەزدەسسە دە، — ءبىر قۇدايى بار... قۇدايعا تاپسىرىپ وتىرا بەرەدى...
سوڭعى ءۇش-تورت جىلدىڭ بەدەرىندە قىس تا جايلى، شارۋانىڭ جاعدايىن بەرىپ تۇر. قازاقتىڭ ءبىر مالى ەكەۋ بولىپ، مارقايىپ قالعان... سار دالاسىندا اقىرىن كوشىپ-قونىپ، وسىدان ءجۇز جىل بۇرىنعى قالپى ءجۇرىپ جاتىر...
قازاقتىڭ مالىن بۇلدايتىن جەرى دە مۇسىلمان حالقىنىڭ ءدىني ورتالىقتارى سانالاتىن ۇرگەنىش، بۇحار، حيۋا... ساۋلەتتى مەشىتتەر مەن عالامات عيماراتتاردى سول جاقتان كورىپ قايتادى. ءوزىڭنىڭ قولىڭنان كەلمەيتىن نارسەنىڭ ءبارى تاڭسىق، قازاق - ساۋلەت ونەرىنىڭ ۇزدىك قۇرىلىستارىن دا قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن بىتكەن دەپ بىلەدى...
حيۋانىڭ سۇم ءامىرشىسى قازاقتاردى ءبىر جاقتان باسپاشىمەن شوشىتىپ قويىپ، ەكىنشى جاقتان — اقىل-ويىن شىرماپ ۇستاۋعا ارەكەت ەتىپ جاتقانىن بىلگەن جان جوق. قازاق ويى مارعاۋ، توبەسىنەن جاي ءتۇسىپ قالسا امال جوق، اناۋ-مىناۋعا ەلەندەي بەرمەيدى...
مۋحاممەد راحىم حان وزىنەن بۇرىنعى امىرشىلەردىڭ تالايىنا ارمان بولىپ، ءبىراق ۇدەسىنەن شىعا الماي كەتكەن ماقساتتارىن بىرتە-بىرتە جۇزەگە اسىرىپ كەلە جاتىر ەدى. سوڭعى جەتپىس-سەكسەن جىلدىڭ ەنە بويىندا نەشە باعىنىپ، نەشە رەت انتىن بۇزعان ارال تەڭىزى ماڭىنداعى وزبەك حالقى حيۋاعا ءبىرجولا مويىپ ۇسىندى. قازاق دالاسىنا شىعاتىن جول ۇستىندە كەسە ءتۇسىپ جاتقان كوپ قاراقالپاق قونىسىنان اۋدارىلىپ، قولتىعىنا كىردى. ىلعي قازاقتارعا بۇيرەگى بۇرىپ تۇراتىن وسى حالىق حيۋا حاندىعىنىڭ بۇيىرىنەن قادالعان شانشۋداي كورىنەتىن ەدى. قىسىلعان جەردە قازاق باۋىرلارىنان كومەك سۇراپ، قول سوزۋىنا مۇمكىندىك بەرمەي، يەكتىڭ استىندا ۇستاۋ كەرەك ەكەنىن ءبىرىنشى ۇققان دا مۋحاممەد راحىم بولدى.
ونىڭ بۇل ارەكەتتەرى كۇشتىرەك كورشىلەرى — قوقان حاندىعى مەن بۇحار امىرىنە، ارينە، ۇناعان جوق. ءامىر كوپ قاراقالپاقتى حيۋانىڭ جەكە مەنشىكتەپ كەتكەنىن ولسە كەپشەيتىن ەدى.
مۋحاممەد راحىم حاننىڭ قولىن سوڭعى بەس-التى جىلدا ءجاۋمىت تۇرىكپەندەر-اق بوساتپادى. بىرەسە قوڭىراتقا، بىرەسە شارجاۋعا جورىق ۇيىمداستىرىپ، ونىڭ اقىرى قازىنانى دا سارقىپ، حالىقتى دا تيتىقتاتىپ بىتكەن. ەكىنىڭ ءبىرى ءسىڭىرى شىققان كەدەي... اللاقۇلعا ءبىر كەزدەگى قۇدىرەتتى حاندىقتىڭ قۇر سۇلدەرىن قالدىردى.
الىم-سالىقتان قاجىپ، ونسىز دا قوبالجىپ وتىرعان قاراقالپاقتىڭ باس كوتەرىپ جۇرگەنى سوندىقتان. حيۋا حاندىعىنا قارايتىن ەلدەر بۇدان بۇلاي تىنىشتالادى. اللاقۇل حاننىڭ قولى بايلاۋدان بوساپ وتىر. ەندى قوقان حاندىعىنىڭ الدىنا قاي جەردەن توسقاۋىل قويۋدىڭ امالىن قاراستىرىپ جاتىر ەدى. ەڭ الدىمەن قول استىنداعى قازاقتارعا بەكەم بولۋ كەرەك. ايدوستىڭ كوتەرىلىسىنەن كەيىن، كوپ اۋىل جان-جاققا شاشىراپ كەتتى. سولاردى جيناستىرۋدىڭ امالىن قاراستىردى.
سەگىزدىڭ اۋلى قامسىز ەدى. تال تۇستە قارۋلى سىپايلار باسىپ قالدى.
كوشەسىڭدەر!
ءبىر جاقسى جەرى — ەشكىمگە ءزابىر بەرگەن جوق. اللاقۇل حاننىڭ بۇيرىعى سولاي. ەرتەڭ سىر بويىنا قاراي جىلجۋدى ويلاپ وتىرعان حان قازاقتاردى رەنجىتىپ الماۋعا تىرىسادى.
كەشە عانا حيۋا قول استىنان سىرعىپ كەتكەن جيىرما شاقتى اۋىل كەيىن قاراي كوشىرىلدى.
ءبىراق ەشقايسىسىن دا بۇرىنعى جاز جايلاۋىنا جولاتپايدى.
سەگىز كەيىنىرەك بايقادى. سىر بويىنداعى اعايىندارىنا بارىپ قوسىلادى دەپ قاۋىپتەنەتىن سياقتى. جاز جايلاۋ، قىس قىستاۋىن وزدەرى بەلگىلەپ بەرىپ، حان جاساۋىلدارى اتتاپ باسقان قادامدارىن اڭديتىن بولدى.
قونىس تارشىلىق. قىزىلدىڭ قازاقدارياعا قاراي سۇيرەلەنىپ شىعاتىن تۇمسىعىندا قىرىق-ەلۋ اۋىل قامالىپ وتىر.
قازاقتىڭ سوندا دا باياعى قامسىز قالپى. ءبىر قىستى ارتقا تاستاعان سوڭ، بۇل تىرشىلىگىنە دە بويى ۇيرەنگەندەي. جاز شىعىپ، اۋىل-اۋىلدىڭ ىرگەسى جاقىنداي تۇسكەن سوڭ، جىگىت-جەلەڭدەر دە قىبىرلادى. قاي ۇيدە شىلدەحانا، توي بار، قاي اۋىلدا سۇلۋ قىز بار، ءۇيىر-ۇيىر بولىپ قىدىرادى.
سەگىزدىڭ ۇيىندە كۇندە قوناق ەدى. وزىمەن تۇستاس ءار اۋىلدىڭ بەلگىلى ازاماتتارى كەلەدى. ءبىر جاعىنان مىناۋ تارشىلىق زاماندى ءسوز قىلا وتىرىپ، سەگىزدىڭ جىرىن تىڭدايدى. بۇل اۋىلعا جاستار دا سوقپاي كەتپەيتىن. باياعى ماقپال وقيعاسىن بىلمەيتىن قازاق جوق. حيۋا وڭىرىندە ءار قيلى اڭىز بولىپ تاراپ كەتكەن. ءبارى دە سونىڭ شىندىعىن سەرىنىڭ ءوز اۋزىنان ەسىتۋگە ىنتىعادى...
سەگىز قوي قىرقىمى اياقتالعان سوڭ، حيۋاعا قاراي جولعا جينالدى. قازاق اراسى قونىستان تارىعىپ وتىر... قولدان كەلسە، حاننىڭ وزىنە كىرىپ ارىز-شاعىمىن ايتادى.
— قاراكوزدەن دە حابار جوق. بيىل جاز اۋمالى-توكپەلى زامان بولىپ، اتتاپ باستىرمادى عوي. سول جاقتان جابىنىڭ بالا-شاعاسىنا سۇراۋ سالىپ جۇرەمىن بە؟
سەرى سول كەتكەننەن ورالعان جوق.
* * *
سەگىزدىڭ اۋلىن سىپايلار باسىپ جاتقان كۇنى التى-جەتى تۇيەلى كوش جاڭاداريا بويىنا قۇلادى.
جابىنىڭ قىرقى بەرىلدى. جۇرەككە تۇسكەن جارانىڭ تىرتىعى كورىنبەيدى، ەندى تىرشىلىك قامىن ويلاستىرۋى كەرەك ەدى.
جابىنىڭ اتاعى قازاق-قاراقالپاققا بەلگىلى. ونىڭ قاتىن-بالاسىن بۇل اۋىلدا قالدىرۋ قاتەر... بۇل ءقاۋىپتى ەڭ اۋەلى جاننازار ايتتى.
باتىردىڭ قاسىندا باياعى ون بەس جىگىت، قىزىلدا جورىتىپ ءجۇر. جابىنىڭ سۇيەگىن دە سول تاۋىپ اكەلدى. قازاقتار شالا كومىپ كەتكەن ولىكتەردى قايتا اشتىرىپتى...
جاننازار ءۇشىن مىرجىقتىڭ قاتىن-بالاسى دا قىمبات. ءقازىر قاراقالپاق ىشىنە بارىپ بولمايدى. قاشقىنداردى قايدا سىيعىزارىن بىلمەي داعدارعاندا، باتىردىڭ ەسىنە جاڭاداريا بويى ءتۇستى.
سودان كەيىن اتتانىپ كەتىپ، ءبىر اپتا ءجۇرىپ ورالدى. قونىس تاۋىپتى. ءبىراق كىمنىڭ قىستاۋى ەكەنىن ايتپايدى.
جابىنىڭ قىرقىن اسىعىس بەرىپ، قاراقالپاقتار كوشتى.
جاڭاداريانىڭ بويىندا بەس-التى ءۇيلى قىستاۋ. كوش ءتورت كۇننەن كەيىن سوندا جەتتى.
بۇل قىستاۋ سوناۋ جىلى مامان بيدەن قالعان. جاڭاداريانىڭ قۇيىلىسىنداعى قىستاۋلاردىڭ كوبىسىنە حيۋا حانىنىڭ قولى جەتكەن جوق. سول ءبىر كۇندەرى اق باسقىن بولىپ، ابىگەر ەدى...
جاڭاداريا بويىندا ورتتەن امان قالعان ساناۋلى قىستاۋدىڭ ءبىرى ماماندىكى ەكەن. ءبىراق ون جەتى جىلدان بەرى ادام قولى تيمەگەن سوڭ، ازىپ-توزىپ قۇرۋعا اينالىپتى. قاقىرا تامداردىڭ قابىرعالارى ىرسيىپ، قامىس بەلدەۋى كورىنىپ تۇر ەدى. قي قورالاردىڭ ورىنى عانا جاتىر... ۋاقىت سىنىنا توتەپ بەرۋ كەرەك بولعان جەردە قامىس قورالاردىڭ ءبىراز قايرات كورسەتكەنى بايقالادى. نار قامىستان كومىپ، قوس بەلدەۋلەپ تاستاعان باي ءۇيدىڭ اشىق قوراسى، جاپىرىلا قۇلاپ جاتقانى بولماسا، ۇزىن سۇلباسى ءبۇتىن. ءبىر قىزىعى، ءبارى دە باسىن قۇبىلاعا بەرىپ قۇلايدى ەكەن. مەشىتكە جۇما نامازىنا جينالعان اق سالدەلى شالدار، جاپپاي باسىن ساجدەگە قويىپ جاتقان ءبىر كەزىنە ۇقسايتىنداي.
جاننازار قىستاۋعا كەلگەن سوڭ قاسىنداعى جىگىتتەردى تاراتتى. بوسقىنعا ۇشىراعان ەكى ءۇي قۇتتى قونىسىنا قوندى. جاۋ قاراسى الىس قالعان. ساربازدارعا اس-سۋ تاۋىپ بەرۋدىڭ ءوزى قيىندىققا تۇسەتىن ەدى.
ءبىر اپتا جالعىز قالىپ، جارالى توقتابولاتتىڭ بەتى بەرى قاراۋىن كۇتكەن.
جامان ايتپاي جاقسى جوق، ەستى قۇمار الدى-ارتىن باسىندا-اق ويلاستىرىپ، ازىق-تۇلىك جاعىن مول قامتىپ شىعادى ەكەن. ءۇش ساۋىن ىنگەن، ەكى بيەسى بار... ءازىر تارىقپايتىن ەدى. جاننازار سۇمبىلە تۋعان سوڭ اتقا قوندى.
شارۋاسىنىڭ ەڭ ۇلكەنى، ءۇيىن كوشىرىپ كەلەتىن ەدى. ايدوستىڭ كوتەرىلىسىنە قاتىسپاعانى راس. ءبىراق اۋىلدا دا بولعان جوق. حيۋا حانى ءقازىر ەكى ادامنىڭ بىرىنەن كۇدىكتەنىپ، تىرناق استىنان كىر ىزدەپ وتىر. ءوزى دە سودان كادىكتەنەدى، بۇلاي شىعاتىن كەزدە گۇلجاۋھار مەن ون ەكى جاسار ۇلى امانقۇلدى تەڭىز قولتىعىنداعى مۇيتەندەردىڭ ىشىنە كوشىرىپ سالعان. سونىسى وندى بولىپتى. قاتىن-بالاسىن امان تاپتى.
ءامۋداريا بويىنداعى قاراقالپاقتاردان ەس كەتكەن. ايدوس بيگە ءىش تارتقان اۋىلداردىڭ امان قالعان ءبىرى جوق. قىستاۋلارعا ءورت سالىپ، باس كوتەرەر ازاماتتارىن اتىپ-اسىپ جاتىر... جابىنىڭ ءۇيىن ورتەپ جىبەرىپتى. قالعان مال-مۇلكىن تىك كوتەرىپ توناپ كەتكەن. شەكتىباي ايتىپ وتىر. ونى دا ەكى اپتاداي تۇرمەگە سالىپ، اۋرەلەپ، ارتىنان بوساتىپتى. كورگەن ازاپ، جەگەن تاياق بويعا ەگەۋ، ءتىرى قالعانىنا قۋانىشتى ەدى...
جابىنىڭ ىزىنە ەرىپ حيۋا سىپايلارىنىڭ قولىنان قازا تاپقان جىگىتتەردىڭ ارتىندا ءۇي ءىشى قالعان. ولاردىڭ دا كورمەگەن ءزابىرى جوق. جاس كەلىنشەكتەرىن كۇندىككە اكەتىپتى. جاننازار جەتىم قالعان بالالاردى كوردى. كەيبىرەۋلەرىنىڭ ارتىندا قامقورشى اكە-شەشە دە جوق، جەتىمەكتەردى جانى اشىعان اعايىندارى پانالاتادى ەكەن. ءبىلىپ قالىپ جازالاپ جۇرە مە دەپ، حيۋا حانىنان دا قورقادى...
جاننازار ءۇيىن جاڭادارياعا قاراي كوشىردى.
ەكى تۇيەلى بۇل كوشتە جۇك جارتۋسىز ەدى. ونىڭ ەسەسىنە ەكى تۇيەنىڭ ۇستىندە دە كيىز قورشاۋ. كىلكەندەي بالالاردىڭ موينى قىلقيادى...
ءامۋداريا بويىندا ءبىر اي ءجۇرىپ ورالدى.
بۇل ەكى ارادا توقتابولات تا وڭالىپ، شارۋاعا جاراپ قالعان. ءۇش ۇيدە توپاي مەن امانقۇلدى قوسقاندا ءتورت ەركەك، ءتورت قاتىن. بيىل كۇز اۋىلدىڭ ءىرى باستىلارىنىڭ قولى بالشىقتان بوساعان جوق.
ءۇش تامنىڭ ءىشى-سىرتىن سىلاپ، جوندەپ قويدى.
ماماننان قالعان ۇلكەن ۇيگە جابىنىڭ بالا-شاعاسى كىردى. قۇمار بار، قاراكوز بار، ول ءۇيدىڭ ساۋىنى دا مول ەدى. جاننازار الىپ كەلگەن ءتورت جەتىمەكتىڭ ەكەۋىن قۇمار قولىنا العان.
كۇندە كەشكىلىك ءۇش ۇيدەگى جان بىتكەن سوندا جينالادى.
مەرت بولعان ازاماتتار ەسكە الىنادى. حيۋا حانىنىڭ حالىققا كورسەتكەن قياناتى ءسوز بولادى.
— ءبىزدىڭ تۇقىمنىڭ تۇبىنە حيۋا جەتتى عوي. ەكى بىردەي ازاماتتى بي اعانىڭ قولىمەن ءولتىرتتى. اقىرى ءوزىن دە قۇرتتى... قۇمار كۇرسىنگەندە كوكىرەگى قارس ايرىلادى.
— ەرتەڭ مەن ەرجەتەيىن. حاننىڭ ەكى كوزىن ويىپ الامىن!
سەگىز جاسار مىرجىقتىڭ ۇلى اڭگىمەگە ءۇيىر ەدى. باسقا بالالار اسىقتىڭ قىزىعىنا ءتۇسىپ جاتقاندا، بالا ەرنازار ۇلكەندەردىڭ قاسىنا وتىرادى.
جاننازار وسى بالانىڭ بولەك تۇرپاتىنا سۇيسىنەدى. اۋىلدا ءبىر ۇستارا جوق، ەرنازاردىڭ ونسىز دا ۇلكەن باسى شاشى وسكەن سوڭ قاۋعاداي بولىپ كورىنەتىن. شاۋگىم باستى قىلدىرىقتاي موينى ازەر كوتەرىپ تۇرعانداي. شيديگەن ارىقتىعىنا قاراماي، بالانىڭ سۇيەگى ءىرى ەدى، العاشقى كەزدە ەرنازاردىڭ سەگىز جاسار ەكەنىنە كادىكتەنىپ ءجۇردى. بوز كويلەگىنىڭ جاعاسى ىرابايسىز كەڭ، ىلعي تاماق باۋى بايلانبايتىن. ىسىرىلىپ تۇسكەن جاعادان شودىرايىپ شىعىپ تۇراتىن ەكى يىعى، وسى بالانىڭ ءتۇبى الاپات كۇش يەسى بولاتىنىن تانىتقانداي. ال الاسى مول ۇلكەن كوزدەرىنىڭ ءبىتىمى ءتىپتى بولەك، الدە ءبىر جاسىنا لايىق ەمەس ەرەسەك ادامنىڭ پاراساتىن بايقاتادى.
— قارعام، اۋەلى ەرجەتىپ ال. ارينە، حاننىڭ كوزىن وياسىڭ. ەسىل بوزداقتاردىڭ كەگىن سەن الماساڭ كىم الادى؟..
قۇماردىڭ كوزىندە مولدىرەگەن جاس تۇر ەدى. جاننازاردىڭ توبە قۇيقاسى شىمىرلاپ كەتتى.
قاستىق
بيىلعى كۇز جازعا بەرگىسىز ەدى. بەس قانات ءۇيدىڭ شۇرق-شۇرق تەسىك ۇزىگىنەن كۇن ساۋلەسى انتالاپ زىقىڭدى شىعارادى. تاڭەرتەڭ توسەگىنەن قويمەن بىرگە ەرەتىن شالقار، قيسايعانى دا سول، كۇننىڭ ساۋلەسىنەن ازار دا بەزەر بولىپ، ىرگەگە قاراي اۋناپ ءتۇستى. جەل كوز كەرەگەلەر... ونىڭ دا كوگى سەتىنەپتى. قاشانعى بولسىن دەنساۋلىق... قىرىق جىل... كۇيگەن تەرىدەي بۇرىسكەن مىنا كەمپىر وندا جاڭا تۇسكەن كەلىنشەك... بۇل كەرەگە سول جىلى قىستا باستىرىلدى عوي. شالقاردىڭ ەسىنە ءۇيشى بەكماعامبەتكە بەرىلگەن تايلى بيە ءتۇستى...
— ويحوي، داۋرەن-اي!
دىبىس شىعىپ كەتكەنىن بايقاپ، جىم بولدى. قارا كەمپىر شالىنا كادىكتەنە قارايدى.
كەمپىرى كەرەگەنىڭ سەتىنەگەن كوگىن كورسەتىپ، شالىنىڭ كوزىنە كۇندە ءبىر شۇقيدى. قىستا كوتەرەمنەن ولگەن قارا اتاننىڭ تەرىسى ەسىكتىڭ الدىندا قۇرىسىپ جاتىر. ونان كوك تىلۋگە شالقاردىڭ ۋاقىتى جوق.
جاسى جەتپىسكە كەلىپ قالدى. بۇگىن قاتىن-بالاعا الجىعان شال اتانىپ وتىر. كەمپىرى ءارى كۇيزەلەدى، ءارى قالتالاقتاعان اق كوكىرەك بايعۇسقا جانى اشيدى. بۇل سورلى نە كورگەن جوق. ءۇش بىردەي اعاسىن ءبىر جىلدا كومدى... قايناعالارى قانداي ەدى... شالىنىڭ قارا شاشىنا سول جىلى اق كىرگەنى انىق...ۇيقاستىرىپ سويلەمەسە، بويىنا ىشكەن اسى تارامايتىنداي، بالا-شاعاعا كۇلكى بولدى. ونان حيۋاعا قوي ايداپ بارىپ... قاراپ جۇرمەي، حاننىڭ جاساۋىلدارىنا كۇش ايتىپ نەسى بار دەسەيشى... قايتا ءتىرى جىبەرىپتى. مىنە، ەكى جىلعا قارادى، شال ەكى ەستى ادام سياقتى. كەيدە بالادان بەتەر اق كوڭىل، كەيدە اشۋشاڭ. الدەقالاي جىنى ۇستاپ قالسا، الداپ-سۋلاپ كوندىرۋىڭ قيىن ەدى.
بوگەنبايعا قاراعان اۋىل بۇگىن بەس-التى ءۇي بولىپ وتىر. بەس-التى ءجۇز قوي تۇياعى بار. بۇرىن ءبىر قويشى ۇستايتىن ەدى. بيىل ودان ايرىلدى.
— قىستا ءبىر قوي، كۇزدە ءبىر قوي. دالادا جاتقان نەعىلعان قوي. ونان دا ءوزىمنىڭ باققانىم ارتىق!
شالقار قويشى بالانى قۋىپ شىقتى.
بالاسىنىڭ ۇلكەنى بەيىس الدىنا وتىزعا شىعادى. بەكجاراسى جيىرما بەس جاستا. كەنجەسى الاشتىڭ ءوزى ون تورتكە شىعىپ، مالعا ساباق بولىپ وتىر. اكەسىنىڭ ىسىنە ءبارى نامىستانادى. بۇرىن ونشا دۇنيەنىڭ جۇزىنە قاراي بەرمەيتىن اق جەلەڭ بايعۇس، قارتايعان سوڭ مال جاندى بولىپ كەتتى. ءالى كۇنگە بەيىسى دە اياقتانعان جوق. قالىڭ بەرىپ قىز ايتتىرۋعا شال بەس-ون قارانى قيمايدى.
اۋىلدىڭ قىرىق-ەلۋ تۇيەسىنە بەيىس قارايدى. الاش اكەسىن كومەكتەسىپ، قوي باعىپ ءجۇر. بەكجاراستى جامانقۇلدىڭ جىلقىسىنا سالىپ قويدى. سونداعىسى اقىسىنا قىزىعادى.
— جاز ءبىر جىلقى، قىس ءبىر جىلقى... بەس جىلدان كەيىن وزىڭە بەرەمىز...
قويشىنى قۋىپ جىبەرگەنىن ەسىتكەن بەكجاراس كەيىپ كەتتى.
— بۇل شالدى جىن قاققان شىعار. قارتايعاندا قوي باققان دەگەن نە سۇمدىق! ەسىتكەن جۇرت سىرلىباي تۇقىمى قۇرىعان ەكەن عوي دەپ كۇلەدى-اۋ ەندى...
شالدى قويعا جىبەرمەي تىيىپ قويعان. سادانبايدىڭ نەمەرەسى اقپانبەتتى الاشتىڭ قاسىنا قوسىپ، قويدىڭ ىزىنە سالدى.
الدىڭعى كۇنى اۋىل تايمان قۇدىعىنا جەتىپ قوندى.
كەشكىسىن اۋىلدىڭ سىرتىنان وتىز تۇيە بولىپ جامانقۇلدىڭ كوشى ءوتتى. تۇيەنىن ۇستىنە كىلەم جاۋىپ، اسپەتتەپ تاستاعان باي اۋىلدىڭ كوشى كەزدىڭ قۇرتىن جەيدى. قۇمىرسقاداي قىبىرلاعان قوي، دالانى الدى دا كەتتى. جامانقۇلدىڭ جىلداعى ادەتى: كۇزەمدى جىلى كۇزدىڭ باسىن الادى. ەرتەرەك قىرقىلعان قويدىڭ سالقىن تۇسكەنشە ءجۇنى دە جەتىلەدى. جامانقۇلعا جۇننەن گورى، قويدىڭ كوبەيگەنى كەرەك...
ونى كورىپ شالقار دا جەلىكتى.
— انە، كوردىڭ بە، قوي قىرقۋعا اسىعىپ بارادى. ىلعي قازان تۇسكەن قوي قىرقامىز. ءبىزدىڭ مالىمىز قايدان ءوسسىن! سونان كەيىن اۋىلعا زىعىر ەكتى. — كوشەيىك!
جىلدا تايماننىڭ قۇدىعىندا كۇزەك الىپ ۇيرەنىپ قالعان اۋىل شاڭىراقتارىن كوتەرىپ قويعان. قوزعالۋعا ەرىنەدى.
— وندا كەمپىر ەكەۋىمىزدى سىڭىرتەكتىگە كەشىرىپ اپارىپ قوندىرىڭدار. ەرتەڭ وندا جامانقۇل قونىپ السا، ماڭىنان جۇرە الماسسىڭ! ونىڭ قويى، شەگىرتكە جالاعانداي، جەردىڭ تۇگىن قالدىرمايدى...
شالقار ءۇشىن مىڭنان ارتىق سان جوق. شەگىرتكە جالاعان جەردەن اسىپ تۇسەتىن جاماندىق جوق. قويى كوپ تۋىسى جامانقۇلدى دا جاقتىرتا قويمايدى. سوندىقتان سىڭىرتەكتىگە ەرتەرەك قونىپ الىپ، باي اۋىلدى قاققىسى كەلىپ وتىر.
اقىرى كوشىپ تىندى.
بۇگىن تاڭەرتەڭ بەيىسكە الاشتى جۇمسادى. كەشكىسىن قوي توعىتادى. ەرتەڭ قىرقىمعا كىرىسۋ كەرەك... كومەككە ادام شاقىرىپ وتىر.
— كەمپىر، ءتۇس بولدى، بۇل نە دەگەن ءىس بولدى. — شالقار باسىن كوتەرەدى، تاقپاقتاي سويلەيدى. - بەيىس كەلسە، تۇششىنىڭ جاعاسىنا بارا بەرەر. مەن كەتەيىن.
جالعىز توپىرىشتى الاشقا مىنگىزىپ جىبەردى. شالقار جاياۋ كەتتى. ەكى باستان قويدىڭ اۋانىمەن جۇرەدى ەكەن. ات ۇستىندە ىرعاقتاعاننان، جۇرگەنى كوپ ارتىق ەدى. اقتاياعىن بەلىنە قىستىرىپ، ءورىپ بارا اتقان قويدىڭ ىزىندە بۇكەڭ-بۇكەڭ جۇگىرەدى.
قالىڭ بىجىردان شىققانشا قويدىڭ باسى قوسىلمايدى. بۇتا-بۇتانىڭ اراسىندا شاشىراپ كەتتى. شالقار قايسىسىن قۋارىن بىلمەي ابدەن زىقىسى شىققان. اراسىندا قويلار بىردەڭە تۇسىنەتىندەي، اقىرىپ-جەكىرىپ الادى.
وڭ جاقتا جارقىراپ تەڭىز جاتىر. شالداردىڭ تۇششى دەگەنى الداقاشان قۇرعاپ قالعان كولدىڭ ورنى ەدى. ۇلتانىندا قالىڭ قۇراق ەسەدى. قويدى سولاي قاراي قاپتاتتى. الدىندا سامان تۇزى جالتىرايدى. الگىدەي ەمەس، قوي دا الدى-الدىنا شاشىراماي، جەرگە باس قويعان. كوك جۋسان مەن ەركەكشوپ ارالاسا وسكەن قوڭىرلىققا شىعىپ العان سوڭ، ءبىر جەردە قوزعالماي جايىلادى. ەندى شال دا راحاتقا كەنەلەدى. الدىمەن كوزىنە تۇسەتىنى ءوز ءۇيىنىڭ الپىس-جەتپىس ساۋلىعى. ءشوپتى قوي ەمەس، ءوزى جۇلىپ جاتقانداي، ايىزى قانعاندا شالدىڭ اۋزى قايزاڭ-قايزاڭ ەتەدى.
زاۋال اۋعان. جەل باسىلدى. ەلسىز جاپان ءتۇز تىنىشتىق قۇشاعىنا ەنگەن شاق. بىرت-بىرت ءشوپ جۇلعان قويدىڭ اۋزىنا قاراي-قاراي شالدىڭ كوزى تالدى. ءبىر جاعىنان كۇننىڭ كوزى كەك جەلكەسىنەن قادالىپ الىپ، تۇلا بويىن بالبىراتادى. بويى سال تارتىپ، كەز كەلگەن بۇتانىڭ تۇبىنە قۇلاي كەتەتىندەي. ءبىراق قويعا كوزى ءتۇسىپ قايتا ەلەڭدەيدى. اق تاياعىن سۇيەنىپ تۇر. ەسىنە بالا كەزى ءتۇستى. تاڭسىققوجا اعاسىنىڭ قويىن قايىرىپ جۇرەتىن. ءبىر جولى قاسقىرعا جولىعىپ قالعان. تىماعىنىڭ ەكى قۇلاعى ەربيىپ بىرەۋ جورىتىپ كەلە جاتىر ەكەن. شالقار «اسسالاۋمالايكۇمىن» ايتىپ، اۋزىن اشقاندا، قاسقىردىڭ ىرسيعان ءتىسىن كوردى. ءوزى دە ىرجيدى. اناۋ قوڭىر قويدى الىپ ۇرىپ، جۇلمالاي باستاعان كەزدە بارىپ، ءبىر سۇمدىقتى ءىشى سەزگەن. زارەسى ۇشىپ تۇرا قاشتى. ءتىل بايلانعان، دىبىس شىقپايدى. ارتىنان «تىماعىنىڭ قۇلاعى ەدىرەيگەن كىسىسى» قاسقىر بولىپ شىققانىن ايتقاندا تاڭسىققوجا ىشەك-سىلەسى قاتىپ كۇلىپ ەدى-اۋ...
— ءاي، بالالىق-اي! سونداعى قاسقىرعا سالەم بەرگەنى ەسىنە ءتۇسىپ، شالقار مىرس-مىرس كۇلدى. قاسقىردى تىماقتى كىسى دەپ... بالالىقتى قويسايشى...
شالقار اق تاياققا سۇيەنگەن كۇيى قالاي قالعىپ كەتكەنىن بايقاماي دا قالدى.
— ءاي، اسسالاۋمالايكۇم!
قاسقىر ەربەڭ-ەربەڭ جورىتادى... ءوزى سوعان سالەم بەرىپ تۇر ەكەن دەيدى. ءاي، بۇل قاسقىر عوي... ەندەشە سالەم بەرگەنىنە جول بولسىن. شال سەلك ەتىپ كوزىن اشتى.
قارسى الدىندا بەس-التى ادام تۇر ەدى. ءبارىنىڭ دە ۇستىندە تۇيە ءجۇن شەكپەن، سىرتىنان تۇرمە بەلبەۋ بۋىنىپتى.
— ءاي، ءاي، ءارۋاقپىسىڭ، ءتىرى ادامبىسىڭ؟ سالەم الۋدى بىلمەيتىن نە قىلعان كىسىسىڭ؟!
شال جاۋاپ ورنىنا مۇرنىنىڭ استىنان مىڭگىرلەدى.
— باعىپ جۇرگەنىڭ قاي اۋىلدىڭ قويى؟
— ءوزىمنىڭ قويىم!
شالقار اشۋلاندى. جىگىتتەر كۇلىپ جاتىر.
— جامانقۇلدىڭ اۋىلى قاي جەردە وتىر؟
— جامانقۇل، - دەدى شالقار، تاقپاقتاي باستادى. - بۇزاۋولگەنگە تامان تۇر. — جولاۋشىلاردىڭ شوشاق توبەلى دالبايىنان شومەكەيلەر ەكەنىن تانىدى. ناعاشى جۇرتىن تالكەك قىلىپ، ادەيى تەرىس قاراي سىلتەدى.
— اقساقال، قىرداعى شومەكەي ەدىك. قىزىلدان شىقتىق.
— شومەكەيلەر-اق قاڭعيدى دا جۇرەدى!
ءالىقۇل تۇقىمىنىڭ ادەتى، شومەكەي كورسە، اۋىزدارى قىشىپ تۇرادى. شال قىلجاققا باستى.
— مىنا جامان شال نە دەيدى، ەي!
— ۇزاقباي، قىلجيتشى ءوزىن!
جىگىتتەر دۇرلىگىپ كەتتى.
—اقساقال، تاڭ اتقالى ءنار تاتقانىمىز جوق. بۇزاۋولگەندەگى جامانقۇلدىڭ اۋلىن ىزدەي الماسپىز. اۋىلىڭدى سىلتە!
— مەنىڭ اۋىلىم حاندا، سەنىڭ جولىڭ اندا!
شال سىڭىرتەكتىنىڭ سىرتىمەن اساتىن قاسقا جولعا قاراي تاياعىن شوشايتتى. ءوزى ۇيقاسىپ كەتكەن ەكى اۋىز سوزىنە ءماز بولىپ مىرس-مىرس كۇلەدى.
— مىنا جامان شالدىڭ اقىرەتىن-اي!
— ءاي، اۋىلىڭدى نەگە جاسىراسىڭ؟!
— ءبىز سەنىڭ ىرىسىڭدى ىشپەيمىز...
— كوپ بولسا، ءبىر توقتىنى جەرمىز...
— بەرسەم — توقتى جەرسىڭ، بەرمەسەم — بوقتى جەرسىڭ!
— مىناۋ قايتەدى، ءاي!
— ۇزاقباي، قامشىمەن ۇشىقتاپ جىبەرشى!
بۇل جىگىتتەردىڭ ەلدەن شىققانىنا ەكى ايدىڭ ءجۇزى بولعان. ءبىر تايپا شومەكەي قىزىلدى جايلايتىن ەدى. اۋەلى سول اعايىندارىنا سالەم بەرە شىقتى. قازاق دالاسىندا جاز كاسىپ جوق. جىلقىعا تۇرىپ، پايدا ىستەۋدى ار كورەتىن مىرزاسىماقتار، تاقىمىنا ات تيسە، وسىلاي اقتاپ كەتەدى...
قىزىلداعى ەلدىڭ تىنىشى كەتىپ تۇر ەكەن. اقمەشىت قامالىنان شىققان قوقان جاساۋىلدارى اۋىلدارعا بۇيىدەي تيەدى. ءارى كۇز تۇسكەن، كۇزەم الۋعا اسىققا شومەكەيلەر بەرى قاراي قوزعالادى. بۇلار دا ەلگە بەت قويعان. ءالىمنىڭ ۇستىمەن كەلە جاتىر ەدى. كەشەدەن بەرى اۋىل كەزدەسكەن جوق. سىر بويىنداعى قىستاۋلار قاڭىراپ بوس تۇر. قارنى اشقان جىگىتتەر سىقپا قۇرتتى قورەك قىلعالى ەكىنشى كۇن...
بۇگىن تۇستە حان وتكەلىنەن ءوتتى. قايىق جوق. داريادان ات جالداپ ءوتىپ ەدى. سىڭىرتەكتىدە جامانقۇلدىڭ اۋلى وتىراتىنىن ەستيدى. قيقار شال ولاردى بۇزاۋولگەنگە سىلتەپ تۇر. ول ەكى-ۇش كوشتىك جەر... جىگىتتەرگە قوناتىن جەر كەرەك، جۇرەك جالعايتىن قورەك كەرەك...
وڭ بەتىندە ءبىر سۇيەم تىرتىعى بار، ات جاقتى جىگىت ۇزاقباي ومىراۋلاڭقىراپ العا شىقتى.
— اقساقال، اۋىلىڭدى جاسىرىپ تۇرسىڭ عوي. وندا الدىنداعى قويىڭنىڭ بىرەۋىن قارىزعا بەر. ءبىر جولىمىز تۇسكەندە اكەلىپ بەرەرمىز...
— شومەكەيگە قوي قارىزىم جوق! اشىقساڭدار، ارام نەگە قاتپايسىڭدار! و نەسى، ءاي، ماعان قوي قوسىپ قويعانداي!
شال اق تاياعىن ەربەڭدەتىپ تۋرا تارتتى.
قيقار شالدىڭ ءتىلى اراداي شاعادى. ونىڭ ۇيىنە بارىپ بەرەكەت تاپپاسىن جىگىتتەر دە ۇعىپ تۇر. ءبىر قويىن ۇستاۋ كەرەك ەدى. ۇزاقباي شالدىڭ الدىن كەس-كەستەدى.
— اقساقال، توقتا! ءبىز ويناپ تۇرعانىمىز جوق. قازان-وشاعىنان ەنشىسى ايرىلماعان قازاقتىڭ بالاسىمىز. ءبىر قوناقاسىمىزدى قالاي كوتەرمەيسىڭ؟!
— قوي تۇگىل، تىشقاق لاعىم جوق!
— اقساقال، ولاي ساراڭدىق قىلما! قورالى قويدى كورىپ تۇرىپ، اشتان قاتا المايتىن شىعارمىز...
— ءاي، سول شالمەن تاجىكەلەەىپ تۇراتىن نە بار؟ ۇزاقباي، ءبىر قويىن الدىما وڭگەرتىپ بەرشى. داۋىن كورىپ الدىق!
— سول دۇرىس!
— ەندەشە، اناۋ قارا توقتىنى ۇستاڭدار!
— بول، بول!
جىگىتتەردىڭ ءسوزى شىندىققا اينالعانىن بايقاعان كەزدە، شالقاردى دولىلىق بۋدى. تاپ بەرگەن. اق تاياعى قولىندا، ەرسىلى-قارسىلى سىلتەپ ءجۇر. بىردەڭەلەردى بىلدىرىقتايدى.
— اس جامانى كومەكەي، ەل جامانى شومەكەي! كەل، كەلە قوي! دۇيسەنباي اعامدى شاقىرايىن! Cap ساداقتى ەڭىرەتىپ، سازايىڭدى تارتقىزسىن.
باياعىدا ءولىپ قالعان دۇيسەنباي اعاسى ەسىنە تۇسكەندە، بويىنا تاسقىنداپ كۇش بىتكەندەي. ونان گورى جانىكە-سارىنى اۋىزعا العانى كوپ ارتىق ەدى. نيازدىڭ باتىر ۇلدارىن بىلمەيتىن شومەكەي جوق. ال دۇيسەنباي اتتى باتىردىڭ ەسىمىن ەسىتكەن ادام بۇلاردىڭ ىشىنەن تابىلا قويمادى.
اقتاياقتان ۇرىككەن اتتار الا-الا قاشادى.
ۇزاقبايدىڭ ءتىلى سالاقتاپ، قامشىسىن وڭتايلاي تۇسەدى. شالدىڭ ءسوزى ەتىنەن ءوتىپ، سۇيەگىنە جەتكەندەي، كوك بەستىنى شاۋجايلاپ ۇمتىلىپ-ۇمتىلىپ قويادى. اق تاياق ءارى قاراي بۇرىلعان ءساتىن اندىپ تۇرىپ، باستان تارتىپ ءوتتى.
شال تىراڭ ەتتى. ۇرىككەن كوك بەستى اسپانعا شاپشىدى.
انا جاقتا ءبىر جىگىت ءبىر جىگىتكە قارا توقتىنى وڭگەرتىپ جاتىر ەدى.
كوكىرەك تۇسىنان ات تۇياعى سارت ەتىپ تيگەن ءسات شالقاردىڭ ەسى ءتۇزۋ ەدى. كەنەت بار دۇنيەنى قاراڭعى تۇمان جاپتى.
— ءاي، انا شال نەعىپ قالدى؟
— ءولتىرىپ الىپ، قۇنىنا قالارمىز.
الگىدە قارا توقتىنى قۋالاپ جۇرگەن جىگىت شالدىڭ ۇستىنە ءتونىپ تۇر. ماڭدايداعى قامشى ءىزى ءقاۋىپتى كورىنبەدى. بوز كويلەكتىڭ ءوڭىرى قاق ايرىلىپتى. شالدىڭ كوكىرەك سۇيەگىن ساناپ العانداي ەكەن. توستەن تومەنىرەك ات تۇياعى تيگەن جەردىڭ تەرىسى جالبىراپ، شىپ-شىپ قان اعىپ جاتىر...
— مىناۋ ءولىپ قالىپتى!
— وندا تەزىرەك قارامىزدى باتىرايىق!
— ەندى ەلگە جولاۋعا بولمايدى!
— تەز قارا ءۇزدىرىپ كەتۋ كەرەك!
شومەكەيلەر قارا توقتىنى وڭگەرە كەتتى.
قارا كەمپىردىڭ قاپەرىنە تۇك كىرىپ شىقپايدى. شالىنىڭ كۇندەگى ادەتى، قوي جايۋدى قىزىعىنا ءبىر ءتۇسىپ السا، ءىڭىر قاراڭعىسى تۇسكەنشە جۇرە بەرەدى. قارتايعان، قاجىعان... ايتپەسە، قويشىنى قۋىپ جىبەرىپ نە اقىسى بار دەيمىن-اۋ. اقى بەرەتىن جالعىز شالقار ەمەس. ەندى جاسى جەتپىسكە كەلگەندە قوي باعىپ ءجۇر...
كۇن باتا بەيىس كەلدى. قوي توعىتۋعا اسىعىپ شىققان. ۇلكەندەر قوي قىرقىمىنا ەرتەڭ كەلەتىن بولىپتى. قاسىندا الاش پەن اقپانبەت بار. قوي توعىتۋعا قولدى اياقتاي بالالاردى ىڭعايلى كوردى.
ۇشەۋى ءبىر-بىر كەسەدەن قاتىق ءىشتى.
ءبىراق ۇيدەن شىعىپ ۇلگىرمەدى. قويدىڭ الدى اۋىلعا قۋلاپ كەلە جاتىر ەدى. شال كورىنبەيدى. قوي توعىتاتىن ادام ونى اۋىلعا قۇلاتقانى قالاي؟ جىلداعى ادەتى: بۇل اۋىل قويدى تەڭىزگە توعىتىپ ءجۇر...
بەيىستىڭ كوڭىلىنە سەزىك كىردى. قوي بۇگىن توعىتىلۋدان قالعانى انىق بولدى. توپىراش تورىعا ءمىنىپ، اۋىلدان شىقتى. ەندى شالدى ىزدەۋى كەرەك ەدى...
قويدىڭ ورىسىنە قاراي شوقىراقتاتىپ بارا جاتىر. اكەسىن ۇزاق ىزدەدى. سامان تۇزىنىڭ سىرتىندا جاتقان اكەسىنىڭ مۇردەسىنە كەزدەسكەندە قاراڭعى ءتۇن ەدى. ۇزىلگەنىنە كوپ ۋاقىت ەتپەگەنى كورىنىپ تۇر. دەنەسىندە بولار-بولماس جىلۋ بىلىنەدى.
بەيىس اكەسىن اتقا وڭگەرىپ قايتتى.
قىزىل ءىڭىر ەدى. ەكى بالانى اۋىلعا اتتاندىردى. قارا كەمپىر كوزىنىڭ جاسىن سىعىپ الىپ وتىر.
تايمانداعى اۋىل سول ءتۇنى ۇدەرە كوشىپ، سىڭىرتەكتىگە قۇلادى. ادامنىڭ ءقادىرى ولگەندە بىلىنەدى. قاتىندار داۋىس قىلىپ، قوزىداي جامىرايدى.
سىرلىبايعا قاراعان اۋىلداردىڭ ۇلكەن-كىشىسى كەلەسى كۇنى ساسكە تۇسكە شەيىن جينالىپ بولدى.
شالقاردىڭ ەلىمىن اركىم وزىنشە جوريدى. بۇل تۇقىمنىڭ ەشكىمدە ۇزىندا ءوشى، قىسقادا كەگى جوق. ءبىر جازىم ىسكە ۇقسايدى. ءارى ءبىر توقتى جوعالىپ وتىر... مال جاندى بايعۇستىڭ اجالىنا جەتكەن دە سول قارا توقتى ەكەنىنە جامانقۇل ءشۇبا كەلتىرگەن جوق.
بەكجاراس جىلقىدا ءجۇر ەدى. ەڭ سوڭىنان سول كەلدى. بۇگىن تاڭەرتەڭ تايمان قۇدىعىنىڭ ارجاعىندا بەيساۋبەت جولاۋشىلاردى كەزدەستىرگەنىن ايتىپ وتىر.
ءتورت جىگىت ەكەن. ادەيى بۇرىلىپ بارىپ سالەم بەردىم. جاۋاپتارى سالعىرتتاۋ ەدى. بالە سولاردان كەلىپ وتىر...
— قاي اۋىلدىڭ جىگىتتەرى ەكەنىن بىلمەدىڭ بە؟
— جوندەرىن ايتقان جوق دەپ وتىرمىن عوي. بۇل جاقتا نە بولىپ جاتقانىن قايدان بىلەيىن. مەن دە قازبالاپ سۇراعانىم جوق...
— شال ولگەن جەردە تورت-بەس اتتىڭ ءىزى جاتىر. - دەيدى بەيىس. - بىرەۋى اتتان ءتۇسىپتى. ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ قارا توقتىسى جوق. سونى وڭگەرىپ الۋ ءۇشىن اتتان تۇسكەن بولۋ كەرەك...
جوعالعان جالعىز توقتى... ايدىڭ كۇنى اماندا جالعىز توقتى ءۇشىن ادام ولتىرگەنى قالاي؟ جانازاعا جينالعان جۇرت دال بولىپ وتىر.
شالقار تۇششى كولىنىڭ باسىنداعى توبەگە قويىلدى.
بەكجاراس نامىسشىل ەدى. جانازا تارقاعان سوڭ اتقا قونعان. تايماننىڭ سىرتىنان كەشەگى كەزدەسكەن جولاۋشىلارىنىڭ ءىزىن شىعارىپ، تاسقۇدىققا شەيىن بارىپتى. ونان ءارى بىجىر، جايلاۋدان قۇلاپ جاتقان ەلدىڭ سۇردەگىنە ارالاسىپ، ءىز دە جوعالدى. ءبىر قىزىعى، ءوزى كورگەن ءتورت جىگىت جولداعى اۋىلدىڭ بىردە-بىرىنە قونىپ-تۇستەنگەن حابارى جوق... ءۇش كۇن ءجۇرىپ كەلىپ وتىر.
كۇدىكتى جولاۋشىلاردىڭ وكشە ءىزى داريانىڭ ارجاعىنا قاراي سىلتەيتىن ەدى. ول بەتتە ەلدىڭ ەڭ جاقىنى تورت-بەس كوشتىك جەردە، ءالى جايلاۋدان قۇلاعان جوق. بەلگىسىز سالت اتتىلاردىڭ
كىم ەكەنىن بىلەتىن ادام جۋىق ماڭدا تابىلا قويمادى.
* * *
تولىباي جارشاعىلداعى جىلقايدار اۋلىنان كەلە جاتىر. قاسىندا اتقوسشى بالادان باسقا جان جوق، جالعىز ەدى.
بايشوقىنىڭ جىلداعى ادەتى: كۇز ءتۇسىپ، ىرگەلەس وتىرعان اۋىلدار ايرىلا كوشەتىن مەزگىل جاقىنداعاندا ايرىلار كوجە جاسايتىن ەدى. بۇل جولى مىنا شەتى جىڭىشكەقۇم، مىنا شەتى جاقسىقىلىش، — ءبىراز اۋىلدىڭ ازاماتتارى جينالىپتى. جاز كوكدومباقتى جايلايتىن جيەنى بەكارىستان دا وتىر. جانقوجا دا كەلدى.
نۇرىمبەتتىڭ بالاسىنا جىلدا ءبىر قوناقاسى بەرمەسە، بايشوقىنىڭ تاماعىنان اس وتپەيدى... تولىباي ونى كۇندە كورىپ ءجۇر. ءۇي تولى اقساقال بيلەردىڭ ورتاسىندا جانقوجانى كورگەندە، ونىڭ جىنى قۇرىستادى.
ەر جىگىتتىڭ باسىنا ءبىر قامشىدان ب ا ق قونادى، ءبىر قامشىدان باعى تايادى. اكەسى مىڭباي وسى ماقالدى ايتىپ وتىرعاندا، تولىباي كۇلەتىن ەدى. شىندىعىندا، جاسى ۇلعايعان كەزدە كوزى جەتتى.
...بەسباسباي جانقوجانى قاق باستان تارتىپ جىبەرگەنىن كوزى كوردى. باتىرعا قونعان ب ا ق باسىنان ۇشىپ تۇسكەن بوركىمەن بىرگە كەتەتىندەي، تولىباي قۋانىپ تۇردى. ءبىراق بەسباسبايدىڭ قامشىسى جانقوجاعا قونعان باقتى تايدىرا العان جوق. قايتا ابىرويىن ودان ءارى كوتەرگەندەي، ءبىر جىلدان ءبىر جىلعا اتقان تاسى ورگە دومالايدى...
قۇداي دا كەيبىرەۋگە كوزىنىڭ وڭ قىرىن و باستان-اق سالاتىن بولۋى كەرەك. ايتپەسە، جانقوجانىڭ ارتىپ بارا جاتقان قايراتى دا جوق. قوياننىڭ بويىن كور دە، قالجاسىنان ءتۇڭىل. تولىباي جانقوجامەن بەل ۇستاسىپ كەرمەگەنى راس... ونىڭ بويىنا قاراپ ايتادى... نۇرتايدى ول ولتىرمەسە، باسقا شەكتىنىڭ ءبىر بالاسى ولتىرەر ەدى. اجالى جەتىپ تۇرعان ادامعا كىم اراشا تۇرادى... جىلقامان، ابىرويدى نۇرىمبەتتىڭ قيسىق نايزالى بالاسىنا بۇيىرتقان دا سول! ەندى جىلقايداردىڭ كەگىن العان جانقوجا بولىپ شىعا كەلدى! قۇدايدىڭ قۇدىرەتىن قاراسايشى، تولىبايدى جاقتىرمايتىن بايشوقى جانقوجانىڭ اتىن ەستىسە مەيىرلەنە قالادى. ال وعان قامشى سىلتەگەن بەسباسباي ەلدەن شىقتى... جانقوجا ءبىر جىل قاسىنا قوڭسى قوندىرىپ، بالتالى جاقايىمنىڭ شالىنا قانداي اقىرەت كورسەتتى. جالپاق جۇرت بايشوقىنىڭ اۋزىنا قارايدى، سەلت ەتكەن بىرەۋى جوق...
رامانقۇلمەن التى الاسى، بەس بەرەسىسى جوق تولىباي، ساندىباي ولەتىن جولى، قۇلىندى بيە ازا سالدى. ويتكەنى رامانقۇل قان ورنىنا قان سۇراپ وتىر. ال جانقوجا بورانبايعا ارا ءتۇستى... رامانقۇل مەن جانقوجا بىر-بىرىمەن ات قۇيرىعىن كەسىسكەنىن كورگەن كەزدە، تولىبايدىڭ ايىزى قانىپ وتىردى. باسى سول ەكەن، رامانقۇلمەن اياق-تاباعى ارالاستى... ويتكەنى كەنجەعۇلدىڭ بالاسى جانقوجامەن كەتىستى... جانقوجانىڭ جاۋى — تولىبايدىڭ دوسى...
كوكدومباقتاعى كەڭەستە جانقوجانىڭ قاباعىن اڭدىپ وتىرعان كوپ دۇشپاننىڭ ءبىرى تولىباي ەدى. اناۋ شىدەر ءۇزىپ تۋلاعان جوق. وعان تولىباي عانا ءتۇسىنىپ وتىر. «مايداننىڭ مالى مايدانعا بۇيىرعان ەكەن...» بۇيىرىپ قويماي، مايداننىڭ اۋلەتى پايدا قىلىپ كەتىپتى... ەكى ءجۇز قويدى بەكارىستان موينىنا العانىن كورگەن كەزدە، بۇنىڭ ءىشى كۇيدى. كىشكەنەنىڭ باسقا اۋىلدارى دا قاراپ قالعان جوق... اينالىپ كەلگەندە مايداننىڭ پايداسىنا شىقتى...
جانقوجا بۇل جەردەن دە سىر بەرمەي كەتتى. ول يتكە داۋا جوق شىعار...
تولىباي ءالى تاڭ قالادى.
جانقوجا ونىڭ اكەسى مىڭبايدى ولتىرگەن جوق. ءتىپتى قاتار قۇربى بولىپ ءجۇرىپ، ءجۇز شايىسىپ تا كورمەگەن ەكەن. جولى تۇسسە، جانقوجا مىڭبايدىڭ قارا شاڭىراعىنا ات باسىن بۇرماي كەتپەيدى. ونى تولىبايدىڭ اق كەربەز كەمپىرى دە ولەردەي جاقسى كورەتىنىن قايتەرسىڭ... جانقوجا دا سولاي، الدە قالاي كەزدەسىپ قالعان جەردە، تولىبايدىڭ قالتاسىنا قول جۇگىرتىپ وينايتىنى بار... «قايران، جەڭەشەمنىڭ قايناتقان قۇرتى-اي، ءدامى اۋزىمنان كەتپەيدى» دەيتىن ەدى. قاتىننىڭ شاشى ۇزىن دا، اقىلى قىسقا... جانقوجانىڭ الگىدەي سوزدەرىن ەستىپ الىپ، جامان قاتىننىڭ دارقىلداپ جۇرگەنى اناۋ. سول مىنەزىنەن جازىپ، ءوزى تالاي تاياقتا جەدى...
سونىمەن تولىبايدىڭ جانقوجادا ۇزىندا ءوشى، قىسقادا كەگى جوق ەكەنى انىقتالدى. جازىقسىز ادامعا سىرتتاي قاس تىككەن بۇل مىنەزى كۇنشىلدىككە كوبىرەك ۇقسايتىن ەدى. سۇتتەي ۇيىپ وتىرعان اعايىننىڭ اراسىنا ارازدىق الىپ كەلەتىن دە، ابىسىن-اجىندى ازعىرىپ، اياق-تاباعىن قاعىستىراتىن دا، — قۇرىپ قالعىر وسى كۇنشىلدىكتىڭ الەگى عوي. كۇنشىلدىڭ ءوزى دە وڭبايدى، كۇندەگەن ادامىن دا وڭدىرمايدى.
جانقوجا جەكپە-جەكتە نۇرتايدى ءولتىرىپ، جىلقامان جاس جىگىتكە مەيىرلەنە قاراپ تۇرعاندا... تولىباي قىزعانىشتان جارىلىپ كەتە جازدادى. سولاي ون سەگىز جاسار جىگىت كەزىندە باستالعان قىساستىق بۇل كۇندە اسقىنىپ بولعان. تولىباي ءقازىر جانقوجانى ولتىرۋدەن دە تايىنبايدى.
ءبىراق ول بەسباسبايدىڭ جىلقىسىن باعىپ ءومىرى وتكەن جامان بوزورىس ەمەس. كىشكەنەنىڭ جانقوجاسى... قالدى، بەس ىىىەكتىنىڭ ارداقتىسى... ونى ولتىرە سالىپ، ارتىنان ەكى ەردىڭ قۇنىن تولەپ قۇتىلا المايسىڭ!
تولىبايدىڭ جانقوجاعا شاماسى جەتپەي جۇرگەن جوق، ەرتەڭىن ويلاپ سەسكەنەدى...
ايتپەسە، ءبىر جانقوجانىڭ قۇنى مىڭ جارىم ءۇي جاقايىمنىڭ بالاسىنا بولە باستاعاندا، نەگە تۇرعانداي؟ تولىباي ونى دا ەسەپتەپ كوردى. ءتورت ەردىڭ قۇنى ءتورت مىڭ قوي، ءۇي باسىنا شاققاندا ءۇش جاندىكتەن دا كەلمەيدى ەكەن...
ءۇش جاندىق... ءوزى ايتۋعا تۇرمايدى ەكەن-اۋ.
اجال وعى بالدان ءتاتتى. بورانبايدىڭ نايزاسى جازا ءتيىپ ەدى، ساندىباي ءتىل تارتپاي كەتە باردى. ونداي جازىم ءىس قايدا بولماي جاتىر؟ جانقوجا دا سونداي جازا تيگەن ءبىر نايزانىڭ ۇشىندا نەگە كەتپەيدى؟
تولىبايدىڭ ەسىنە بىلتىرعى دۇربەلەڭ ءتۇستى. حيۋا حاندىعىنان قاشقان قاراقالپاق ايدوس بي... ونىڭ بەرى قاراي جىلجىعانىن ەسىتكەندە، ءالىم ءىشى قانداي ءبۇلىندى. بەكارىستاننىڭ اۋىلىنداعى جيىن ءبىر ايدا شاققا تارقاعان جوق پا؟
كەيىنىرەك حيۋا سىپايلارى قىزىلقۇمدا جايلايتىن كوپ اۋىلدى ءارى قاراي كوشىرىپ اكەتكەن حابارى ەسىتىلدى...
التى ءالىمنىڭ بالاسى بىلتىر قىس قىستاۋىندا جايعاسىپ وتىرا الماي، قاراقۇمدا بوسىپ ءجۇردى. اياقتى مالدا شىعىن كوپ، ەل كۇيزەلدى...
كوكتەمگە سالىم كىشكەنە، قاراكەسەك قىزىلعا قاراي اعىتىلعان. كۇندە ءقاۋىپ، التى اي جازدى ات ۇستىندە وتكىزگەن سىڭايى بار. قازاقداريا جاقتان ىلعي قورقىنىشتى حابار جەتەدى... حيۋا حاندىعى ونداعى قازاق اۋىلدارىنىڭ اياعىن قيا باستىرماي قويىپتى. قىزىلداعى ەل جاز ورتاسىنان جىلجي باستادى.
ءداۋقارا تاۋى ماڭىندا قوبىر بايقالادى... جۇرتتىڭ تۇسىنە باسپاشى ەنەدى. سول باسپاشى... باسپاشى دەپ شانىشىپ قالعانىڭ... جانقوجا بولىپ شىعادى.
كەنەت تولىبايدىڭ كوزى شىراداي جانادى. كەشە بايشوقىنىڭ ۇيىندە وتكەن ءماسليحات ەسىنە ءتۇستى. وتكەن قىس جۇرتتىڭ تيتىعىنا جەتىپتى. بيلەر قىس قىستاۋ جايىن سويلەستى. قاراقۇم جاعدايى بىلتىرعىدان دا جامان. التى اي جاز مال تۇياعىنىڭ شيىرى توزدىرىپ بىتكەن جەردە مال قىستاتىپ بولمايتىن ەدى. سونى ايتقاندا اركىم دە تارىعىپ وتىردى.
سىر بويىنداعى قىس قىستاۋىنا كوشىپ بارۋعا جۇرت بەتىنەن باسادى. باسپاشىنىڭ قىبىرلايتىن كەزى دە كۇن سالقىنداعان كۇز ايلارىنا تۋرا كەلەتىن ەدى...
بيلەر باسپاشىعا توسقاۋىل قويۋدىڭ حارەكەتىن ويلاستىردى.
قاي اۋىل بولسا دا حابارسىز وتىرمايدى، قارۋلى جىگىتتەر جۇيرىك اتىن كۇندىز-تۇنى بايلاپ ۇستاۋى كەرەك ەدى. قاي كۇنى باسپاشىنىڭ حابارى شىعادى، جان-جاققا شاپقىنشى ۇشىرتىلادى. جامانات حابار تيگەن بويى قاعىپ اكەتىپ، ءبىر اۋىل ءبىر اۋىلعا جەتكىزىپ جاتادى... وسىلاي قىلعاندا، ءبىر كۇننىڭ ىشىندە جارشاعىل مەن شىقىماننىڭ اراسىن قۇلاقتاندىرىپ شىعۋعا بولادى ەكەن. بيلەر ۋادەنى سوعان قويدى.
سول باسپاشى تولىبايعا بۇگىن كەرەك بولىپ تۇر...
باسپاشى... باسپاشى كۇتىپ ەلەۋرەسكەن ەل... باسپاشىعا اتقان وق جانقوجاعا تيەدى...
ءبىر كۇندە باسپاشى كەلىپ قالعان قىلىپ حابار تاراتىپ جىبەرسە قايتەر ەدى؟
جۇرت جاپپاي اتقا قونادى...
اسىپ-ساسىپ جۇرگەندە، باسپاشىسى قايسى، جانقوجاسى قايسى، - ونى كىم ايىرىپ جاتىر؟ بيىل كۇز اۋىلدار قىستاۋىنا جاقىنداپ قونادى. كەشە ءباتۋا قىلىپ تارقاستى... كۇزەم الىپ، ابىر-سابىر بولىپ جاتقان ءبىر مەجەلى كەزەندى اندىپ وتىرۋى كەرەك... ەل اراسى جاقىنداعان سونداي كەزدە باسپاشىنىڭ حابارىن ەسىتكەن قازاقتاردىڭ دا باسى تەز قوسىلادى...
سوناۋ ءبىر جىلدار ەسكە تۇسەدى. وندا ءالى ارىنعازى تاققا وتىرعان دا جوق... قاراقالپاق جاڭاداريادان قونىس اۋداراتىن جىلدار عوي... باسپاشى ءجيى-جيى توبە كورسەتىپ، ەل اشىنعان. التى ءالىم باس قوسىپ، ءباتۋا جاسالدى. جۇرت جاپپاي ات جاراتىپ، كۇندىز-تۇنى كۇزەت ەدى. بىر-ەكى جەردە ايقاس بولىپ، بەتى قايتقان سوڭ باسپاشى دا تىيىلدى...
ونان كەيىن ارىنعازى كەلىپ، حاندىق ءداۋىرى تۋدى. ايبارىڭنان اينالايىن ارىنعازى، تارىداي شاشىراپ جۇرگەن قازاقتى ءبىر ۋىسقا جيناپ العان...
وسى جانقوجا بوقان تاۋىنا قاشىپ ەدى-اۋ...
تولىبايدىڭ وزىنەن بولدى. وندا حاننىڭ وڭ قولى... ارىنعازىنىڭ نۇرىمبەتتىڭ ۇلىنا قىرعي قاباق ەكەنىن ءبىلىپ ءجۇردى... ءبىر كۇندە قالىڭ جاقايىمدى اتقا قوندىرىپ، جانقوجانىڭ كوزىن قۇرتۋى كەرەك ەدى. ءبىراق قالىڭ جاقايىم... بايشوقىنىڭ قاباعىن باعىپ وتىرعان جاقايىمنىڭ بيلەرىنە ءسوزى وتپەيتىنىن بايقادى عوي...
اركىمگە ءبىر زاۋال... بۇل جولى تولىبايدىڭ قۇرعان تورىنان جانقوجا قۇتىلا الماس! بوزورىستىڭ ءارۋاعى ءۇشىن، بەسباسبايدىڭ كورگەن قورلىعى ءۇشىن... تولىباي جانقوجادان تۇرالاتىپ كەك الادى...
ەندى اۋىلدى سىر بويىنا قاراي كوشىرۋدى ويلاپ كەلە جاتىر.
تولىباي كوكقاسقاعا قامشى باستى.
كۇزگە قاراي تولىبايدىڭ اۋلى جاقسىقىلىشتان ءبىر كوشتىك جەردەگى ۇدەن تامىنداعى قۇدىققا كەلىپ قوندى.
تولىبايدىڭ ۇلكەن ۇلى كوتىبار بۇل كەزدە وتىزدىڭ ۇستىنە شىققان. ۇدەن تامىنا كەلىپ قونعالى كوتىباردا ۇيقى جوق. تاڭ اتسا اتقا قوناتىن ەدى. قاراعاي ساپتى نايزاسى قايدا بارسا قارىندا ءىلۋلى جۇرەدى. كوتىباردىڭ كۇندىز-تۇنى باعاتىنى جانقوجانىڭ اۋلى.
قازاقتىڭ باتىردان ءقادىرلىسى جوق. كوتىبار سول باتىرلاردىڭ ەڭ مىقتىسى ءوز اكەسى تولىباي دەپ بىلەتىن. ەرجەتكەن شاعىندا جانقوجانىڭ داڭقىن ەسىتتى. ۇيدە اكەسى قىجىرتىپ وتىراتىن جانقوجانى كوتىبار دا جەك كورىپ ءوستى. ونى ماقتاپ اۋزىن اشقان ادام تولىبايدىڭ اۋلىندا ءبىر تاياق جەمەي كەتپەيدى. سوندا ەڭ الدىمەن كوتىبار ورە تۇرادى.
كۇن سۋىتتى. ەندى ءبىر اپتادان كەيىن قازان سوعادى. قىسى-جازى قىستاۋدى بىلمەيتىن نۇرىمبەت اۋلى كوشۋگە اسىعاتىن ەمەس... ولاردىڭ ادەتى تولىبايعا بەلگىلى: جاقسىقىلىشتان ەكى كوشىپ، قامىستىباس كولىنىڭ تۇسىنداعى قۇدىققا قونادى. جىلقىسىن كولگە ايداپ سالىپ، قاشان باس توقسان تۇسكەنشە وتىراتىن ەدى. داريادا مۇز ۇستاسقان كۇنى جىلت ەتىپ كوشىن ارعى بەتىندەگى قىستاۋىنا شىعادى. جىلدا قاراقۇمدى قىستاپ قالا بەرەتىن، بيىل سىر بويىنا جىلجيتىنىن كەشە ايتتى.
بۇگىن تولىبايدىڭ ۇيىندە ءبالدىر قوناق ەدى.
ءبالدىردىڭ انىق رۋىن بىلگەن ادام جوق. ءبىر جىلى قۇرمانايدىڭ اراسىندا، ءبىر جىلى جاقايىمنىڭ اراسىندا... ءبالدىر جاعدايى كەلگەن جەردە جۇرە بەرەدى. قاراقالپاقتىڭ ىشىندە دە ەكى-ۇش جىل وتىردى... ارعى ءناسىلى وسى ۇشەۋىنىڭ بىرىنەن بولۋى دا كادىك. ءبىر كەزدە قالماقتان تۇتقىنعا تۇسكەن قۇل بولىپ، كەيىن باسىنا ەرىك الىپ، قازاق اراسىندا ءسىڭىسىپ كەتسە دە ءوزى ءبىلسىن. ءبىراق انىق ءبىر نارسە بار: ءبالدىر جاقايىمنىڭ قىزىنان تۋاتىن ەدى.
جاقايىمنىڭ قىزىنان تۋعان سوڭ بۇل اۋىلدى ناعاشى تۇتادى. مىڭبايدىڭ زامانىنان بەرگى ادەتى، جىلدا كەلىپ، قونا تۇستەنىپ جاتادى...
تولىباي جانقوجانىڭ ۇيىنە ءبالدىردى جۇمسادى. ەشتەڭە تاپسىرعان جوق. ءبالدىر ەكەنى راس بولسا، ەسىتكەن-بىلگەنىن ءوزى دە جاتقىزبايدى. تەك ءبىر-اق نارسەنى ەسكەرتىپ قالدى.
— سوقپاي كەتپە، جيەن. قىسقى سوعىمىڭا ءبىر جىلقى الىپ كەت. — ءبالدىردى سول اۋىلدان شىعىپ، ءارى قاراي ۇشتى-كۇيلى جوعالىپ كەتە مە دەپ قورقىپ وتىر...
ءبالدىر ءۇش كۇن جاتىپ، بۇگىن كەلىپ تۇر. وعان سوعىم كەرەك... جانقوجانىڭ اۋلى كوشىپ كەتكەنىن كوتىبار ايتىپ كەلدى. ەل امان، جۇرت تىنىش. ەندى ءبالدىر بالەسىنە كەرەك پە؟ تولىباي جيەنىن قۋدى دا شىقتى.
— ناعاشى-اۋ...
— شىق ۇيىمنەن، ءيتتىڭ بالاسى! مىڭبايدىڭ قاي قىزىنان تۋىپ ەدىڭ سونشاما؟!
— اپىر-اۋ، نە جازىپ قالدىق؟..
— شىق ۇيدەن دەدىم عوي ساعان!
— ال شىقپادىم؟ — ەرەگىسكە جانى قۇمار ءبالدىر تالتايىپ وتىر. — سوندا مەنى ولتىرەسىڭ بە؟! سەنەن سوعىم سۇراپ كەلگەنىم جوق. بەرەم دەپ جۇرگەن ءوزىڭ. جىلقىڭنىڭ باسىن ۇرايىن! ولگەنىنە ون بەس جىل وتكەن ەكەن، مىڭبايدىڭ باسى قارايعان دا جوق! ءبالدىردىڭ جاسى ەلۋدىڭ ۇستىنە شىقتى. ءالى سوعىمعا تۋ بيە سويماي-اق كۇنىن كورىپ كەلە جاتىر. كوپ بولسا، مىڭباي ناعاشىما سالعان ازام بولار...
ءبالدىر ءوزىنىڭ شىن جاسىن ۇمىتقالى قاشان. ايتەۋىر تولىبايدان كىشى ەمەسى انىق. ءبىراق تۇسىنە قاراساڭ — باياعى ءبالدىر قالپى. ۋايىمسىز ادام قارتايمايدى عوي.
قارايتۋسىز جاتقان مىڭبايدىڭ باسىن ايتامىن دەپ، قامشى جەدى. ۇيدەن قۋىلعانى ايىرباس، تۇيە ءجۇن شەكپەننىڭ جاعاسى بىرگە كەتكەن. ءبالدىردىڭ قاپەرىنە سوندا تۇك كىرىپ شىقپايدى. بەلبەۋدەگى اتىن شەشىپ جاتىپ، اڭگىرلەپ ايقاي سالدى.
— ويباي، وي، الگىدە جاكەمنىڭ ايتقانىن بەكەر تىڭداماعان ەكەنمىن عوي. كوشىرىسىپ سالا عوي دەپ قانشا جالىندى. كەشەگى سويعان تورى تايدىڭ جارى ەتى دە جەلىنگەن جوق. اق مايىمدى اۋزىمنان اعىزاتىن ەدى...
تولىبايدىڭ جانقوجامەن باقاس ەكەنىن بالدىرگە شەيىن بىلەدى. ءسوزىنىڭ ۇشتىعىن ادەيى تيگىزىپ تۇر. تولىباي جارىلىپ كەتە جازدادى.
ءبالدىر ساتىرلاتىپ شاۋىپ، توبەدەن اسىپ تۇسكەن كەزدە، تولىباي دا ءۇيىن جىققىزدى...
اۋىل كوشتى. قىس قىستاۋى قوتانكولدى ساعىنىپ-اق قالعانداي ەكەن، ۇدەرە تارتىپ كەلەدى.
تەك جانقوجا داريانىڭ ارعى بەتىنە ءوتىپ كەتپەسە بولعانى...
ءبىر داتكە قۋاتى، جانقوجا وسى كۇز ءتورتقارانىڭ قىزى توقالىن ارىستانباپتىڭ باسىنا تۇنەتپەكشى ەكەن... ونداي وسەك-اياڭدى الدىمەن قاتىندار ەسىتەدى... ەندەشە، نۇرىمبەت اۋلى قامىستى كولىنىڭ باسىندا ەرۋ بولادى...
تولىباي الاقانىنا تۇكىرىپ كەلەدى.
ءجۇز شاقىرىم جەردەگى امانوتكەلگە ارادا ءبىر قونىپ جەتتى. داريادان وتكەن سوڭ، ارجاعىندا قوتانكول ءبىر-اق كوشتىك جەر ەدى...
جول-جونەكەي سەنىمدى جىگىتتەرىن اقشاتاۋ، مىرزاس، ەسكىۇرا، رايىم سياقتى جاقايىمداردىڭ قىستاۋىنا كەزدەسىپ قايتۋعا جۇمسادى. كوبىسى-اق قىس قىستاۋىنا جاقىنداپ قونعان ەكەن. ونى قوتانكولگە جەتكەن سوڭ ءبىلدى.
تولىباي جۇرتتىڭ ۇرەيىن الا سويلەپ وتىر. باسپاشى شىققان. قوسارالدىڭ سىرتىندا وتىرعان جامانقۇل بايدىڭ اۋىلىن شاۋىپ كەتىپتى. ءبىر كىسىسى ولگەن... شالقاردىڭ ءولىمى جايلى اڭگىمە ەندى باسقاشا قۇبىلىپ، اجارلانا ءتۇسىپ ەدى. «جامانقۇلدىڭ كوشى كەيىندە كەلە جاتىر ەكەن، قۇداي ساقتاپ، بالا-شاعاسى امان قالىپتى... ەكى ءۇيىر جىلقىمەن قۇتىلسا كەرەك...» تولىباي كوزىمەن كورگەندەي سويلەيدى.
— ءيتتىڭ ىرىسىن قاراشى. جۇت المايدى. ەندى باسپاشىدان دا امان قۇتىلىپ وتىر!
— باسپاشىلاردىڭ بەتى ەندى بەرى قاراي بۇرىلاتىنى انىق! داريانىڭ ارعى بەتىندەگى اۋىلدارعا ءقاۋىپ شىعار. بىرەۋىڭ الشىنباي، داۋلەت، بايىمبەت اۋىلدارىنا حابار تيگىزىڭدەر. تەز اتقا قونسىن! جاڭا ءبىر جىگىتتى نۇرىباي كولىندەگى بەكارىستانعا اتتاندىردىم...
— جانقوجاعا...
— جانقوجاعا حابار تيگىزۋدى قوشقاربايعا تاپسىر. جىلقى اعانىڭ بالاسىنان قاتە بولمايدى. بەكارىستان ارجاعىنداعى كىشكەنەگە ادام شاپتىرسىن. جۇرتتىڭ جينالاتىن جەرى ەسكىۇرانىڭ سىرتى. قۇمبازار، كوكسەڭگىر بولادى!
تولىباي تۇپكە ساقتاپ وتىرعان ارام نيەتىن جاقىن تۋىستارىنا دا بىلدىرگەن جوق. جامانقۇلدىڭ اۋىلىنا انشەيىن سىلتەي سالىپ وتىر. داريانىڭ قۇيىلىسىنداعى قوسارال، جاقايىمداردىڭ قىس قىستاۋىنا جاقىن، قوسۇرەي جۇرتتىڭ ورە تۇرىپ، اتقا قونۋىنا ىڭعايلى ەدى. قازاق ۇرىككەندە الىپ قاشتى ءسوزدىڭ انىعىن سۇراستىرىپ جاتپايدى...
نۇرىباي كولىندەگى بەكارىستان اۋلىنا ەندىگى حابارشى جەتىپ تە ۇلگىردى. جان-جاقتاعى كىشكەنەگە شاپقىنشى جۇمساپ، بي اتقا قونادى. سوندا ەرتەڭ تۇسكە شەيىن كوكسەڭگىرگە كەلىپ قالاتىنى كۇمانسىز ەدى. ال باسپاشىلار تۋرالى جامان حابارعا قوشقارباي ارقىلى قۇلاقتاناتىن جانقوجا ەرتەڭ تاڭەرتەڭ عانا قوزعالۋى كەرەك...
تولىباي ءۇشىن باتىردىڭ بەكارىستاننان ءبىر مەزگىل كەش كەلگەنى كەرەك بولىپ تۇر...
حابارشىلارىن جولعا سالىپ جىبەرگەن سوڭ، ءوزى دە اتقا قوندى. قاسىندا ۇلكەن ۇلى كوتىبار، يگىلىككە قاراعان اۋىلداردان ون بەس جىگىت ەرىتتى.
قۇمبازاردان ون شاقتى شاقىرىم جەردە سارتاي ءبيدىڭ قورىمى بار. جاقايىمنىڭ كارى ءارۋاعىنداي بولعان وسى ءبيدىڭ اتاعى «اق تابان شۇبىرىندى» زامانىندا اۋىزعا ىلىگەدى.
ەل اراسىنداعى اڭىز بويىنشا سارتاي — اسان قايعىنىڭ التىنشى ۇرپاعى، باباسى قوسقۇلاق بي ساۋراندى بيلەپ، اقنازار حاننىڭ سەنىمدى ساردارلارىنىڭ ءبىرى بولسا كەرەك. ءوز اكەسى بايجان بي حيۋا حانىنىڭ توبە ءبيى بولىپتى. ءابىلقايىر حان جوڭعارعا قارسى جورىققا دايىندالعاندا وسى بايجان بيگە تىزگىن سۇراتىپ ايتەكە بي مەن مارقادام بۇكىرەك باتىردى جىبەرىپتى.
— ءابىلقايىردىڭ قوسىنىنا قىزىلباستارمەن سوعىستا شىنىققان مىڭ سىپاي قوسايىن، — دەيدى بايجان بي.
— ماعان ون ءۇش پەن ون جەتىنىڭ اراسىنداعى مىڭ بالاڭ دا جەتكىلىكتى، — دەپتى ايتەكە.
بايجان ۇلى ءبيدىڭ بۇل سوزىنە تۇسىنە الماي دال بولادى.
— جول الىس، ساپار اۋىر، - دەپتى سوندا اككى ايتەكە بي. — بىر-ەكى كۇننەن كەيىن-اق بىر-بىرلەپ كەيىن قاراي سىزعان سىپايلارىڭنان قول جۋىپ قالامىز. ءبىرى جوڭعاردان جاسقانادى، ەكىنشىسى ەلدە قالعان ايەلىن، بالا-شاعاسىن ساعىنادى. ءارى ءوز جەرىنە كەلىپ جاتقان جاۋ دا جوق. ال بالالار ءۇشىن سوعىس ويىن عانا.
سوندا حيۋادان شىققان ءالىمنىڭ مىڭ بالاسىن ون جەتى جاسار سارتاي باستاپتى. وسى ساپاردا ونىڭ ىزىنە ەرگەندە جىلقايدار ون ۇشتە، جىلقامان مەن توركىنباي باتىرلار ون ەكى جاستا ەكەن.
ءابىلقايىردىڭ قوسىنى قالماققىرىلعاندا جوڭعار قولىمەن العاش كەزدەسكەندە جاۋعا ءبىرىنشى ءتيىپ، بەتى ءالى ەشكىمنەن قايتپاعان دۇشپاننىڭ شەبىن بۇزعان وسى مىڭ بالا كورىنەدى. سودان ءارۋاقتانعان قازاق جاساقتارى جوڭعارلاردى العاش رەت جەڭىپتى دەيدى. ۇرىس بىتكەن سوڭ ءۇيسىن تولە، قاراكەسەك قاز داۋىستى قازىبەك، ايتەكە بيلەر تۇسكەن ولجانى ءبولۋدى سارتايعا مىندەتتەپتى. ءبىر جاعىنان اسان قايعىنىڭ دا ءارۋاعىن ۇلىق تۇتسا كەرەك. جاقايىمداردىڭ «سارتاي اتامىز ءۇش جۇزدەن اعالىق الىپتى»، — دەپ كۇمپيتىندەرى دە سوندىقتان.
سارتاي قۇرالايدى كوزگە اتقان مەرگەن ەكەن. بيدەن تاراعان ون شاقتى شاڭىراق ءقازىر وزدەرىن جاقايىمنىڭ اساننىڭ مەرگەن اتالىعىمىز دەپ ءجۇر.
سىر بويىندا ەڭ العاش قىستاۋ سالعانداردىڭ ءبىرى دە سارتاي بولىپتى. مولاسى دا وسىندا قالادى.
«اۋليە اتتاعان وڭبايدى» دەپ تۇسىنەتىن تولىباي سول كۇنى سارتايدىڭ باسىندا تۇنەدى.
ءاتا-ارۋاق جاعالاعاندارى جالعىز تىلەگى جانقوجانىڭ اجالى ەدى.ۇزاق ءتۇن كوز ىلمەي شىقتى.
— ءيا، بابام، سارت بولىپ كەتپەسەڭ، وسى جولى جەبەي گور!
جۇرت بۇل ءسوزدى وزىنشە تۇسىنەدى. باسپاشىنىڭ اتى جامان. ءقايتسىن-اي، باتىر قينالىپ جاتىر عوي...
ۇيىقتاماي جاتقان ەكىنشى ادام — كوتىبار. اكەسىنىڭ قاباعىن باعىپ وسكەن سوتقار جىگىت ونىڭ ءبىر قاتەرلى ىسكە بەل بايلاعانىن ءبىلىپ جاتىر. ءبىراق ارىدەن ويلاي قوياتىن قابىلەتى جوق، ءورىسى تار جىگىت، الدىندا نە كۇتىپ تۇرعانىن اقىلعا سالىپ جارىتپايدى. ەرتەڭ ونىڭ داڭققا بولەنەتىن كۇنى... كەز الدىنا قۇرباشى تۇرىكپەن ەلەستەيدى. ونىڭ ارمانى جەكپە-جەك، وندا دا تاڭىردەن قۇرباشىمەن كەزدەستىرۋدى تىلەيدى...
دوڭبەكشىپ جاتقان كوتىباردى اكەسى يىعىنان تۇرتكەندە، ءالى تاڭ قاراڭعىسى ەدى.
— بەرى ءجۇرشى...
اكەسى وڭاشا الىپ شىقتى. ايتىپ وتىر. باسپاشى دەگەن بەكەر ءسوز، تولىباي بۇگىن جانقوجانى ولتىرتپەكشى ەكەن. كوتىبار بۇل سوزگە تاڭدانعان جوق.
— كىشكەنەنىڭ باتىرى كىشكەنەنىڭ قولىنان ولەدى. بەكارىستاندى سول ءۇشىن شاقىرىپ وتىرمىن. انا جىلى كيىكتىڭ تەكەسىن ەكى ءجۇز قادام جەردەن قالاي دومالاتقانىن كوردىڭ عوي. سول سارى ساداق جانقوجانىڭ سازايىن بەرسە دەيمىن... تولىباي ءسال ءمۇدىردى. — ەگەر ەكى تالاي جاعداي بولىپ جانقوجا امان قالسا، سەن نايزا سالاسىڭ!
جانقوجاعا قول جۇمساۋ... بۇل بۇرىن-سوندى كوتىباردىڭ قيالىنا كىرمەگەن جايت. ودان قۇدايعا ءتىل تيگىزۋ وڭاي سياقتى... الدە نەگە جۇرەگى قالتىرادى.
سول ەكى ارادا جىگىتتەر دە ويانىپ، اكەلى-بالالى ەكەۋدىڭ ونان ءارى سىرلاسۋىنا بوگەت جاسادى.
تولىباي كوكسەڭگىرگە ساسكەلەتىپ جەتكەن.
ەسكىۇرادا وتىرعان داۋلەتتەر تاڭەرتەڭ-اق كەلەدى ەكەن. ءبارىنىڭ دە تاقىمىندا قايىن، شوقپار، ەلەۋرەسىپ تۇر.
— تولىباي اعا، جاۋ قايدا!؟
بۇنى ايتقان كۇرەڭ بەستىلى قوندىباي دەگەن جىگىت ەدى. ءماتنيازدىڭ ءسۇت كەنجەسى دامەلىنىڭ كۇيەۋى. داۋلەت ازعانتاي اۋىل، ون شاقتى-اق جىگىت كەلىپتى. تولىباي ءبارىن دە ءبىر-بىر شولىپ شىقتى.
— باسپاشى ءوزى ىزدەپ كەلە قويار دەيمىسىڭ. جۇرتتىڭ باسى جينالسىن. سونان كەيىن ءىز كەسەمىز!
بەكارىستان مىقتاسا ون جىگىتپەن كەلەدى. باسقا كىشكەنە بۇگىن توبە كورسەتە المايدى. جانقوجا قۇرماناي-قۇتتىعىن تۇگەل قۇلاقتاندىرىپ ۇلگىرمەس. رامانقۇلدىڭ ىزىنە ەرگەندەر قىزىلدان بەرى شىعا قويعان جوق. باسپاشى كەلسە، سولاردىڭ ۇستىمەن جۇرەدى. كوبىسى-اق قاراداي قورقىپ، باسىمەن قايعى بولىپ كەتەتىنىن تولىباي ءبىلىپ وتىر...
ءقازىردىڭ وزىندە جاقايىمنىڭ جيىرما-وتىز جىگىتى جينالىپ قالدى. بايىمبەت پەن الشىنباي تۇسكە شەيىن كەلىپ ۇلگىرەدى. كەلىمبەتتەر بار.
جانقوجانىڭ قازاسى قالىڭ كىشكەنەنى ءدۇر سىلكىندىرەدى. العاشقى اشۋ ۇستىندە شارپ-شۇرپ توبەلەس بولىپ قالۋى دا كادىك. سول كەزدە جاقايىم توبىنىڭ مولىراق بولعانى كەرەك... ايتپەسە، ءوزىنىڭ باسىنا قاتەر ەدى.
تولىباي ءبارىن دە ەسەپتەپ وتىر.
تۇستە جىگىتتەردىڭ سانى الپىستان استى. سوكتەي ۇگىلىپ جاقايىمدار كەلىپتى. كىشكەنە كەلە مە، جوق پا — تولىبايعا قاجەتى جوق. جانقوجانىڭ قولعا تۇسەتىنىنە شاك كەلتىرمەيدى. بەكارىستان كەشىكسە، كوتىباردىڭ نايزاسى دايىن...
— اۋ، باتىرعا حابار بەرىلىپ پە ەدى؟
ايتىپ تۇرعان تاعى دا قوڭدىباي ەدى، تولىباي تۇسىنبەگەنسىدى.
— قازاقتا باتىر كوپ قوي. قايسىسى ەدى؟ — كەكەتتى.
— نارىنبايدىڭ سىرتىندا جاكەم وتىر عوي...
— ءيا، جانقوجا ۇمىت قالماسىن!
— وعان قابىلانباي كەتتى... — دەدى قوشقارباي.
جۇرت جان تورسىقتارىن الىپ، تۇسكى تاماقتىڭ قامىنا كىرىستى. زاۋال اۋىپ بارادى. تولىباي تىقىرشىدى.
— باسپاشى، باسپاشى!
انا جاقتا ءبىر جىگىت ايقايلاپ كەلەدى. جۇرت جاپاتارماعاي اتقا جۇگىردى.
بۇل بەكارىستان ەدى. اسىققاندا قولىنا تۇسكەنى جيىرما جىگىت بولىپتى.
— اۋىل دا ۇركىپ قالدى. ايىتبەك اعام ماڭايداعى اۋىلعا حابار بەرىپ جاتىر... ارتىمىزدان كەلىپ قالار..
تولىبايدىڭ ءتۇسى بۇزىلدى. قالىڭ اسان تىك كوتەرىلسە ءقاۋىپتى ەدى.
جانقوجا ەندىگى اتقا قوندى. جولىندا بەكباۋىلدىڭ قىستاۋىنا سوعا جۇرەتىن شىعار. جيىرما جىگىتتەن ارتىق جيناي الماس. بەكباۋىلدىڭ قىستاۋى اناۋ قىردىڭ استىندا... سوناۋ اقتاتىردان تاسىرلاتىپ قۇلايدى.
سامساعان سارى قول... ول جانقوجا ما، جالاقتاعان باسپاشىلار ما، الاس-قاپاستا كىم ايىرىپ جاتىر... تولىباي سول ابىر-سابىردى پايدالانىپ بەكارىستاندى العا شىعارادى. باسپاشىلاردى باستاپ كەلە جاتقان تورى اتتى قۇرباشىنى اتىپ قۇلاتۋ كەرەك... تولىباي اتىنىڭ تۇر-تۇسىنە شەيىن ايتىپ، جۇرتتىڭ قۇلاعىنا قۇيىپ جاتىر.
قۇرباشى دەگەن جانقوجا بولىپ شىققاندا، بالەم، قايتەر ەكەن!
بالكىم، بەكارىستان جانقوجانى تانىپ قويار...
وندا كوتىبار بارادى. جاس جىگىتتىڭ قولى قارۋلى، اكەسى ونى بولتىرىكشە باۋلىپ ءجۇر ءقازىر اڭسىراعان اش بورىدەي. كوتىباردىڭ ەلەڭدەگەن تۇرىنە قاراپ تۇرىپ تولىباي ءسۇيسىندى.
كوتىبار جانقوجانى كۇتىپ تۇرعاندارعا جەتكىزبەي شانشىپ تۇسىرەدى!
بالا نەمە كىمدى تانىپ جاتىر. جانقوجانى ۇرەن-سۇرەنىندە «كورگەن جوق». باسپاشى دەپ قالعان عوي! داۋ شىققان كەزدە تولىباي سولاي جالتارتادى.
سوندا دا ساقتىقتا قورلىق جوق. كۇتكەن جاۋى كەشىككەن سايىن تولىبايدان تاعات كەتتى. ءبىر جاعىنان بەكارىستان، جانقوجانى قايتا-قايتا سۇرايدى.
— سونىڭ ءوزىن بىلىڭكىرەمەي تۇرعانىم. — تولىباي تۋرا جاۋاپتان جالتاردى. — قابىلانباي كەتكەن ەكەن، ەكەۋىنەن دە حابار جوق. ءسىرا، كوشى كەيىندە كەلە جاتىر-اۋ دەيمىن...
— وسىدان ءۇش كۇن بۇرىن جاقسىقىلىشتان كوشىپ شىققانى انىق. قالاي كەيىندەپ قالدى ەكەن؟ — بەكارىستان داعداردى. - ونىڭ كەلگەنى دۇرىس ەدى. باسپاشىمەن سايىسۋ قاتەرلى. ولاردا مىلتىق بار. وسىنداي قىسىلتاياڭ كەزدە جانقوجانىڭ ورتادا بولعانى ايبار ەدى. — بەكارىستان شىنىمەن وكىندى.
تولىباي ءبىر وتىرىگىنە سەندىردى. ەندى بۇل تۇرعاندار جانقوجانى كۇتە قويۋى ەكىتالاي.
بەكارىستان باسپاشى جايىن سۇراستىردى. تولىبايدىڭ قازىرگى ءحالى تازىدان قاشقان تۇلكىگە ۇقسايتىن ەدى، تابان استىنان بۇلتارىپ، ءار ساققا ءبىر جۇگىرتەدى. جاۋدىڭ داريانىڭ وسى بەتىندە ەكەنى انىق... قاي اۋىلدىڭ شاڭداعىن اسپانعا شىعارىپ جاتقانىن كىم ءبىلسىن؟ ادامداردىڭ باس-اياعىن جيناڭقىراپ العان سوڭ ىزىنە تۇسكەلى وتىر...
بىرەۋلەر بەسىن نامازىنا وتىردى.
كۇن نامازدىگەرگە جاقىنداعاندا ءبايدىلدا باستاعان قوجامبەردىلەر كەلىپ قالدى. قىزىلدان بەرى قاراي جىلجىعاندارىنا ءبىر ايدىڭ ءجۇزى بولىپ قالىپتى... قىس قىستاۋى شاۋدىركولگە جاقىنداپ قونادى ەكەن.
— قۇدايدىڭ ساقتاۋىن قاراسايشى. باسپاشىلار عوي وسى كۇنى قىزىلدىڭ ىشىندە ويراندى سالىپ ءجۇر! - ءبايدىلدا قاراداي ۇركىپ تۇر.
جىگىتتەردىڭ اراسىندا كۇڭكىل شىقتى.
— اۋ، قاشانعى ءيىرىلىپ تۇرامىز!
— باسپاشىلار اۋىلىمىزعا ويران سالىپ جاتقان شىعار!
— نە دە بولسا اتتانايىق!
— بالەنىڭ الدىن الۋ كەرەك!
تولىباي قىبىجىقتادى. جۇرتتى بۇدان ءارى ءيىرىپ ۇستاۋ قيىن ەدى. قول بۇل جەردەن تابان اۋداردى-اق، كەشەدەن بەرگى ەڭبەگى زايا كەتەدى. جانقوجانى قاقپانعا ءتۇسىرۋ قيىندايدى. وتىرىگى شىعىپ قالۋى دا كادىك...
قاراڭعى ءتۇسىپ كەتسە ودان دا جامان. وندا ساداقتىڭ سارىجاسىنان قايىر جوق. بار ءۇمىت كوتىباردىڭ نايزاسىندا قالاتىن ەدى.
تولىباي بىردەڭە ايتقالى وقتالىپ، قاقىرىنا بەرگەندە، بىرەۋدىڭ شاڭق ەتكەن داۋسى شىقتى.
— جاۋ!
— ويباي، باسپاشى كەلىپ قالدى!
قۇمبازاردىڭ جەلكەسىندە ءبىر سالت اتتى قىلت ەتىپ ەدى. ارجاعىندا شاڭداق كوتەرىلىپ، قىرىق-ەلۋ اتتى ۇيدەك-تۇيدەك جىعا كەلدى. جۇرتتىڭ ءبارى اتقا ۇمتىلدى.
بۇل كەلە جاتقان جانقوجا. ونى تولىباي عانا ءبىلىپ تۇر.
كۇن باتۋعا تاقاعان الاس-قاپاس شاق. تولىباي ءبارى دە ءوزى ويلاعانداي ىڭعايىنا كەلە كەتكەنىنە قۋاندى. بەكارىستاننىڭ قىر ىزىندە وكشەلەپ ءجۇر.
— ساداعىڭدى ال، ساداعىڭدى!
— ءوزىمىزدىڭ جىگىتتەردىڭ بىرەۋى بولىپ شىعىپ، ماسقارا بولىپ جۇرمەيىك...
— وزىمىزدەن كەلەتىن جىگىتتەردىڭ ءيىنى جوق! اقيرەكتىڭ التىنبايلارى قاراقۇمدا. بەكباۋىل كۇزەمدى بيىل سول جاقتان الىپ، قىستاۋعا ءبىرجولا كەلەتىن كورىنەدى. — تولىباي اپتىعىپ تۇر. — اناۋ تورى اتتى، الگى ايتقان باسپاشىنىڭ باسشىسى! مىلتىعى بار دەيدى!
— بەكە-ay، نەعىپ تۇرسىڭ!
— مىناۋ كەلىپ قالدى عوي!
— مىلتىعى بولسا، تارس ەتكىزەدى!
— انە، اتىن تەجەدى!
— مىلتىعىن العالى جاتىر!
— بەكە، بۇرىن قيمىلداپ قالايىق!
جۇرتتىڭ گۋىلدەگەن داۋسىنان بەكارىستاننىڭ ەسى شىقتى. ساداق قولىندا، ءبىر سارىجانى سالا بەردى...
بۇل كەزدە تورى اتتى باسپاشى بەس ءجۇز قادامداي جەرگە كەلىپ قالعان. ءجۇرىسى باياۋلاڭقىراپ، اياڭ تەكىرەككە ءتۇستى. ارتىنداعى قوسىندى كۇتكەن سىڭايى بار ەدى.
بەكارىستان ساسقان جوق. قاسىنداعىلارعا قولما-قول ۇرىسقا دايىن تۇرۋدى عانا ەسكەرتتى. قاپى جىبەرمەۋ ءۇشىن جاقىنداتىپ الىپ اتۋ كەرەك. ءارى كەتكەندە ەكى ءجۇز قادام... باسپاشى كيىكتىڭ تەكەسى ەمەس. ۇستىندە ساۋىتى بولار... الىستان تالىپ جەتكەن سارىجا ساۋىت بۇزۋى قيىن. ال ەكى ءجۇز قادامنان قالاعان جەرىنە تيگىزۋگە بولادى. سوندا تالماۋ جەردەن ءدال تيگىزىپ، قالپاقتاي ۇشىرادى.
بەكارىستاننىڭ نە ويلاپ تۇرعانى تولىباي ءۇشىن قاراڭعى. جاقىن جەرگە كەلتىرسە، بىرەۋ بولماسا بىرەۋ جانقوجانى تانىپ قويادى. سوندىقتان نەعۇرلىم ەرتەرەك سۇلاتىپ سالۋ كەرەك ەدى. جانى شىعىپ-تىقىرشىپ تۇر.
— ويباي-اۋ، اتسايشى!
— باسپاشىلار بالەكەت قوي. مىلتىعىن ءدۇرس ەتكىزسە، بىرەۋىمىزدى جازىم قىلىپ جۇرەر...
تولىبايدىڭ ءسوزىن ءبايدىلدانىڭ داۋرىققان داۋسى ءبولىپ جىبەردى. قوجامبەردىنىڭ ءبيى ەرتەلى ەجەلگى دۇشپانىنىڭ قاباعىن باعىپ تۇر ەدى. باسپاشىنى ايتىپ، جاۋ كەلتىرىپ شاقىرتىپ وتىرعان تولىبايدىڭ جايباراقات تۇرعان پوشىمىنان ءبىر ارامدىق اڭعارىلعانداي ەكەن. تورى اتتى توبەنىڭ باسىندا قىلت ەتكەننەن بەرى ءبايدىلدا دا كوز العان جوق. بۇل توپتىڭ ءجۇرىسى باسپاشىعا ۇقسامايدى. الدىندا ءجۇز قارالى قارۋلى قازاق تۇرادى، باس جوق، كوز جوق، اينالدىرعان قىرىق-وتىز اداممەن تارپا باس سالاتىنى قالاي؟ سولاي كادىك الىپ تۇرعاندا، تورى اتتىڭ ۇستىندەگى جانقوجانى تاني كەتتى.
— ءاي، بەكارىستان، توقتاي تۇرشى! مىناۋ جاكەم عوي!
— ايتامىن-اۋ، استىنداعى تورى جورعا...
بەكارىستان كەزەنگەن ساداعىن تومەن ءتۇسىرىپ، قاسىنداعى تولىبايعا بۇرىلدى...
الگىنىڭ اراسىندا ول دا عايىپ بولىپتى.
انا جاقتا جۇرت نەگە قوبىرلاسىپ كەتتى؟
ءار رۋ ءوز توبىمەن ءار جەردە شوعىرلاسا قالعان ەكەن. جاقايىمداردىڭ اراسىنان ءبىر جىگىت سۋىرىلىپ شىعىپ، شوقىتىپ شاۋىپ بارادى.
انە، جانقوجا جولدان قوسىلدى.
مىناۋ ءوزى نە بولىپ بارا جاتىر... قاپتالدان قوسىلعان جىگىتتىڭ قولىندا نايزا جارق ەتتى.
جانقوجاعا نايزا سالدى! تۇرعان جۇرت شۋ ەتتى.
— ەي، انانىڭ ەسى دۇرىس نەمە مە؟
جانقوجا تورى اتتىڭ موينىنا قاراي ەڭسەرىلىپ بارا جاتىر ەدى. جىگىت بولسا وكىم-وكىم قيمىلداپ، ءتونىپ قالىپتى.
— ءاي، بىرەۋىڭ بارشى اناعان!
بەكارىستان اتىنا قامشى باسىپ، تۇرا ۇمتىلدى.
سول مەزەت بەيتانىس جىگىتتىڭ استىنداعى قارا كوك ءسۇرىنىپ كەتكەندەي... ات موينىنا ەڭسەرىلە قۇلاپ بارىپ بويىن تۇزەگەن جىگىتتىڭ قولىندا نايزانىڭ سىنىعى شولتاڭ ەتتى.
جىگىت بەرى قاراي قاشىپ كەلە جاتىر...
— جاكە!
تورى جورعانىڭ ۇستىندە بويىن تىكتەپ العان جانقوجا بەكارىستانعا قاراپ ەزۋ تارتتى. ءبىر قولىندا قانعا شىلانعان نايزانىڭ ۇشى، باسىن شايقايدى.
—
شەشەك شىققىردىڭ قولى ۋداي اششى ەكەن...
جانقوجا كوتىباردىڭ قاي بالا ەكەنىن بىلگەن جوق-تى. ءبىر جازىم ىسكە جورىپ تۇر. ءيىرىلىپ تۇرعان جىگىتتەردىڭ باسپاشى ەمەس ەكەنىن الىستان-اق بولجادى. قارا كوك اتتى ويقاستاعان جاس جىگىت ءبىر قاپتالدان قوسىلا كەتكەندە، ەلەستىرە قويعان جوق. جاۋ كۇتىپ ەلەۋرەپ جۇرگەن بالالاردىڭ ءبىرى شىعار... سالەم بەرگەندەي بولسا، باسپاشىنىڭ جايىن سۇراعالى ات باسىن ىركە بەرگەنى سول ەدى. جىگىتتىڭ ءتۇسى بۇزىق سۇرقىن كورىپ، ءىشى كىپى الدى...
بەس قادام جەردەن جۇرەك تۇسىن كوزدەپ سىلتەگەن نايزانىڭ قالاي تايا سوققانىنا تاڭ قالدى. قوڭىنان ءتيىپتى.
جانقوجا ات موينىنا ەڭسەرىلگەندە، قۇلاپ بارا جاتقان جوق ەدى. كەزدىگىن ىزدەپ قارماندى.
نايزانىڭ سابىن قيىپ ۇلگىرگەن ءسات، كوتىباردىڭ اتى سۇرىنگەنىن بايقادى.
— مىناۋ كوتىبار عوي!
— كوزىنە قارا ۇرىنعان شىعار!
— ۇستا انانى!
ءبايدىلدا اتىن تەبىنىپ العا ۇمتىلدى. ءبارى بەكەر ەكەن عوي. ايتەۋىر-اۋ، باسپاشى كەلسە، شۋ اۋەلى قىزىلدان شىعار ەدى. باسپاشىمەن جۇرتتىڭ ۇرەيىن الىپ قويىپ، جانقوجاعا قاستىق ۇيىمداستىرىپتى!
الداپ بەكارىستانعا اتقىزباق بولىپ ەدى. جانقوجانى جۇرت تانىپ قالعانىن بايقاعان سوڭ، تەنتەك ۇلىن جۇمسادى!
— جاقايىم، جاقايىم!
تولىباي كوتىبارعا ۇمتىلعان ءبايدىلدانىڭ الدىن كەسە بەردى. قارا بۇقارا قالاي قاراي اۋىتقىرىن بىلمەي تولقىپ تۇر. ەكى ۇداي شاق كەلدى. ءبىر سىلتەگەن قامشىدان توبەلەس بۇرق ەتۋى مۇمكىن ەدى...
بەكارىستان ءبايدىلدانىڭ شىلبىرىنان الا كەتتى.
— باكە، سابىر، سابىر. اۋەلى اق-قارانى انىقتايىق!
انا جاقتا ات ءۇستى بىر-بىرىنە قامشى ءۇيىرىپ، كەركىلدەسكەن داۋ باستالىپ ەدى.
— تولىبايدىڭ جامان بالاسى جاكەمنىڭ ساداعاسى كەتسىن! اق ەتىنە داق سالىپ، اقىرەتىن قاراشى! الىپ كەلشى بەرمەن، قويشا باۋىزدايىن! — دەپ جاقاي لاپىلدادى.
— قاي كوتىبار دەپ تۇرسام... ايتەۋىر-اۋ، قاباق كوتىبار قايدان كەلىپ قالدى دەيمىن-اۋ! — بورانباي اتىن شاۋجايلاپ جاقايدىڭ قاسىندا تۇر.
— كەشەلى بەرى ءبىر پالەنى سەزگەندەي، ءىشىم سۋىلداپ ءجۇر ەدى. تولىباي ارام نيەتپەن شاقىرعانى عوي. جاكەمدى وققا بايلاماق بولىپتى. ءاي، بەكارىستان، نە بىلشىلداپ تۇرسىڭ؟ شىعار جىگىتتەردى بىلاي!
— توقتا، بورانباي!
جانقوجانىڭ داۋىسى تۋ سىرتىندا ساڭق ەتتى. بورانباي مەن جاقاي ارالاستى-اق، ءبىر جانجالدىڭ شىعاتىنى انىق ەدى. اشۋعا ەرىك بەرىلدى دەگەنشە، قان توگىلەدى. جانقوجانىڭ ءوزى ارالاستى.
— بەكارىستان، سويلەشى!
— ءاي، اعايىن! - بەكارىستان اتىن تەبىنىپ العا شىقتى. - ءبىر سۇمدىق ءىستىڭ بولعانىن ءبارىڭ دە بايقاپ تۇرعان شىعارسىڭدار! اراسىندا مەن دە كەتە جازدادىم. قۇداي بالە-جالادان ساقتادى. جازاتايىم اتىپ سالىپ، جاكەم سۇلاپ جاتسا، جۇرتتىڭ بەتىنە قالاي قارايمىن؟
— اپىر-اي، دەسەيشى!
بۇل داۋ ات ۇستىندە شەشىلمەيدى. بەكارىستان داۋسىن كوتەرە ءتۇستى.
— بۇل كىسى ولىمىنە بارابار جۇمىس. ءبىراق، كىشەكەم بالدارى، مەنى تىڭداڭدار. بەل كۇشكە سالاتىن ءبىز جوق. اق-قارانى ءارۋاق شەشسىن! ءقازىر سارتاي اتامنىڭ باسىنا بارامىز. اشىق اسپاننىڭ استىندا اشىلىسايىق!
— وي، بارەكەلدە!
— وركەنىڭ ءوسسىن!
— باستا سولاي قاراي!
جۇرت شەتىنەن سوگىلىپ، ات باسىن سارتايعا قاراي بۇردى. تولىباي شەتتەي بەرىپ ەدى، جانقوجا داۋىستادى.
— ءاي، توكە! بالانىڭ نايزاسىنىڭ ۇشى مەندە قالىپ قويدى. ارامىزدا وق قالماسىن، الا كەت!
تولىباي ءۇن قاتقان جوق. قايرىلىپ تا كەلە المادى. ءوڭى قىزعىلت باعار كۇننىڭ شاپاعىنداي ورتتەي جانادى.
جۇرت ۇلكەن ەكى شوعىر بولىپ، ەكى بولەك كەلەدى. ايتەۋىر، اعايىن نامىسىن ويلاعانى بولماسا، تولىبايدىڭ قىلىعىندا ءبىر ارامدىق بار ەكەنىن جاقايىمدار دا سەزدى.
اپىراي-اي، مىناۋ ءولىم بولدى-اۋ، — دەيدى قوندىباي. سارتايدىڭ باسىندا جينالعان حالىقتىڭ سانى ەكى جۇزدەن استى. ءبىر تۋ بيە پىشاققا جىعىلىپ، ەپسەكتى جىگىتتەر اس قامىنا
كىرىسىپ جاتىر.
ەندى مەن ايتايىن، — دەدى بەكارىستان ىڭىرانىپ. — توكەم جۇرتتان ەسىتتىم دەپ وتىر عوي. كىمنەن ەسىتكەنىن دە بىلمەيدى. بالا ەمەس، انىعىنا جەتپەي ەلدى نەگە دۇرلىكتىرەدى؟ باسقامىز بولساق، وسى كىسىنىڭ حابارىنان قۇلاقتاندىق. ءبارى بەكەر ەكەن، ادەيى تاراتقان داقپىرت سياقتى. بۇل جاكەمە قۇرىلعان قاقپان. ونى بەكارىستاننىڭ قولىمەن ءولتىرۋدى اۋەلدەن ويلاستىرعان ەدى. قۇداي مەنىڭ قولىمدى قاقتى. جاكەم امان قالدى. — بەكارىستان ءسال كىدىرىپ، القىنعان دەمىن باستى. — ءاي، توكە، قاسىمدا قىلقىلداپ تۇر ەدىڭ، جاكەم ەكەنىن بىلگەن كەزدە قايدا جوعالىپ كەتە قويدىڭ؟ قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا تابا الماي قالدىق قوي! ماعان سونىڭدى ايتشى!
— مەن ايتايىن! — شەتتەۋ وتىرعان قوندىباي، سارتاسىنان جۇگىنىپ العان، ۇمسىنا سويلەيدى. — توكەم مەنىڭ قاسىمدا تۇرعان كوتىبارعا كەلدى. وتىرىك ايتىپ قۇدايعا كۇپىر بولاتىن جايىم جوق. «بار» دەپ اتىر ەكەن. «تالماۋ جەرى جۇرەك تۇسى» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزى قۇلاعىما شالىنعانداي ەدى. ءبىراق ويىمدا ارامدىق جوق، اڭعارمادىم...
— ءاي، تارىنىڭ تالقانىنا جارىماي جۇرگەن جامان داۋلەت، نە وتتاپ وتىرسىڭ؟! — تولىباي اقىردى.
— توكە، ولاي نامىسقا تيمە، سەنەن سوعىم سۇراپ بارعان داۋلەت جوق. وسى بالەنى جاساپ جۇرگەن ءوزىڭ! كىسى ايايتىن نيەتىڭ جوق، ارام بەز! — قوندىباي اشۋلانعاندا، ەكى بەتى نارتتاي جاندى. — جاكەم «سەن جاقايىمسىڭ» دەگەن جوق ەدى، جىلقايدار اتامنىڭ كەگى ءۇشىن باسىن ولىمگە تىگىپ وتىر. سەن ونى وققا بايلادىڭ عوي. سارتاي اتام سارت بولىپ كەتپەسە، انتقا ۇشىرايتىن جەرىڭ كەلدى!
— مىنە، ازاماتتىڭ ءسوزى!
شىن تىعىرىققا قامالعانىن تولىباي دا ءتۇسىندى. قىلمىسىنا كويلەكتەي اعايىنى داۋلەت كۋا بولىپ وتىرعاندا، باسقا قازاققا نە جورىق. ءبارى دە اشكەرەلەنىپ قالدى. ەندى شاتقاياقتاي باستاسا، مىنا تۇرعان حالىقتى تۇگەل وشىكتىرگەندەي ەكەن. ۇندەمەگەن ۇيدەي بالەدەن قۇتىلادى. سونى ەسكە العان تولىباي باسى سالبىراپ وتىر.
— بۇلتاراتىن جەرى جوق، قىلمىسى موينىنا قويىلدى، — دەدى ءبايدىلدا، ماسايراپ وتىرعانى كورىنىپ تۇر. — نايزا جازا تيسە، باتىر جازىم بولاتىن ەدى. بۇل كىسى ولىمىنە بارابار جۇمىس. ەندى كەسىمىن ويلاستىرايىق...
ءبىرىنىڭ اڭعارىن ءبىرى باعىپ، اڭدىسىپ سويلەيتىن بيلەر كەڭەسى ەمەس. قارا حالىقتىڭ تالقىسى دا قاتال بولماق. ءبايدىلدا تولىبايدى وسى ارادا ءبىر ارانداتىپ الماق ەدى.
— اجال ىزدەگەن ادامعا — اجال! كوتىباردىڭ باسىن الۋ كەرەك! — انا جاقتا جاقاي شاڭق ەتتى.
— قارا ەسەككە تەرىس مىنگىزىپ، ەلدەن الاستاۋ كەرەك!
— موينىنا قۇرىم كيگىز كيگىزىلسىن!
قارا حالىق جازانىڭ ءجونى وسى دەپ، ءار جەردە قۇلاعىنا تيگەن جازالاۋ شارالارىن ەسكە الىپ جاتىر. ارى-بەرىدەن سوڭ ءبىرىنىڭ ءسوزىن ءبىرى ەسىتتىرمەي جىبەردى.
جانقوجادا ءۇن جوق.
مەن ءبىر اۋىز ءسوز ايتايىن، — دەدى بەكباۋىل، جۇرتقا توقتاۋ سالىپ. — كورىپ وتىرمىن، وسى جەردە جاقايىم مەن ورىستىڭ بالالارى عانا جينالعان ەكەن. تورەلىك بەرەتىن ارا اعايىن جوق.
— ەندەشە، بيلىگىن كەيىنگە قالدىرامىز با؟ - ءبايدىلدانىڭ ۇنىندە كەكەسىن ءبىلىندى.
— ەرتەڭگە قالدىراتىن تۇگى جوق!
— نە بولسا دا، قۇلاعىمىزبەن ەستىپ كەتەيىك!
جۇرت شۋ ەتتى.
— ەندەشە، وسىنىڭ تورەلىگىن ءبىر كىسىگە بەرەيىك. باس-باسىمىزعا داۋرىعىپ ءبىر شەشىمگە كەلۋىمىز قيىن... كوپشىلىك قارسى بولماسا، — دەدى بەكباۋىل داۋسىن كوتەرىپ، — نۇرىباي اتامنىڭ نەمەرەسى، توبە بي بولۋعا بەكارىستان لايىق.
— بولسىن!
— بەكارىستاننىڭ ايتقانىنا تۇرامىز!
بەكارىستان ەر جىگىتتىڭ ءۇش جۇرتى بولاتىنىن ەسكە الدى. جانقوجا اتالاسى بولعاندا، جاقايىم ناعاشىسى ەكەن. ونى ايتقانداعى ويى، ەشكىمگە جان تارتپايتىنىن ەسكەرتكەنى ەدى. جۇرت دەمىن ىشكە تارتىپ تىنا قالعان.
— الگىدە ءبايدىلدا ءبىر ءسوز ايتتى. مەن دە سوعان قوسىلامىن. جانقوجا بۇگىن ءبىر ءولىپ وتىر، بالاسىنداي جىگىتتەن نايزا ءتيىپ ءتىرى ءولىپ وتىر. ۇزىندا ءوشى، قىسقادا كەگى جوق ەكەنىن تولىباي دا مويىندادى. سوندا دا ولىمگە قيدى عوي. ەندەشە، بۇل نايزانىڭ ايىبىنا ءبىر ادامنىڭ قۇنى تولەنەدى!
— ءاي، بارەكەلدە!
— ءادىل ءسوز وسى عوي!
— سويتپەسە، نۇرىباي بيدەن تۋا ما؟!
وسى جەردە بورانباي بۇيرەكتەن سيراق شىعاردى.
— قۇنعا بەرەتىن قويىنىڭ قۇلاعىن ۇرايىن! جانقوجا ايىپتان مال جيناپ بايىماي-اق قويادى. تولىباي جەر بولىپ جەڭىلگەنىن مويىنداسىن، جاكەمنىڭ اياعىنا جىعىلسىن!
تولىباي ءبىر وتىردى، ءبىر تۇردى. بورانبايدىڭ شىمبايىنا باتىرا ايتاتىن ءسوزى دايىن تۇر. وندا داۋ قايتا ۋشىعادى. جان-جاعىنا جالتاقتاي باستادى.
— ءاي، بورانباي، توقتاشى! — جانقوجا ەرتەلى ءۇنسىز، اندا-ساندا قاباعىن شىتىپ قويىپ وتىر ەدى، باسىن كوتەرىپ الدى. — اشۋ - كاپىر، اقىل — دوس. بالاعا تيمەڭدەر، نايزاسىن بۇگىن ماعان سىلتەسە، ەرتەڭ جاۋىڭا دا سىلتەيدى. ەي، قازاعىم، نايزا ۇستايتىن ەر جىگىتىن از ەدى عوي. ءورىمتالدى كوكتەمەي جاتىپ جۇلمايىق، ەرتەڭ وكىنىشى بولار. — سونى ايتقاندا تاعى دا قاباعىن شىتتى. قارا سانداعى جارانىڭ زار قاعىپ جاتقانىمەن حابارى جوق جۇرت جانقوجانىڭ اۋزىنا قارايدى. بورانبايدىڭ الگى ايتقانى اقىلعا قونبايدى. توكەمنىڭ ءبىر جاس تا بولسا ۇلكەندىگى بار ەدى. اياعىما قالاي جىعىلادى. ال جانقوجا جامباسىنا تيگەن نايزا ۇشىنا ايىپ الىپ، بايىماي-اق قويادى. توكەمنىڭ مالى وزىندە قالسىن. بيلىك ايتقان بەكارىستانعا ات-شاپاننىڭ جورالعىسى ىستەلسىن. وسىمەن توقتايىق، حالايىق....
دوس-دۇشپاندا ءۇن شىعارعان ءبىرى جوق. ءبايدىلدا عانا وكىندى. بەكباۋىل الگىدە عانا كوز الدىنا ەرىپ كەلە جاتقان قورالى قويدى كورىپ، ءوڭى كىرىپ اجارلانىپ قالىپ ەدى، ءىشى كۇيىپ وتىر. ەتەگىن سىلكىپ تۇرىپ كەتتى.
— جاۋقاشار، اتتى اكەلشى، — دەدى جانقوجا، اتتاناتىنداي ىڭعاي تانىتىپ ەدى.
— اۋ، جاكە؟
— جارا تىنىشتى الىپ تۇر. تەزىرەك ۇيگە جەتەيىن. ەرتەڭگە قالسا، وتىرۋىم قيىن بولار...
جانقوجامەن بىرگە وتەگەن-نۇرىمبەت تۇگەل كوتەرىلدى.
بىلاي شىققان سوڭ جاقاي ءار نارسەنىڭ باسىن ءبىر شاتىپ، جانقوجانىڭ تىنىشىن الدى. كوتىبارمەن قوسا، تولىبايدى قارا ەسەككە تەرىس مىنگىزىپ، بەتىنە تۇكىرۋى كەرەك ەكەن.
ادام جاقسىلىقتى دا، جاماندىقتى دا ءوزى تىلەپ الادى. سەبەپسىز ەشتەڭە بولماق ەمەس. جايىنا جۇرگەن كىسىگە قياستان ۇرىناتىن ەشكىم جوق. جانقوجا بۇرىن سولاي تۇسىنەتىن ەدى. داۋلى جەرگە بارعاندا، بيلەرگە قاندى مويىن قىلمىسكەردى انىقتاپ السا، جەتىپ جاتىر، ادىلەت سەمسەرىن سونىڭ موينىنا تاقاي وتىرىپ سويلەيدى... كەمشىلىگى دە سونىسىنان كورىنەدى.
جانقوجا داۋدىڭ باسىنا بارا بەرمەيدى. الدەقالاي كەزدەسىپ قالسا، ەكى جاقتىڭ ءۋاجىن سالىستىرىپ بارىپ، ءوز پىكىرىن ايتاتىن. رامانقۇل تارلانبوزدىڭ مايىن ءمىنىپ، ارتىنان ءسوزبۇيداعا سالماسا، بورانباي دا تۋلاماس ەدى. ەكى ورتادا ساندىباي ءولدى... تولىباي مەن ءبايدىلدانىڭ اراسىنداعى باياعى جەر داۋى بوزورىستىڭ تۇبىنە جەتتى... ءوزى سولاي بايىمدايدى.
بارىمتانىڭ ءجونى بولەك. بارىمتا — قازاقتىڭ سۇيەگىنە بىتكەن كارى قۇياڭ. كۇننىڭ بەتىن بۇلت السا، قۇياڭ دا جاڭعىرادى. قازاقتىڭ قۇياڭى ەرەگىسسە قوزادى. بارىمتالاپ اكەلەتىن مال ىزدەيدى. ونىسىن جامانشىلىق دەپ بىلگەن قازاقتى جانقوجا كورمەگەن ەكەن. اراسىندا كىسى ءولىمى كەزدەسىپ، قۇن تارتىپ تا جاتادى... جانقوجا ونداي جامانشىلىقتىڭ جالاسىن قازاقتىڭ الگى ءبىر كارى اۋرۋىنا جابادى.
بۇل جەردە اڭگىمە اعايىن اراسىنداعى ارازدىق، اشىق جاۋلىق جايلى...
جاسى الپىسقا جاقىنداپ كەلگەن كەزى. جازىقسىز ۇرىنىپ، اق ەتىنە جارا سالعان ءبىرىنشى ادام كوتىبار ەكەن. تىكسىنىپ قالدى. قاتار ءوستى، قاتار اتقا ءمىندى. تولىبايعا قىلداي قيانات جاساعان جەرى جوق. ءبارى ءبىر شەكتىنىڭ بالاسى... جانقوجا ءۇشىن شەكتى ەمەس، ءيىسى قازاقتىڭ جاتتىعى جوق. اتا-اناعا ايرىلىپ، بىر-بىرىنە اتاق تاڭىپ جاتاتىن ناعاشىلى-جيەندى بىرەۋلەردى كورسە، يت جىنى قۇرىستايتىن. سونان كەلە جاس بالانىڭ نايزاسىنا ۇرىندى... وتىزدان اسقانى نە كەرەك، اقىلى توقتاماعان سوڭ ءبارى بالا... ول نە تۇسىنەدى؟ باياعى نۇرتايدى شانشىپ ولتىرەتىن جولى جانقوجا نەنىڭ ءمانىسىن ءبىلىپتى؟ جىلقايداردىڭ تۇبىنە جەتكەن قاراقالپاق ەمەس، اق تۇلپار ەكەنىن كەيىن ۇقتى عوي... بەكباۋىل ءا دەگەننەن-اق ايتىپ ەدى... اقتۇلپاردى ۇرلاتقاندا جىلقايدار باسىنا ءولىم تىلەپ العانىن بىلگەن جوق...
جانقوجانىڭ جامباسىنا تيگەن كوتىباردىڭ نايزاسى ەمەس. ول نايزانى بالاسىنىڭ قولىمەن تولىباي سىلتەپ وتىر...
ەندەشە تولىبايعا ءبىر جازىعى بولعانى...
ول جازىعى دا بىرىنەن سوڭ ءبىرى انىقتالىپ كەلەدى. نۇرتاي مەن تىقىنى ءولتىردى. جىلقايداردىڭ كەگىن الدى. تولىبايدىڭ الدىنا ءتۇستى. بوزورىس ولەتىن جولى ءبايدىلدانىڭ ءسوزىن ۇستاپ باردى. بەسباسبايدىڭ كوشىن ۇستاپ قالعانى دا بار... ويلانا باستاپ ەدى، جازىعى تابىلدى.
ءار نارسەگە ءبىر زاۋال. قاراقالپاقتاردىڭ جانقوجاعا تۇك جازىعى جوق ەدى. بۇل بولسا، ەكى بىردەي ازاماتتىڭ تۇبىنە جەتتى. ناقاق توگىلگەن قان قويسىن با؟ بۇگىن الدىنان شىقتى، جانقوجانىڭ جازاسىن تارتىپ وتىر.
باتىر جامباستاعى جارانى اۋىرسىنعان جوق، اۋىر ويدان قاجىدى. ويىنا ءوز كوزى كورگەن جاماندىقتىڭ نەشە ءتۇرى تۇسەدى. تولىباي تەنتەك... سولاي-اق بولسىن. ەلدى بۇلدىرەتىن بولسا، باياعى بوزورىس ولەتىن جولى تولىباي قايدا قالدى! باسىنا جاۋلىق تارتىپ، ءبايدىلدانىڭ نايزاسىنان ازەر قاشىپ قۇتىلعانىنا جالپاق ەل ءالى كۇنگە كۇلكى قىلىپ ايتىپ ءجۇر. سونداي جەر قورقاق تولىبايدان مىناداي باتىرلىق شىعاتىن ءجونى جوق...
ويى سول تۇيىققا كەلىپ تىرەلگەندە، باتىردىڭ ەسىنە ءوز باسىنىڭ ءبىر كەمشىلىگى ءتۇستى. ادام قاتتى قاپالانعان كەزدە جەكە باستىڭ قاي-قايداعى مۇڭى قوزداپ كەتەدى عوي. جانقوجا باستان كەم ەدى. جاسى ەندىگى ەلۋدى ورتالاپ قالدى، ءتاڭىر ونى ءبىر جاپىراق ەتتەن قىسىپ قويدى. جالاسىن ادامعا جابارىن دا، قۇدايعا جابارىن دا بىلمەيدى. باياعى قاراقالپاق وقيعاسى بولماسا، ءبىر ادامنىڭ ماڭدايىنان شەرتكەن جەرى جوق. بارىمتالاپ مال قۋىپ، جازىقسىز پەندەنىڭ قانىن جۇكتەپ جۇرگەندەر-اق ءوسىپ-ونىپ، ءۇبىرلى-شۇبىرلى بولىپ جاتادى... جانىكە-سارىنىڭ ون ەكى ۇلى بار...
ءمۇمسىننىڭ ۇستىنە توقال الدى. قۇداي قوسقان جار قوساعىنىڭ جاسى قىرىقتى ورتالاعان ەكەن. بالا كوتەرۋدەن ءبىرجولا كۇدەر ءۇزدى... ءقازىر ايبارشا تۇسكەلى دە ءتورت جىلعا قاراپ بارادى، بالا كوتەرمەي ءجۇر.
قىسىلعان كەزدە باتىر اتا ءارۋاقتى دا قيناپ باقتى. اۋليەگە دە تۇنەتتى. جاردەمدى سولاردان كۇتپەگەندە، باسقا كىمنەن ىزدەيدى. ول ءومىرى بىرەۋدەن ەشتەڭە دامەتپەيتىن ەدى. كۇز ءتۇسىپ، تارى وراعى باستالعان كەزدە قىرداعى اۋىلداردىڭ ۇلكەن-كىشىسى اقيرەكتىڭ استىنا قاراي اعىلادى. قاراقالپاق زامانىندا سولاي ەكەن، ءالى دە سونىسى... باي اۋىلدار جارلى-جاقىباي ديقانداردان كەۋسەن سۇرايدى. باتىر ونداي تىلەمسەكتەردى ءيتتىڭ ەتىنەن جەك كورەتىن.
بايعۇس ەگىنشى التى اي جاز اش ءجۇرىپ، ماڭدايىنان تەرىن توگەدى. ونىڭ ازعانتاي ءناپاعاسىنان دامەتۋ شىن وڭباعاندىق قوي... جانقوجا كۇزدى كۇنى اۋىلدىڭ بالا-شاعاسىن جاۋىپ جىبەرىپ، قۇمنان قۇمارشاق قاقتىرادى. ءبىر قاپ قۇمارشاقتىڭ تالقانى ءبىر قىسىڭا جەتىپ ارتىلاتىن ەدى. شۇباتقا بىلعاپ جەي بەر...
قۇداي سوندا دا ءبىر جاپىراق ەتتەن قىسىپ قويدى.
بۇگىن تاياق جەپ وتىرعانى دا بالاسىنىڭ جوقتىعى... تولىباي باتىر بولسا، ءبايدىلدا اۋلىنىڭ ۇستىنە ات ويناتقاندا، قايدا قالدى؟ جانقوجا ءولىپ كەتسە، ارتىندا كەگىن الاتىن ۇلى جوق. اقمىرزا مەن جاۋقاشار... ولار دا تۋلاپ-تۋلاپ باسىلادى. اعايىن قۇرماۋىنان شىعا الماي، ءتۇبى الىپ تىنادى... تولىباي سونى ءبىلىپ ىستەپ وتىر.
اۋىلعا تاڭ اتا جەتتى. جانقوجانىڭ ءتۇسى ساپقا ۇرعانداي، اتقا شاققا وتىرىپ كەلدى.
ءنار تاتقان جوق. ەشكىممەن سويلەسپەيدى. باتىردىڭ كوڭىلىندە ءبىر تۇيتكىل جاتقانىن ايبارشا ءتۇسىندى. كۇيزەلەدى. جاماندىق وسى ءۇيدىڭ بوساعاسىنا وزىمەن ىلەسە كەلگەندەي. اۋەلى اتاسى ءولدى. جاقسى كورەتىن اكەسىنىڭ قازاسىنان كەيىن باتىر شوگىپ قالعان. ەڭسەسىن كوتەرگەنى بىلتىردان بەرى عانا ەدى. تاعى دا ءبىر جاماندىققا كەزدەستى. جاۋعا بارماي-اق جارالى قايتىپ وتىر...
ءمۇمسىن باتىردىڭ ۇستىندە وبەكتەپ جاتقاندا، ايبارشا جاقىنداۋعا باتا الماي تۇردى.
قويدىڭ تۇتاس قۇيرىعىن جۇقالاپ ءتىلىپ وتىرعان قايناعاسى اقمىرزاعا كومەكتەستى. نايزا جامباستىڭ ۇستىڭگى جاعىنان، جۇقا جەردەن ءتيىپتى. تالاۋراعان جاراعا كوزى تۇسكەندە، ايبارشانىڭ جۇرەگى قالتىرادى. سوندا قىڭق ەتىپ دىبىس شىعارماي جاتقان باتىردىڭ مىنەزىنە ءسۇيسىندى.
كەلىنشەكتىڭ كەۋدەسىن ءبىرىنشى رەت ادەمى سەزىم لەبى جەلپىپ وتكەندەي ەدى.
كوكسەڭگىردەن ورالعان سوڭ كوپ ۇزاعان جوق — كوتىبار بۇل دۇنيەمەن قوشتاستى.
...جانقوجا وعان جالت قاراپ ەدى. ەكەۋىنىڭ كوزى كەزدەسىپ قالعانداي، اكەسىندەي ادامنىڭ قاپەرىندە تۇك جوق ەكەنىن كوتىبار دا بايقادى. جانارىندا جىلى شۋاق توگىلگەن مەيىربان كوزقاراستى سەزىنگەن سوڭ، جىگىت جۇرەگى ءدىر ەتتى. جۇرەكتى كوزدەگەن نايزاسىنىڭ تايا سوققانى سوندىقتان. قولى دا قالتىراپ، ەڭسەرىپ اكەتە المادى. كوز الدىندا جارق ەتكەن كوك كوزدىك كوكىرەكتەن قادالعالى تۇرعانداي. قولىندا نايزاسىنىڭ شولتيعان سابى، باتىر ەندى تاپ بەرەدى ەكەن دەپ قورىققاندا، داۋسى قاتتىراق شىعىپ كەتكەنىن بىلەدى. كوزىنىڭ الدى بۇلدىراپ، دۇنيە كوشىپ جۇرە بەردى. جەل دىبىسى وعان التى قۇلاش الداسپاننىڭ جارقىراعان ءجۇزى بولىپ ەستىلەدى. ۇرەيى ۇشقان كوتىباردىڭ ارتىنا قايىرىلۋعا دارمەنى جەتكەن جوق، كوپشىلىكتىڭ ىشىنە كىرگەنشە، قاراسىن باتىرعانشا اسىقتى...
سودان كەيىن نە بولىپ، نە قويعانىن بىلمەيدى. سارتاي قورىمىنىڭ باسىنداعى قىم-قيعاش داۋ... اشۋلى ادامداردىڭ شاڭ-شۇڭ داۋىستارى... كوتىباردىڭ ەسى شىقتى. تاڭ اعارعاندا ەسىن ءبىر قينادى. اكەسىنىڭ قاسىندا اۋىلعا قايتىپ كەلە جاتىر ەدى. ءبارى دە ءوڭ مەن ءتۇستىڭ اراسىنداعى بىردەڭە سياقتى... ەكى ەستى كۇيدە اۋىلعا جەتتى.
ۇيگە كەلگەن سوڭ سۇرە قۋلادى. باسى جاستىققا تيگەنى سول ەكەن، توبەسىندە ءتونىپ قالعان التى قۇلاش الداسپاندى كورىپ، توسەكتەن اتىپ تۇردى... ەڭگەزەردەي جىگىتتىڭ وكىرىپ-باقىرعان داۋسى الەم-تاپىراق، دالاعا قاراي تۇرا-تۇرا قاشادى.
سودان قايتىپ كوزى ىلىنگەن جوق. كۇندىز-تۇنى ارپالىس، اۋىزىنا كەلگەنىن ساندىراقتاپ التى كۇن جاتتى. جانقوجا... التى قۇلاش الداسپان... اجال... كوتىباردىڭ ءسوزىن ەسىتكەن جۇرت جاعاسىن ۇستادى.
ءبىر اپتا جاتىپ كوز جۇمدى.
— جانقوجا جازىقسىز ەدى. قارعىسقا ۇشىرادى-اۋ... قاپ!
جۇرت بۇل قازانى سولاي جوريدى.
اق كەربەز كەمپىر اڭىراپ وتىر. ءبىر جاماندىقتى ءىشى سەزگەندەي، بيىل جاز ورتاسىنان بەرى ءىسى قاراداي قالتىرايتىن ەدى. ول شالىنىڭ پيعىلى بۇزىق ەكەنىن، جانقوجانى جاقتىرمايتىنىن باياعىدان بىلەدى. ىشىنەن جاراتپاي جۇرەتىن. قىستاۋ اسىعىس كوشكەنىن كورگەندە ءبىر قورقىنىشتى سەزدى عوي. اق پەيىل ادامنىڭ نازاسى جىبەرە مە؟ شالىنىڭ ارام پيعىلى جازىقسىز بالانى تاپتى. اق كەربەز كەمپىر سولاي توپشىلايدى...
تولىبايدىڭ كوكىرەگىندە دە سوعان ۇقساس ءبىر سەزىم، ءوزىن ءوزى ىشتەي جەگىدەي جەپ بىتكەن. ءبىر اپتانىڭ بەدەرىندە قارا شاشى اق كۇمىستەي جىلتىراپ شىعا كەلىپ ەدى. بالانىن قازاسى ءوز الدىندا، سارتاي اتاسىنىڭ باسىندا كىم كورىنگەننىڭ اۋزىنان ەسىتكەن قورلىق ءسوزى ەسىنەن كەتپەيدى... ءقازىر جۇرت كوزىنە كورىنۋدەن قالعان...
باسى سول ەكەن، تولىباي توپقا كىرىپ ءسوز ايتۋدى ءبىرجولا قويدى...
بۇل اۋىل ەرتە كوكتەمدە قوتانكولدەن كوشىپ شىقتى دا، سىر بويىنا قايتىپ ورالعان جوق. جازدا بارشاقۇمدا جايلايتىن تولىباي كەلەر كۇزدە تەڭىزدىڭ ارعى بەتىنەن قىستاۋ باستى...
سۇيەگى دە سول جاقتا قالدى...
كوكسەڭگىردەگى وقيعا اۋىزعا الىنسا، التى ءالىم تولىبايدى قارعايدى.
— جانقوجا اۋليە عوي..، — دەسەدى.
كوكسەڭگىردىڭ باسىندا جانقوجاعا جاسالعان قاستىق اڭىزعا اينالىپ، حالىقتىڭ جادىندا قالدى.
قازاق دالاسىندا سارناعان سارى جول سيرەك كەزدەسەدى. كوش ءجۇرىپ وتكەندە، سوڭىندا قالاتىن ۇلكەن سۇردەكتىڭ ءجونى باسقا. دالانىڭ جەل-قۇزى مەيىرىمسىز، كوش سۇردەگىن دە ۇزاققا جىبەرمەي، كومىپ تاستايدى.
سونىمەن قازاق اتاڭنىڭ قۋالايتىنى جالعىز اياق اتالاتىن ىزدىك ەدى...
سارى دالانىڭ توسىندە سالت اتتى جولاۋشىلار بارا جاتىر. وزدەرى ءتورت كىسى، قۇن داۋلاي شىققان الىمدەر ەدى. باستىعى جانقوجا باتىر.
جولاۋشىلاردىڭ اۋىلدان شىققانىنا ءبىر اپتانىڭ ءجۇزى بولدى. ءبىر اۋىلدا تۇستەنەدى، ءبىر اۋىلدا قونادى. ءۇيىر-ۇيىر جىلقىسىن جوعالتقاندا بولماسا، قازاق اسىقپايدى. الدارىندا توقسان تاراۋ ىزدىك... سونىڭ ىشىنەن وزىنە كەرەگىن تانداپ الادى دا، ايانداي بەرەدى...
ۋادە قۇدايدىكى... جاسى الپىسقا تاقاپ قالعان ەكەن، جانقوجانىڭ ەكى سويلەگەن جەرى جوق. باس توقساننىڭ باسىندا جامانقۇل مەن اقىنعا بەرگەن ۋادەسى ەسىندە ەدى. كوكەك ايى تۋعان سوڭ، سىرلىباي اۋلىنا حابارشى جىبەردى.
— ازاماتتىڭ ءجونى بولەك قوي. باسقا كىسى بولسا، وزدەرى ىزدەپ كەلە جاتار دەپ، تىم-تىرىس وتىرار ەدى...
جامانكوز اۋىلىنىڭ ۇلكەن-كىشىسى ءبىر دۇرلىگىسىپ باسىلدى.
— بالداردى الىپ شىققانىمىز جاقسى بولدى. ىزدەۋسىز جامان شال ەمەس، ارتىندا ازامات بولعان ۇلدارى بار ەكەنىن شومەكەيلەر دە كورسىن.
جانقوجا جول بويى سونى ايتتى. — ءاي، سەن جامان نەمە، موينىڭ بىلقىلداپ تومەن قاراي بەرەدى ەكەنسىڭ، - دەيدى بەيىسكە جۇمساق جەكىپ.
— شومەكەيدىڭ اۋلىندا كەۋدەلەرىڭدى شالقاق ۇستاڭدار. جامان شال شومەكەيلەردە دە از ەمەس، ءبىر زارەلەرىن الايىق!
ەكى جىگىت اتتىڭ ۇستىندە ءبىر-بىر قوزعالىپ قويادى.
جانقوجا بۇل جولعى قوناقاسىعا قوي سويا العان جوق-تى. قىسقى سوعىمنان قالعان-قۇتقاندى اسىپ بەرىپ، اقىنعا جاعداي ايتقان.
سوڭعى بەس جىلدىڭ بەدەرىندە بۇل اۋىل كوپ شىعىندادى. اۋەلى ساندىبايعا ەكى ەردىڭ قۇنىن ءبىر تولەپ ەدى. ونان كەيىن ەستەكبايدىڭ نايزاسىنان ءتورتقارانىڭ ءبىر ادامى ءولدى... تاعى دا سول ءتورتقاراعا قىرىق جەتىنى ماتاپ بەرىپ، قىز ايتتىردى... وتەگەننىڭ بالالارى جىلاپ وتىر. ءتورت اعايىندى جىگىتتىڭ ورتاسىندا ءۇش-اق ساۋىن بيە... جانقوجا ات جالىن تارتىپ مىنگەلى بۇل اۋىل بۇلاي جۇدەپ كورگەن جوق-تى...
نۇرىمبەت شال ولگەلى دە بەس جىلدىڭ ءجۇزى بولعان ەكەن. بالالارى اكەسىنە اس بەرە الماي وتىر. ءبىر جاعىنان اقىننىڭ ءسوزىن دە قيماعان شىعار، ءبىراق جانقوجانىڭ جۇرەك تۇكپىرىندە ساقتاعان ءبىر ويى بار...
ىرعىزدان ءارى ءوتىپ، شومەكەيدىڭ ىشىنە كىرگەن سايىن ءوزى قوبالجىعانداي دا ەكەن. قاي-قايداعى ەسىنە تۇسەدى. بەيتانىس ەم... مۇنىسىن نەگە جورىپ جۇرەرىن كىم ءبىلىپتى. جانقوجانىڭ اتاعى جەتپەگەن جەر جوق. ءارى كىسى قۇنىن سۇراي كەلىپ وتىر...
قاراقشى كورىپ، ءۇرپيىسىپ قالۋى دا مۇمكىن...
بورانباي ساندىبايدى ءولتىردى... ەستەكباي ءتورتقارادان جىلقى قۋىپ، ءبىر ادامنىڭ اجالىنا جەتتى. قۇرماناي-قۇتتىقتى سىرت اعايىننىڭ جاقسى اتامايتىنىن ءىشى سەزەدى. ونى شومەكەيلەر دە ەسىتىپ وتىر. تولىبايدىڭ بالاسى كوتىبار جانقوجاعا نايزا سالعان... ونى باسقا جۇرتتىڭ نەگە جورىپ جۇرگەنىن قۇداي ءبىلسىن. كوزىڭە كىم شىندىقتى ايتادى؟ كۇلە كىرىپ، كۇڭىرەنە شىعاتىن دوستان ساقتان!
كۇنشىل اعايىن سىرتىڭنان نەشە ساققا جۇگىرتىپ اڭگىمە قىلاتىنىن قايدان ءبىلدىڭ؟ ءوزىن شانىشقان كوتىبار ەمەس، Tولىبايدىڭ پارىقسىز بالاسىن جانقوجا شىنىشىپ ولتىرگەندەي... كوكسەڭگىردى ەسكە السا، باتىردىڭ جانى كۇيزەلەدى.
جانقوجا جانقوجا بولىپ ءجۇرىپ، قارا ءۇزىپ الىسقا شىققاندا، بارعان جەرىنىڭ ەڭ ۇزاعى ءتورتقارانىڭ اراسى ەكەن. ءمۇمسىننىڭ توركىن جۇرتى باي ۇلى ىشىنە جولى ءتۇسىپ كورگەن جوق. سىرىم باتىردىڭ كوتەرىلىسى قىزىپ تۇرعان كەزدە سىر بويىنا قاراي ءبىر تايپا ەل شەركەشتەر جىلجيدى ەكەن. جازالاۋشى ورىس وتريادتارىنان ىعىسقان. كەيىنىرەك اتا قونىسىنا قايتا كوشتى...
بىرتە-بىرتە ارالارى سۋىسقان...
سونىمەن شومەكەيدىڭ ىشىنە كىردى.
— وسى شومەكەي سەندەردىڭ ناعاشى جۇرتتارىڭ عوي...
— باقالى نياز بي...
— ءقازىر سول نياز ءبيدىڭ تۇقىمىنان اتى شىعىپ جۇرگەن كىمدەر بار ەكەن؟
اقىن ۇركىمباي باتىردى اتادى.
اعايىن ىشىندە ادامنىڭ ءقادىرى جوق. ءوزىڭنىڭ ابىرويىڭ قانشالىقتى ەكەنى سىرتقا شىققاندا بىلىنەدى. جانقوجانىڭ كوزى بۇل ساپاردا سوعان جەتتى. قاي اۋىلعا ات ماندايىن قويىپ بارسا دا قۇشاق جايىپ قارسى الادى. قۇرمەت سىيى، قوناقاسىسى دايىن...
بيىل قىردا دا قامىتشىلىق بولىپتى. سول جۇتاپ شىققان اۋىلدىڭ ءبىرى ۇركىمبايدىكى ەكەن. اۋەلى قۋانىپ قالعان شومەكەيلەر، جانقوجانىڭ كىسى قۇنىن داۋلاي كەلگەنىن ەسىتكەندە، تۇگەل ءۇرپيىستى. ال شالقارعا قامشى جۇمسايتىن، تىرتىق بەت قارا جىگىت ۇزاقباي — وسى ۇركىمبايدىڭ نەمەرە ءىنىسى ەدى... ونى بۇگىن ءبىلىپ وتىر.
قوي باعىپ جۇرگەن جامان شال جانىكە-سارىنىڭ تۋىسى بولىپ شىقتى. ونىڭ قۇنىن سۇراپ جانقوجا كەلىپ وتىر. ىندەتىپ، ءىزىن شىعارىپ كەلىپ وتىر. بۇلتارۋعا بولماي قالدى.
جىگىتتەر شىنىن ايتتى. قارىندارى اشىپ كەلە جاتقاندا قىرشاڭقى شالعا كەزدەستى. ونىڭ ناعاشىلى-جيەندى ەكەنىن كىم بىلگەن؟ قارىزعا قوي سۇراپ، اتالارىنا ءتىل تيگىزىپ العان سوڭ، قىزىڭقىراپ كەتىپتى. جالعىز قامشى... وندا دا ولتىرە قوياتىن نيەت جوق، قالجىڭداپ سىلتەپ ەدى...
ونداي ۋاجدەن كىنا جەڭىلدەمەيدى.
قۇن تولەنەتىن بولدى.
ۇركىمبايدىڭ جاسى ەلۋدىڭ ۇستىندە، قارا تورى كىسى ەكەن. ءتۇسى ءورت سوندىرگەندەي، كوزىمەن جەر شۇقىپ وتىر. جانقوجادان ءبىر قىسىلادى. بيىل جۇت كەلدى. بۇل ماڭايداعى تورت-بەس اۋىل باقاشى شومەكەيدىڭ اۋىر قۇن تولەي الاتىن جاعدايى تاعى جوق... سونىڭ ءبارىن ايتا كەلىپ، ءسوزدى جانقوجانىڭ وزىنە تاستادى.
— جاعداي وسى، باتىر. سىپايى سىرىن جاسىرمايدى، پۇشىق مۇرىن جاسىرمايدى. شال سەنىكى. كەسىگىندە ءوزىڭ ايت...
جانقوجا ۇقتى. شومەكەيلەردى اياپ وتىر. جىگىتتەردىڭ شىندىقتى ايتقانىنا قىلداي كۇمانى جوق. قياڭقى شالدىڭ شومەكەيلەردى كورگەن سوڭ، قىرسىعى ۇستايدى. ناعاشى-جيەندى قازاق بوقتاسا بەرەتىن ادەتى... قوي باعىپ جۇرگەن جامان شال اتاسىنىڭ كورىن قازىپ جاتسا، كىم شىداپ تۇرادى. ۇزاقباي تەنتەك قىزىپ كەتىپ، ءبىر تارتىپ قالعان شىعار... قورقىتىپ-ۇركىتىپ ءبىر توقتىسىن وڭگەرىپ كەتكىسى كەلدى. ونداي-ونداي بازىنا قازاققا جاراسا بەرەدى...
— بۇل بالالار دا جەتىسىپ وتىرعان جوق. الدىنىڭ جاسى وتىزعا شىعىپ، ءالى ۇيلەنە الماي ءجۇر. ونان اكەسى ءولىپ تاعى شىعىندانىپ قالدى. — جانقوجا دا جاعدايلاتىپ كەلتىردى. — ايتقانىڭا ءتۇسىنىپ وتىرمىن، ۇركىمباي، وعان كونەيىك. شالقار اعاما اۋىر قۇن الىپ، بايىعالى كەلگەن ءبىز دە جوق. تەك ءالىمنىڭ ءبىر شالىن ءولتىرىپ كەتىپ ەدىك، ارتىندا جوقتاۋشى دا بولمادى دەپ جۇرمەسىن دەپ كەلدىك. ماعان سالساڭ، بۇل ءولىمنىڭ كەسىگى بەس ءجۇز قوي بولسىن.
بەس ءجۇز قوي ونشا جان قينالار قۇن ەمەس. سونىڭ ءوزى ازەر جينالدى. قويى جوقتار، قويعا بالاپ باسقا تۇلىك بەرەدى. ەكى ءجۇز ەلۋ قوي، توعىز جىلقى، ءبىر تۇيە... شومەكەيلەر قوناقتاردىڭ الدىنا سالىپ وتىر.
ءبىر ات نياز ءبيدىڭ قارا شاڭىراعىنا بايلاندى. ءبىر اتتى ەرىپ كەلگەن جانقوجا مىنەدى، ءبىر جىلقى اقىنعا تيەدى... اۋىلعا قايتتى.
جانقوجا جول بويى كوپ ۇندەمەيدى. ەكى ءجۇز ەلۋ قوي، التى جىلقى، ءبىر تۇيە... شالقار سياقتى شالدىڭ قۇنى ءۇشىن بۇل كوپ دۇنيە ەمەس، مىناداي تارشىلىق جىلى از دەپ ايتۋعا دا بولمايدى. جىگىتتەردىڭ كوڭىلدى جۇزىنەن باتىر قۋانىشتارىن بايقايدى. بايقايدى دا ويلانادى. ءۇش جىلقى ءۇش ءبيدىڭ جەتەگىندە كەتتى. دامەتەتىن ءالىقۇلدىڭ شالدارى اۋىلدا دا تابىلادى. ءار ءارۋاققا ءبىر-بىر اتتان بايلاپ، التى جىلقىنى ءبىر تۇگەسەدى. ىرىم-جىرىم بولىپ قوي دا قۇريدى... ونى اقىن دا مويىنداپ وتىر.
ورتان قولداي ەكى جىگىت بويداق... بويداق قاشانعى جۇرەدى؟ سونى ويلاعاندا، جانقوجانىڭ ەسىنە اقمىرزانىڭ قىزى اقىق تۇسەدى. اۋىلدان شىققاندا كوكەيىن تەسكەن ءبىر ماقساتى سول ەدى.
قازاق قىسىلعاندا، ساۋداعا سالاتىنى قىزى... سونىڭ ورايى كەلىپ-اق تۇر.
كيىكباي بالالارى ءتورتقارانىڭ قارىزىنان دا قۇتىلىپ بولعان جوق.
بەكباۋىلدىڭ موينىندا ەلۋ قوي ءجۇر... ونىڭ ۇيىندە دە بويجەتىپ وتىرعان قىزى اقشا بار... قۇن ۇستىنە قۇن تارتتى. شال ءولدى... ونان كەيىن اقمىرزانىڭ ايەلى دۇنيە سالعان. جاسى الپىسقا تاقاعان شال قايتا توسەك جاڭعىرتقان... كەدەيلەۋ التىنبايدىڭ قىزى ەدى. ەسىك كورگەندى الما، بەسىك كورگەندى ال دەگەن ماقالدى ەسكەردى. بالىمعا نۇرىمبەت بالالارى اۋىر قالىڭ مال تولەدى. جانقوجا سوڭعى جىلدارى كۇيزەلىڭكىرەپ قالعان شارۋاشىلىقتارىن ويلايدى.
كەشكىلىك ءىرعىزدىڭ جاعاسىندا قونالقاعا توقتادى. وسىنشا مالمەن اۋىل-اۋىلدى ارالاپ ءجۇرۋ قيىنعا ءتيدى. بەيىس قوي ساۋۋعا شەبەر، ءسۇتىن مەسكە قۇيىپ كەلە جاتىر. سۋسىن جەتەدى. ۇلكەندەر ەشقايدا بۇرىلماي، ءجۇرىستى ءوندىرۋدى ۇيعاردى.
جانقوجا ەر جاستانىپ قيسايدى. اقىن قازا قىلعان نامازدارىنىڭ قارىزىن وتەۋ قامىنا كىرىستى. بەيىس كۇندەگى كاسىبىمەن قوي ساۋىپ الەك... بەكجاراس ءبىر توقتىنى باۋىزداپ تاستاپتى. ەندى جەروشاق قازىپ جاتىر...
كوڭىلىندەگىنى قىلپ ەتكىزبەي تاباتىن شالقاردىڭ كىشى ۇلىن باتىر ۇناتىپ قالعان. جولعا شىققالى ءۇشىنشى كۇن... ەكى توقتى پىشاققا جىعىلدى... ءسىرا، جانى دا جومارت بولار...
— ءاي، بالا! — جانقوجا باسىن كوتەرىپ الدى. — ەكى توقتىنىڭ اجالىنا جەتتىڭ. سوندا اۋلىڭا نە اپاراسىڭ؟
— جاكە، ءبىرىنشى توقتى سەنىڭ سىباعاڭ. بۇگىنگى توقتى اقىن اتامنىڭ سىباعاسى. شالقار ادام بولىپ، ۇيىنەن ءبىر جاقسىعا ءدام تاتىرا الماي، دۇنيەدەن كوشتى. ەڭ بولماسا، اكەمە -قۇنىنا كەلگەن قويدىڭ تيە بەرسىنى بۇيىرسىن... بەكجاراس جاۋاپتان قىسىلعان جوق.
— اكەڭنىڭ قارىزىن وتەيمىن دەپ ءجۇرىپ، دۇنيەدەن قاتىنسىز وتەرسىڭ...
بۇل كۇنى ودان باسقا ەشتەڭە ايتقان جوق. كوكەيىندە اقىق تۇر ەدى. جارلى بولعانمەن، بەكجاراستىڭ ەتى ءتىرى... بەيىس تە شارۋاعا تىندىرىمدى كورىنەدى...
— بالدار التىن اسىقتاي. — اقىن سويلەپ كەلە جاتىر. — شالقار سورلى مالجاندى ەدى. ازعانتاي قارا-قۇراسىن قيماي ءجۇرىپ، ەكەۋىن دە اياقتاندىرا الماي كەتتى...
— ءاي، سەندەردىڭ ۇيلەنەتىن ويلارىڭ بار ما؟
— بۇيىرمىسى بولماي ءجۇر عوي، جاكە. نەگە ۇيلەنبەيىك. — بۇل جولى دا بەكجاراس بۇرىن ايتتى.
— ەندەشە مەن ەكەۋىڭە قالىندىق تاۋىپ وتىرمىن. — جانقوجا شىنىمەن اقتارىلدى. - اقمىرزادا ءبىر قىز، بەكباۋىلدا ءبىر قىز بار. ەكەۋى دە بويجەتىپ وتىر...
— باتىر-اۋ، سەن بىزگە اياق سالىپ بەرەمىن دەپ وتىرساڭ، قاشامىز با؟ — اقىن ەلەڭ ەتتى. — ءبىراق ۇلكەن كىسىلەر كولدەنەڭ كوك اتتىعا قىز بەرەر مە ەكەن؟
— ونىڭ داۋىن ماعان قي، اقىن اعا!
بۇل كۇنى اۋىلعا ەكى-اق كوشتىك جەر قالىپ ەدى.
نۇرىمبەت اۋلىندا ءبىر بويجەتكەن قىزدى كورگەنى بەكجاراستىڭ ەسىنە ءتۇستى. الدەقالاي اتىن دا ءبىلىپ العان. اقىق... باتىردىڭ ايتىپ كەلە جاتقانى سول بولسا ەكەن دەپ تىلەيدى.
ءبىرتوعا، سالماقتى بەيىس سىر بەرە قويعان جوق. ءبىراق باتىرعا بۇرىن دا ىقىلاستى جىگىتتەر، ءقازىر ءتىپتى قۇراق ۇشادى. جانقوجانىڭ ءىشى ەلجىرەيدى.
اۋىلعا دا جەتتى.
جانقوجانىڭ ەكى قىزدى ساۋداعا سالىپ كەلگەنىن ەسىتكەندە، كيىكباي اۋىلى وتانىمەن دۇرلىكتى. قازاق قىز الىپ، قىز بەرىپ ءجۇر... وندا دا ونىڭ جول-جورالعىسى بولادى. بەلقۇدا، بەسىك قۇدا ەرىككەننىڭ ءىسى... قىز الاتىن قازاق ۇيگە كەلىپ قۇدا ءتۇسۋى كەرەك ەدى...
— وسىنداي دا ءىس بولا ما ەكەن؟ كيىكباي تۇقىمى قىزدارىن وتكىزە الماي، كەز كەلگەن كولدەنەڭ كوك اتتىعا، شاقىرىپ الىپ، جەتەكتەتىپ جاتىر دەپ كۇلەتىن بولدى عوي! - بەكباۋىل الا-الا قاشادى.
اقمىرزا ۇندەگەن جوق.
— ءاي، بەكباۋىل، ولاي اسقاقتاما! كولدەنەڭ كوك اتتى دەپ وتىرعانىڭ كىم؟ ءالىقۇلدىڭ بالالارىن بويىڭا تەڭ كورمەيتىن اياعى اسپاننان سالبىراپ تۇسكەن كىم ەدىڭ ءوزىڭ؟ — جانقوجا اشۋعا باستى. — قازاق كۇلەدى دەيسىڭ! قىز ايتتىرىپ، قالىڭ مال الۋدى شىعارىپ جۇرگەن جانقوجا عوي دەپ وتىرمىسىڭ؟ اتاڭ «تەڭى كەلسە، تەگىن بەر» دەپ ەدى. ونىڭ ءسوزىن بۇزىپ جۇرگەن وزدەرىڭ. ارى-بەرىدەن سوڭ، بەل قۇدا، بەسىك قۇدا بولىپ تا مال الادى. مەن بالالارمەن ءبىر اي جولداس بولىپ، كىم ەكەنىن بىلگەن سوڭ، قۇدا تۇسكەن شىعارمىن. ءارى قالىس اعايىن كۇلەتىندەي، تەگىن دە بەرىپ وتىرعانىم جوق. ەكى قىزدىڭ باس-باسىنا ەكى توعىزدان قالىڭمال الامىن...
«ەكى توعىز قالىڭمالدى» ەسىتكەن سوڭ بەكباۋىل دا باسەڭدەگەندەي بولدى.
— ال، ايتا قويشى ءوزىڭ، ءتورتقاراعا بەرەسى قارىزىڭنان قۇتىلىپ پا ەدىڭ؟ - جانقوجا قىڭىر مىنەزدى اعاسىن سولاي ءبىر جولا تۇقىرتىپ العان سوڭ، قايتادان ساباسىنا ءتۇستى. — كيىكباي بالالارى، ءتورتقاراعا ءالى دە الپىس قوي قارىزدار ەكەندەرىڭدى بىلەسىڭدەر مە؟ بيىلعى قىستان ءىلدالدالاپ شىعىپ وتىرسىڭ. قىز ساتپاساڭ، سونشا تۇياقتى قايدان تاۋىپ بەرەسىڭدەر؟ نۇرىمبەتتىڭ جەلىسىنە ون-ون بەستەپ قۇلىن بايلاناتىن ەدى. بيىل اعايىندى ءتورت جىگىتتىڭ ورتاسىندا ءۇش قۇلىندى بيە، ءىشىپ سۋسىنعا جارىماي وتىرعانىمىز مىناۋ. ءالىقۇل تۇقىمىن مەنسىنبەي شالقالاقتايتىن قاۋقارلارىڭ قالدى...
— تەك ءسىراداعىسى عوي...
— بالانى سەنىڭ قولىڭنان كىم الادى...
بەكباۋىل مەن جاقايدا الگىدەگى قارقىن جوق، وزگەرىپ قالىپتى. ءبىرى باستاپ، ءبىرى قوستاپ، باستارىن شۇلعىپ جاتىر.
سونىمەن داۋ دا تارقادى.
اقىن شال باس قۇدا سالتىن تاۋىپ، وتەگەننىڭ قارا شاڭىراعىنا ۇلكەن قۇرمەتپەن كىرگىزىلدى. جاقىن مانداتى اۋىلداردىڭ اقساقالدارى شاقىرىلىپ جاتىر. بەكباۋىل باستاپ قالىڭمال جايى سويلەسىلدى... «لەھي ءاۋمين» قايتارىلىپ، بەت سيپالدى.
باستا اكەسىنىڭ قۇنىن ىزدەي شىعىپ، ودان قالىڭدىق تاۋىپ قايتقان جىگىتتىڭ جۇرەگى وزىندە جوق، اۋىلعا قايتىپ كەلە جاتىر، شومەكەيدەن شالدىڭ قۇنىنا كەلگەن مال ەكى قىزدىڭ قالىڭىنا تولەندى.
ات الساڭ اۋىلىڭمەن، ەندى اعايىن-تۋعانعا بارىپ، ءبىتىرىپ قايتقان شارۋالارىن ايتادى.
ەكى ايدان كەيىن بوگەنباي اۋلىندا ۇلان-اسىر توي باستالدى. ءاپالى-سىڭىلىلى ەكى قىز — اقىق پەن اقشا ءبىر كۇندە كەلىنشەك بولىپ ءتۇستى.
ەكى كەلىننىڭ تويى بىرگە جاسالعان سوڭ، شىعىنى دا جەڭىلدەيدى. جامانقۇل التى ءۇي تىكتىردى. بۇل تويعا بۇل وڭىردەگى ايدەربەك تۇگەل قۇلاقتاندىرىلىپ ەدى.
كيىكباي اۋلەتى قىزدارىنا كىشىگىرىم توي جاساپ، جاساۋلاپ ۇزاتىپ وتىر. باستىعى جامانقۇلدىڭ ءوزى بولىپ، ءالىقۇلدىڭ باستى-باستى ادامدارى تۇگەل قاتىسىپ، تيەسىلى كيىتتەرىن كيىپ قايتتى.
شالقاردىڭ بالالارى كيىكباي سياقتى اتالىقتى جەردەن قىز الىپ، بۇل سياقتى ابىرويعا يە بولار دەگەن كىمنىڭ ويىندا بار. جۇرت اۋزىن اشىپ، كوزىن جۇمادى.
بۇگىنگى تويدا كيىكبايدان تاراعاندار تۇگەل ەدى. جامانقۇل ولاردى ءوز ۇيىنە ءتۇسىردى.
قۇدالارعا ارناپ سويىلعان مالدىڭ دا ءتۇرى بولەك قىسىر ەمگەن تاي مەن مارقا توقتىلار تانداپ الىنادى. ال جاقسىنىڭ سارقىتىنان اۋىز ءتيۋدىڭ ءوزى مارتەبە. جامانقۇلدىڭ سەگىز قانات ءۇيى اۋزى-مۇرنىنان شىقتى.
قازاق جاقسى-جامان جاڭالىقتى وسىنداي جيىندى جەردە ەستيدى. بۇگىن دە سولاي بولدى. قىزىلداعى كىشكەنەنىڭ اۋىلدارىنا حيۋا حانىنان ەلشى كەلىپتى... ءيتىعۇل ايتتى.
ەسكىنىڭ كوزىن كورگەن بيداي باتىر سياقتى اقساقالدار بۇگىندەرى جوق. التىنبايعا قاراعانداردىڭ ەندىگى ۇلكەنى باركەلەت ەدى. سوڭعى تورت-بەس جىلدا ءبيدىڭ قاتارىنا وسى ءيتىعۇل دا قوسىلىپتى، ءقازىر بۇل وڭىردە «بوراننىڭ ءيتىعۇلىن» بىلمەيتىن پەندە جوق...
جۇرتتىڭ كوزى ءيتىعۇلدىڭ اۋىزىندا. نە قىلعان ەلشى ەكەنىن بىلگەنشە تاعاتتارى كەتەدى.
ەلشى جايىن جانقوجا الدىڭعى كۇنى بورانبايدان ەسىتتى. وزدەرى بەس-التى ادام، اۋەلى ءبايدىلدانىڭ ۇيىنە تۇسەدى. كەلەسى كۇنى رامانقۇل قوناق قىلادى... و جاق، بۇ جاعى ءۇش كۇن قوناق بولىپ، اۋىلدارىنا قايتادى. ءۇش كۇندە نە سويلەسىلدى، ولاردىڭ ءماسليحاتىنا باسقا ءالىمنىڭ جاقسىلارىنان كىم قاتىستى. - بورانباي ەشتەڭە ءبىلىپ جارىتپايدى.
— سوندا ەلشىڭ كىمنىڭ ۇيىنە ءتۇسىپتى؟
اقىن كۇدىكتەنىپ وتىر. اۋىزى جەڭىل ءيتىعۇلدى بۇرىن دا جاقتىرمايتىن ەدى.
— ەلشى رامانقۇلدىڭ ۇيىنە ءتۇسىپتى...
— حيۋا باسپاشى اتتاندىرسا جانقوجانى ىزدەيتىن ەدى. ەلشى سالاتىن جەردە، رامانقۇلدى تاپقان ەكەن... — اقىن ساقالىن سالالاپ وتىر، قايتىپ ءۇن قاتقان جوق.
— وسى سەنىڭ سوزىندە ءبىر شيكىلىك بار سياقتى. حيۋا حانى التى ارىس ءالىم بالاسىندا رامانقۇلدان باسقا ءجونى ءتۇزۋ بىرەۋدى تابا المايتىنى قالاي؟ بەكارىستانعا كەلسە — جول، نۇرىباي ءبيدىڭ نەمەرەسى، قارا شاڭىراقتىڭ ورىنى. شىندىعى، مىناۋ جانقوجاعا ءتۇسۋى كەرەك ەدى.
— ءارۋاقتى تۋعان باتىردا وسىدان ارتىق كىمىڭ بار؟— باركەلەت سونى ايتقاندا، ءۇي تولى ادامداردىڭ بەتىنە ءبىر-بىر قاراپ الدى. — سەنىكى انشەيىن ۇزىنقۇلاق حابار عوي...
بۇل حاباردى ءيتىعۇلدىڭ ءوزى دە كەشە عانا ەستىپ ەدى. الدەقالاي ءبايدىلدا ءبيدىڭ جىلقىشىسى كەزدەسىپ قالىپ، ەلشى جايىن سول ايتتى. ءسوز باققان جىگىت ەمەس، ءيتىعۇلدى اڭگىمەگە جارىتقان جوق. ايدەربەكتىڭ بۇكىل جاقسىلارى كادىك كەلتىرە باستاعاندا، ۇرگەدەك بايعۇس ساسقالاقتادى.
— مەن ەسىتكەنىمدى ايتىپ وتىرمىن. ءبايدىلدانىڭ جىلقىشىسى. اۋەلى ەلشىلەر قوجامبەردىنىڭ بيىنە تۇسكەن ەكەن. رامانقۇل ومىراۋلاپ الىپ كەلىپتى. وتىرىك ايتسا، جىلقىشىنىڭ جانى شىقسىن! — ءيتىعۇل ءبىراز باجالاقتاپ بارىپ باسىلدى.
وسى جەردە سوزگە جانقوجا ارالاستى.
الگى باركەلەتتىڭ ءسوزى ونى ىڭعايسىز حالدا قالدىرعانداي ەدى. ءبىر بۇگىن ەمەس، ءار جەردە ەستىپ قۇلاعى سارسىلعان جايى بار. نۇرتايمەن جەكپە-جەككە شىعاتىن جىلى ون جەتى جاستاعى جىگىت ەكەن. ودان بەرى دە قىرىق جىل، جانقوجانىڭ جاۋ قايتارىپ جۇلدە العان جەرى جوق. اڭگىمەنى سودان شىعارىپ، باركەلەتتى ءبىراز جەرگە اپارىپ تاستادى.
— جانقوجاجان، مەن ول سوزىنە داۋ ايتامىن، — دەدى اقىن ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ. — بارىمتاعا شىعىپ، جىلقى العاننىڭ ءبارى باتىر ەمەس. باركەلەت سونى ايتىپ وتىر. شىن باتىر ەل باسىنا كۇن تۋعان جەردە كورىنەدى. قىرىق جىلدان بەرى جانقوجا ءۇنسىز جاتسا، ەل تىنىش شىعار. وسى جۇرتتىڭ قىسىلعان جەردە ەسىنە سەنى الاتىنى راس...
— ءاي، بارەكەلدە!
جانقوجا بۇل جەردە سوزدەن توسىلعانىن بايقادى. ەكىنشى ايتپاعى ەلشى جايى ەدى.
الگىدە ءيتىعۇل شىندىقتى ايتتى. ەلشى كەلۋى راس. ءبايدىلدانىڭ ۇيىنە تۇسەدى. ءبىراق قوناقاسىدا رامانقۇلدان باسقا كىم قاتىسقانى، نە سويلەسكەندەرى بەلگىسىز. مەن ەرتەڭ بەكارىستانعا جۇرگەلى وتىرمىن. ول نە بىلەدى ەكەن. حيۋادان ەلشى كەلىپ، كىشكەنەنىڭ ەكى اۋىلىندا قوناق بولادى. ءالىمنىڭ باسقا بالالارى حابارسىز وتىراتىنى قالاي؟ وسى اراسىنا كادىكتىمىن.
— رامانقۇلدشش ۇيىندەگى جيىندا بەكارىستان دا بار...
جاسى قىرىققا تاقاپ قالعان، دوڭگەلەك ساقالدى اققۇبا جىگىت بوساعا جاقتان ءۇن قاتتى.
— ە، ەسەنباي، سەن سويلەشى.
— تەسىك اۋىز بولعان سوڭ، قاراپ وتىرا المايمىز. ءيتىعۇل اعامنىڭ كەيدە تۇيمەدەيدى تۇيەدەي قىلىپ ايتاتىنى بار، تەك سول مىنەزىنەن جازىپ وتىر. ەگەر وسى ءسوز جامانقۇلدىڭ اۋزىنان شىقسا، ەشكىم شاك كەلتىرمەس ەدى. — ەسەنباي سولاي جۇرتتى كۇلدىرىپ الىپ، اڭگىمەسىن ءارى قاراي جالعاستىردى. — مەن قىزىلداعى اعايىنداردان كەشە ورالدىم. بەكارىستان ءبيدىڭ ۇيىندە قوناق بولدىم. ءبيدىڭ ءوزى ايتىپ وتىر. رامانقۇلدىڭ ۇيىندەگى قوناقاسىعا قاتىسىپتى...
— ال؟
— انا جىلى الىم-شومەن ارىنعازىنى حان كوتەرگەندە، جانعازى سۇلتان وكپەلەپ حيۋاعا قاراي تارتىپ وتىردى عوي. بەكارىستان وسىنىڭ ءبارىن سودان كورىپ وتىر. التى-جەتى جىلدان بەرى ءۇن-تۇنسىز جاتقان سۇلتان بيىل قىزىلداعى جاز جايلاۋىنا قايتا ورالىپتى. ەلشى دە سودان كەيىن كەلەدى.
— حيۋانىڭ ەلشىسى قانداي ماقساتپەن كەلىپتى؟
— سىر بويىندا قوقان قامالى ءتۇستى. شىندىعىندا بۇل ءوڭىر قاراقالپاقتىڭ جەرى. قاراقالپاق ءقازىر حيۋا حاندىعىنىڭ قولتىعىندا وتىر. ەندەشە، سىر بويى دا حيۋاعا قاراۋى ءتيىس ەدى. اللاقۇل وسى كەزگە شەيىن ۇندەمەي كەلسە، الىم-شومەننىڭ كوڭىلىنە قارادى...
— قاراقالپاقتى قولتىعىنا الىپ جەتىستىردى! ەندى ونىڭ جەرىن داۋلاپ ءجۇر ەكەن عوي!
اشۋ شاقىرعان اقىندى جانقوجا توقتاتتى.
— ەسەنباي بىردەڭەنى بىلەتىن سياقتى. ءسوزىن بولمەڭدەر، ەستيىك...
— حيۋا حانى سىر بويىنا قامال سالعىسى كەلەتىن كورىنەدى. ەلشىلەر سونى ايتۋعا كەلىپتى.
«قامال»، «قالا» دەگەن سياقتى سوزدەر قازاققا جات، ودان گورى قۇلاققا «مولا» ءسوزى جىلى ەستىلەدى. قامال اتى اۋىزعا الىنعاندا، ءبارىنىڭ دە ءتۇسى بۇزىلدى.
— ونان دا قىلىشىن تاقاپ، كەك جەلكەندە وتىرادى دەسەيشى.
— قامال سالاتىن بولسا، ءوز اۋىلىندا جەر تابىلماي وتىر ما ەكەن...
— قار جاۋدى دەپ قۋانبا — ايازى كەلەر ارتىنان، قوجا كەلدى دەپ قۋانبا - نيازى كەلەر ارتىنان. حيۋانىڭ كوكەيىن تەسىپ وتىرعان زەكەت قوي...
جانقوجا قوزىداي ماڭىراعان جۇرتتى ازەر توقتاتتى.
— ال نۇرىباي اتامنىڭ نەمەرەسى سارتتارعا قانداي جاۋاپ قايتارىپتى؟ ونىسىن ايتقان جوق پا؟
— اتتىڭ جالىندا، اتاننىڭ قومىندا نە جاۋاپ ۇستاتا قويادى. ءالىمنىڭ ءبىر بولەگى سوناۋ مۇعالجار تاۋىنىڭ ەتەگىندە، ىرعىز دارياسىنىڭ بويىندا وتىر. قىر شەكتىسى قاراقۇم بورسىقتى جايلايدى. الىم-شومەننىڭ ءتورت كوزىن تۇگەندەۋ ءۇشىن كەمى ءبىر اي بۇرىن حابار ايتۋ كەرەك. ءقازىر ءارى كوكتەمگى كوشى-قوننىڭ ۋاقىتى. قاي اۋىل قاي قۇدىقتىڭ باسىندا وتىرعانىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى بىلەدى. بەكارىستان سونى سىلتاۋراتىپ جاۋاپتان جالتارىپ كەتكەنىن ايتتى.
— ە، باسە!
— ويتپەسە، نۇرىباي ءبيدىڭ نەمەرەسى بولا ما؟!
— الداپ-سۋلاپ شىعارىپ سالعان...
— ءبىراق قۇتىلىپ كەتە العان جوق، — دەدى ەسەنباي، ەرتەلى تۇپكە ساقتاپ وتىرعان ءسوزىن ايتقالى وقتالدى. حيۋانىڭ ەلشىلەرىنەن ءبىر جىل ماۋلەت سۇرايدى. كەلەر جىلى قىرىق كۇن شىلدەنىڭ باسىندا حيۋانىڭ ەلشىلەرى قايتىپ كەلەدى. وعان شەيىن الىم-شومەن ءسوزدى ءبىر جەرگە ءتۇيىپ قويۋى كەرەك!
ەسەنباي ءسوزىن اياقتادى. جۇرت جانقوجانىڭ اۋزىنا قارايدى. الگىدە اقىن ايتقان ەل باسىنا تۋاتىن ەگەر كۇن جاقىنداپ قالعان سياقتى ەكەن. باتىردىڭ ءجۇزى قۋقىل تارتتى.
— حيۋا قامال سالعاندا، جەر تاپپاي وتىرعان جوق. كوزدەگەنى الىم-شومەن، قول استىنا العىسى كەلىپ وتىر عوي. ايدىڭ-كۇننىڭ امانىندا باسىمىزعا بۇعالىق تىلەپ الاتىن نەمىز بار؟.. بۇل كوپپەن شەشەتىن جۇمىس، بيلەر ءبىر جاۋابىن ايتاتىن شىعار.
جانقوجا ودان ءارى تەرەڭدەپ ەشتەڭە ايتقان جوق.
توي ەكى كۇننەن كەيىن تارقادى.
ۇلكەندەرى ات ءمىندى، جاسى كىشىلەرى شاپان جامىلدى، بەكباۋىل مەن جاقاي كوڭىلدى ەدى. جول بويى جامانقۇلدىڭ بايلىعىن ايتىپ تاۋىسا المايدى.
جانقوجا بىلاي شىققان سوڭ ات باسىن سىردارياعا قاراي بۇردى. قاسىندا جاقاي، بەكارىستانعا بارا جاتىر. كەشە ەسەنباي ايتقان ءسوزدىڭ شىندىعىن وز قۇلاعىمەن ەسىتكىسى كەلدى.
ەرتەڭىنە اقىن دا اتقا قوندى. ول قالبانىڭ قاراتاۋىنا قاراي كوشكەن...
ول قالبانىڭ قاراتاۋىنداعى راحمەتالىگە باراتىن ەدى. بىلتىر جاز قۋدىق تارشىلىعىنان زاپى بولعان جانىكە-سارى اۋلەتى، ەرتە كوكتەمدە قالبانىڭ قاراتاۋىنا قاراي كوشكەن...
وسىدان وتىز جىل بۇرىن سىرلىباي اۋلى، ونىڭ ىشىندە بوگەنباي بالالارىمەن كەتىسكەن راحمەتالى، وسى كۇنگە شەيىن ءبىر كەلمەي-اق قويعان. شالقاردىڭ جانازاسىندا ءبىر توبە كورسەتتى دە، قايتىپ جىلجىماستان قالدى.
جامانقۇلدا راحمەتالىنىڭ سول جىبىمەس قاتالدىعىنان سەسكەنەدى. شالقار ءولىپ، ونىڭ قۇنىن جوقتاۋ كەرەك بولعاندا، ءوز تۋىسى تۇرعاندا، جانقوجاعا باردى...
قىرعي قاباق تۋىستاردى تابىستىرۋدىڭ ارەكەتىندە اقىننىڭ جاساماعان ايلا-شارعىسى جوق. تالاي اعايىن تالقىسىنا دا سالىپ كوردى. ەمەن مىنەزدى راحمەتالى ايتەۋىر ءبىر يىلمەيدى. اقىرى شارشاتتى.
تۋىستارىن تابىستىرامىن دەپ ءجۇرىپ، ءوزىنىڭ دە «وكپە ارقالاعانداي جايى بار. بوتاتتىڭ جانىكە — سارىمەن ىرگە ايىرىسقانىنا دا وتىز جىلعا جاقىنداعان ەكەن. راحمەتالىنىڭ كوزىنە، اقىن باي جامانقۇلدىڭ قولتىعىن ساعالاعان ادام بولىپ كورىنەتىنىن بىلەدى. اڭگىمە وندىقتا ەمەس. جىگىت كەزىندە ات ۇستىندە ءوزى دە جورىتىپ كورگەن. ءبىراق، كىسى قانىن جۇكتەگەن جەرى جوق... جانىكە — سارىمەن ىرگە ايىرىسقاندا دا سودان قورىقتى.
الدە قالاي كىسى قانىن جۇكتەۋدەن قاشتى...
سول شىندىقتى راحمەتالىگە ايتىپ سەندىرە الماي ءجۇر.
جاس بولسا سەكسەنگە تاقاپ قالدى. ءولىم بار جەردە قازا بار. تاعا دا مىناۋ حيۋادان ەلشى كەلىپ، ەل قوبالجي باستادى. اقىن وسىنىڭ ءتۇبى ءبىر جاماندىققا سوعاتىنىن بايقادى. تالاي بۇلىنشىلىك سالعان باسپاشىلاردان بىلاي قويعاندا، سوڭعى ون شاقتى جىلدىڭ بەدەرىندە حيۋا الىم-شومەندى ەكى رەت شاپقىنشىلىققا ۇشىراتتى. ونداي اۋىر اپاتتى اقىن وسى جاسىنىڭ ىشىندە كورگەن جەرى جوق ەدى...
ارينە، جانىكە-سارىنىڭ بالالارىنا حيۋانىڭ قۇرىعى جەتپەيدى. ول تۇگىل ارىنعازى حاننىڭ ءسوزىن جۇرە تىڭداعان وڭكەي اش بورىلەر ەمەس پە؟ قىسىلىپ بارا جاتسا، ارجاعىندا مويىنقۇم، راحمەتالى كوشىپ كەتە بارادى...
ال اقىن سىر بويىندا وسى قالعانى قالعان. نە جاماندىق بولسا دا، كوپپەن كورگەن ۇلى توي، اعايىن ىشىندە وتىرىپ، كۇتىپ الادى...
بالكىم، وسى جولعىسى راحمەتالىمەن ەڭ اقىرعى جۇزدەسۋى بولار. كوكىرەگىندە قاتىپ جۇرگەن شەمەنى بار... اعايىن اراسىندا ۇزىلمەي كەلە جاتقان مىناۋ ارازدىق ونىڭ جانىنا باتادى... سونى جانعا باتىرىپ ايتپاق... كوزى تىرىسىندە بايبىشە مەن توقالدىڭ اراسىنداعى جىرتىقتى سەپتەۋ قولىنان كەلگەن جوق ەدى. شالدىڭ ءسوزىن، كىم بىلەدى، ولگەن سوڭ ەسكەرەر... بۇل ءپانيدىڭ شولاق ەكەنىن تۇسىنەر...
اقىن قاسىنا مومىن توماندى ەرتىپ ەدى.
قالبانىڭ قاراتاۋىنا ءبىر اپتا ءجۇرىپ جەتتى.
قىزىل ءىڭىر ەدى. سالت اتتى جولاۋشىلاردى سارى اۋلىندا ايەلدەردىڭ جوقتاعان زارلى داۋسى قارسى الدى.
سول كۇنى ساسكەدە راحمەتالى ءۇزىلىپتى.
— اجەم ايتىپ وتىرۋشى ەدى. راحمەتالى اعام ساسكە تۇستە تۋادى ەكەن. قۇدايا توبا، تاڭەرتەڭ كوڭىلى تەتىك جاتقان. ساسكە تۇستە بىردەن ناشارلادى... مەلدەبەك جىلاپ وتىر.
— قاشان اۋىرىپ ەدى. ءبىر اپتا دا بولعان جوق. ءبىر شانشۋ ەكى بۇيىردەن قادالعان. قاتىپ ۇستاپ ايىرىلمادى ايتەۋىر...
— ەلگە حابار تيگىزبەگەندەرىڭ قالاي؟
— قايدان بىلەيىك...
جانىكە دە وسى شانشۋدان ءولىپ ەدى، الدەنەدەن جانى تۇرشىككەندەي، اقىن ءۇنسىز تىنىپ وتىر.
دۇنيە قايىپ دەگەن وسى... ءبىر شەر تارقاتىسارمىن دەپ كەلە جاتىر ەدى. راحمەتالىگە وكپەلى... ونىڭ قاتالدىعىن كەشپەيتىن. اشىلىسىپ سويلەسەرمىن دەگەن ارمانىنا جەتە المادى.
سونى ويلاسا، كوزىنەن اعىل-تەگىل جاس كەتەدى.
ءوزىنىڭ دە ساۋلىق قويدىڭ جاسىنداي جاسى قالعانىن، مىناۋ راحمەتالىنىڭ جانازاسىنان كەيىن ءبىر اي وتكەن سوڭ قايتىس بولاتىنىن اقىن بىلگەن جوق.
راحمەتالى ءولدى. شەكتىنىڭ ءبىر بيىك بايتەرەگى ومىرىلىپ تۇسكەندەي، ەسىتكەن جۇرت اعىلىپ جاتىر.
جانقوجا مەن بەكارىستان باستاعان كىشكەنەنىڭ جاقسىلارى جانازادان ءۇش كۇن كەشىگىپ كەلدى.
بۇل كۇندەرى راحمەتالى اۋلىندا ءالىمنىڭ ءتورت كوزى تۇگەل ەدى. حيۋادان كەلگەن ەلشى جايى اۋىزعا الىندى. ءالىمقۇل ەكى ۇداي. بەكارىستان، ءبايدىلدا باستاعان ءبىر توبى ءقاۋىپ ايتادى. قالا تۇسىرتپەي قارسىلىق جاساعان جاعدايدا، حيۋا تىنىش وتىرعىزبايدى... ودان دا سۇراعان جەرىن بەرىپ تىنۋ كەرەك...
قىر شەكتىسى مەن ءتورتقارا قۇرىق الا قاشىپ تۇر. كوتىبار باعىنبايتىنىن اشىق ايتتى...
جانقوجا دا سولاردى جاقتايدى.
ءبىر اپتادان كەيىن كەلىم-كەتىم ادام باسى سيرەدى.
سىرداعى اعايىنداردان جامانقۇل، بۇرشاي، بەكجاراس بار. ون شاقتى ادام ءبىر بولەك قايتتى.
جول ورتاسىنان اۋعاندا اقىن اۋىردى.
شال ات ۇستىندە ازەر وتىرىپ كەلەدى. ەكى بۇيىردە شانشۋ، بەلى سىرەسىپ قوزعالتپايدى.
باياعى شانشۋ... جانىكەنىڭ قالاي اۋىرعانى ەسىندە... راحمەتالى دە وسى شانشۋدان كەتىپتى.
قاراقۇمعا ىلىككەن جەردە جامانقۇل ءبىر اۋىلدان تۇيە الدى. ۇستىنە كيىز قورشاۋ جاساپ، شالدى جاتقىزدى.
اقىن اۋىلعا كەلگەن سوڭ ون كۇن جاتىپ، كوز جۇمدى.
— ەسكىنىڭ كوزى ەدى. بۇل شالدان دا ايرىلدىق...
جامانقۇل شالدىڭ بەتىن جاۋىپ جاتىپ، تەرەڭ كۇرسىندى.
بوزقىراۋ
نۇرىمبەت اۋلى جاز جايلاۋى جاقسىقىلىشتان بيىل دا تابان اۋدارعان جوق.
ءبىر قىردىڭ استىندا كوكدومباق، وندا بۇرىن نۇرىباي اۋلى وتىراتىن ەدى. بەكارىستان بىلتىر جاز قىزىلعا قاراي كوشىپ شىعىپ، كوكدومباقباس قالعان. جاز جايپاۋىنا بيىل دا ورالمادى.
جالعىز بەكارىستان ەمەس، ءيىسى كىشكەنە بالاسى تۇگەل قىزىلعا قاراي جىلجىپ جاتىر. قاراكەسەك، قاراساقالدار دا سوندا. انشەيىندە قاراقۇمنان تابان اۋدارمايتىن جاقايىمدار ەدى، بيىل ولاردىڭ دا قوبالجىعان سىڭايى بار. اقمىرزا بۇرناعى كۇنى كوكشوقاتتىڭ ۇستىمەن اسىپ بارا جاتقان بايقارا تەكەلەردىڭ كوشىن كەرگەنىن ايتىپ كەلدى.
قونىس تارشىلىعىن كورىپ زىقىسى شىققان جۇرتقا سىن جوق. تەك قىزىلدا حيۋانىڭ باسپاشىسى تەگىن وتىرعىزسا عوي.
وسى قازاق نە ءبىلىپ كوشىپ جاتىر. ءتىپتى باسپاشىدان دا قورقۋدى قويدى.
جانقوجا بىردەڭەدەن كادىكتەنەتىندەي ەدى. ءبايدىلدا مەن رامانقۇل قاراقۇمداعى ەلمەن جەڭ ۇشىنان جالعاسىپ، قىزىلعا شاقىرىپ جاتقان سياقتى... بيىل بوزقىراۋ تۇسە، حيۋانىڭ ەلشىلەرى قايتا ورالۋى كەرەك...
جانقوجانىڭ الدىندا جوتالانىپ ۇيىلگەن تەمىرتەكتەر... كوزى سوندا، كەڭىلى الەم-جالەم بولىپ وتىر. مىناۋ سىنىق ۇزەڭگى، اقاۋ ءى ۇسكەن اۋىزدىقتار... جەتەسى كەتكەن كەزدىك، مايىسقان تاعالار، اتتىڭ ومىلدىرىگى... ءبارى دە اتاسى كيىكبايدىڭ كوزىن كورگەن، ەندىگى توتىعى جەتىپ، تۇتىنۋدان قالىپ بارا جاتقان دۇنيەلىكتەر ەدى.
جارلى بايعۇس جامانار دا قۋانار. قازاق اراسىندا ات تۇرمان ابزەلى قىلداي قىمباتشىلىق... ساتىپ الا باستاساڭ — شاشىڭنىڭ تۇگى جەتپەيدى. ونان دا ەسكىڭدى جاماپ-جاسقاتىپ كۇن كورگەنىڭ جەڭىلدەۋ ەدى. ال قازاق دالاسىندا تەمىر سوعاتىن ۇستانى قوس اتتاپ ىزدەيتىن كەزدەرىڭ بولادى.
— قايدا اپارىپ جوندەتۋ كەرەك...
باتىر داعدارىپ وتىر. ءوزى بىلەتىن بەلگىلى تەمىر ۇستالارىن ويشا ىزدەستىرىپ وتىر.
— بىرەۋ ءتۇسىپ جاتىر.
وسى كەزدە ەسىكتەن ايبارشا كورىندى دە، جانقوجانىڭ ويى ءبولىندى. ايبارشا توردەگى كورپە-توسەكتى قاعىپ-سىلكىپ قايتا سالىپ جاتىر. جانقوجا الدىنداعى تەمىر-تەرسەكتەردى جيناستىرىپ، شەتىنەن قىزىل قورجىنعا توعىتا باستادى. قوناق حابارلاس ايتىپ، بالسىنگەن جوق. كوزتانىس بىرەۋ... نە بالا-شاعا شىعار. سوندىقتان قوزعالا قويمادى.
قوناقتىڭ وزىنەن بۇرىن «اسسالاۋماعالايكۇمى» كىردى. جاپىرىق مۇرىن قارا جىگىت قوندىباي ەدى. كوكسەڭگىردەگى تولىبايدىڭ ىلاڭى ەسىنە تۇسكەن، جانقوجانىڭ وڭىندە قۋانىش ساۋلەسى جۇگىرىپ ءوتتى. قوندىبايدىڭ بۇلتالاققا سالعان تولىبايعا قالاي شۇيىلگەنىن ءالى ۇمىتپايدى. ادال ءسۇت ەمگەن بالا سياقتى، ءتۇبى وسىدان ازامات شىعادى.
— اۋىل ساربۇلاقتا وتىر. قىستاۋ ماڭىنا تارى سەۋىپ تاستايتىنىمىز بار ەدى. ءارى بيىلعى قىس تاعى تۇرالاتىپ كەتتى عوي.. ءبىراز اعايىندار جىلجي الماي قالدى. سوعان ات-كولىك اپارۋ دا كەرەك بولدى...
كوكسەڭگىردەگى وقيعادان كەيىن ەكى جىلداي بولىپ قالدى. كۇندە جول تۇسە بەرمەيدى. قوڭدىباي باتىرعا سوعا الماي جۇرەتىن ەدى. قىستاۋعا باراتىن جول جاقسىقىلىشتىڭ تۇسىنان وتەدى. ادەيى ارىماسىن ايتۋعا بۇرىلدى.
جانقوجا قازانعا اس سالدىردى. بۇل اۋىل ۇساق جاندىكتەن قول جۋعالى نە زامان. قوناقاسى ۇستىندە جانقوجا شەت جاعالاپ جاعداي ايتادى.
— ويباي، جاكە، ۇندەمە. قويدىڭ قانىن ىشەدى دەيسىڭ بە؟ ءسىزدىڭ ۇيدەن جەگەن ءبىر جىلىگىم، ءبىر قوي دەپ كەتەرمىن!
— ات-تۇرمان شىداتپايدى. جانقوجا جاس قونارىنا شاعىم ايتىپ وتىر. — قايدا بارارىمدى بىلمەي دال بولدىم...
— ايتۋار اعاما الىپ بارمايسىڭ با؟ ون قولىنان ونەرى توگىلەدى. ناعىز قۇداي دەگەن كىسى...
— ەسىتۋىم بار. ونىڭدى ەسكىۇرادان كوشپەيدى دەسەدى عوي. ءوزى ءىس سوعاتىن ادام، قالاي بايىماي ءجۇر؟
— كەسىپ اقى الماسا، قاي جاعىنان جارىسىن!
— اپىر-اي، ءا؟ — جانقوجا تاڭداندى. — قايدا اپارام دەپ وتىر ەدىم، سەنىڭ كەلگەنىڭ جاقسى بولدى عوي.
ەكەۋى تۇستەن كەيىن اتتاندى. جانقوجانىڭ جەتەگىندە قۇيرىعىن كۇزەتكەن تورى تايى بار ەدى. قوندىباي قارنى مەستەي قارا بيە جەتەكتەپ كەلەدى. جۇتقا ۇشىراعان اۋىلدا اعايىنعا مايىن بەرەتىن وسىدان ارتىق جىلقىنىڭ رەتى بولماپتى.
قوندىباي ايتىپ وتىرسا، ايتۋار كوزى ءتىرى اۋليە... وسىدان ون ءتورت جىل بۇرىن، قالىڭ ەل جۇتقا ۇشىراعاندا، ايتۋاردىڭ اكەسى اپپاق بار تۇلىكتەن قول جۋادى. بۇت ارتار كولىك تاپقان اعايىن جاز جايلاۋعا جىلجىعاندا، ەسكىۇرادا قالا بەرەدى ەكەن. ۋىستى-قۇلاق تارى ەگەدى...
— سودان بەرى جاز جايلاۋعا شىقپايدى...
— ءىس سوعاتىن ادامعا قوزعالۋ دا قيىن عوي...
— ول كەزدە ايتۋار ون بەس، ون التى جاستىڭ شاماسىندا. ۇستا بولىپ جۇرگەنى كەيىن عوي. قوندىباي اڭگىمەسىن ءارى قاراي ساباقتادى. — ايتۋار جيىرماعا شىققانشا قاتىن العان جوق. قالىڭدىعى بويجەتىپ وتىر ەدى. ءولى-تىرىسىن بەرگەن سوڭ ءولى كۇيەۋ جاتپايدى. بالا بولساق تا اۋىل اراسىنداعى وسەكتى ەسىتەمىز. ايتۋار سىرقات ەكەن دەپ سىبىس شىقتى. وسى كۇنى ءوزى دە راستايدى. تارىعىپ جۇرگەندە تەمىرشى اتام تۇسىنە كىرىپتى. «ءۇش تاعاندا» بالعام مەن ءتوسىم جاتىر. تاۋىپ الىپ، يە بول!» دەيدى ەكەن...
— الدا، اۋليەم-اي! - جانقوجا كوزىنە جاس الدى.
— ءۇشتاعاندى بىلەتىن شىعارسىڭ. رايىمنىڭ بەرگى جاعىنداعى اقتاتىر عوي. ايتۋار اعامنىڭ قاسىندا ءىنىسى ءبورى بار. بالتا مەن ءتوستى ايتقان جەرىنەن تاۋىپتى. «كەسىپ اقى المايىن، كەرىلىپ كەتپەن شاپپايىن!» دەپ، بالعانى توسكە سوعىپ قالعاندا، الپىس ەكى تامىرى ءيىپ قويا بەرگەن كورىنەدى.
— اپىر-اي!
— سول جىلى كۇزدىگۇنى ۇيلەندى عوي، اڭگىمەنىڭ قىسقاسى...
قوندىباي جولداس بولعان ەكى كۇننىڭ ىشىندە، قۇلاق قۇرىشىن قاندىردى. ىلعي ايتاتىنى ايتۋاردىڭ كەرەمەتتەرى ەدى. تالاي قول-اياعى بايلاۋلى، ەكى يىعىن جۇلىپ جەپ كەلگەن جىندىلار ۇستانىڭ دۇكەنىنەن ساۋىعىپ قايتىپتى.
جانقوجا ايبارشانى ەرتە شىقپاعانىنا وكىندى. سوڭعى ءۇش-تورت جىلدىڭ بەدەرىندە اپارماعان اۋليەسى جوق. بىلتىر ارىستانباپقا دا تۇنەپ قايتتى. ءولى ارۋاقتاردان ساۋاپ بولاتىن ءتۇرى بايقالمايدى. كوزى ءتىرى اۋليەنىڭ حابارىن قوندىباي ايتىپ وتىر. ەندى ايتۋاردى كورگەنشە اسىقتى.
ارادا ءبىر قونعان جولاۋشىلار ەرتەڭىنە ءتۇس قايتا ەسكىۇرادان قۇلادى.
قي قورا، قامىس قورالاردىڭ تاساسىندا تاپال تامدار مىجىرايادى.
— اناۋ شەتكى تام بىزدىكى... اناۋ ايتۋار اعامدىكى...
قوندىباي شەتىنەن تانىستىرىپ كەلەدى. قي ساسىعان قىستاۋدا التى اي جاز جىلجىماي وتىراتىن ايتۋاردىڭ مىنەزىنە جانقوجا شىنىمەن تاڭىرقايدى. قوندىباي اتىنىڭ باسىن ۇزىنشالاۋ تام ۇيگە قاراي بۇردى.
— اپىر-اۋ، مىناۋ جاكەم بولماعاي...
بەتىندە سالا-سالا تەردىڭ ءىزى، ورتا بويلى قارا كىسى الدارىنان شىقتى. ونىڭ ايتپاي تانىعانىن، جانقوجا اۋليەلىكتىڭ ءبىر نىشانىنا جورىپ تۇر. ايتۋارمەن قولداسقاندا، ىستىڭ ءيىسى مۇرنىن قىتىقتادى. جاسى وتىزدىڭ ۇستىندە سياقتى، ءبىراق قاباعىنداعى قىرتىس-قىرتىس ءاجىم ءىزى ايتۋاردى قاتارىنان كوپ كەكسە قىلىپ كورسەتكەندەي ەكەن.
قوناقتاردى ۇيگە باستادى.
— جىلقايدار اعامنىڭ كەگىن العان اۋليەمىز ەدىڭ. اجەم ايتىپ وتىراتىن ەدى. سول جىلى نۇرتاي ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ دا جىلقىسىن قۋىپ، قويباعار اعامدى ءولتىرىپ كەتكەن عوي. — ايتۋاردىڭ كوزىنە جاس ىركىلدى.
— جاكە، ۇيگە كەلىپ قالدىڭ. سەبەپسىز ەشتەڭە جوق...
— قىلپ ەتپە... جانقوجا ءوزىنىڭ اسىعىس ەكەنىن ايتتى. ءقازىر كوشى-قوننىڭ ۋاقىتى، ۋاقىت قىمبات ەدى.
ءبىراق قونىپ قالۋعا تۋرا كەلدى. اڭگىمەمەن وتىرىپ، كۇندى ەڭكەيتىپتى. ءارى ايتۋاردىڭ قارا شاڭىراعىنا تاعى ءبىر قوناق — جامانقۇل باي كەلىپ قالعان.
بايدىڭ قاسىندا جاسى ون ءۇش-ون تورتتەر شاماسىنداعى ەر بالا بار ەدى. ءبىر جاعىنا قيسايىڭقىراپ بىتكەن اۋىزى، اق تۇسكەن كوزى — بالانىڭ دىمكاس ەكەنىن كورسەتىپ تۇر. ونىڭ ۇستىنە وڭ اياعىن سىلتىڭقىراپ باسادى ەكەن. قىزىل ماساتى شالباردىڭ بالاعىنا التىن زەر ۇستاپتى. بالانىڭ ۇستىندە قارا بارقىت كامزول، سىرتىنان شىم جىبەك تۇرمە بەلبەۋ بۋىنعان ءتۇرى، كيىندىرىپ قويعان قۋىرشاققا ۇقسايتىنداي.
— باياعى كوپ تىرىسپاي كەلەتىن جىلى ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ ەر ازاماتتارىن جايپاپ كەتتى عوي. ەر بالامىزدىڭ ۇلكەنى ەندىگى جيىرما بەسكە شىعاتىن ەدى. سول ابىسىرەڭنىڭ ۇستىندە قايتىس بولدى. — جامانقۇل كۇرسىنىپ قويدى، بايدىڭ ساماي شاشى اق كۇمىستەي جىلتىرايدى. مىنا بالا تۋا اۋرۋشاڭ بولدى. بەس جاسىندا شەشەك شىعىپ، ءبىر كوزىنە ەلى ءتۇستى. جىعىلعانعا سۇرىنگەن، ەندى اياعى اۋىرىپ ءجۇر. ۇستا ءىنىمنىڭ دۇكەنىنەن ءبىر شاراپات بولا ما دەپ اكەلىپ وتىرمىن. وسىنداي جاز جايلاۋدا، قولدىڭ بوس كەزى بولماسا، شارۋا باققان ادامنىڭ مويىن بۇرۋى قيىن عوي. ءارى ساحار اعام دا سىرقات ەدى. جانىكە اتاما قاراعان اۋىل بيىل جۇگەنىن ۇستاپ قالدى. اقيرەكتىڭ استىندا تارى سالىپ جاتىر. ەكى ەسەپ ءبىر ەسەپ، ساحار اعامنىڭ كوڭىلىن سۇراپ قايتامىن. بالانى جەتەكتەپ كەلە جاتقانىم سول... ايتۋار، اينالايىن...
اقيرەككە بارعاندا بالانى ارىستانباپقا تۇنەتەتىن دە ويى بار ەدى، ونىسىن جاسىرىپ قالدى.
— اعايىندارىم مەنى اۋليە كورىپ دابىرايتىپ ءجۇر، اعا. سونىڭ ءبارى بەكەر. -ايتۋاردىڭ ءجۇزى كۇرەڭىتكەندەي ەدى. — قاسيەت بولسا، وسى قارا دۇكەندە شىعار دەيمىن. كوك تەمىردىڭ دىبىسىنان جىلان دا قاشادى عوي. ال مەندە ەشتەڭە دە جوق. جۇرت، قانشا ايتقانمەن، تىڭدامايدى. اۋرۋ-سىرقاۋىن جەتەكتەپ كەلەتىن بولىپ ءجۇر. كەيبىرەۋلەرى ءتاۋىر بولىپ تا جاتادى. وتتىڭ ۇشقىنىنان قاسقىر دا قاشادى. قايدام، كوك تەمىردىڭ جارقىلىنان جىن-شايتاندار دا سەسكەنەتىن شىعار...
جانقوجا بۇل ءسوزدى جاسى كىشى ايتۋاردىڭ كىشىپەيىلدىگى دەپ ۇقتى.
اۋليەلىگىنە شاك كەلتىرىپ وتىرعان جوق.
— سەن عوي مەنى كورگەن جوقسىڭ، — دەدى ايتۋارعا ءبىر ءسوزدىڭ رەتى كەلگەندە. — الگىدە قالاي تاني كەتتىڭ؟
— ول نە دەگەنىڭىز، جاكە. ءبىر رەت كورگەنمىن. وسىدان جيىر¬ما جىل بۇرىن جىلقى اعامنىڭ ۇيىنە قونىپ كەتكەنسىڭدەر. دامەلى جەڭەشەمدى قوندىباي اعام ۇزاتىپ اكەلەتىن بولىپ، قاسىنا مەن دە ەرىپ بارعان ەدىم. ۇستىنە سىزدەر كەلدىڭىزدەر...
جانقوجا ايتۋارعا ىرزا بولدى. ءوزى «باتىلىممەن ءبىلدىم» دەسە دە سەنگەندەي ەدى. بۇل اعىنان جارىلدى. جالعان اۋليە ايلا-شارعىسىن مالدانىپ، ءنافاعاسىن ىزدەيدى. مىناۋ حاس اۋليەنىڭ مىنەزى عوي!
تۇندە جانقوجا اكەلگەن تاي سويىلدى.
باتىر ايتۋار ۇستانىڭ نەگە بايىماي جۇرگەن سەبەبىن ءقازىر ءتۇسىنىپ وتىر.
قوناقاسى ۇستىندە حيۋا حاندىعىنان كەلەتىن بىلتىرعى ەلشى ج؛ايى اۋىزعا الىندى. جامانقۇل قاتتى قوبالجۋلى كورىندى. وسىدان ءۇش جىل بۇرىن تونالىپ قايتقان ءالىقۇل اۋلىنىڭ قالاشىلارىنان شىعارىپ، ءبىراز اڭگىمە ايتتى.
— سول جىلعى قاراقالپاق قىرعىنىن كوزىمەن كورىپ قايتقان راحمەتالى اعام ەدى. قاسىنداعى مەلدەبەك اۋرۋدى سودان تاپتى. قىزىل قىرعىننىڭ ۇستىنەن شىققان جەردە جۇرەگى اينيدى ەكەن. بيىل جان ءتاسىلىم بولعالى جاتقاندا، قاراقالپاقتاردى اۋىزعا العانىن ايباس ايتىپ وتىر. ۇلكەن قىرعىننىڭ ىشىندە جابى بالۋان دا كەتتى. مارقۇم ەنەسەي ءبيدىڭ نەمەرەسى، قانداي جىگىت ەدى؟ ارتىندا قالعان قاتىن-بالاسىنىڭ قايدا جۇرگەنىن دە ەشكىم بىلمەيدى.
— بالكىم سەگىزدىڭ قولىندا شىعار... جانقوجا ويلاندى. — وسى سەگىز حابار-وشارسىز كەتتى عوي؟
— بۇل جاقتان ەشكىم قاتىنامايدى. مۇندايعا قول-اياعى جەڭىل بالپان ەدى. انا جىلعىدان كەيىن ونىڭ دا جۇرەگى شايىلىپ قالىپتى. — جامانقۇل كۇرسىندى. — راحمەتالى ءولدى، مەلدەبەك ءولدى، ءتىرى بولسا، سەگىز اعام جاتپاۋى كەرەك ەدى. قايدام، ءبىر بالەگە ۇشىراپ قالىپ جۇرمەسە...
بۇل وتىرعانداردىڭ ىشىڭدە حيۋا حاندىعىنا ءىش تارتاتىن ءبىر جان جوق، ازار دا بەزەر بولىپ وتىر. قوندىباي ءبايدىلدانى قارعايدى.
— جانعازى سۇلتان حيۋادا وتىر. ارىنعازى مەن جانعازى تاققا تالاسقاندا، ءبايدىلدا جانعازىنىڭ شاشپاۋىن كوتەرىپ ەدى. التى جىل قاسىندا ءجۇردى. وسىنىڭ ءبارى جانعازىنىڭ نۇسقاۋىمەن ىستەلىپ جاتىر...
وسى سوزگە جانقوجا دا دەن قويادى. قاباق كوتىبار باتىردىڭ بەكارىستانعا ايتقان سالەمى ەسىنە ءتۇستى. «بەس شەكتى حيۋانى پانالاماي-اق ەل بولعان. قۇدايعا شۇكىر، ءازىر مال-باسى تۇگەل، ءوسىپ-ونىپ جاتىر. ءالى دە حيۋاسىز كۇنىن كورەدى...» دەپتى. ارىنعازى تاققا وتىراتىن جولى بەلسەنىپ كىرىسەتىن دە سول كوتىبار ەدى. بالە باسى جانعازى ەكەنىن ءبىلىپ وتىر عوي...
جانقوجانىڭ كوڭىلىندە كادىك، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا شەيىن كوزى ىلىنبەدى.
اقيرەككە اسىققان قوناقتار بۇل كۇنى ەرتەلەتىپ اتقا قونعان. قوندىباي ەرە كەتتى.
جانقوجا ارىستانباپتىڭ باسىنا سيرەك سوعاتىن ەدى. ەرتەرەكتە ءمۇمسىندى تۇنەتكەنى بار. بىلتىر ايبارشانى الىپ كەلدى. ارىستانباپتان ەشقانداي شاراپات بولعان جوق.
باتىر سوڭعى جىلدارى پايعامباردىڭ ءجۇزىن كەرگەن وسى ءبىر اۋليەدەن ءبىرجولا ءتۇڭىلىپ شىققانداي. ال ءتىل-جاعىنا سۇيەنگەن شىراقشى جىگىتتى ءتىپتى جاقتىرمايتىن ەدى.
بىلتىر ايبارشانى اكەلەتىن جولى، اڭگىمە حيۋا ەلشىلەرىنەن شىعىپ، شىراقشى ەكەۋى قاجاسىپ قالعان.
بۇگىن دە سولاي بولدى. جانقوجانى كورگەندە، قارا سۇر جىگىتتىڭ جۇزىندە ءمۇلايىم كۇلكى جۇگىرىپ، قولىن توسىنە قويىپ ەدى، جانقوجا تىجىرىندى.
— وسى سەن قوقاننىڭ سارتى ەمەسسىڭ بە؟
— ونى نەگە ايتتىڭىز، باتىر؟ — اناۋ انشەيىن اڭقاۋسىراي سۇرايدى.
— ءبىزدىڭ قازاقتىڭ سالتىندا، ايەل عانا قولىن توسىنە قويىپ سالەم بەرەدى. ەركەك باسىڭا قورلىق ەمەس پە؟
— ادەپ-ىزەتتى شاريعات تا قاسيەتتەيدى. ءبىزدىڭ عۇلاما ۇستازدارىمىز كىشىلىككە ۇيرەتكەن. قۇداي ءبىر، قۇران شىن. ابىلسەيىت تاۋبە كەلتىرگەن بولدى. اسىلىم سايد قوجا، قازىرەت عاليدىڭ ۇرپاعىمىز...
حازىرەت عالي سياقتى مىقتىنىڭ ۇرپاعى بولا تۇرىپ، جاپان تۇزدە مولا كۇزەتىپ وتىراتىنى قارا قازاق ءۇشىن تۇسىنىكسىزدەۋ ەدى. ءبىراق قۇدايدى اۋىزعا العان جەردەن توسىلادى. جانقوجا ودان ءارى قازبالاعان جوق.
— وسى سەنىڭ الدىنداعى شىراقشى شال قايدا جوعالدى؟
— ول كىسى مەكە-مادينە كەتكەن. پايعامبار ءالايىسسالامنىڭ باسىنا تاۋاپ قىلىپ قايتپاق ەدى. پاقىر كەتتى عوي... شىراقشى كىرپىگىن قاعىپ-قاعىپ جىبەرگەندە، ءبىر تامشى جاس دومالاپ كەتتى. — قۇراندا مەكەگە بارۋعا نيەت قىلىپ، جەتى قادام باسىپ، سودان كەيىن ءولىپ كەتكەن ادام شەيىت بولادى دەگەن راۋايات بار... ءتىرى بولسا — قاجى، ولسە — ۇستازىمنىڭ جانى جاناتتا بولار.
— الدا جارىقتىق-اي! — قوندىباي كەمسەندەدى.
ابىلسەيىت ۇستازىنىڭ شىن اتى ىبىرايىم ەكەنىن، جابىنىڭ قولىنان قازا تاپقانىن، ارينە، بۇگىپ قالدى. پايعامباردىڭ اتىن ەسىتكەن قازاقتار باسىن شۇلعىپ وتىر.
— قاعبانىڭ كوك تاسىنا ءبىر ءتاۋ ەتۋدى ارماندامايتىن مۇسىلمان بالاسى جوق. ونىڭ مۇراتى عاسىل بولدى. مارقۇم ۇستازىم قازاقتى كوپ ايتىپ وتىرۋشى ەدى. تالاي ۇزاق تاڭدى ءمىناجات قىلىپ كوزدەن اتقىزعان شىعار. ءقايتسىن ەندى، اۋليە عوي. تەرىستىك بەتتەن اجۋسي-ماجۋسيلەر وسىلاي قاراي قاپتاعالى تۇرعانىن مارقۇم سەزگەن جوق. اۋزى تۇكتى كاپىرلەر قازاق دالاسىنا قول سالىپ جاتىر. حالىقتىڭ كوزىن ادەمى ماتا، اسىل مونشاقتارمەن قىزىقتىرىپ، قۇلقىن ازدىرماقشى. باتىر، وسىنىڭ ءبارى اقىرزاماننىڭ عالاماتى ەمەس پە؟
— استاپىراللا!
— قۇداي-اي، ساقتاي گور!
— مۇسىلماننىڭ بالاسى بىر-بىرىنە وق اتادى...
قوندىباي مەن جامانقۇل جارىسا سويلەپ جاتقاندا، شىراقشى باسىن شۇلعىپ وتىردى.
— ءبارى راس. انا جىلى باسپاشىلار قىرىپ كەتە جازداعان جوق پا؟ — جامانقۇل الاقانىن جايدى. — انادا اسان مولدادان سۇراپ وتىرسام، باسپاشى دا ءوزىمىزدىڭ مۇسىلمان كورىنەدى...
— مۇسىلمان پاتشالىقتارىن سول سياقتى ازعىندار اياقتان شالىپ، ازدىرىپ جاتىر... — دەدى شىراقشى.
— سول باسپاشىڭدى الگى ءوزىڭ ماقتاپ وتىرعان مۇسىلمان پاتشالىعى — حيۋانىڭ حانى اتتاندىرىپ جاتقان جوق پا؟ — سونى ايتقاندا جانقوجانىڭ جۇزىندە ىزعار ءبىلىندى.
— بەكەر ول! باسپاشىلار — تۇرىكپەن. ولار حيۋانى دا تالاي شاپقىنشىلىققا ۇشىراتقان. ءبىراق حاننىڭ قۇرىعى ۇزىن. اقىرى باسپاشىلار دا تىيىنعان جوق پا؟
— اپىر-اي، ەكى جىلدان بەرى تىنىشتىق ەدى...
— انە، كوردىڭىز عوي! — شىراقشى جامانقۇلدىڭ ءسوزىن ۇستاي الدى.
— حيۋا حانىن قاتتى دارىپتەپ كەتتىڭ عوي، اپەندى، جانقوجا مىسقىلدادى. — قاراقالپاقتاردى ىرگەسىنە كوشىرىپ الىپ ەدى، جەتىستىرىپتى عوي. ايدوس بي، جابى بالۋان سياقتى جايساڭدارىنىڭ باسى الىندى. قاشا كەشكەن ەلدى قىزىلدىڭ قۇمىندا قىرىپ سالىپتى... ءبىز دە ەستىپ جاتىرمىز...
— ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ قالاشىلارى بار مالىنان ايرىلىپ كەلدى. قۇداي ساقتاعاندا، وزدەرى ءتىرى قالىپتى، ايتەۋىر. شالقار اعام سول ۇرگەنىش ساپارىنان كەيىن ەكى ەستى بولىپ ەدى مارقۇم...
ابىلسەيىت بالپان ەسىمىن جۇرەگىنە ءتۇيىپ وتىر. ءبىر ەسىتكەنىن ۇمىتپايتىن ەدى. ىشتەي ەكى قايتالادى.
— قاراقالپاقتاردىڭ وبالى جوق. ورىستارعا ەلدەن بۇرىن شوقىنعان سولار ەدى. ەسمۇحاممەد حان قارعىسقا ۇشىرادى. قۇداي ۇستىنەن قۇبا قالماقتاردى قۇلاتتى.
— وندا ىشىندە ءبىز دە كەتتىك قوي. — جانقوجا ەزۋ تارتتى.
— قازاققا ءتيىپ جۇرگەن دە قاراقالپاقتىڭ كەسىرى. - شىراقشى جالتاردى. — ورىسقا باعىنىپ ءابىلقايىر دا قارعىسقا ۇشىرادى. حيۋاعا قارسى قىلىش كوتەرىپ ەدى... بالدارى شەتىنەن شوقىنىپ جاتقانى اناۋ... ونىڭ تۇقىمى قازاققا نە كورسەتكەن جوق. سىرىم باتىردىڭ دا تۇبىنە حان تۇقىمى جەتتى...
شىراقشى قازاق اراسىنىڭ وسەك-اياڭىنا جۇيرىك. سوڭعى ءسوزدى ايتقاندا، جانقوجا دا توسىلىپ قالدى. سۇلتان پراۆيتەلدەر بيلەپ وتىرعان كىشى ءجۇز اۋىلدارىنىڭ تىنىسى تارىلا باستاعانى راس ەدى، جايىق بويىندا جايلايتىن جەتىرۋ، ىشكى ورداداعى باي ۇلى قوبالجىپ وتىر... ءتورتقارا بەرى ىعىستى...
ورتا جۇزدە دە تىنىشتىق كەتكەن. قاسىمنىڭ ۇلدارى — ەسەنگەلدى مەن سارجان قوقان حانىنىڭ قولتىعىنا تىعىلىپتى. اندا-ساندا ەل ىشىندە توبە كورسەتسە، اش بورىدەي بورىكتىرەتىنىن جۇرت اڭىز قىلىپ ايتادى...
مۇسىلمان پاتشالىعى دا وڭىپ تۇرعان جوق. قوقانعا قارايتىن قوڭىراتتىڭ اۋىلدارى توزىپ كەتتى...
— قوقان حانى ءمادىلى — كاپىر. توقال شەشەسىنە قول سالىپ، قۇدايدىڭ قارعىسىنا ۇشىرادى...
— اپىر-اي، حاندا دا پەندەشىلىك بولادى ەكەن-اۋ...
— پەندەشىلىك جۇرگەن جەردە ادىلدىككە جول جوق. — جانقوجا جامانقۇلدىڭ ءسوزىن تىرىلتكەلى ايتقانداي ەدى.
شىراقشى ءتىلىن تىستەپ العانداي، وقىماعان قارا قازاقتان سۇرىنگەنىنە وكىنىپ وتىر. ءبىراق سىر بەرگەن جوق، قوشتاسىپ جاتىپ جانقوجاعا تاعى دا باس ءيدى.
...قاراقالپاقتار حيۋا حاندىعىنا تۇپكىلىكتى باعىناتىن جىلى ەدى-اۋ... اقيرەكتەگى شىراقشى ىبىرايىمنىڭ ورنىنا ابىلسەيىت كەلدى. ودان بەرى دە جيىرما جىل... جيىرما ءبىر جاستاعى جىگىت بۇل كۇندە قىرىقتىڭ ۇستىنە شىقتى.
مۋحاممەد راحىم قاراقالپاقتاردى ءامۋداريا بويىنا كوشىرگەندە، قازاق حانى ءابىلعازىدان الىپ قاشقانىن ابىلسەيىت بىلەدى. مامان سياقتى بيلەر قازاقتارعا ءالى دە ءىش تارتادى. سوناۋ ءاز تاۋكە زامانىنان باستالعالى بەرى ۇزىلمەي كەلە جاتقان قازاق-قاراقالپاق اراسىنداعى دوستىق قارىم-قاتىناستىڭ تامىرىنا بالتا شابۋ كەرەك ەدى.
حيۋا حاندىعى بۇل جاقتا قاراقالپاقتاردى تىنىشتاندىرۋدىڭ ارەكەتىندە باسىن الا الماي جاتقاندا، قوقان حانى ومار سىر بويىنداعى تۇركىستان، اققورعان سياقتى قالالاردى الىپ، قازاق ىشىنە كىرىپ ۇلگىردى. اقمەشىت قامالى ورنادى...
ودان ءارى ۇمتىلۋعا ومار حاننىڭ تاۋەكەلى جەتكەن جوق. ءبىر جاعىنان حيۋانىڭ قاباعىن باعادى. ءارى ءابىلعازى ءولىپ، الىم-شومەننىڭ تاعىنا ارىنعازى وتىردى. ءابىلعازىنىڭ ۋلى اينالاسى تورت-بەس جىلدىڭ بەدەرىندە كىشى ءجۇزدىڭ جارىمىنا جۋىعىن ۋىسىنا جيناپ، كورشى ورتا ءجۇز تايپالارىنا دا ىقپالىن جۇرگىزە باستادى... ارىنعازىنىڭ تۇسىندا قازاق دالاسىنا قاراي مۋحاممەد راحىم حان دا بەتتەي العان جوق...
ابىلسەيىت كانىگى تامىرشىداي، قازاق اراسىنداعى وزگەرىستى قالت جىبەرمەيدى. ارىنعازى ايداۋدا، الىم-شومەننەن بەرەكەت كەتتى. بۇگىن بورانباي ساندىبايدى ولتىرسە، ەرتەڭ ايدارقۇل ءتورتقارادان جىلقى الادى. جىلدا قۇن داۋى... ءتۇبى بىرگە ەكى ارىس ەل كۇندە قىرىلىسىپ جاتاتىن ەدى. مۋحاممەد راحىم سول ءبىر ادەمى ءساتتى جىبەرىپ الدى. ابىلسەيىت ءالى كۇنگە وكىنەدى. قوقان حانى جەتەسىز مادەلىنىڭ الدىن وراپ كەتەتىن جەردە حاننىڭ قولىن شارجاۋ جورىعى بايلادى.
بۇرناعى جىلى شەكتى ىشىندە تاعى باس ارازدىق باستالىپ، جانقوجاعا قاستىق جاسالدى...
بىلتىر حيۋا حانى اللاقۇل ەلشى اتتاندىردى...
بۇل جەردە جانعازى سۇلتاننىڭ جازىعى جوق. ءالىمۇلىندا ەڭ ىرگەلى ەل شەكتى ەكەنىن اللاقۇل دا ءبىلىپ وتىر. ابىلسەيىتتەن حيۋاعا وڭ قاباقپەن قارايتىن بيلەردى سۇراستىردى.
حان سارايىنداعى اقىلشىلار كوپ ىرعاسىپ كەلگەندە، ءبايدىلدا مەن رامانقۇلعا توقتاپ ەدى.
حيۋا حاندىعىنا قىڭىر قارايتىن بيلەردى سۇراستىرعاندا، ابىلسەيىت ەڭ الدىمەن جانقوجانى اتادى...
وسى ءبىر قازاق باتىرىن ايتەۋىر سۋقانى سۇيمەيدى.
حيۋادان كەشە عانا ادام كەلىپ كەتتى. ەل اقتاعان ءدارۋىش ارىستانباپتىڭ باسىندا ەكى كۇن جاتىپ زىكىر سالعان. اللاقۇلدىڭ ەلشىلەرى قىركۇيەكتىڭ ىشىندە كەلەتىنىن سودان ەسىتتى... حان «اۋىزى تۇكتى كاپىرلەر تۋرالى ءار ءتۇرلى الىپ-قاشتى اڭىزداردى» كوبىرەك تاراتىپ، قازاقتاردىڭ زارەسىن ۇشىرا بەرۋدى تاپسىرىپ وتىر...
قىزىلعا قاراي اشىلعان قازاق اۋىلدارىنىڭ كوشى كوبىنە اقيرەكتىڭ ۇستىمەن اسادى. ارىستانباپقا ات باسىن بۇرماي كەتەتىن قازاق سيرەك ەدى. ابىلسەيىت ايتقان اڭىزدى ءبارى دە باسىن شۇلعىپ تىڭدايدى.
جالعىز جانقوجا... ابىلسەيىت جولاۋشىلاردىڭ ارتىندا تىستەنىپ قاراپ قاتىپ قالعان. كوپكە شەيىن قوزعالعان جوق.
ءبىر زاماندا ءماستاتتىڭ باسىندا قاراقالپاق انەتەي ءبيدىڭ قىستاۋى... قامىس قوراسى كوزگە قيدان شالىناتىن. الاسا تام ۇيلەردىڭ مۇرجاسىنا كوك ءتۇتىن بۋداقتاپ... وتكەن-كەتكەن جولاۋشىنى قوناققا شاقىراتىنداي. قاشان بارساڭ دا، مەيماندوس قاراقالپاق ءۇيىنىڭ تەرلىكتەي-تەرلىكتەي داعاراسى دايىن، الدىڭا كەلەتىن ەدى...
بۇل كۇندە سول قىستاۋدان جۇرناق قالعان جوق.
ءماستات توبەسىنىڭ بەرگى جاق باۋرايىندا قازاق اۋلى وتىر، اق بوز ۇيلەر، قوڭىرقاي ۇيلەر، جولىم ۇيلەر... اراسىندا قامىس قوستار دا كورىنەدى...
— اپىر-اي، بيىل جۇرت جۇتاپ-اق قالعان ەكەن-اۋ. قارسى جيىرما-وتىز ءۇي بار عوي... جانقوجا تاڭىرقادى.
— بۇل ءبىر عانا كۇلىكتىڭ اۋىلى. — جامانقۇل كۇرسىندى. — ءالىقۇل تۇقىمىنان جانىكەنىڭ بالالارى بار. اناۋ اق بوز ءۇيلى اۋىل سولار بىرنەشە اعايىنىمىزدان اقپان مەن جۇماعۇلدىڭ بالدارى...
بيىل قىس جامانقۇل دا قويدان قول جۋعان. جىلقىنى دا جۇقارتتى. جۇتتى ەسكە العاندا، بايدىڭ قاباعىنا كىربىڭ تۇسكەنى سوندىقتان ەدى.
كوكشەكولدىڭ ۇلتانىندا جەر جىرتىپ جۇرگەن بىرەۋ كورىنەدى. جەراعاشقا قارا الا وگىزدى سالعان ەكەن. ءسىرا، كەۋىپ كەتكەن جەرگە اعاش سوقانىڭ ءتىسى باتپايدى. الگى مىقشيىپ تارتا الماي جاتقان وگىزدىڭ ارعى قوسارىنا ادام جەگۋلى سياقتى كورىنىپ ەدى.
— مىناۋ بۇيرا عوي. سوعا جۇرەيىكشى، — دەدى جامانقۇل. جولاۋشىلار كولدىڭ ۇلتانىنا ءتۇستى.
— قارا الا ەگىزدىڭ قاپتالىندا ءجاسوسپىرىم بالا ەكەن. جەر .ي اشقا ول دا جەگىلىپتى. جانقوجانىڭ يمانى قاسىم بولدى.
كوشەتىن كولىك جوق، بۇيرا اقيرەككە كەشىگىڭكىرەپ كەلەدى. باسقا جۇرت تۇقىمىن سەۋىپ تە بولعان. قىرىق كۇن شىلدە كۇيىپ تۇر. بۇدان قالسا، تارىعا كەشىگەدى. ال قارا شولاق وگىزدىڭ دارمەنى جەتپەي جاتىر.
— بۇگىن ەرتۋعاندى ءبىر قاپتالىنا سالدىم. — بۇيرانىڭ ءوزى دە شارشاعانى كورىنىپ تۇر، قارا بۇيرانىڭ ساقالىنان تەر سورعالايدى. — ەگىندى كىم ەگىپ كورىپتى، بەينەتى اۋىر ەكەن...
— ءقازىر ءبىز قايتامىز، — دەدى جامانقۇل بۇيراعا. — مەنىڭ قاسىما ەرتۋعاندى قوسشى. ءبىر تۇيە الىپ قايتسىن. اقيرەكتە شوپتەن تاباتىن بالەسى بار عوي. كوپ ۇستاماي قايتارارسىڭ.
— ماعان تەك ەكى-ۇش كۇنگە كەرەك.
جولاۋشىلار قوشتاستى.
ساحار ەكى جىلدان بەرى ناۋقاس ەدى. بيىل وتىرىپ قالىپتى. دالاعا كىرىپ شىققانداي عانا ءحالى بار ەكەن. ۇستىندە بوز كويلەك، باتىر سونىڭ ەتەگىمەن ەكى اياعىن قىمتانىپ الىپ وتىر.
— دارەتىم توقتامايتىن ءبىر دەرت تاۋىپ الدىم. ەكى اياقتىڭ اۋرۋىنان وسى قيىن بولىپ وتىر. - ساحار مۇڭىن شاقتى.
بالۋان دەنەدەن ەت قاشقاندا، ادىرايعان سۇيەگى عانا قالادى. ءار ساۋساعىنىڭ بۋىنى جۇدىرىقتاي بودىپ شودىرايىپ-شودىرايىپ تۇر. جانقوجاعا ساحاردىڭ موينى قازانداي باستى ازەر كوتەرىپ تۇرعانداي كورىنىپ كەتتى.
— اپىر-اي، ەر ارىسا ءارۋاق دەگەن راس ەكەن-اۋ. — جانقوجا ۇيدەن ءتۇسى قاشىپ شىقتى.
ايباستىڭ جالاڭاش يىعىندا تۇيە ءجۇن شەكپەن، قوي تەرىسى شالباردى وتقا قاقتاپ وتىر ەدى. جۇمىسباستى ادام ۇستىنە دە قاراي المايدى. بيتتەپ كەتكەن ەكەن.
جانقوجانى كورىپ اتىپ تۇرعاندا، يىعىنداعى شەكپەن سىپىرىلىپ ءتۇستى. جامانقۇلدىڭ قاسىنداعى ون ءتورت جاسار ءنادىر تىرق-تىرق كۇلەدى. ءوزىنىڭ ابىرويى اشىلىپ تۇرعانىن ايباس سوندا عانا اڭعاردى.
— ەگىنشىلىك قانداي بولاتىنىن كىم بىلگەن؟ بيىل جۇتاپ قالعان سوڭ كەلە قويىپ ەدىك. كورەسىنى كوردىك. ايباس جىلارمان بولدى. - قۇداي جەر كەتپەندەتپەسىن. بالامنىڭ بالاسىنا ايتىپ كەتەرمىن، ءتىرى بولسام...
— وقاسى جوق، ۇيالما، — دەدى جانقوجا باسۋ ايتىپ. - اعايىندى ادام بىر-بىرىنەن ابىرويىن جاسىرمايدى.
ايباس ءبىر وتىرادى، ءبىر تۇرادى. ونىڭ تىم جەڭىلتەك تارتىپ كەتكەنىنە جانقوجا تان قالىپ وتىر. قوناقتارمەن دە اسىعىس سويلەسىپ، ءبىرىن ايتىپ بىرىنە كەتەدى.
كەمپىر قوناقتاردىڭ الدىنا داستارقان جايىپ، ءبىر-بىر توستاعان كوجە قويدى.
سول ەكى ورتادا ايباس تا جوعالىپ ەدى. دالادا شاڭ-شۇڭ داۋىس شىعىپ، قوناقتاردىڭ قۇلاقتارى ەلەڭ ەتتى.
— شەشەيمەن شاتاقتاسىپ جاتىر عوي. — بالىم كەمپىر قاباعىن شىتتى. قوناق كەلسە، سونىڭ قارا ەشكىسىنە جۇگىرەدى. تاڭدايىنا تارتىپ وتىرعان جالعىز ەشكىنى قالاي بەرسىن...
جامانقۇل تۇرا جۇگىردى.
قارا ەشكىنىڭ ءبىر جاعىندا - ايباس، ءبىر جاعىندا - ساحاردىڭ كەمپىرى جانىشا، بىرەۋى ءارى تارتادى، بىرەۋى بەرى تارتادى، تەكە تىرەس باستالىپ قالىپتى.
— جانقوجا تۇگىل، جالعىز قۇداي كەلسە دە بەرمەيمىن!
— قاپ، جەڭەشە-اي، ابىرويدى توكتىڭ-اۋ، - دەدى جامانقۇل قىنجىلىپ. — قارا ەشكىنىڭ ورنىنا ەكى قوي بەرىپ جىبەرەيىن، ەرتۋعان ءوزى ءۇشىن اۋىلعا بارعالى وتىر...
داۋدى دالاعا شىققان جانقوجا توقتاتتى.
— ايباس، جانىشانى قيناپ قايتەسىڭ. تاڭدايىنا تاتىپ وتىرعان جالعىز ەشكىسى عوي. ءبىز دە اسىعىسپىز. ءوزىڭ بىلەسىڭ، كوشى-قوننىڭ جاڭا اياقتالعان كەزى. سىڭبىرۋگە ۋاقىت جوق. قوي قىرقۋعا اسىعىپ...
سوڭعىسى وتىرىك ەدى. نۇرىمبەت اۋلى ۋاق جاندىكتەن قول جۋعانىن ايباس تا بىلمەيدى. ەشكىنى قويا بەردى.
جولاۋشىلار سول جەردەن ەكى ايرىلدى. قوندىباي ەسكىۇراعا بۇرىلعاندا، قالعان ەكەۋى جايلاۋعا بەت العان. جامانقۇلدىڭ ارتىنا ەرتۋعان مىنگەستى.
سۇمبىلە تۋىپ، كۇز جاقىندادى. جاز ورتاسىنان اۋعان سوڭ-اق، جاقسىقىلىش اينالاسىندا ات شالاتىن وت قالمايدى. دالا ءتۇسى قۋقىل تارتقالى قاشان. ونسىز دا بار شاشاعىن جاز سىپىرىپ اكەتكەن كوك جۋسان تىربيىپ-تىربيىپ جاتىر. التى اي جاز ءوڭىن بەرمەيتىن ءبۇيىر قۇمدى اق تاتىرلار ەدى. جاقسىقىلىش ءوڭىرىنىڭ سوراڭىن جۇرت اڭىز قىلىپ ايتادى. سوعان وراي نۇرىمبەت تۇقىمىنىڭ كوبىرەك ۇستايتىن مال تۇلىگى دە تۇيە بالاسى. ازعانتاي جىلقىنى ارجاعىنداعى قۇمنىڭ ىشىنە ايداپ سالىپ وتىر.
بيىل بۇل اۋىل قىس قىستاۋىنا اسىعا قويعان جوق. جاز ورتاسىنان اۋعالى ەل ءىشى دۇربەلەڭ. حيۋادان اسكەر كەلىپ، سىر بويىندا قامال تۇرعىزىپ جاتقان حابارى شىقتى اۋەلى. ادەيى قاس قىلعانداي، قامال ورنىن نۇرىمبەت قىستاۋىنا جاقىنداۋ وڭىردەن بەلگىلەپتى. وسىنىڭ ءبارى رامانقۇلدىڭ سىلتەۋىمەن بولىپ جاتقانىن جانقوجانىڭ دا ءىشى سەزدى.
ايتەۋىر-اۋ... ۇلكەن دەسە — قاراكەسەك اقتان باتىر بار، بىلىكتىنى ىزدەسە — نۇرىباي ءبيدىڭ بالاسى بەكارىستان وتىر... اتالىقتى ءىرى تۇقىم كەرەك بولسا — جارشاعىلدا جىلقايدار باتىردىڭ بالاسى بايشوقى اناۋ... ەندىگى شەكتىنىڭ جاسى ۇلكەنى كوتىبار ەكەن... سونىڭ ءبارى تۇرىپ، حيۋا حانىنىڭ ەلشىسى كەنجەعۇلدىڭ رامانقۇلىن ىزدەپ كەلەدى. ءبىر بالەنى باتىردىڭ ءىشى بىلتىر-اق سەزگەن...
— ءاي، رامانقۇل بار ما، رامانقۇل... بۇل ءتۇبى ءبىزدىڭ تۇقىمىمىزدى قۇرتادى.
قوسۇرەي بورانباي جانقوجاعا كۇندە كەلىپ كەتەدى. قامالدىڭ نۇرىمبەت قىستاۋىنا جاقىن جەردەن بەلگىلەنۋى ەرۋلىگە قارۋلى... رامانقۇل باياعى ساندىباي ولەتىن جولعى وكپەسىن ءالى كەشپەي جۇرگەنىن بايقاتتى.
جانقوجا تاعى بىردەڭەگە تاڭىرقادى. بىلتىر كەلگەن حيۋا ەلشىلەرى رامانقۇلدىڭ ۇيىندە اسانعا قاراعان اتالىقتاردىڭ عانا جاقسىلارىمەن كەزدەسەدى. كىشكەنەنىڭ باسقا رۋلارىنان ءبىر جان شاقىرتىلعان جوق. وڭاشا ءبىر بالە دايىندالىپ جاتقانداي...
باتىر بيىل جاز بەكارىستاننىڭ ۇيىندە بولدى. بۇرىن كوڭىلى جاقىن بيدەن سۋىرتپاقتاپ سىر تارتپاق ەدى. بەكارىستان جاڭالىق ەشتەڭە ايتقان جوق. الدەنەدەن سەكەم الاتىنداي، سەزىكتى سۇراقتار الدىن توسقاندا، الىستان جالتارادى.
تەگىن ەمەس ەكەنى انىق...
سول كۇدىگى راسقا شىققانداي، بيىل ەلشىنىڭ الدىنا حيۋا حانى اسكەر سالىپ وتىر. جۇرتتىڭ كوزىن قورقىتىپ قويماق...
رامانقۇلدىڭ ۇيىندەگى جاسىرىن كەڭەستىڭ سىرى بىرتە-بىرتە اشىلىپ كەلە جاتقانداي. سوندا بەكارىستانعا نە كورىنگەنى؟ ەل ىشىنە اسكەر شاقىرتىپ، ونى جۇرتتان جاسىرادى...
الدە بۇل تەك رامانقۇل مەن ءبايدىلدانىڭ سىلتەۋى... تورت-بەس جىل جانعازى سۇلتاننىڭ سوڭىنا ەرىپ، حيۋاعا جاقىن ماڭايدا كوشىپ-قونىپ جۇرگەن... ول ەكەۋىنىڭ ىمى-جىمى ءبىر ەكەنىنە جانقوجا شاك كەلتىرمەيدى. كەڭەستە بۇل سىقىلدى سۇمدىق سىردى ورتاعا سالماۋى دا مۇمكىن-اۋ...
بەكارىستاندى قۇر جاماناتقا قالدىرىپ، قاپى ۇرعىزىپ كەتسە، عاجاپ پا؟
ەل ىشىنە اسكەر كىرگەنىن جانقوجا جاقسىلىققا جورىپ وتىرعان جوق. حيۋانى ءسىرا جاقتىرمايدى. قاراقالپاق ىشىندەگى ويراننىڭ حابارى كۇندە دۇڭكىلدەپ كەلىپ جاتىر... سول قىرعىن اۋماي-توكپەي ءوز الدارىنا دا كەلەدى... قاراقالپاق مومىن حالىق... اللاقۇلدىڭ الدىنان ور قازعان جوق، كوپ بولسا، تەندىك ىزدەگەن شىعار. سول ءۇشىن قانعا بويالىپ وتىر...
سىر بويىنا قامال ءتۇسىپ جاتقان حابارى ەستىلگەلى باتىر ىشتەي كۇيزەلىپ ءجۇر ەدى.
بۇگىن ەكى يىنىنەن دەم الىپ بورانباي كەلدى. كوپتەن كۇتكەن ەلشىلەرى كەلىپتى. وزدەرى ون شاقتى ادام، ءۇش كۇننەن بەرى رامانقۇلدىڭ ۇيىندە جاتقان كورىنەدى...
— ونى كىم ايتىپ ءجۇر؟
— بۇگىن ساربۇلاقتاعى جىلقى باتىردىڭ اۋلىنا بارىپ قايتتىم. رامانقۇلدان شاپقىنشى كەلىپ، بايشوقى سوندا بارا جاتىر...
سوناۋ جارشاعىلداعى بايشوقى اۋلىنا شاپقىنشى بارادى. جولىندا وتىرعان نۇرىمبەت اۋلىنا حابار تيمەيتىنى قالاي؟ ارينە، قاتە شاپقىنشىدان بولىپ وتىرعان جوق. بۇل رامانقۇلدىڭ جانقوجانى سىرتقا قاققانداعىسى... توپتان شىعارعىسى كەلگەنى...
باتىردىڭ قاباعى بۇزىلدى. بارماي قالسا دا بولار ەدى، ءبىراق ەل تاعدىرى ويلانتتى.
— جاۋقاشار، ءاي، شاڭقانبوزدى ۇستاتشى.
اقىق ۇزاتىلاردا، قۇدالىققا بارعان جانقوجاعا الدىنا بەستى شىعاتىن شاڭقان بوز ات مىنگىزدى. جامانقۇل بايدىڭ ۇيىرىندە قالعان جالعىز جۇيرىك ەكەن.
— باتىر مىنۋگە لايىق ات ەدى. ءبىز سياقتى شارۋاعا توپىرىش تا جاراي بەرەدى. جاكە، وزىڭە مىنگىزدىم، - دەگەن باي.
سول شاڭقان بوزدىڭ ارقاسىندا ەر سالىندى.
ارقاسى قۇتتى بولعاي...
ايبارشا جابىقتان قاراپ تۇر ەدى، اقىرىن سىبىرلادى.
جانقوجا قاسىنا بورانبايدى عانا ەرتتى.
— تۋىسقان ادامعا شاقىرتۋ نە كەرەك، وزدەرى كەلە بەرەدى عوي دەگەن شىعار. بارايىق، بورانباي.
— سول ءيتىڭنىڭ ءتۇسىن كورمەسەم دەپ ەدىم، ءبىراق جالعىز قالاي جىبەرەمىز. ەرەيىن. - ءوزى ۇرگەدەك مىنەزدى بورانباي، قورقىپ تۇرعانىن سەزدىرمەي باقتى.
جولشىباي شىقىمانعا سوقتى. ءالىقۇل اۋلىندا ايالداعان جوق. جامانقۇلعا جول ءمانىسىن ايتتى. ەلشىنىڭ حابارىن ەسىتىپ، بۇل اۋىل دا ەلەڭدەپ وتىر ەكەن. باتىر قىمىز اۋىز تيگەن سوڭ، اتقا قوندى.
جانقوجانىڭ اسىعىپ كەلە جاتقان ادامى دابىل باتىر ەدى. بوقان تاۋىندا ەكى-ۇش جىل دامدەس بولدى. سودان بەرى سالەمدەرى ءتۇزۋ... رايداعى قاراساقال اۋلىنا تۇندەلەتىپ جەتكەن. دابىل جوق. حيۋانىڭ ەلشىسىنە شاقىرتىپ، الدىڭعى كۇنى اتتانادى ەكەن. ورنىن سيپاپ قالدى.
— باتىر، تىم جەدەلدەگەن ەكەن... جانقوجا ارتىق ءسوز ايتپايدى.
دابىلدىڭ ۇيىندە قازانعا اس سالدىرعان جوق. ءبىر مەزگىل كوز شىرىمىن الدى، ات شالدىردى. تاڭسارىدەن جولعا شىققان.
دابىلدىڭ اۋلىنان كەيىن ەشقايدا ات باسىن بۇرعان جوق. دالادا تۇنەپ كەلە جاتىر. باتىر ءۇنسىز ەدى. ونىڭ تۇنجىراعان قاباعىن باعىپ، بورانباي دا سويلەمەيدى.
حيۋا حاندىعىنان ەلشى كەلىپ، وعان ءوزىنىڭ شاقىرىلماي قالۋى جۇرەگىنە تۇيتكىل سالدى. ارىنعازىنىڭ بوقان تاۋىنا قوس-قوس اتتاپ شاپقىنشى جىبەرەتىن ءبىر كەزدەرى ەسىنە ءتۇستى. قازاق جىلقى مىنەزدى. بىر-ەكى جىل ارقاسىنان ەر كەتسە، باس اساۋ بولىپ شىعا كەلەدى...
ارىنعازى كەتكەلى دە سەگىز جىلدان استى. بۇل جىلداردىڭ ىشىندە باسپاشى دا توبە كورسەتكەن جوق. قازاق تا قۇدايىن ۇمىتقانداي ەدى. ساندىبايدىڭ قازاسى... شالقاردىڭ ءولىمى... ءتورتقارا مەن قۇرماناي-قۇتتىقتىڭ اراسىنداعى قاقتىعىس... كىسى ولىمىنە سوقتىرعان ونان باسقا دا وقيعالار بولىپتى... كوكسەڭگىردە وزىنە جاسالعان قاستىق كوز الدىنا ەلەستەيدى.
قازاقتىڭ بىر-بىرىمەن قىرىلىسىپ جاتقانىن اڭدىعان دۇشپان دا ءبىلىپ وتىر... مىنا ءماسليحاتتان ءوزىن شەتتەتىپ وتىرعان رامانقۇل ەمەس — حيۋا حانى... جانقوجانىڭ ءبايدىلدا ەمەس ەكەنىن، قۇرىققا وڭاي مويىنسۇنباسىن بىلەدى...
وسىدان ەكى اي بۇرىن سۇلتان پراۆيتەل بايماعامبەتتەن ادام كەلگەن. سىر بويىنا حيۋا قامالى ورناعالى جاتقانى تۋرالى قاۋەسەت تاراپ ەل ءىشى قوبالجۋلى ەدى. بايماعامبەت حيۋا حاندىعىنا الىم-سالىق تولەنبەۋى كەرەك ەكەنىن ەسكەرتەدى. قامال ءتۇسىپ، قاقپانىڭ الدىنا حان ساربازدارى تۇرادى...
ودان كەيىن الىم-سالىق تولەمەي كور...
ونىڭ اقىرى شاپقىنشىلىق دەگەن ءسوز... الىم-شومەن حيۋا قىلىشىنىڭ ءجۇزىن جەلكەسىندە تالاي سىناپ كورگەن. كۇنى ەرتەڭ باستالعالى تۇرعان ويراندى كورە تۇرىپ، تاۋەكەلگە بەل بايلاي المايتىن ەدى.
سۇلتان پراۆيتەل قول جيناپ اتتانسا ءبىر ءسارى... وندا جانقوجا دا اتتان سالىپ، اتقا قونۋعا دايىن... ەكى ايدان بەرى بايماعامبەت سۇلتان دا حابارسىز جاتىر. حيۋا حانى الدىن وراپ كەتتى.
جولاۋشىلار ءۇش كۇن ءجۇرىپ، رامانقۇلدىڭ اۋلىنا قۇلادى. كۇن تال ءتۇس ەدى. قىزىلقۇمدا كۇن كۇيىپ تۇر. شولدەپ جەتتى.
سارى جوننىڭ باۋرايىندا ون شاقتى اق شاڭقان ۇزىكتى ءۇي تىگىلىپتى. كەرىپ تاستاعان كەرمەلەردە قوس-قوستان بايلاۋلى اتتار... جاعالاي قازعان جەروشاقتاردا جالپىلداپ وت جانادى. بورانباي ءىشىن تارتتى.
— ارىنعازى اقساقالتاۋىپتە جيىن قىلعاندا ەلۋ ءۇي تىكتىرىپتى دەيتىن. رامانقۇل دا داۋىرلەگەن ەكەن.
— قارادان تۋىپ حان بولماس... جانقوجا ءسوزىنىڭ اياعىن جۇتىپ قويدى.
قوناقتاردىڭ الدىنان رامانقۇلدىڭ كەنجە ءىنىسى قوجان شىقتى. ەلگەزەك جىگىتتىڭ بالا مىنەزدى ەكەنى كورىنىپ تۇر. جانقوجانىڭ شىلبىرىنا ورالا كەتتى.
— جاكە، مەزگىلىندە كەلدىڭ-اۋ. — قوجانىڭ ۇنىندە قۋانىپ تۇرعانى بايقالادى. — بيلەر كەڭەسى قىزىپ جاتىر...
— رامانقۇلدىڭ بيىل سەگىز قانات ءۇي باستىرىپ جاتقانىن بورانباي ەستىپ ەدى. ەسىكتەن باسىن سۇعىپ ءسال كىدىردى. جاعالاي ۇستالعان قىزىل الا كىلەمنەن كوزى تۇنعانداي. جينالعان اقساقال-بيلەردىڭ سانى قىرىقتان اسادى ەكەن. ۇيدە تۇمسىق باتار جەر جوق. بورانباي جانقوجانى ىشكە كىرگىزىپ، ءوزى سىرتتا قالا بەردى.
— اۋ، جاكە!
— جاكە، تورلەت!
جانقوجانىڭ اتاعىن سىيلايتىن جۇرت جان-جاقتان قوزىداي جامىرادى.
باتىردىڭ كوزى توردە وتىرعان ءتۇسى بوتەن قوناقتا، ءسال كىدىردى. ەلشىنىڭ ەكى بەتىنە پىشاق جانىعانداي، يرەتىلگەن قارا ەكەن. جارقاباقتىڭ استىندا شۇڭىرەكتەۋ بولىپ بىتكەن كوك كوزى
جانقوجاعا قادالىپ قالعان. «ءوزى قارا، كوزى كوك — ول ادامنىڭ سۇمپايى...» ەلشى قولداساتىنداي ىڭعاي كورسەتىپ قوزعالعاندا، باتىردىڭ ەسىندە الگى ماقال تۇر ەدى.
ەلشىنىڭ ۇسىنعان قولىن ەلەۋسىز قالدىرىپ، اقتان باتىرعا عانا قولداسىپ سالەمدەسكەن جانقوجا بەكارىستاننان تومەنىرەك بارىپ وتىردى.
— اۋ، جاكە، جوعارىلاتپادىڭ با؟!
— ءۇيدىڭ جوعارى-تومەنى بولمايدى...
باسقا ەشتەڭە ايتقان جوق. كوزى اقىرىن توردە وتىرعانداردى ءبىر قىدىرىپ ءوتتى. قوجانيازدىڭ ءبىر جاعىندا جانعازى سۇلتان، ءبىر جاعىندا اقتان باتىر وتىر. ولاردان تومەن قاراي جاستارىنىڭ ىڭعايىنا قاراي جايعاسىپتى. جانقوجا ءتورتقارادان ەشكىم جوق ەكەنىن بىردەن بايقادى. قازاققا جولدىڭ الىس-جاقىنى جوق، بايمەن مەن ساپاق قايناعاسى ادەيى كەلمەي قالعان بولدى. كوڭىلىنە كادىك كىردى.
بۇل جيىندا قاباق كوتىبار باتىر دا جوق ەدى. بەس شەكتىنىڭ ءبىر اتالىعى ورىستىڭ ءۇش بالاسىنىڭ ءبىرى ەكەنى راس، ءبىراق قىر شەكتىسى كوپ حالىق... ون بەس مىڭ شاڭىراق شەكتىنىڭ قاق جارتىسى... كوتىبار دا سول كوپتىگىنە سەنىپ، ماڭايىنا جولاپ كەتكەن باسقا تايپالارعا تىزە كورسەتە جۇرەدى. رامانقۇلدىڭ ۇيىندەگى جيىنعا ادەيى كەلمەي وتىر. قازىرگى شەكتىنىڭ جاسى ۇلكەنى... حيۋا حانى ەلشىسىن كوتىبارعا سالعانى ءجون ەدى. بۇل جەردەن قاتەلەستى. ەندى تەنتەك كوتىبار اللاقۇلدىڭ كورگەنسىزدىگىن ولسە كەشىرمەيدى.
كىشكەنەنىڭ جۋاندارى قانشا ايلا-شارعى جاساپ باققانىمەن، التى ءالىمنىڭ باسىن تۇگەندەپ الماعانى كورىنىپ تۇر.
شومەكەيدەن دە، كەتەدەن دە ەشكىم جوق...
ءالى «الىم-شومەن بولىپ ءبىر تۇيىنگە كەلەتىنىن" ايتىپ دابىرايتىپ جاتقاندار قايدا؟ ەكىلەسىپ كەلگەندە، وسى وتىرعانداردىڭ سوڭىنان ون مىڭ ءۇي ەرمەيدى... ال الىم-شومەن بولسا - قىرىق مىڭ شاڭىراق...
جانقوجانىڭ ويى نەشە ساققا جۇگىرەدى. القىمىن باسقىسى كەلگەندەي ءۇنسىز وتىر.
اقتان باتىر، بەكارىستان باستاعان ءبىراز كىسى اماندىق-ساۋلىق سۇراستى.
ءبىر مەزەت ءۇيدىڭ ءىشىن تىم-تىرىس ۇنسىزدىك باسقان. بىرەۋلەر تاماعىن كەنەيدى. ۇرلىعىنان قۋىستانعانداي، ءبارىنىڭ دە نازارى تومەن، قوزعالاقتاي بەرەدى.
كەڭەس ەندىگى باستالىپ تا كەتكەن سياقتى. جانقوجانىڭ توسىن كەلىسى ءسوزدى ءبولىپ، اركىم دە ابدىراسىپ قالعانداي ەكەن. ءبايدىلدا قاقىرىندى.
— رامانقۇل، ءسوزىڭدى جالعاي بەر.
— ءوزى ايتىلىپ تا بولدى-اۋ. — رامانقۇل مۇدىرىڭكىرەدى. — حيۋاسىز قازاقتىڭ كۇنى جوق. قىز ۇزاتساق، ادەمى ماتا، اسىل تاستاردى ۇرگەنىشتىڭ بازارىنان ىزدەيمىز. ءبارىمىز دە مۇسىلماننىڭ بالاسى. اتالارىمىز «وزبەك — ءوز اعام» دەپتى.
— «سارت ساداعام» دەگەن دە بار عوي. وسى حيۋا حانى وزبەك پە، سارت پا؟
ءبالدىر ەسىكتى جامىلىپ وتىر ەدى، قوسىلا كەتتى.
— سول تۋىستارىڭ قۇشاعىن اشىپ كەلىپ وتىر. — قوجانياز پارىقسىز شالدىڭ ءسوزىن بولگەنشە اسىقتى. — حيۋا حانى اللاقۇل قازاق قارىنداستارىن باۋىرىنا تارتقىسى كەلەدى...
— سامەكە «ءسۇت ەمبەسە، شاريعات قوسادى» دەپ، اعاسىنىڭ قىزىن الىپ ەدى. — الگى ءسوزى جاۋاپسىز كۇيىپ كەتكەن ءبالدىر، ەندى داڭعىرلاي سويلەيدى. — ولار ەركەككە ۇمتىلادى دەيتىن ەدى. قازاقتى قارىنداسىم دەپ، قول سالعالى جۇرگەن جوق پا؟
رامانقۇل قوجانعا يەك قاقتى. ءبالدىردىڭ ۇيگە قالاي كىرىپ جۇرگەنىن دە بىلمەيدى. اشۋ قىسقاندا ەكى بەتى ورتتەي قىزارادى. يەك قاققانى بوقتاعانعا بەرگىسىز ەدى.
قوجان ءبالدىردى سۇيرەپ الا جونەلدى.
— الگى نە قىلعان ادام؟ — قوجانياز ءبايدىلداعا قارادى
— ونى قويشى. ول دا ءبىر قاراقالپاقتىڭ لاققىسى... — ءبايدىلدا رامانقۇلعا قارادى. — سويلەي بەر.
— مەنىڭ ءبىر سۇراعىم بار. — اقتان قوزعالدى. — حيۋا حانى باۋىرىنا تارتقاندا، قازاقتىڭ ونان كورەتىن پايداسى قانداي؟ سونى ايتىڭدارشى!
— باتىر دۇرىس سۇراپ وتىر. — قوجانياز ىلە جاۋاپ بەردى. — ءبىرىنشى پايدا حيۋانىڭ ەسىگى الدارىندا ايقارا اشىلادى. دالاعا سىيعىزا الماي جۇرگەن مالدارىڭدى ساتاسىڭدار. جولدا ۇرى-قارى اۋرەلەمەيتىنىنە حان كەپىلدىك بەرەدى. الگىدە رامانقۇل بي ايتقانداي، ادەمى ماتا، اسىل مونشاق سول بازاردان تابىلادى. سوندا قازاق بايلارى جالاڭاش ەتىنە ءجۇن شەكپەن كيمەي، ماتا كويلەك، ماۋىتى قامزول كيەتىن بولادى. ۇستىنە باتسايى كورپە جامىلادى...
«ماۋىتى قامزولدى» ايتقاندا قوجانيازدىڭ كوزى اقتان باتىردىڭ ۇستىندەگى قاپ شەكپەندە ەدى. ونى بوساعادا وتىرعان جامانقۇل اڭعاردى. ەسىندە حان جاساۋىلدارى تارتىپ الاتىن مىڭ جارىم قوي. بايدىڭ ءتۇسى بۇزىلىپ وتىر. وتىرىك كۇلەتىن حان ەلشىسىنىڭ سۇرقىن دا جەك كوردى.
— قازاقتى ماتامەن قىزىقتىرىپ قايتەسىڭ، — دەدى جانقوجا قوجانيازدىڭ ءسوزىن ءبولىپ. — ءجۇن شەكپەن دە جاراپ جاتىر.
— حيۋا حانى سىزدەردى اۋزى تۇكتى كاپىردەن قورعايدى، — دەدى قوجانياز ءسوزىن ءارى قاراي جالعاپ. — ورىستىڭ قاق ورتاڭدا قالا سالىپ وتىرعانىن قالاي كورمەيسىڭدەر؟ قاسىم حاننىڭ اۋلەتى قونىسىنان اۋىپ، تۇمسىق سۇعار جەر تاپپاي ءجۇر. ورىستان قازاقتاردى حيۋانىڭ الداسپانى قورعايدى.
— قاسىم حاننىڭ اۋلەتىنە جانىڭ اشىسا، قامالىڭدى كوكشەتاۋعا نەگە سالمايسىڭدار؟
— قاسىم حان قاتەلەستى، قوقاننىڭ قولتىعىنا كىرىپ وتىر. — قوجانياز شالدىرمايدى. — قوقاندىقتار اقمەشىتتەن قامال سالىپ، قوس وكپەدەن قىسىپ كەلەدى. ەرتەڭ ءۇيسىن مەن قوڭىراتتىڭ كەبىن سەندەر دە كيەسىڭدەر. حيۋا حانى قازاقتى قوقاننىڭ پايزاسىنان دا قورعايدى!
سودان كەيىن ءبايدىلدا سويلەدى. ەلشىنىڭ الدىنا ءتۇسىپ جورتاقتاپ وتىر. ءسوز كەزەگى اقتانعا... ودان بەكارىستانعا، دابىلعا كەلىپ جەتتى. ءبارى دە الدىن الا ءبىر شەشىمگە كەلىپ، كەلىسىپ قويعان سياقتى. ولاردى بەكباۋىل دا قوشتادى. جانقوجا ەندى بايشوقىنىڭ ءسوزىن كۇتتى. بالتا سابىنان وزبايدى. بارلىق ءسوز ءبىر ىزبەن شىعىپ جاتىر ەدى.
— جاكە، ەندى ءوزىڭ سويلەشى، — دەيدى رامانقۇل، كوپتەن شىعىپ قايدا بارار ەكەنسىڭ دەگەندەي، كوزى جايتاڭداپ وتىر.
— مەن سويلەسەم، حيۋاعا باعىنبايمىز! — جانقوجا سابىرلى قالپىن بۇزعان جوق. — ەندى دالەلىمدى ايتايىن. ەلشى حيۋانىڭ بازارىن، ادەمى ماتا، اسىل تاسىن العا تارتتى عوي. ونداي بازار جامانقالا مەن ورىنبوردا دا بار. قىزىلعا شىعىپ كەتسەڭ، باسپاشىدان قورقىپ جۇرەگىڭ قالتىرايدى. جامانقالانىڭ جولى ءقاۋىپسىز. ورىس اكىمدەرى الىم-سالىق تا دامەتپەيدى. وندا مال باعاسى دا كوتەرىڭكى، ال ماتاسىن ارزان بەرەدى. — جانقوجا وسىنى ايتىپ ءبىر دەم الدى. — ەكىنشى، مەن قوقان مەن حيۋانى ايىرمايمىن. حالىق مۇسىلمان بولعانىمەن، حاندا مۇسىلماندىق جوق. سىرىم باتىردىڭ تۇبىنە حيۋا جەتكەن جوق پا؟ ورىستان قاشىپ بارعاندا نە كوردى؟ اسكەر دامەتىپ بارىپ، قارا باسى قاڭعىپ قايتتى. ءۇستىرتتىڭ شولىندە ارام ءولدى. مەن باعىنبايمىن!
— باعىنباساڭ — بارا بەر! - بەكباۋىل بۇرقان-تارقان اشۋلاندى. — ەلدەن شىعىپ نە بىتىرگەنىڭدى كورەيىن!
— ەلدەن مەن ەمەس، سەندەر شىعىپ وتىرسىڭدار! — دەگەندە جانقوجانىڭ داۋسى ساڭق ەتتى. — وسى جيىندا ماعان الىم-شومەننىڭ ءتورت كوزىن تۇگەندەپ بەرشى. كەتە مەن شومەكەيدى ايتپاي-اق قويايىق، ءالىم ۇلى ءوزىڭ تۇگەل وتىرعان جوقسىڭ عوي! ءتورتقارا باۋىرىڭ قايدا؟ سەيىتقۇل شىعاي حانعا ءۋازىر بولسا، ءجالاڭتوس باتىر بۇحار ءۋالاياتىن بيلەپ ەدى. كىشى ءجۇزدىڭ ءسوزىن ايتەكە بي ۇستادى. سول سياقتى ءارۋاقتى شالداردىڭ قارا ورنى ءتورتقارادان ءبىر ادام قاتىسپايتىنى قالاي؟
— ءتورتقارا قايىن جۇرتىڭ ەكەنىن بىلەمىز...
بەكباۋىل تاعى بىردەڭەنى كوڭىرسىتىپ كەلە جاتىر ەدى، جانقوجا تىيىپ تاستادى.
— ەندەشە تۋعان باۋىرىڭدى ايتايىن. كوتىبار باتىر قايدا؟ ەي، سىردىڭ بويىن قىس قىستاپ، تالقان جەگەن جامان شەكتى، ەل بۇتىندىگى كەرەك جەردە قىر جايلايتىن ايت-بۇجىردى نەگە ۇمىتاسىڭ؟ كوتىبار كەلمەگەن جەردە، باسقا ادام شەكتى اتىنان ءسوز ۇستاتۋعا قاقىسى جوق!
ءبىر جان ءتىل قاتقان جوق. اقتان باتىردىڭ باسى سالبىراپ كەتىپتى. جانقوجا ىڭىراندى.
— حيۋانىڭ بەگى بىرەسە ورىستىڭ مىلتىعىمەن، بىرەسە قوقاننىڭ نايزاسىمەن قورقىتادى. ارىنعازى حاننىڭ تۇسىندا وسى حيۋانىڭ سىپايلارى ءبىر شاپقاندا ەكى شاۋىپ، قانشا بەيبىت اۋىلداردىڭ ويرانى شىقتى، قانشا بەيكۇنا جانداردىڭ قانى توگىلدى. ودان بەرى ون ءبىر-اق جىل وتكەن ەكەن. ەي، ءالىم ۇلىنىڭ باتاگويلەرى! - جانقوجانىڭ كوزى اقتان باتىرعا قايتا قادالدى. - سول سويقاندى قالاي ۇمىتا قويدىڭدار!
اقتاننىڭ ەكى بەتى كۇرەڭىتە ءتۇستى. بىردەڭە ايتقىسى كەلگەندەي وقتالىپ، تاعى دا ءوزىن-وزى توقتاتقانى انىق ەدى. قازاق جيەن نازارىنان قورقادى. جانقوجا دا وعان بەكەر قادالىپ وتىرعان جوق. اڭقاۋ بايعۇس، ءبايدىلدا مەن رامانقۇل استىنا كوپشىك قويعانعا ءماز بولىپ، قومپيا قالىپتى. باتىردىڭ ىزاسى كەلدى.
تاعى دا بەكباۋىل سويلەدى.
— وسىندا ۇزىندا كەتكەن ءوشىڭ مەن قىسقادا كەتكەن كەگىڭدى ايتقالى كەلىپ پە ەدىڭ؟ و نەسى-اي!..
جانقوجانىڭ كوزى قىراعى، رامانقۇلدىڭ ماسايراپ وتىرعانىن بايقادى. ءاعالى-ىنىلى ەكى كيىكبايدى كەرىستىرىپ قويىپ، قىزىعىنا قارايدى. وسىنىسى وزىنە ۇنايتىن دا سياقتى. بەكباۋىلدى قايراپ قويعانى انىق ەدى.
بۇل وتىرعانداردىڭ ىشىندە ونىڭ ءسوزىن قۇپتايتىن ءبىر جان جوق. جالعىز قالعانىن سەزگەندە، ءتۇسى بۇزىلدى. ورنىنان قالاي تۇرعانىن بىلمەيدى، ەشكىمگە كوزى تۇسپەيدى، ەشقايدا بۇرىلمايدى، ۇيدەن شىقتى.
شاڭقان بوزعا مىنەر جەردە بورانباي قولتىعىنان الدى.
— جاكە، قايتامىز با؟
— قايتتىق...
ءبىراق اۋىلعا قاراي بەت العان جوق. بىلاي شىققان سوڭ ات باسىن بوزكولگە بۇردى. سونان ارىرەكتە وتەگەن-نۇرىمبەتگىڭ قورىمى بار. انا جىلى اكەسى ولگەندە مۇردەسىن جالعىز قالدىرعىسى كەلمەي، سوناۋ كوكشوقاتتان داريانىڭ ارعى بەتىنە تۇيەمەن جەتكىزىپ ەدى. شالدىڭ اسى ءالى بەرۋسىز... سونى ويلاسا، ءىشى قان جىلايدى.
بۇل ءتۇنى جولاۋشىلار كوز ىلگەن جوق.
ۇلكەن قورىمعا جەتكەندە بوز الا تاڭ ەدى. بوز دالا كەرىلىپ جاتىر. بوز جۋساننىڭ شاشاعى ءتۇسىپ تىربيىپ-تىربيىپ قالعان. ۇستەرىندە جاڭبىر سىركىرەيدى.
بوز توبەنىڭ باسىندا ءتورت قۇلاقتى تام. سۋىت كەلە جاتقان جولاۋشىلار سونىڭ قاسىندا توقتادى.
بۇل تام وتەگەنگە سالىنىپ ەدى. قاشان بىتكەنشە نۇرىمبەت باسىندا تۇردى. اعاسىنىڭ قاسىنان وزىنە دە ورىن قالدىردى. مارقۇمنىڭ تىلەگى قابىل ەكەن، سول ورىن اقىرى بۇيىردى...
ءتورت قۇلاقتى تامنىڭ تەرىستىك بەتىنەن ەسىك قالدىرىلعان. جانقوجا ەسىكتىڭ الدىندا سارتاسىنان جۇگىنىپ وتىر. ءبىر ۇزاق سونار اياتقا ءتۇسىپ كەتىپتى. ەكى كوزى الدىنداعى قابىردا. وتەگەننىڭ قابىرىنىڭ ورتاسى ويىلىپ تۇسكەن. قاسىنداعى جاس قابىردىڭ توپىراعى دا كونەرمەگەن، قالپى بۇزىلماپتى. اكەسىنىڭ باسىندا ءتۇسى بولەك ءشوپتى كوردى. بويشاڭ دا بيىك ساباقتى، ۇساق جاپىراقتى گۇلگە ۇقسايدى. پاقىر يماندى ەكەن... تاعى ءبىر الاساپىران باستالدى. باياعىدا بوقان تاۋىنا قاشىپ... ەندى قايدا بارادى؟ سىرقات شال ارتىق ازاپ كورمەي، ەرتەرەك كوز جۇمعانى دا ءجون بولىپتى-اۋ... اۋىزى اياتتا، ويى الدە ءبىر جاقتا، جانقوجانىڭ كوزىندە مولدىرەگەن جاس تۇردى.
بورانباي دا وسىعان ۇقساس ءبىر ويدىڭ جەتەگىندە، ءجيى قالتىرايدى. توڭىپ وتىر. ويى دا جاداۋ ەدى. دۇنيەدەگى جالعىز جەك كورەتىن ادامى رامانقۇل... ول ەل تىزگىنىن ۇستادى. سارتتىڭ ەلشىسى باسقا باراتىن جەر تاپپاعانداي، رامانقۇلدىڭ ۇيىنە ءتۇسىپتى. كەشە ءوزى ىشكە كىرگەن جوق. كىرە عوي دەپ قوجان دا شاقىرمايدى... رامانقۇل سويلەسە، بورانبايدىڭ يت جىنى قۇرىستايدى. شاتاسىپ قالۋدان ساقتاندى. قازاق حيۋاعا باعىنىپ، ونىڭ تىزگىنىن رامانقۇل ۇستايتىن بولسا، بورانبايعا جارىق كۇن كورسەتپەيتىنى انىق. باياعى قان ورنىنا قان سۇراپ، اقىرەت كورسەتكەنى ەسىنە ءتۇستى. ءتۇبى قان ىشپەي تىنبايتىن شىعار...
جانقوجا اياتىن اياقتاپ، بەتىن سيپايدى.
— تيە بەرسىن...
ەندى اۋىلعا قايتادى. باتىر ءولى اشىپ ەشتەڭە ايتقان جوق. بورانباي سونان قورقادى. كەشە ەسىكتىڭ سىرتىندا تۇرىپ، كەڭەستىڭ شەت جاعاسىن ءوزى دە ەسىتتى. ءبىراق ءسوز باعىپ ۇيرەنبەگەن ادام نە ءتۇسىنىپ جارىتادى. قوجان ءبالدىردى جەلكەلەپ شىعارعاندا، ءىشى مۇزدادى. ەرتەڭ بالدىرگە تۋعان زوبالاڭ وعان دا تۋاتىنداي... ونداي كۇن كەزدەسسە، جانقوجادان باسقا سۇيەنەرى دە جوق ەدى.
— جاكە، نە ىستەيمىز؟
بورانباي اقىرى شىدامادى.
— مۇندايدا ءالىپتىڭ ارتىن باعادى. — جانقوجا ۇزاق كىدىرىپ بارىپ ءتىل قاتتى.
— باياعى بوقان تاۋىنا قاشقانىمىز ەسىندە مە؟ ارىنعازىنىڭ تۇبىنە اقىرى ورىس جەتتى. جانعازى ءجونىن ول تاپتى. ەكى-ۇش جىل بويى تاسالاپ، اتا قونىسىمىزعا قايتىپ كەلگەنىمىز جوق پا؟ سارت كەلەدى، كەتەدى، جەر وزىمىزدىكى، قالادى...
— سوندا كوشەمىز عوي! — بورانبايدىڭ جۇرەگى دۇرسىلدەپ قويا بەردى.
— اسىقپاي، كىدىرە تۇر. ءالى ۇستىمىزگە كەلىپ قالعان جاۋ كورىنبەيدى. كىمنەن قورقىپ قاشامىز؟
— الگى سارتتار...
— سارت ەلشى سالىپ وتىر. قامال سالىپ جاتىر. ەل باعىناتىن بولدى. قاشان باعىنادى، قالاي باعىنادى؟ جانعازى سۇلتان كەلىپتى. الدە ءابىلقايىر تۇقىمىن قاراۋىل قويىپ، الىستان باقىلاپ الىم-سالىق الىپ، سونىمەن قاناعاتتانا ما؟ ونىڭ ءبارى قاراڭعى... ءتىپتى وسى قۇيتىرقىندى ءوزىم دە ءتۇسىنىپ كەلە جاتقانىم جوق. ءالىپتىڭ ارتىن باعايىق دەپ وتىرعانىم سول!
— بۇرىنعى قونىسىمىزدا وتىرا بەرەمىز عوي.
— قونىستان قوزعالمايمىز. ءبىراق قۇلاعىڭدى تۇرىك ۇستا. ەن، كەرەگى — ىنتىماق. قۇرماناي-قۇتتىقتىڭ جىگىتتەرىنە ايتىپ قوي. اعايىن اراسىنا جىك سالاتىن جامان ادەتتەن تىيىلسىن. الىستان كەلە جاتقان جاۋىڭ دا وسال ەمەس، اعايىنمەن ىرىلداسپاي، وتتىڭ باسىن ءبۇتىن ۇستايىق.
— مەنىڭ قورقاتىنىم رامانقۇل...
— رامانقۇلدىڭ قولىندا نە بيلىك بار؟ ءۇش-تورت ءۇي كەنجەعۇلدان باسقا قاسىندا كىم قالدى؟ كويلەكتەي اعايىنى قۇرماناي-قۇتتىقپەن ات قۇيرىعىن كەسىستى. ءتورت اساندا ءبايدىلداداپ باسقا كىمى بار؟ حالىق قولداماعان جاعدايدا، قايدا ۇزاپ بارادى دەيسىڭ. — سودان سوڭ ويلانىپ قالدى. — حيۋانىڭ حانى باسقا ەشكىمدى تاپپاعانداي، ەلشىسىن رامانقۇلعا جىبەرگەنىنە اقىلىم ءالى جەتپەيدى. الدە... بورانبايعا جالت قارادى. - وسى بىر-ەكى جىلدىڭ بەدەرىندە رامانقۇلدىڭ حيۋاعا بارعان حابارى قۇلاعىڭا تيگەن جوق پا؟ بىلتىر ول اۋىل قايدا قالا شىقتى؟
— جامانقالاعا ايداتتى مالىن... بورانباي ەشتەڭە تۇسىنە قويعان جوق. — كەنجەعۇلدا ءقايبىر ءبىر كوپ داۋلەت بار. قوجان قىرىق-ەلۋ قوي ايداپ بارا جاتقان...
— ەل ءىشى نە بولتەكتەن بۇزىلادى، نە سولتەكتەن بۇزىلادى. جانقوجا كۇرسىندى. — كەنجەعۇلدا شيكىلىك جوق. ەندەشە، Pامانقۇلدى سولتەك دەمەيىك. وسىنىڭ بولتەك-اۋ دەپ قورقامىن...
جانقوجانىڭ تىلىندە: سولتەك — ءتۇبى بولەك كىرمە، بولتەگى كۇبىر-كۇبىر وسەكتىڭ ادامى، جاعىمسىز جارامساقتاردى سولاي اتايتىن ەدى. ەسىنە سوناۋ جىلعى حيۋا شاپقىنشىلىعى ءتۇستى. بۇيىعىپ وتىرعان بيلەر كەيپى كوز الدىنا ەلەستەيدى. ءبارى دە حيۋانىڭ نايزاسىنان قورقادى... باياعى قاراقالپاقتىڭ كەرى قازاققا دا كەلدى. التى باقان الاۋىز قازاق... قۇم جيىلىپ تاس بولمايتىنى راس ەكەن عوي. ەندى حيۋانىڭ قانجىعاسىندا كەتتىك. كۇيزەلىپ كەلە جاتىر...
بالپاننىڭ ابىلسەيىت شىراقشىدا التى الاسى، بەس بەرەسى جوق. ءتىپتى ارىستانباپتىڭ باسىنا كەلەتىن دە نيەتى جوق ەدى. الگى ساحار...
اۋىل قىس قىستاۋعا قۇلاپ جاتىر. قوسارالعا جاقىنداپ بارىپ قوندى. كۇزەم الامىن دەپ كىدىرەتىن جىلداعىداي قوي دا جوق. باسقا تۇلىكتى دە جۇقارتقان. جالعىز جانىكەنىڭ تۇقىمى ەمەس، بيىلعى جۇت ءالىقۇلدىڭ باسقا بالالارىن دا جۇدەتىپ كەتتى.
كوشى-قون اياقتالعان سوڭ، اعايىن-تۋىستى جوقتايدى جانىكەنىڭ بالالارى كوكتەمدە اقيرەكتە قالا بەرگەنىن ەسكە الدى. تارىسى بىتىك شىعىپتى... ءبارىن دە ۇزىنقۇلاقتان ەسىتەدى، قۋانىسادى...
— اۋ، سولارىڭنىڭ تارى باستىراتىن كولىكتەرى دە جوق، قامالىپ وتىر عوي، — دەدى جامانقۇل. — بىرەۋىڭ بارىپ قايتساڭدارشى...
سونىمەن بالپان جولعا شىقتى. قاسىندا راحمەتالىنىڭ بالاسى - ەسەنالى، جەتەكتەرىندە التى تۇيەسى بار...
ساحار التى اي جاز توسەك تارتقان قالپىندا قوزعالماپتى. بار ارمانى ارىستانباپقا ءبىر تۇنەپ قايتۋ ەكەن. قول سوزىم جەردە وتىرىپ ساحاردى اۋليەگە جەتكىزەتىن ءبىر ادام تابىلماعانىن ەسىتكەندە، بالپان تاڭ قالدى.
— بۇت ارتاتىن كولىك جوق... — دەپ سىلتاۋراتتى قويباس.
— قاۋقارى مىناۋ، بىر-ەكەۋىڭ كوتەرىپ-اق اپارمايسىڭ با؟
— ءوزى سولاي ەكەن-اۋ. — ايباس اڭقيىپ تۇر. — باياعى ات ازەر الىپ جۇرەتىن ساحار دەپ جۇرە بەرىپپىز عوي...
ءاي، ءسوزىڭ قۇرىسىن!
بالپان تۇيەنىڭ ۇستىنە قورشاۋ جاساتىپ، ساحاردى وتىرعىزىپ، ارىستانباپقا اكەلە جاتىر.
شىراقشىنىڭ اياداي تام ءۇيى اۋزى-مۇرنىنان شىعادى. ءبىر قۇرماناي بالا كوتەرمەي جۇرگەن ايەلىن اكەلىپتى. ءبىر بۇرىشتا ون جاسار قىز ەكى يىعىن جۇلىپ جەپ، اركىمگە ءبىر ۇرىنادى. قاسىندا اكەسى وتىر...
شىراقشى بۇلاردى ءوزى جاتاتىن تورگى بولمەگە كىرگىزدى.
توردە جاسى ەلۋدى ورتالاپ ەگدە تارتقان كىسى بالپاننىڭ جۇزىنە قاراي بەرەدى. قاراقالپاق بولىپ شىقتى. سوناۋ ءامۋداريا بويىنان ادەيى اۋليەنى ىزدەپ كەلىپتى. ءبىر سىرقاتى بار كورىنەدى. ودان ءارى بالپان دا قازبالاعان جوق. ءبىراق وسى قاراقالپاقتىڭ ءجۇزى تانىس سياقتى ەدى. اپىر-اۋ، قايدا كورىپ ءجۇر؟
— اسىلىڭ قاراقالپاق بولسا، جابى بالۋاندى ەستۋىڭ بار شىعار...
قاراقالپاقتىڭ جۇزىندە جۇمباق كۇلكى جۇگىردى.
— قۇدايىم-اۋ، شىنىمەن تانىماي وتىرعانىڭ با؟ — بۇل جاننازار ەدى.
بيىلعى جۇتتان كەيىن قازاقتا ەس قالسىن با... بالپان شىنىمەن قىسىلىپ وتىر.
اڭگىمە اڭگىمەنى ءتۇرتىپ شىعارادى. انا جىلعى ايدوستىڭ كوتەرىلىسى ءسوز بولدى.
سەگىز بالۋاننىڭ اۋىلى قازاقداريا ماڭايىندا كورىنەدى. جاننازار كوكتەمگە سالىم بارىپ قايتىپتى. سەگىزدىڭ ءوزىن كەزدەستىرە الماعانىن ايتتى. ول جاقتا دا قونىس تار... حيۋا حانى قىزىلعا قاراي كوشىرمەي وتىر. بۇل بارعان كەزدە، سەرى حيۋادا ءجۇر ەكەن. كەتكەنى الدىڭعى جىلى كۇزدە... ءبىر قىس بويى نەگە بوگەلىپ جاتقانىنا اۋىلداستارى دا تۇسىنبەيدى... جاننازاردىڭ كوكىرەگىندە كادىك... سەگىز جازىم بولعان سياقتى. ءبىراق ول كادىگىن ماقپالعا ايتقان جوق-تى. ءقازىر دە بۇگىپ قالدى.
ءبىزدىڭ اۋىلداعىلار جابىنىڭ بالا-شاعاسى قايدا ەكەنىن دە بىلمەيدى. بيىل ىزدەپ شىعارمىن دەپ ءجۇر ەدىم، مىنا جۇتقا كەزدەستىك. اقيرەكتەگى اۋىل جيىن-تەرىنىن اياقتاسا، قاسىما ايباستى الىپ، ءامۋداريا بويىنا بارىپ قايتقىم كەلىپ تۇر...
— ولاردىڭ قايدا جۇرگەنىن كىم ءبىلىپتى... جاننازار سىر بەرگەن جوق. — سول جىلى قاندى قىرعىننان كەيىن، بالاپان باسىنا تۇرىمتاي تۇسىنا، جۇرت بوسىپ كەتتى عوي.
— بۇل جاقتاعى ەل حيۋاعا باعىنىپ جاتىر. — ساحار كەيىدى. بالپان ايتىپ وتىرسا، قاراقالپاقتاردى دا وڭدىرماپتى. سول حيۋادان ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ بيلەرى نە بەرەكەت تابامىن دەپ جۇرگەنىن بىلمەيمىن...
— جالعىز جانقوجا حيۋاعا باعىنبايمىن دەپتى.
— جانقوجانىڭ اۋلى ءقازىر قايدا وتىر؟ - بالپاننىڭ سوزىنە جاننازار ەلەڭدەگەندەي ەدى.
— جاقسىقىلىشتا عوي... اتا قونىسى...
— باتىردىڭ ساق بولعانى ءجون. وزىنە قارسى شىققان ادامدى حيۋا حانى كەشىرمەيدى.
— قارسى شىقساڭ ءبىر ءسارى، قوساق اراسىندا قوسا كەتەرسىڭ. بالپان باياعى قورالى قويدان ايرىلىپ قالعانىن ەسىنە الىپ، جاعاسىن ۇستاپ وتىر. — شالقار اعام ەكى ەستى بولىپ قايتتى. قاراقالپاقتاردىڭ ولىگىنەن جۇرەگى اينىپ، مەلدەبەك اۋىردى حيۋا ءبىزدى دە امان قالدىرمادى عوي.
— حيۋا حانىندا انت بولمايدى دەيتىن. — ساحار ءبىر كەزدە ەسىتكەن ءسوزىن ەسكە الدى. — وسىنىڭ اقىرى جاقسىلىققا سوقپايدى. مەنىڭ ءىشىم ءبىر جاماندىقتى سەزىپ ءجۇر.
— جاساۋىل باسشىسى جىلانداي ىسقىرىنعان بىرەۋ ەكەن، دەدى بالپان، سودان سوڭ جاننازاردى ءتۇرتىپ قالدى. — سەنىڭ وسى ارىستانباپتىڭ باياعى شىراقشىسىن كورگەنىڭ بار ما؟
— ال؟
— قۇدانىڭ قۇدىرەتى، الگى شال سول شىراقشىدان ءبىر دە اۋمايدى...
— مۇمكىن، سونىڭ ءوزى شىعار.
جاننازاردىڭ ءجۇزى تۇنجىراي قالعان، كوزىنىڭ استىمەن شىراقشى جىگىتكە ءبىر قاراپ قويدى. انانىڭ شىبىجىقتاي باستاعانى بايقالادى. باتىردىڭ جۇرەگى كادىك الدى.
— ەگەر حيۋادا جاساۋىلداردىڭ اراسىندا كورمەسەم، اسسالاۋماعالەيكۇم دەپ قولىنان الاتىن ەدىم. تاپ سونىڭ ءوزى! و، توبا، ەسىمە ەندى ءتۇسىپ وتىر!
— ولاي قۇدايعا كۇپىر بولما، باتىر! — ابىلسەيىتتىڭ ءتۇسى بۇزىلدى. — مەنىڭ ۇستازىم...
— سەنىڭ ۇستازىڭ حيۋانىڭ جانسىزى بولاتىن. — جاننازار قاتۋلاندى. — ونىڭ شىن اتى ءابدىرايىم ەدى. كەيىن ىبىرايىم بەك اتاندى. تالاي قاراقالپاق قىستاۋلارىن توناپ الىپ قان قاقساتتى. ىبىرايىم بەكتىڭ اتىن ايتقاندا، ءالى كۇنگە جىلاعان بالا جۇبانادى!
— استاپىراللا! — ساحار ءتىلىن كاليماعا كەلتىردى.
— بۇل قاراقالپاق شىلعي وتىرىك ايتىپ وتىر. — ابىلسەيىت قالشىلدادى. – بۇل دىننەن شىققان كاپىر! ورىنبورعا بارىپ كەلە جاتىر. اۋزى تۇكتى كاپىردى ۇستەرىنە اكەلمەكشى! قاراقالپاقتاردىڭ باياعىدا قاڭىراپ قالعان قىستاۋلارىن قايتا داۋلاعالى ءجۇر! بۇنىڭ كوزىن جويۋ كەرەك!
— وعان قولىن قىسقالاۋ بولىپ تۇر-اۋ. — جاننازار مىرس ەتتى. ويناساڭ دا ويداعىڭدى ايتىپ تۇرسىڭ. ءبىراق ءالى ەرتەرەك ەمەس پە؟ ءالى حيۋانىڭ اسكەرى اقيرەككە كەلگەن جوق. مەنى حيۋانىڭ حانىنا كىم ۇستاپ بەرەدى؟
شىراقشى الدە نەگە قيپاقتاپ قالدى. قامالىن سالىپ جاتىر. رامانقۇل حيۋانىڭ حانىنا قىزمەت ەتۋگە قۇلشىنىپ وتىرعان كورىنەدى. بىزگە دە قاراقالپاقتىڭ كەرى كەلگەن شىعار... ساحار كۇرسىندى.
جاننازار رامانقۇلدىڭ كىم ەكەنىن سۇرادى.
سىر بويىنا حيۋانىڭ قامالى ءتۇسىپ جاتىر. اۋلىڭا ەلشىسى كەلەدى. قازاعىم، قارالى كۇن سەندەردىڭ باسىڭا دا تونگەن ەكەن. جاننازاردىڭ داۋسى كۇڭىرەنە ەستىلەدى. — ەرتەڭ زەكەتى مەن ۇشىرى كەلەدى. سويىستىققا دەپ قوي سۇرايدى. اسكەرىنە ازىق دەپ الادى...
— ەندەشە قۇدايدىڭ جۇتىنان حيۋانىڭ قاھارى قيىن بولادى دەسەيشى؟...
— بيلەرىڭ قانداي شەشىمگە كەلىپتى؟ — جاننازار بالپانعا بۇرىلدى.
— قازاقتىڭ باسىنا كۇن تۋىپ وتىرعان جوق. حيۋاعا تىعىلاتىن نەلەرىڭ بار؟
الگىدە ايتتىم عوي، جالعىز جانقوجادان باسقاسى مويىنسۇنىپ وتىر.
اللاقۇل حان شەكتى ىشىندە حيۋاعا قىزمەت ەتۋگە ىلايىق كىم ەكەنىن سۇراستىرعاندا، رامانقۇلدىڭ ەسىمىن اتاعان ابىلسەيىتتىڭ ءۇمىتى اقتالىپتى. بىلتىر قۇتتىقتىڭ ءبيى قوجانياز بەكتى قۇشاق جايىپ قارسى العانىن ەسىتكەندە، الدىمەن ابىلسەيىت قۋاندى.
ءوزى اۋليەنىڭ شىراقشىسى، قازاق اراسىنداعى جاڭالىقتى ءبىلۋ ءۇشىن ساپار شەگىپ، باسىن قاتىرمايدى. ارىستانباپتىڭ «جايىنا» تاۋاپ قىلىپ قايتۋ ءۇشىن حالىق ءوزى اعىلىپ جاتىر. از بولعاندا، اپتا سايىن ءبىر سىرقات تۇنەپ كەتەتىن ەدى. ۇزىن قۇلاق حاباردى سولاردىڭ ءوزى-اق جاتقىزبايدى...
تىڭشى كوڭىلى جۇيرىك، جاننازاردىڭ كىم ەكەنىن تاپ باسىپ تانىماسا دا، ءبىر كورگەندە-اق كادىك الدى. سىرقاتىن ايتقاندا دا سەنگەن جوق. جالعىز اتتى قاراقالپاق، سوناۋ ءامۋداريا بويىنان مۇندا نە بىتىرە كەلىپ ءجۇر؟ مۇمكىن، ونى قاراقالپاق بيلەرى قازاق اراسىنا ادەيى جۇمساعان شىعار؟ ءبىراق ول ويىنان تەز قايتتى. جاننازار ەلشىلەر جايىنان بەيحابار ەكەن...
الگىدە ادەيى جالا جابۋ نيەتىمەن ايتا سالعان. جىندىنىڭ ءبىر ايتقانى كەلگەنىن ءوزى دە بايقاعان جوق-تى...
ابىلسەيىت ۇزاق تۇندە جىلى توسەگىندە نەشە اۋناپ تۇسكەن شىعار. جامباسىنىڭ استىندا قارا قانجار دا دايىن ەدى. وزىمەن قاتار ساحار، جاننازار ارعى شەتتە جاتىر. ورنىنان تۇرۋى، قانجاردى ءبىر سىلتەۋى — قاراقالپاقتىڭ جانى جاھاننامعا كەتەدى. ءبىراق بەر جاعىنداعى قازاقتار... ولاردىڭ بۇل ءولىمدى نەگە جورىپ جۇرەرىن كىم ءبىلىپتى؟ كادىك تۋعىزىپ السا، باس كەتەدى. سابىر، ابىلسەيىت، سابىر...
جاننازاردىڭ ورىنبوردان كەلە جاتقانىن انىق بىلگەن جوق، ايتپەسە قاتەر ەدى.
... وسىدان ەكى اي بۇرىن اتقا مىنگەن جاننازار كوبىنە دالاعا تۇنەپ، توقىم توسەنىپ، ەر جاستانىپ كەلە جاتىر.
ورىنبورعا بارعاندا، ورىس پاتشالىعىنىڭ مەيىرىمى تۇسەرىنە تۇك كادىگى جوق-تى. ايدوستىڭ كوتەرىلىسى قاراقالپاق اراسىندا ۇلكەن بۇلگىنشىلىك باستالۋىنا مۇرىندىق بولدى. الىم-سالىق ەسەلەي ءتۇسىپ، ونسىز دا كۇن كورىسى ناشار حالىق ءبىرجولا تۇرالاعان. قاراپايىم ديحان بىلاي تۇرسىن، اللاقۇل حان بيلەردىڭ ءوزىن دە تەجەپ ۇستايدى. ايدوستان كەيىن «بەگىلەر بەگى» سياقتى ۇلكەن لاۋازىمعا قولى جەتكەن ءبىر قاراقالپاق ءبيى جوق. اللاقۇل باسقان قادامىنا سەزىكتەنە قارايتىنداي. ءبىر جاعىنان، ديقانشى-تىرشىلىگىنىڭ اۋىر سالماعى يىقتان باسىپ، ەكىنشى جاعىنان، تاپقان-تايانعانى تاماعىنا بۇيىرماي، قارا حالىق قايىرشىنىڭ كۇنىن كورىپ وتىر...
بىرەۋ-جارىم باس كوتەرىپ، نارازىلىق بىلدىرەتىندەر تابىلسا، بۇلىكشى اتاعى تاڭىلىپ، باسى الىنادى... تالاي اياۋلى ازاماتتار ءادىل قازىنىڭ الدىن كەرۋگە جەتە الماي، اجالىن كىم كورىنگەن جاساۋىلدىڭ قىلىشىنان تاپتى.
ءقازىر قاراقالپاق قىزلاۋلارىن ۇرەي كەزىپ ءجۇر.
كەشە عانا ەشكىمگە تاۋەلسىز، جاقسى بولسىن، جامان بولسىن، ءوز بەتتەرىنشە تىرشىلىك جاساپ جاتقان ءبىر تايپا ەل موينىنا قۇلدىق قامىتىن كيدى. ەر جىگەرى مۇقالىپ، ەڭسە تۇسكەن. بارىنەن دە قورقىنىشتىسى سول — قارا بۇقارا وسى قۇلدىق بۇعاۋدى مويىنداپ قويعانداي ءتۇرى بايقالادى... جاننازار اتقا قونعاندا، سودان شوشىدى...
جاڭاداريا بويىنداعى ەسكى قىستاۋدان ورىنبور قالاسىنا شەيىن ەكى مىڭ شاقىرىمداي جول ەكەن. بۇل ۇزاق ساپاردان ورالىپ كەلە جاتقان بەتى. بارعان ەڭبەگى ەش بولىپ، باتىردىڭ سالى سۋعا كەتىپ قايتقانداي. اتالىقتى ورىننان شىققان اتاقتى بي ەمەس، سالت اتتى، ساباۋ قامشىلى قاراپايىم قاراقالپاق... ونداي ادامنىڭ باعاسى ورىس اكىمدەرىنىڭ الدىندا دا ونشا جوعارى كورىنبەيدى.
جاننازار ورىستار تۋرالى باسقاشا ويلايتىن ەدى.
ەكى حالىقتىڭ اراسىنداعى دوستىق قارىم-قاتىناستىڭ توركىنى سوناۋ ەسمۇحاممەد حاننىڭ زامانىنان باستالادى ەكەن. قۇبا قالماق بۇلىنشىلىگىنەن كەيىن، قاراقالپاق بيلەرى سول دوستىقتى قايتا جاڭعىرتۋعا كۇش سالىپتى. ەكى رەت انت بەرۋ ءراسىمىن جاساپ، قاراقالپاق ەلشىلەرى پاتشا قاتىنعا شەيىن بارىپ قايتقان. سول مىنەزىنەن ءابىلقايىر حاندى رەنجىتتى...
راس، قاراقالپاق حالقى بۇل جاقتا شاپقىنشىلىققا ۇشىراپ جاتقاندا، ارا تۇسكەن ورىس پاتشاسى دا جوق. ۋاقىت سولاي بولعان شىعار. ازعانتاي قاراقالپاق ءۇشىن قازاق حاندىعىمەن كەتىسۋى قيىن بولسا، ونىڭ نە سوكەتتىگى بار...
ءقازىر قازاق دالاسىندا حاندىق داۋرەنى ءبىتتى. ەل دە پاتشانىكى، جەر دە پاتشانىكى... قاراقالپاققا جاڭاداريا مەن قۋاڭداريا بويى دا جەتىپ جاتىر. دالادا قالعان جەر، مەكەندەپ وتىرعان قازاق تا جوق... تەك ورىس پاتشالىعى قاراقالپاقتى قول استىنا الىپ، حيۋانىڭ نايزاسىنان قورعاپ قالسا بولعانى...
جاننازار سونى عانا ءوتىنىش ەتتى.
وندا دا ورىنبور گۋبەرناتورى ەسسەنگە اۋزى جەتكەن جوق. گەنەرالدىڭ اديۋتانتى قابىلداپ ەدى. ايدوس ءبيدىڭ ەسىمىن ول جاقتا دا ءبىلىپ وتىر. كوتەرىلىس قالاي باستالىپ، قالاي اياقتالدى، — شتاب كاپيتانى سونى كوبىرەك قازبالاپ سۇرادى...
جاننازاردىڭ ۇققانى: ورىس اكىمشىلىگى حيۋا حاندىعىمەن تاتۋلىق ساياساتىن ۇستاناتىن سياقتى. قايداعى ءبىر قاراقالپاقتار ءۇشىن ىرگەلى مەملەكەتپەن ۇستاسۋدان تارتىنادى... ءوز جاعدايى جەتىم بالانىڭ حالىنە ۇقسايتىنداي كورىندى. جەتىم بالا كەكشىل، اديۋتانتتىڭ سىپايى سوزبەن شىعارىپ سالعان مىنەزى جاننازارعا جۇبانىش بولا العان جوق. ورىنبوردان سالى سۋعا كەتىپ قايتتى.
سىر بويىنا قامال ءتۇسىپ جاتقانىن بۇگىن ەستىپ وتىر.
جاڭاداريا بويىنداعى جالعىز قىستاۋ ءازىر جۇرت كوزىنەن تاسا، ول دا داتكە قۋات ەدى. سىر بويىنا قامال تۇسكەن سوڭ، حيۋادان جۇرگىنشى حالىق قۇرداي قاتىنايدى. بۇل جاز جايلاۋدان تارىعىپ وتىرعان قازاقتار دا قىزىلعا كوشىپ شىعادى. ەسكى قىستاۋ دا كوزگە تۇسەدى...
تىعىلاتىن جەر قالعان جوق...
قامال سالىنا باستاسا، قارا جۇمىسقا جىگىت جينايدى. ەڭ الدىمەن قاراقالپاقتارعا اۋىز سالاتىنى انىق. جاننازار سوعان ەلەڭدەدى. ءقازىر دە ۇيىقتاي الماي دوڭبەكشىپ جاتىر. ويى نەشە ساققا جۇگىرەدى.
اراعا ەكى جىل سالىپ، ەندىگى ايدوس ءبيدىڭ كوتەرىلىسى دە ۇمىتىلۋعا قارادى. جاننازاردىڭ وتكەن كۇنىن كىم ءبىلىپ جاتىر. اللاقۇل حاننىڭ قولىن قازاق دالاسىنداعى اۋرەشىلىگى بوساتا قويماس. جاننازار سولاي توپشىلايدى.
وسىدان بارعان سوڭ ءامۋداريا بويىنا اتتانۋ كەرەك. داۋلەتنازار بيمەن سويلەسىپ، قىزمەت قاراستىرادى... قارا جۇمىسقا كەلگەن قاراقالپاق جىگىتتەرىنىڭ اراسىندا بولۋعا تىرىسادى... جاننازار بۇل ءتۇنى كوز ىلمەگەن كۇيى شىقتى.
تاڭ قاراڭعىسىندا اتقا قونعان. ءتاتتى ۇيقى قۇشاعىندا جاتقان بالپاندى وياتقان جوق.
تامىز ءسوزىنىڭ توركىنى باعزى زامانداردا جاتقانىن، «تومۋز» اتتى تىرشىلىك قۇدايى بولعانىن ءبىلىپ جاتقان قازاق جوق. سوندا دا بۇل ولكەدە سارشاتامىزدى ەرتە دۇنيە حالىقتارىنان كەم قاستەرلەمەيدى. بيىلعى ءتولى اياعىنان تىك باسىپ، تۇياققا تۇياق قوسىلىپ، اق مولايىپ، — مال باققان شارۋانىڭ ءبۇيىرى ءبىر شىعاتىن كەزى وسى تامىز ايى ەدى. كوكتەمگى كوشى-قون، قوي قىرقىمى سياقتى بەينەتى كوپ كۇيكى تىرشىلىكتەن ۇلكەن-كىشىنىڭ مويىنى بوساپ، بالا-شاعا ءبىر تىراڭداسىپ قالادى. جاس جىگىتتەر ماڭدايعا باسقان جۇيرىك اتىنا ەر سالىپ، قىزى بار اۋىلدارعا قىرىندايدى. ءار جەردە توي-تومالاق كوبەيىپ، ءار اۋىلدا التىباقان قۇرىلىپ، cap دالانىڭ توسىندە كۇمبىرلەگەن دومبىرا ءۇنى شىعادى. اۋەلەتىپ سالعان ءان ەستىلەدى.
بيىل جاز سونىڭ ءبىرى دە بولعان جوق.
جۇرتتىڭ كوزى سىر بويىندا، قارايىپ كورىنگەن اتتىنىڭ توبەسىن بايقاسا، ءبىر ەلەڭدەسىپ قالادى.
سىر بويىندا قامال تۇرعىزىلىپ جاتىر...
ەل شەتىنە سۇراۋسىز كەلىپ، ونان قامال سالۋعا كىرىسكەن سوڭ، اركىم دە شوشىناتىن ەدى.
كۇتكەن قاتەر شىندىققا شىقتى.
جامانقۇل اۋىلى كۇزگى قوي قىرقىمىن اياقتاپ قالعان. باستىعى — ءيتىعۇل، حاننىڭ جاساۋىلدارى وشارىلدى.
حان قامال سالدىرىپ جاتىر. وعان ادام كەرەك. ءار اۋىلدان ءبىر جىگىت سۇرايدى.
— ول جاقتا قويىن سويىپ، كۇتىپ وتىرعان ادام جوق. ازىق-تۇلىكتى وزدەرى اپارادى...
بۇرىن-سوڭدى بۇل سياقتى بالەنى ەسىتپەگەن قازاق تاعى دا ءبىر دۇرلىگىپ باسىلدى.
سىرلىبايدىڭ كىندىگىنەن تاراعان بالالاردىڭ سانى بۇل كەزدە ون بەس ءۇي ەدى. ازىق جاعىن جامانقۇل موينىنا الىپ وتىر.
قالعان سىرلىباي قارا جۇمىستى ءبولىستى، ايىنا ءبىر جىگىتتەن كەزەكتەسىپ جىبەرىپ تۇرادى.
باياعىدا ارىنعازى جانكەنتكە ورنايتىن جىلى «حاننىڭ قازۋى» دەگەن سالىق شىققان. حان قامالداعى ۇيلەردى جوندەتىپ، اينالاسىنداعى ورىن قايتا قازدىرىپ ەدى. وندا جىگىت تە از جينالدى. ءبىراق اتاقتى بايلارعا سالىق سالىپ، ونى جۇرت «حاننىڭ قازۋى» اتاپ كەتكەن. بۇل قامالدى ءيتىعۇل ايتىپ وتىرسا: ءتۇرى جامان، دۋالىنىڭ بيىكتىگى بەس كىسى بويى بولاتىن كورىنەدى. ال اينالاسىن ات شاپتىرىم دەپ دابىرايتقان. قامالدىڭ قاق ورتاسىندا قالا بولادى... بۇرىن-سوڭدى قازاق بالاسى ەسىتپەگەن، ءبىر ءزاۋلىم ءۇيدىڭ ىرگەسى قالانىپتى...
سىرلىبايعا قاراعانداردان قارا جۇمىسقا ءبىرىنشى كەتكەن ادام قوجامبەت ەدى. ءبىر اي ءجۇرىپ قايتا ورالعاندا، ءبىر قاپ جاڭالىق الىپ كەلدى.
— جامانقالا جاقتان با، قايدام، اۋزى تۇكتى كاپىرلەر كەلە جاتقان كورىنەدى عوي. قولىنا تۇسكەن ادامنىڭ باسىنا تاز كەبىن كيگىزىپ، تەرىس قاراتىپ شوقىندىرادى ەكەن. بۇل قامال سولارمەن ۇرىسۋ ءۇشىن سالىنىپ جاتسا كەرەك...
ەسىتكەن جۇرت جاعاسىن ۇستايدى.
ايتىپ وتىرعان «اۋزى تۇكتى كاپىرى» ورىس ەكەنىن بىلسە، ارينە، ولاي تاڭىرقاپ جاتپاس ەدى. ءدىنى باسقا حالىق دەپ سەسكەنەتىندەرى راس، ءبىراق ورىستى كورىپ ءجۇر... ولار قازاققا تاڭسىق ەمەس.
حيۋا حانى قازاق اۋىلدارىنان زەكەت جيناتا باستادى. جيىرما بەس قارادان بىرەۋىن الادى... جامانقۇلدا باياعى اۋىر داۋلەت جوق... ون شاقتى جىلقى، ءۇش تۇيە تۇقىمى، وعان قوسا قىرىق شاقتى قوي ايداتتى.
— اپىر-اي، جۇتاپ-اق قالعان ەكەنبىز-اۋ. ارىنعازىعا ءبىر جامانقۇل ەكى ءجۇز ەلۋ قوي زەكەت بەرىپ ەدى. ءالىقۇلدىڭ بەس اۋلىنىڭ جيناعانى سونىڭ جارتىسىنا جەتپەيدى ەكەن...
سايلىبايدىڭ ەڭسەسى تۇسكەن، باسىن شايقاپ ەدى. زەكەت جينالاتىن جاساۋىلدار ءار جەردە دە توبە كورسەتتى. ءار ءۇي قولىنداعى تۇياعىن مولشەرىنە قاراي، زەكەتكە بەرەتىن مال تەگىن بولەك شىعارىپ جاتىر.
— جاساۋىلدار كەلىپ بالپاندى ۇستاپ كەتىپتى عوي!
— بەكقۇلدىڭ بايقوناعى بوتاتتاردىڭ اۋلىنان ەستىپ كەلىپتى. جامانقۇل اۋلىنىڭ ۇلكەن-كىشىسى ءۇرپيىستى. اركىم ءار گۇرلى جوريدى. سايقىمازاقتاۋ بالپاننىڭ بىرەۋىنە ءتىلى تيگەن شىعار. باسقا پالە تىلدەن... ۇشىنىپ تۇرعان زامان... بايقاماسا بولمايدى عوي...
سولاي قوسۇرەي بولىپ وتىرعاندا، قاسىندا ەكى جاساۋىلى بار شوراباي كەلدى. ونىڭ دا جاسى ەلۋدى ورتالاپ قالعان. ءبىراق باياعى قالپى، قىسى-جازى ات ۇستىنەن تۇسپەپتى. بۇرىن اۋىل-اۋىلدى قىدىرىپ قىمىز ىشەتىن ەدى. قىستا ىزىنە ءۇش-تورت تازى ەرتىپ، اڭ قۋادى... سىر بويىنا قامال تۇسكەن سوڭ، كوكتەن سۇراعانى جەردەن تابىلدى.
قايدا زەكەت جينالسا، باسىندا شوراباي جۇرەدى. قاسىندا جاساۋىل، قولىندا قامشى، ول بارعان اۋىلدان ءبىر شۋ شىقپاي قالعان ەمەس.
بۇل جولى دا جاپىرا كەلدى. شوراباي جۇرتتىڭ زەكەتكە شىعارعان مالىنا مىڭ دا ءبىر ءمىن تاۋىپ تاعادى. قايتا ىرىكتەتەدى. وندا دا ەڭ قوندىلارىن تاڭداپ ۇستايتىن ەدى. جامانقۇلدىڭ مىڭعا جاقىن قويىن ءبىر جەرگە ءيىرىپ قويىپ، قىرىق تۇياقتى ءوز قولىمەن بولەكتەتتى.
— ەندى سويىستىققا ون قوي بەرەسىڭ، باي!
— ول نەنىڭ اقىسى؟ — مالجاندى تولەباي شاپ ەتە ءتۇستى.
— ول مىنانىڭ اقىسى!
شوراباي تولەبايدى قامشىمەن تارتىپ قالدى. جامانقۇل ۇندەگەن جوق، بولەك شىعارىلعان قويلارعا تاعى دا ون تۇياق قوستىردى.
— باباجاننىڭ قامالىن سالۋعا مىڭ كىسى جينالدى. وعان ىشەتىن تاماق كەرەك. بايلار سويىستىققا كومەكتەسسىن دەگەن جارلىق بار. سولاي عوي؟ — شوراباي قاسىنداعى جاساۋىلدارعا قوستاتىپ الدى. — مىنا اقىماعىڭدى تىيىپ قوي. اعايىن ادام بولعان سوڭ، جاماندىققا قيمايمىز. ايتپەسە، بالپان قۇساپ زىنداندا ءشىرىپ جاتاتىن ەدى.
الدارىندا ۇيمە تاباق ەت، تولەباي استاۋعا تونە ءتۇسىپ وتىر ەدى. قولىنداعى پىشاعى ءتۇسىپ كەتتى...
شوراباي اتتانىپ كەتكەن سوڭ، جامانقۇل تولەبايدى اتقا قوندىردى.
— الگى بايقوناقتىڭ ەسىتىپ كەلگەنى راسقا شىقتى عوي. بالپاندى ۇستاپ كەتكەن بولدى. ايباس اعاما بارشى، نە ىستەيدى ەكەن. الدە بىرەۋىمىز جاكەمە بارىپ قايتامىز با؟ باباجانعا ونان باسقا ءسوز وتپەس...
جامانقۇل بيىل قىس قىستاۋىنا جىلجۋعا دا اسىققان جوق.
بيىل ول تاعى ءبىر توتەنشە شىعىنعا كەزدەسكەن، ءالىقۇلدان باستاپ قارا شاڭىراقتىڭ ءىزى بولىپ كەلە جاتقان بۇل ءۇيدىڭ اعايىن ىشىندە ورنى بولەك. كەلىن تۇسسە، كىلەمنىڭ ءتاۋىرى جامانقۇلدىڭ تورىنە ىلىنەدى. ءوزى دە ۇسىناقتى كىسى، جىلدا جامانقالاعا مال ايداتقاندا، اسىل تاس، قىمبات مونشاق، ادەمى بۇيىمدى تۇيەلەپ الدىراتىن ەدى. كەمپىردىڭ ساندىقتارىندا اق تاماق ىشىك، قۇندىز بورىكتەردىڭ، قارقارالى ساۋكەلەلەردىڭ نەشەۋى جاتىر...
بيىل سونشا مۇلىك قولدى بولدى.
قوسارالدان ونشاقتى شاقىرىم جەردە كەسە قۇم جاتادى.
دۇنيەلى جامانقۇل اۋىلىنىڭ ءقوشى-قونى قيامەت. جۇك ارتاتىن كەزدە قاتىن-قالاش سۇرنىگىپ جىعىلادى. بايدىڭ جىلداعى ادەتى: باسى ارتىق اسىل بۇيىمداردى ەرتە كوكتەمدە قىمبات كىلەمگە وراپ بۋدىرادى. كيىز كوپ. كىلەمنىڭ سىرتىنان كيىز ورالىپ، شۋدا جىپپەن تىكتىرەدى. سونداي تەندەردىڭ ون-ون بەسىن تورت-بەس تۇيەگە تەڭدەتىپ، اعايىندى ۇشەۋى جولعا شىعادى. كەسە قۇمعا اپارىپ كومىپ قايتاتىن ەدى.
بيىل جاز ورتاسىندا قوسارال جاققا بارىپ قايتقان. جىلداعى ادەتى: كەسە قۇمداعى دۇنيەلى جەردى كوزدەپ قايتادى. كومگەن جەرىندە جوق. بەس كۇن جەر قازىپ، قۇر دىڭكەسى قۇرىدى. بار جاساۋ قولدى بولىپتى...
جۇتتا قىرىپ العان قىرۋار مالىنان گورى، جامانقۇلعا وسى دۇنيەنىڭ جوعالعانى باتتى. بەلگىدەن جانىلدىم با دەگەن قاۋىپپەن، كەسە قۇمعا كەيىن تاعى اينالىپ سوقتى. شۇقىلاماعان جەرى جوق. ۇزىنى بەس-التى شاقىرىمعا سوزىلاتىن قىرسىقتى قۇمنىڭ بەتىن ايعىز-ايعىز قىلدى. اقىرى تابىلمادى...
ۇيىندە ەكى بىردەي قىز — ءدۇريا مەن التىن بويجەتىپ وتىر. تالاي جىلداپ جينالعان جاساۋ ءبىر كۇندە ورتكە كەتكەندەي. جامانقۇل ەسەڭگىرەپ قالعان.
باي ءبىر جۇتتىق. بۇرىن جۇرتتىڭ الدى ەدى، ءبىر جىلدا اياعىنا شىقتى. اسىلىق ايتقان ادامعا جاقپايدى ەكەن...
— اپىر-اي، بيىل بەس ءجۇز باس قانا اق اۋىز قوي شىقتى عوي. ءوزى ۇساق جاندىكتى ازايتقان ەكەنبىز-اۋ...
وسىدان ءبىر جىل بۇرىن... جامانقالانىڭ بازارىنا ايداتاتىن قويلارىن ىرىكتەپ شىعارىپ تۇرىپ، ءوزى ايتقان. بازارعا قىسقا تۇسۋگە ەدى. بەس ءجۇز اق اۋىز قوي... ءقازىر بۇكىل ۇساق تۇياعى مىڭ باسقا تولىپ جارىمايدى.
بيىل توقال شەشەسىنىڭ ەنشىسىن بەرۋگە دايىندالىپ ءجۇر. ەكى ءىنىسى دە اياقتاندى. سودان بەرى قىڭقىل دا كوبەيىپ ەدى. بولەك شىقسا، دۇرىلدەپ بايىپ كەتەتىندەي...
جامانقۇل تولەبايدى اتتاندىرىپ تۇرىپ كۇرسىندى.
جاڭاداريانىڭ جاعاسىندا جالعىز اتتى جورتىپ كەلەدى.
قاڭىراپ تۇرعان قىستاۋلاردىڭ قاسىنان وتكەندە، قاباعىندا كىربىڭ بىلىنەتىندەي. اتىن دا قىسىڭقىراي تۇسەدى.
قاراقالپاق سىر بويىنان اۋعاندا، بوساپ قالعان قىستاۋلارعا تالاسىپ، قازاقتار قىرىلا جازداپ ەدى. جاڭاداريا بويىنا سوندا جولاعان جوق. بىلتىردان بەرى قاراقۇمداعى اۋىلداردىڭ كوپشىلىگى قىزىلعا كوشىپ شىقتى. بۇلاي قاراي سوندا بىرەۋى اياق باسپايدى. يەسىز قىستاۋلاردىڭ ماڭىندا ءولى ارۋاقتار كوزگە كورىنبەي، الىستان باقىلاپ جۇرگەندەي، قازاقتار كيەسىنەن قورقادى...
جالعىز اتتى جولاۋشى جاننازار ەدى.
ورىستارعا بارىپ، ونان مەسەلى قايتىپ كەلگەن باتىر ءقازىر ءبىرجولا جۋاسىپ بىتكەن. كۇزدەن بەرى قوجانيازدىڭ قامالىن سالۋعا كومەكتەسىپ ءجۇر...
قۇرىلىستا ەكى جۇزدەي قاراقالپاق جىگىتى جۇمىس ىستەيدى. قازاقتاي ەمەس، قولدارىنىڭ ونەرى بار، كەسەك باسادى، تامنىڭ قابىرعاسىن قالايدى...
جۇمىسشى قاراقالپاقتارعا ازىق-تۇلىك ءامۋداريا بويىنداعى ەلدەن تاسىلادى. قامال حانعا كەرەك. ءبىراق تاماق بەرىلمەيتىن ەدى. جاننازار قاراقالپاق بايلارى جيناتقان جىلۋدى سىر بويىنا جەتكىزۋدىڭ قامىندا، كەرۋەن باستاپ ءجۇر...
جاڭاداريا بويى قاراقالپاقتىڭ اتا قونىسى... بيىل كۇزگە قاراي ەسكى داريالىقتىڭ بويىندا ارىقبالىق كولىنىڭ ماڭىندا بىرەۋ-جارىم قازاق بايلارى تەبە كورسەتىپ، قىستاۋ باسقانى بايقالدى. جاننازاردىڭ ءىشى ۋداي اشيدى.
ءبىراق حيۋا حانى انا جاقتا قالىڭ قاراقالپاقتىڭ اياعىن قيا باستىرماي وتىر.
وزدەرى جاڭاداريا بويىندا وتىرعانى ءتورتىنشى كۇز ورالدى. باسقا قاراقالپاقتار جاننازاردىڭ قايدا جۇرگەنىنەن حابارسىز... ساقتىقتا قورلىق جوق. جاننازار قازىرگى مەكەنىن داۋلەتنازارعا دا ايتقان جوق.
عايىپتان پايدا بولعان كەرۋەنباسىنىڭ كىم ەكەنىن ءازىر قوجانياز دا بىلمەيدى. جاننازار سىر بويى ءامىرشىسىنىڭ كوزىنە تۇسە بەرۋدەن دە ساقتانادى. سىرتتان كەلىپ، سىرتتان كەتەدى...
بۇل جاننازاردىڭ ەكىنشى ساپارى. قوجانياز قامالىنداعى جىگىتتەرگە ءبىر ايلىق ازىعىن اكەلىپ تاستادى. ەندى اۋلىنا بارىپ ءبىر اپتا دەمالۋىنا بولادى. كەرۋەندى كەلگەن ىزىمەن كەيىن قايتارىپ، ات باسىن قىستاۋعا بۇردى.
ەندىگى بوزقىراۋ ءتۇستى. انا جولى بارعاندا، تارى وراعىنان قولى بوسامادى... ءبىراق باستىرىپ بەرىپ كەتۋگە ۇلگىرگەن جوق. ۇيدە گۇلجاۋھاردىڭ جالعىز ءوزى... بالا جاس. جاننازار ايەلىن، شالا بىتكەن شارۋالارىن ەسكە العاندا، قىنجىلادى. گۇلجاۋھاردى قاتتى ايايدى.
بۇگىن قامالدان اۋىر ويمەن قايتقان.
كۇتپەگەن جەردەن بالپاندى كەزىكتىردى.
قازاقتىڭ قارا شالى ءبىر توپ جەندەتتىڭ ورتاسىندا كەتىپ بارا جاتىر ەكەن. جاننازار ەرە ءتۇستى. بالپاننىڭ قاق-سوقپەن جۇمىسى جوق، قاراپايىم قازاقتىڭ ءبىرى ەكەنىن بىلەدى. جازالاۋعا الىپ بارا جاتقانىن بايقاعاندا، توبە شاشى تىك تۇردى.
قامالدىڭ داريا جاق بەتىندەگى دۋالىنىڭ بيىكتىگى كىسى بويىنا جاقىنداپ قالعان. بالپان جەندەتتەردىڭ قورشاۋىندا، دۋالعا كوتەرىلدى...
سورلىنىڭ ءولىم جازاسىنا كەسىلگەنىن جاننازار كەنەت ۇقتى. بۇرىننان ءجۇز تانىس، اق كوكىرەك قازاققا جانى اشىپ كەتتى. ءبىراق ارا تۇسەر دارمەن جوق...
— قايران، راحمەتالى، ءقادىرىڭدى بىلمەيدى ەكەنبىز-اۋ. ءبالدىر ءۇشىن باسىن قاتەرگە تىگىپ، ارىنعازىنىڭ الدىنا جالعىز بارىپ ەدى. ارا تۇسەر ءبىر قازاق تابىلماعانى، ەلدىكتەن كەتكەن ەكەنبىز عوي...
بالپان سونى ايتىپ تۇرىپ، جان-جاعىنا قارادى. اناداي جەردە ءبىر توپ قازاق بيلەرى ءيىرىلىپ تۇر ەدى. كيىم كيىستەرى كەبەجە قارىن، كەڭ قۇرساقتارعا كەلەدى... ءبارىنىڭ دە كوزىندە ۇرەي، ۇرىككەن قويداي ءبىرىنىڭ ارتىنا ءبىرى تىعىلىپ، قايتكەندە كوزگە تۇسپەۋدىڭ امالىن قاراستىراتىنداي... بىرەۋى «ءاۋ» دەپ دىبىس شىعارعان جوق...
ءبارى دە ءبىر-بىر رۋدىڭ داۋلەتنازارى... اۋلىنداعى ۇلكەن-كىشىنى ءبىر شىبىقپەن ايدار ەدى-اۋ. جازىقسىز ءولىپ بارا جاتقان ازاماتتى كورىپ تۇرىپ، قول ۇشىن بەرۋگە جارامايدى. ءتۇبى وسى جەر قورقاقتىعىڭ تۇبىڭە جەتەدى عوي...
جاننازاردىڭ ەسىنە قاراقالپاقتاردىڭ تاعدىرى ءتۇستى.
— حان جازىقسىز ەشكىمدى جازعىرمايدى. قاراپ جۇرمەيتىن وزىڭنەن كور، جانىكە-سارى، تىم كوز ەتىڭ ەسىپ كەتىپ ەدى. ءار نارسەگە ءبىر زاۋال، باباجان حان دۇرىس قىلىپ وتىر!
بۇل ءسوزدى ايتقان جالپاق سارىنى جاننازار تانىعان جوق. حانى كىم، باباجانى قايسى؟ باباجان... «باجبان» دەگەن ءسوزدى ەسىتۋى بار ەدى. حان اتىنان بۇراتانا حالىققا ءامىر جۇرگىزىپ، الىم-سالىق جيناتاتىن ادام سولاي اتالاتىن بولۋ كەرەك... الگىنى ونى كىسى ەسىمى دەپ ۇعادى ەكەن. ونىسىمەن تۇرماي، حان دەپ دابىرايتقانىنا جاننازاردىڭ كۇلكىسى كەلدى.
— ءاي، رامانقۇل! سول ءسوزدى نە بەتىڭمەن ايتىپ تۇرسىڭ! حانىنا دا، قاراڭا دا ءتىلىم تيگەن جەرى جوق. جانىكە-سارى بولىپ، سەنىڭ قاي جىلقىڭدى قۋىپ الىپ ەدىم! كورىڭدە وكىرگىر، ەڭ بولماسا قىلمىسىمدى موينىما قويىپ ولتىرمەيمىسىڭ!
بالپانعا ونان ءارى تىلگە كەلۋگە بولماي قالعان. ەكى قولىن ارتىنا قايىرا ۇستاپ تۇرعان جاساۋىلدار بالپاننىڭ باسىن تومەن تۇقىرتىپ اكەتىپ، ءۇنى ءوشتى. جەندەتتىڭ قولىنداعى ايبالتا جارق ەتكەندە، جاننازار كوزىن جۇمدى. بالپاننىڭ باسى قالاي ۇشىپ تۇسكەنىن كورگەن جوق.
سۋ شولپ ەتىپ دىبىس بەرىپ، سارى ىلاي سىردىڭ ءجۇزى اقىرىن ءيىرىم تارتى...
باقۇل بول، ەسىل ازامات...
جاننازاردىڭ كوز الدىندا سول سۋرەت، وقتىن-وقتىن تۋلا بويى تۇرشىگىپ كەتەدى.
بالپان شىندىعىن ايتتى. رامانقۇلدىڭ تاپقان جالعىز كىناسى: ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن ازامات جانىكە-سارىنىڭ تۋىسى ەكەن... بىرەۋدىڭ كوز جەتكەنى ءۇشىن ەكىنشى ءبىر جاقىن تۋىسىنىڭ جاۋاپ بەرەتىنى قالاي؟ الگى بالپاندى ءولتىرتىپ وتىرعان دا سول رامانقۇلدىڭ ءوزى سياقتى كورىنىپ كەتىپ، جاننازاردىڭ ءتۇسى بۇزىلدى...
اپىر-اي... كەنەت جاننازاردىڭ ەسىنە ارىستانباپتىڭ باسىندا بالپانمەن قالاي كەزدەسكەنى ءتۇستى. وسىدان ەكى اي بۇرىن ەدى... ىبىرايىم مەكتەر ءسوز بولعاندا، ابىلسەيىت شىراقشى شىبىجىقتاپ قالعان. بالپان اۋليەنىڭ شىراقشىسىن جاساۋىلداردىڭ ىشىنەن تانىپ قالادى ەكەن... ءبىر كەزدە حان سارايىنىڭ الدىندا سول ىبىرايىمدى جاننازار كورگەن-دى. كەيىن ىبىرايىم مەكتەر اتالىپ، حالىقتى بيدايىقتاي قۋىرىپ جۇرگەندە، الدەقالاي تانىدى. ءوزى دە، بالپان سياقتى، مەكتەردى قاي جەردە كورگەنىن ەسىنە تۇسىرە الماي ءجۇرىپ، سوڭىراق كوز جەتكىزدى.
ءسىرا، بۇل بالە ارىستانباپتىڭ جاس شىراقشىسىنان كەلگەن شىعار...
اۋليەنىڭ شىراقشىسى حاننىڭ جانسىزى بولعانى عوي...
ءبىر زاماندا... ىبىرايىمنىڭ تۇسىندا قاراقالپاق سىر بويىنان اۋعان ەكەن. جاڭادارياعا قونىس تەۋىپ ەدى، حيۋا حانى ونان دا بوستىردى. سول جامانشىلىقتىڭ ىشىندە ىبىرايىمنىڭ قانشالىقتى ۇلەسى بولعانىن ءبىر قۋداي بىلەدى. اۋليەنى سايالاعان قاساپشى ەكەنىن قارا بۇقارا بىلگەن جوق.
جاننازاردىڭ كوز الدىنا ارىستانباپتىڭ قازىرگى شىراقشىسى ەلەستەدى. بالپاننىڭ سوزىنە شامدانىپ شىر-پىرى شىعىپ وتىر ەدى-اۋ. «مەنىڭ ۇستازىم...» سوندا ابىلسەيىتتى ىبىرايىم ەرتىپ اكەلگەن بولدى توي... ەندەشە، بۇل دا تىڭشى... ىبىرايىم اقيرەكتە تىمىرايىپ وتىرىپ، قاراقالپاقتىڭ تۇبىنە جەتسە، مىناۋسى قازاقتاردىڭ موينىنا قىل بۇعاۋ سالدىردى. جالعىز سەزىكتى ادام بالپان ەدى... ىبىرايىمدى تانىدى... كەشەگى شىراقشىسى دا كادىك كەلتىرۋى مۇمكىن... بۇگىن ونىڭ تۇبىنە جەتىپ وتىر...
حيۋا حانى قارا نيەت ماقساتىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن حالىقتىڭ ءدىني نانىمىن دا پايدالاناتىن بولعانى عوي... بۇرىن مۇنداي سۇرقيالىقتان حابارى جوق جاننازار، كوزى جاڭا اشىلعانداي، ءتىسىن قايراپ كەلە جاتىر ەدى.
جاڭاداريا بويىنداعى قىستاۋىنا ارادا ءبىر قونىپ جەتتى.
كۇن ەڭكەيگەن كەز ەدى.
جاننازاردىڭ كوزى ءبىر ءبۇيىر قالىپ بارا جاتقان تارىلىق جەردىڭ اڭىزىندا، بىرتە-بىرتە كوڭىلدەندى.
داريانىڭ سۋالىپ جاتقان ارناسىندا ون شاقتى بالانىڭ توبەسى كورىنەدى. تاعى دا ەرنازار الاكوز عوي... اۋىلداعى بالالاردىڭ ەستيارى دا سول، التى اي جاز ادەتى - ايدوس ءبيدىڭ نەمەرەسى سۋدان شىقپايتىن ەدى...
ەندىگى داريانىڭ سۋى دا تارتىلدى. سونان كەلە ەرنازار جازداعى ادەتىن ءالى قويماپتى. بوزقىراۋ ءتۇسىپ، كۇن سۋىتقان ۋاقىت... ونسىز دا كيىمى جۇقا بالالار ناۋقاستانىپ قالماسا جارار ەدى.
ەسىكتىڭ الدىندا گۇلجاۋھار كەزدەستى.
— ۇيدە مەيمان بار...
الدە نەدەن سەزىك العان ادامنىڭ ءتۇرى، سىبىرلاپ سويلەيدى.
— ءوزىمىزدىڭ ەلدەن بە؟
— اۋليەنىڭ شىراقشىسىمىن دەي مە...
— ا!
جاننازار ءوزىن-وزى كۇشتەپ كۇلىمسىرەگەن بولدى. شىراقشى... ول قايدان ءجۇر مۇندا؟ جاڭاداريا بويىنداعى جان بىلمەيتىن قاراقالپاق قىستاۋىنا كەزدەيسوق ۇشىراسىپ قالدى ما؟ الدە ىندەتىپ ءجۇرىپ، ءىزىن شىعارعان كەزى مە ەكەن؟
بالپاننىڭ تۇبىنە جەتكەن قانداي «قىلمىسى» ەكەنىن جاننازار جاڭا ءبىلىپ وتىر. شىراقشىنىڭ ءوزىن ىزدەپ جۇرگەنىنە كادىگى جوق ەدى.
— گۇلجاۋھار، توقتابولاتتى شاقىرا قويشى...
قاتىنىن كورشى ۇيگە كوزىمەن .ۇزاتىپ سالعان سوڭ، ەسىككە
قاراي ءجۇردى.
— اسسالاۋمالايكۇم!
— ۋاعالاي...
شىراقشىنىڭ اۋزى اشىلعان كۇيى، جاننازاردىڭ جۇزىنە باقىرايىپ قاراپ قالىپتى...
— تاقسىر، نەسىنە تاڭدانىپ تۇرسىز. اينىتپاي تانىدىڭىز. وسىدان ەكى اي بۇرىن ۇيىڭىزدە قونىپ كەتكەن قاراقالپاقتىڭ ءوزىمىن.
— ديدار عايىپ، نەسىپ عايىپ... ءسىزدى وسى ارادا كەزدەستىرەم دەپ ءۇش ۇيىقتاسام ەسىمدە بار ما؟
جاننازار ءبىر ەزۋدەن كۇلدى. سەنبەي تۇر.
ابىلسەيىتتىڭ شىنى ەدى. جاڭاداريا بويىندا قاراقالپاق قىستاۋى پايدا بولعانىن الدەقالاي ءبىر قازاقتان ەسىتتى. قايدان كەلىپ، قانداي كاسىپپەن اينالىسىپ جۇرگەنى بەيمالىم... ونىڭ كوڭىلىنە كادىك كىردى. قوجانيازعا ونسىز دا سوعىپ قايتقالى وتىرعان. بالپان ءالى جازالانباپتى. ونى دا جەدەلدەتۋ كەرەك. جاڭادارياعا سوعا ءجۇرىپ، بەيساۋبەت قىستاۋ جايىن بىلە كەتۋدى بورىش كوردى.
جاننازاردى كەزدەستىرەرمىن دەگەن ءۇش ۇيىقتاسا ويىندا جوق ەدى. قۇشاعىن جايىپ ورنىنان تۇردى.
— تارت قولىڭدى، قانىشەر! — ەرتەلى جاننازاردىڭ كومەيىن بۋىپ كەلە جاتقان اشۋ لاپ بەردى. — عايىپتان كەزدەسەتىن قىدىرمىن دەپ وتىرسىڭ با؟ جالعان اۋليە! تىشقان اڭدىعان مىسىق! بۇگىن سەنىڭ ارام قولىڭنان بالپان ءولدى. ەندى مەنى ىزدەپ شىققانسىڭ عوي. ول دەگەنىڭە جەتكىزبەسپىن، ارامزا...
جاننازار ءبىر جاعىنا قاراي سەكىرىپ ءتۇستى. ابىلسەيىتتىڭ قولىندا قارا قانجار، جارق ەتە قالعان. ءبىراق سىلتەپ ۇلگىرمەدى. شىراقشى قايتا ۇمتىلعاندا، جاننازاردىڭ قامشىسىنا كەزدەستى. ەكەۋى ەندى بولماعاندا قويان-قولتىق كەلۋگە جاقىن...
— ەي، مىناۋىڭ كىم ەدى؟
تۋ سىرتىنان شىققان توقتابولاتتىڭ داۋسى ساقتاپ قالدى. ابىلسەيىت ارتىنا جالت قاراعاندا، جاننازاردىڭ قولى بىلەگىنە شاپ بەردى. قارۋى قايتپاعان ساۋساق قاقپانداي قاتتى ەدى. قاراقشىنىڭ قانجارى قولىنان ءتۇسىپ بارا جاتتى.
— بۇل نە، جاننازار اعا؟ مەن تۇك تۇسىنبەدىم عوي...
— ارتىنان تۇسىندىرەمىن... جاننازار قانجاردىڭ قان شۇبىرعان ءجۇزىن شىراقشىنىڭ سالدەسىنە ءسۇرتىپ تۇر. — اۋەلى انا گۇلجاۋھاردى تاۋىپ الشى. مۇڭدا بالالاردى كىرگىزبەسىن، ءوزى دە كەلمەسىن. بۇل سىردى بالا-شاعانىڭ بىلمەگەنى ماقۇل. الدىمەن اۋىزىڭا ءوزىڭ ۋاقىپ بول. ال مىنانى تۇندەلەتىپ ءبىر جاققا جىتىرايىق...
اۋىلدا بۇل قۇپيانى بۇلاردان باسقا ەكى-اق ايەل سەزدى. ءبىرىنشىسى — گۇلجاۋھار... الدىندا عانا ۇيدە وتىرعان مەيمانى... اينالىپ كەلسە - قاراسىن باتىرىپتى. الدەنەگە كادىك الىپ، قوبالجىپ جۇرگەن ايەل، ەرتەڭىنە ءار جەردە جۇعىپ قالعان قاندى كوردى. قۇدايى قوناقتىڭ قانىن جۇكتەۋ كەشىرىلمەيتىن كۇنا... كۇيەۋى قانشا ءتۇسىندىرىپ باقسا دا، گۇلجاۋھار جۇبانباي قويدى...
ەكىنشىسى قۇمار ەدى. اۋىلدا بەيساۋبەت ادامنىڭ توبەسى كورىنسە، مىرجىقتىڭ جەسىرى بۇرىن دا سەكەم الىپ قالادى. جاننازاردىڭ ۇيىندەگى مەيماننىڭ سۇرقىن جەك كوردى. ونىڭ اق پەن قىزىلدىڭ اراسىندا جوعالعانى دا كادىكتى ەدى. كەشكى اپاق-ساپاقتا توقتابولاتتىڭ كيىزگە ورالعان بىردەڭەنى وڭگەرىپ بارا جاتقانىن كورگەندە، شاقىرۋسىز كەلگەن قوناقتىڭ جازىم بولعانىن بىلە قويدى.
ايدوستىڭ وتانىندا وتكەن سەگىز جىل ومىرىندە حيۋا حانىنىڭ الۋان ءتۇرلى سۇرقيالىق ىستەرىن ەستىپ، قۇلاعى قانىققان. بەكىش اعاسىنىڭ قازاسىن ەسكە السا، مىرجىقتىڭ سۇرقى بۇزىلاتىن ەدى. حان بىرەۋگە قاھار تىكسە، ارتىندا ەركەك كىندىك قالدىرماۋدىڭ ارەكەتىن قاراستىرادى ەكەن...
جەتى جاسار ەرنازاردى قۇداي ساقتادى... مىرجىق ءولىپ، وزدەرىنە قاتەر تونگەنىن سەزگەن قۇمار، كۇيەۋىنىڭ دوس-جاران بيلەرىنىڭ كومەگىمەن، جابىنىڭ اۋلىنا جەتىپ قالعان... حيۋا حانى ءالى دە ىزدەستىرىپ ءجۇر ەكەن عوي...
سوعان كوزى جەتكەندە قۇماردىڭ ءىشى-باۋىرى قالتىرادى. ايدوس تۇقىمى قۇرىپ ءبىتتى. وزىندە پانا بولاتىن توركىن دە جوق. جالعىز جابى ەدى، ول دا حيۋا حانىنىڭ قىلىشىنان قازا تاپتى.
ون ءۇش جاسىندا حيۋا ساۋدەگەرىنىڭ قولىنا ءتۇسىپ، قالعان ون بەس جىلداي ءومىرى جات ەلدە وتكەن كەلىنشەك، بالالىق شاعىن ەسكە السا جانى تۇرشىگەتىن ەدى. ۇزىگى شۇرق-شۇرق تەسىك جولىم ءۇي... ءبۇيىرى شىعىپ ءبىر تويا الماي-اق كەتكەن ەكەن...
اق كوكىرەك اكەسى ءالى ەسىندە... اتىن دا ۇمىتقان جوق. قۇمار اكەسىن جانىنداي جاقسى كورەتىن. ال ءدالدۋ شەشەسىنىڭ شىن اتى ما الدە جۇرت تەنتەك مىنەزىنە قاراي اتاپ كەتكەن بە. قۇمار سول جەرىنە كۇمان كەلتىرەدى. شەشەسىنىڭ تالاي شاشىنان سۇيرەپ ساباعانى ەسىنە تۇسسە، جۇرەگى ءالى كۇنگە زىرق ەتەتىندەي، سوندا كوبىنە جازىقسىز كۇيدىرەتىن ەدى.
جاڭاداريا بويىنا كەلگەلى قۇمار كوبىرەك ەلەڭدەيدى. جاننازار قازاق اراسىنان ورالعان سايىن، اڭگىمەگە قۇلاق ءتۇرىپ باعاتىن. سونداعىسى ءبالدىر اكەسى جايلى بىردەڭە ەسىتەمىن بە دەپ دامەتەدى.
اكەسى كوپ پاقىردىڭ ءبىرى... ونىڭ پانا بولا المايتىنىن دا ءبىلىپ وتىر. ءارى حيۋانىڭ قۇرىعى قازاقتارعا دا جەتىپتى...
قۇمار اكەسىن ىزدەپ سۇراۋ سالۋدان سولاي تارتىندى.
نۇرىمبەت اۋلى قازان سوققان سوڭ جاقسىقىلىشتان جىلجىپ، قامىستىباس كولىنىڭ سىرتىنداعى قالىڭ بىجىرعا كەلىپ شاڭىراق كوتەردى. قىرىقتىق سالاتىن قوي تۇياعى جوق. بۇلاي قاراي اسىققانى قول ماڭايى وت، اياقتى مال ءۇيدىڭ ىرگەسىندە جايىلادى. جامانشوپتەن قاتتى قورقاتىن قازاق التى اي جاز بۇل وڭىرگە اتتاپ باسپايدى. جەر تۋسىراپ جاتقان. سوعان قىزىققان اۋىل وتىرىپ قالدى. قامىستىباس ۇلكەن كول، ۇزىندىعى وتىز شاقىرىمعا شەيىن سوزىلىپ جاتادى. سوندىقتان ءبىر عانا اتالىق ءجىپ تاعىپ، يەمدەنە كەتۋگە سىيمايتىن ەدى. سولتۇستىك جاق تۇمسىعىندا ون شاقتى ءۇي پالۋانداردىڭ قىستاۋى... قامىستىباس وڭىرىندە ءازىر ولاردان باسقا قىستاۋ باسقان ەشكىم جوق، جولى ءتۇسىپ، قولى جەتكەن ادام وسىلاي كۇز مالىنا جەگىزەدى...
ءبىر قىردىڭ استىندا اقپاي. ونىڭ ارجاعىنداعى تالتاڭباي قازعان قۇدىعىندا بەكباۋىل وتىر.
تاڭەرتەڭ اۋىلعا جىلقى قۇلايدى. اۋىلداعى ۇلكەن-كىشىسى قۇلىن بايلاۋدىڭ قىزىعىمەن ءجۇر. قىستاۋ ساقتاعان بەكباۋىل، ىلعي ادەتى، كوپ شىعىندامايتىن. وتەگەن اۋلىنىڭ ۋاق جاندىگى بيىل مىڭنان اسىپ جىعىلدى.
كۇزەم الىنىپ بىتكەلى قاشان. قىستاۋ ماڭىنىڭ ءشوبىن ساقتاۋدى ويلاعان بەكباۋىل جىلدا قاراشانىڭ قارىن كورىپ قانا قوزعالادى.
تاڭەرتەڭنەن جەروشاقتاردا وت لاپىلداپ، قاتىندار قۇرت قايناتۋ قامىنا كىرىستى.
بەكباۋىلدىڭ كوڭىلى توق شاپانىن سۇيرەتىپ دالاعا شىقتى. ونىڭ وزىنەن قاعىس قالاتىن شارۋا جوق. زاۋدە ءبىر بۇزاۋ جامىراپ كەتسە، بي بالا-شاعانى بيدايىقتاي قۋىراتىن. بەيمازا بەكباۋىل ءبىر جاقتا ۇزاعىراق كىدىرگەندەي بولسا، قاتىن-قالاش ءبىر جاساپ قالاتىن ەدى.
قوي امان ءوردى، قۇلىندار بايلانىپ بولدى، جەروشاقتا قۇرت قايناپ جاتىر. بەكباۋىلدىڭ كوزى مۇلتىك تاپپادى.
جىلقىنى كورگەندە، ءبىر نارسەنى ۇمىتقانىن بايقادى. اقيرەكتىڭ استىندا بيىل ءبىرتالاي ەل جينالىپتى. كوش جونەكەي سوعىپ كەتكەن. وندا تارى وراعى جاڭا باستالىپ جاتىر. ەندىگى باستىرىپ تا ءبىتىردى عوي. قۇرمانايلاردان كەۋسەن سۇراۋى كەرەك ەدى. سونى كۇندە ويلاپ، كۇندە ۇمىتادى. بەكباۋىلدىڭ كوزىنە سۇزبە قاتقان تارى كوجە ەلەستەدى.
— ەستەكباي، ءاي! كەربەستىنى ۇستاي سالشى!
قولىندا ءبىر توستاعان شۇبات. اۋزىنا اپارا بەرگەنى سول ەدى، سىرتتان حابارلاسقان داۋىس شىقتى.
ءبايدىلدانىڭ داۋىسى ەدى. جولعا تاعى دا شىعا المايتىن بولدى-اۋ... بەكباۋىل تىجىرىندى.
— ءبايدىلدا مەن رامانقۇل كەلدى.
جاقاي جىپ بەرىپ ۇيگە كىردى.
رامانقۇل باباجاننىڭ وڭ قولى بولعاندا، ءبايدىلدا سول قولى. بەكباۋىل سولاي تۇسىنەدى. كىشكەنەنىڭ بيلەرىنىڭ سۋىت جۇرىسىنەن سەسكەندى. شاماسى تۇندەلەتىپ ءجۇرىپ جەتىپ وتىر عوي... نە دە بولسا، تەگىن ەمەس...
بۇل اۋىل زەكەتكە ءتيىستى قارا-قۇرانى الدىڭعى كۇنى ايداتتى... تاعى نە سۇراعالى كەلە جاتىر؟..
بەكباۋىل ءسۇرىنىپ-قابىنىپ ورنىنان تۇردى.
— اسسالاۋمالايكۋم!
بوساعادان اۋەلى ءبايدىلدا اتتادى. ونان كەيىن رامانقۇل... كەيىنگىلەرى جاس جىگىتتەر ەدى.
— Ay، ay...
ساسىڭقىراپ قالعان بەكباۋىل جالبىراقتاپ جاتىر.
كەربەستى دالادا بايلانعان كۇيى قالدى. التى اي جاز جۇرگەن قۇرىق تيمەگەن ات، وسقىرىنىپ جەر تارپيدى. ەستەكباي بوساتىپ جىبەرگەلى وقتالىپ، تاعى دا كىدىردى. بي اعاسىنىڭ تابان استىندا ىزدەتىپ، پىشاققا ءتۇسىپ قالاتىنى بار. تۇرىپ-تۇرىپ كەربەستىنى بايلاۋدان شەشتى.
اناداي جەرگە الىپ بارىپ ارقاندادى، وعان دا سەنىڭكىرەمەي، اياعىنا شىدەر سالدى.
كۇن ساسكەلەتىپ، بيەنىڭ ساۋىمى جاقىندادى. قوجا الداقاشان قوڭىر توقتىنىڭ قولىن قول، بۇتىن بۇت قىلىپ قازانعا سالعان. ۇيدە بيلەر كۇبىر-كۇبىر كەڭەسكە كىرىسىپتى.
رامانقۇل سويلەپ وتىر. ءبايدىلدا اندا-ساندا قوستايتىن جەردە بولماسا، وعان ءسوز قوسقان جوق. ءتۇرى باباجاننىڭ بيلىگىن كەنجەعۇلدىڭ بالاسى العان بولدى-اۋ. بەكباۋىل سولاي توپشىلايدى. وتەگەن-نۇرىمبەت اۋلىنىڭ ۇستىنە قارا بۇلت ءتونىپ، ساق ءبايدىلدا بويىن باعىپ وتىرعانىن ول اڭعارعان جوق. رامانقۇل كويلەكتەي تۋىسى. ءبىر كىسى تاققا مىنسە، قىرىق جىگىت اتقا مىنەدى... ايتەۋىر، جاقىن ادامنىڭ مارتەبەسى بيىك بولعانى جاقسى عوي...
سىر بويىنداعى قامالدىڭ ەڭسەسى بيىكتەگەن سايىن، حيۋانىڭ بەگى قوجانيازدىڭ دا ابىرويى اسىپ تۇر. ءقازىر قاسىنداعى بيشىگەشتەردى ءبىر تارىنىڭ قاۋىزىنا سىيعىزاتىن ەدى.
رامانقۇلدىڭ ءسوز اڭعارىنان ۇرەي بايقالدى.
— حان جانقوجاعا اشۋلى...
بەكباۋىل ءبايدىلداعا قاراپ ەدى، اناۋ كوزىمەن جەر شۇقىپ وتىر ەكەن. ءتۇسىن بۇزبايدى.
— اپىراي، وسى جانقوجا-اق...
بەكباۋىل ءمۇدىردى. كوزى رامانقۇلعا ءتۇسىپ ەدى، جاس تۋىسىنىڭ ءجۇزى ءپىسۋى جەتكەن شيقانداي جالقىلداپ تۇر ەكەن.
— كەشە حاننىڭ جاساۋىلدارى سويىستىق سۇراپ بارعان، — دەدى رامانقۇل، ىلگەرى ءبىر ۇمتىلىپ قويدى. — ەڭ جامانى تولەك سارت، ون قويدى مەن دە ايداتتىم...
— ءبىز بەس قوي بەردىك... — دەدى بەكباۋىل.
— ءبىز دە... — ءبايدىلدا، ءبىراق ايداتقان قويىنىڭ سانىن ايتقان جوق.
— كورىپ وتىرسىڭدار، امان قالعان ەشكىم جوق. مالدى قويىپ، حاننىڭ قازۋىنا ادامىن دا بەرىپ جاتىر، — دەپ رامانقۇل كيە جونەلگەن. دەمىن القىنا الادى. —. اقمىرزا جاساۋىلداردى كەكەتىپتى. قويى جوق-اق شىعار، وندا ءبىر تاي جەتەكتەتپەي مە؟ ءسوز وسىندايدان ۇشىنادى عوي.
راس-اۋ...
بەكباۋىلدان تومەنىرەك، ەتبەتتەپ جاتقان قارا بالانىن ەكى كىپى باقىرايىپ كەتتى. قۇلباراق ون ەكى جاستا ەدى. بۇل اۋىلدىڭ جاستارىنىڭ سىيىناتىن ءپىرى — جانقوجا. ال قۇلباراق بولسا وعان جان تەڭگەرمەيدى. ءوزى دە تەزىرەك ەرجەتىپ، جانقوجاداي باتىر بولۋدى ارمانداپ جۇرگەن بالا، جاقسى كورەتىن اعاسىن جامانداپ وتىرعان رامانقۇلعا جاۋىعا قاراپ جاتىر.
ەندى اڭگىمەنىڭ توق ەتەرىنە كەلەيىن. رامانقۇل قالتاسىنا قولىن سالىپ، ءتورت بۇكتەلگەن قاعاز الدى. — باباجان تورە مەنى بۇيرىقپەن جىبەرىپ وتىر. باسقا ەشكىمگە بىلدىرۋگە قوسقان جوق. وسى بەس-التى كىسى، مىناۋ ءبايدىلدا مەن ايىمبەت قانا... — ءارقايسىسىنىڭ اتىن اتاعاندا، جۇزىنە كوز توقتاتا قارايدى. — ساعان وقىپ بەرۋدى ادەيىلەپ تاپسىردى...
رامانقۇل قاعازدى جازىپ جىبەرگەندە ەتەكتەي بولدى. بۇرىن قاعازدىڭ قانداي بولاتىنىن كىم بىلگەن، قۇلباراق قىزىعىپ جاتىر. ماتاعا دا ۇقسايدى، ساتىر-ساتىر ەتكەنىنە قاراعاندا، ماتادان گورى قاتقىلداۋ بىردەڭە سەكىلدى... ەندى ۇستاپ كورگەنشە اسىعادى...
رامانقۇل قاعازدىڭ بەتىنە ءتونىپ، جىندى ادامداي بىلدىرىقتاي باستاعاندا، قۇلباراقتان ەس كەتتى. اكەسىنىڭ ايات وقيتىنى ەسىنە ءتۇستى. ءبىراق قاعازعا قاراپ ايات وقيتىندى ءبىرىنشى كورىپ وتىر. ءارى ءبىر جەرىندە جانقوجانىڭ اتى اتالىپ، سول تۇستا رامانقۇل دا كىدىرىپ، ۇيدەگىلەردىڭ جۇزىنە ءبىر-بىر قاراپ الىپ ەدى. تاعى بىردە جانقوجانىڭ اتىنا نۇرىمبەت اتاسىنىڭ ەسىمىن دە تىركەپ قويدى. قۇلباراق بۇل سياقتى اياتتى بۇرىن-سوڭدى ەستىپ كورگەن جوق-تى.
رامانقۇلدىڭ وقۋىنان بالا قۇلباراق تۇگىل، اكەسى بەكباۋىل دا ەشتەڭە ءتۇسىنىپ جارىتپاپتى. ارى-بەرىدەن سوڭ جىنى كەلدى. جانقوجا مەن نۇرىمبەتتىڭ ەسىمىن ەكى قايتارا ايتقاندا، حاننىڭ اۋزىنا وتەگەن مەن بەكباۋىل ءبىر تۇسپەيدى. اياعىنا تامان رامانقۇلدىڭ اتى اتالعاندا، شىدامادى.
— وسى بىتىرۋ-شىتىرۋىڭنان تۇك ءتۇسىنىپ وتىرسام، بۇيىرماسىن! ماعان توق ەتەرىن ايتشى!
— توق ەتەرى سول: حان جانقوجانى ولتىرۋگە بۇيىرادى. - رامانقۇل جايباراقات ايتتى. — ونى ورىنداۋدى وسى وتىرعان تورتەۋىمىزگە تاپسىردى.
بەكباۋىل حاتقا قولىن سوزدى. توبەسىنەن جاي تۇسكەندەي، ەسەڭگىرەپ قالعان. الگىدە حاتتا ءوزىنىڭ اتى اتالماعانىنا مىڭ قايتارا شۇكىرشىلىك ەتتى.
حاتتى سيپاپ وتىر. قۇراننان باسقا نارسە قاعازعا جازىلادى دەپ بىلمەيتىن ەدى. حاتتىڭ ءسوزىن قاسيەتتى اياتتاي ۇعىپ، ونە بويى شىمىرلادى. جانقوجا ولەدى... وعان جانى اشىپ وتىرعان دا ەشتەڭەسى جوق. ءبىراق باتىردى وپ-وڭاي قالاي ولتىرە قويادى؟ بۇل تورتەۋى نۇرىمبەت اۋلىنا اتتانىپ بارعاندا، قولدارىنان نە كەلەر ەدى؟ جانقوجانىڭ قارا باسى ءبارىن دە جايعاستىرىپ كەتپەي مە؟ حاننىڭ بۇل بۇيرىعىنا جول بولسىن...
قاعازدى قايتادان بۇكتەدى. رامانقۇلعا قايتىپ بەرۋى كەرەك ەدى. الجاسىپ وتىرىپ، استىنداعى تەكەمەتتىڭ قاباتىنا تىعا سالدى. باسقالاردىڭ كوزى بەكباۋىلدا. باۋىر قيىن عوي... اقىلدان الجاسىپ قالدى-اۋ... ءبارى دە سوعان جوريدى.
— كىمدى ولتىرەدى، كىمدى جازالايدى — ول حاننىڭ ەركىندەگى جۇمىس. ءبىراق سونى بىزگە جۇكتەيتىنى قالاي؟ اسكەرى بار، جاساۋىل-شىنداۋىلى بار، اتتاندىرماي ما؟ الدە جانقوجادان قورقىپ وتىر ما؟ ونىڭ ءالى جەتپەيتىن جانقوجاعا ءبىز قالاي دارمەن قىلماقپىز؟ وسى جاعدايدى ايتپادىڭ با؟
— ءوزى حان بولادى، قاراۋىلدا بەس ءجۇز ساربازى بولادى؟ جانقوجادان نەگە قورىقسىن! — رامانقۇل كەكەتە كۇلدى. — حان حالىقتان ۇيالىپ وتىر. بىزگە تەنتەگىڭدى ءوزىڭ جازالاپ بەر دەپ وتىر!
— جانقوجا وپ-وڭاي جازالاتتىرا قويار!
— باسە دەسەيشى. — ەرتەدەن بەرى ءۇنسىز وتىرعان ايىمبەت قومپاڭ ەتتى.
— الداپ تۇسىرۋگە بولماس پا ەكەن؟ — ءبايدىلدا ءسوز قوستى. — ءقازىر قوجانى اتقا قوندىرىپ، شاقىرتا جىبەرەمىز. باتىر اڭقاۋ، ەر كودەك، جانقوجا نە ءبىلىپ جاتىر...
بيلەر جانقوجانى قالاي ءولتىرۋدىڭ جايىن اقىلداسىپ كەتتى. قۇلباراقتىڭ قۇلاعى سوزدە، كوزى اكەسىنىڭ تىزەسىنىڭ استىندا جاتقان قاعازدا ەدى. قولى دا قاراپ جاتقان جوق، تەكەمەتتىڭ قابات-قاباتىن ارالاپ، حاتقا قاراي ساپار شەككەن. اقىرى جەتتى. ۋىسىندا جۇمارلاي قىسىپ، وزىنە قاراي الىپ كەلە جاتىر... بار جاماندىق وسى قاعازبەن كەلدى... ونى جۇمارلاپ قۇرتىپ جىبەرسە، بار دۇنيە دە ورنىندا، جانقوجا اعاسى دا ءتىرى قالادى... بالانىڭ ميىندا سوعان ۇقساس ءبىر وي شىر اينالادى. قاعازدى قوينىنا جىلتىردى.
— بۇل اۋىلعا شاقىرمايىق. ءبايدىلدانىڭ ءۇيى دە بولماي ما؟ ءبىر مىلتىقپەن جولىن توسىپ جاتسا... جاۋعا اتتانىپ بارا جاتقان جوق، ساۋىت كيمەيدى. جانى جاھاننامعا كەتەر!
قۇلباراق جاھاننامنىڭ قايدا ەكەنىن بىلمەيدى. ايتەۋىر قايتا ورالۋىڭ قيىن، ءبىر الىس جول... ءولىم جولى... جاھاننامدى سيرەك تە بولسا، قۇلاعى ەستىپ جۇرەدى. جاھاننامعا جىبەرەمىن دەگەنى — جاكەمدى ولتىرەمىن دەگەنى... بالانىڭ ءىشى ۋداي اشيدى. الگىنى ايتقان ءبايدىلدانى ساقالدان الا تۇسكىسى كەلىپ، ءبىراق اكەسىنەن قورىقتى. ۇلكەن ادامعا تيىسۋگە بولمايدى... وندا تاياق جەيسىڭ...
ودان دا جانقوجاعا جەتۋ كەرەك... انا شاعىر كوز ساقالدىنىڭ ءسوزىن جەتكىزەدى. سوندا كىمنىڭ جانى جاھاننامعا بۇرىن باراتىنىن كورەمىز... قۇلباراقتىڭ جۇرەگى ءدۇرس-دۇرس ۇرادى. ارتىمەن شەگىنە-شەگىنە ەسىكتىڭ اۋزىنا بارىپتى. ورنىنان اتىپ تۇردى.
قۇلباراق قۇرت-ماي ۇرلاۋعا كەلگەندە الدىنا جان سالمايتىن ەدى. شەشەسىن تالاي زار قاقتىرعان سول ونەرى ءبىر كادەگە جارادى. اڭگىمەنىڭ قىزىعىنا تۇسكەن ۇلكەندەر ونىڭ قالاي شىعىپ كەتكەنىن دە بىلمەي قالعان.
اناداي جەردە كەربەستى جايىلىپ ءجۇر. ۇستىندە ەرى دە بار ەدى. كەربەستى اكەسىنىڭ ماڭدايعا باسقان جۇيرىگى، ءبىر ادامعا مىنگىزبەيتىن. قۇلباراق ەكى وكپەسىن قولىنا الىپ ۇشىپ كەلەدى.
كەربەستىنىڭ تۇساۋىن ساسقالاقتاپ ءجۇرىپ ازەر شەشتى.
شىدەر مەن تۇساۋ سول جەردە قالا بەردى، اينالاتىن ءال جوق، قۇلباراق كەربەستىگە قارعىپ ءمىندى.
— ءاي، كورەرسىڭ، كوكەمە ايتام!
جاقايدىڭ بالاسى اقاي اۋزى قيسايىپ تۇرا جۇگىردى.
ايتارسىڭ... قۇلباراق كەر بەستىنىڭ تىزگىنىن قاعىپ قالدى.
اقاي قوناقتاردىڭ ۇستىنە كىرە الماي، كولەڭكەگە قيسايا كەتتى. ءوزى ۇستىنە ءبىر شىعىپ كورمەگەن كەربەستىنى قۇلباراق ءمىنىپ بارا جاتقانى ونىڭ ءىشىن كۇيدىرەدى. ءبىراق بەكباۋىلدىڭ جالعىزى — تەنتەك قۇلباراققا باسقا تۇگىل، جاقاي دا تيە المايتىن ەدى.
قوناقتار اس ءىشىپ بولىپ، داستارقان جينالدى.
دالادا قوجا اتتاردى ەرتتەپ جاتىر.
قوناقتار قامشىنى قولعا العان جەردە رامانقۇلدىڭ ەسىنە قاعاز ءتۇستى.
بەكباۋىل تەكەمەتتىڭ قاباتىنا قولىن سۇقتى. قاعاز جوق. اتىپ تۇرىپ، تەكەمەتتى جۇلىپ الدى. قابات-قاباتىن اقتارىپ جاتىر. قاعاز كورىنبەيدى.
— حات جوعالدى! حات! — بەكباۋىلدىڭ جان داۋسى شىقتى.
— الگى قۇلباراق قايدا؟
— قۇلباراق كەربەستىگە ءمىنىپ، شاۋىپ الا جونەلدى! — القىنىپ اقاي كىردى.
ۇيدەگىلەر جاۋ تيگەندەي ءبۇلىندى.
— جانقوجاعا كەتكەن!
— حاتتى الىپ كەتتى!
— الدا، كوگەرمەگىر-اي!
— بەكە، بۇل قالاي بولدى؟ — رامانقۇل اشۋ قىسىپ، قىپ-قىزىل بولىپ تۇر. — جانقوجاعا ءبىر تابان جاقىن ەكەنىڭدى بىلەتىن ەدىك قوي. الدىمىزداعى ۇلكەنىمىز دەپ كەلىپ ەدىك. باتىرعا جانىڭ اشيدى ەكەن، اشىپ ايتپايسىڭ با؟ ءبىزدى قىلمىسكەر قىلىپ ۇستاپ بەرىپ، جالعىز ءوزىڭ امان قالىپ، قايدا بارارسىڭ؟
— مىنە، يمانىم، مىنە، جانىم، ءتورت كوزدەرىڭ تۇگەل وتىر. — بەكباۋىل ەسىنەن تانىپ قالدى. — ول جەتپەگىردىڭ قاعازدى الىپ جاتقانىن كورسەم، كوزىم شىقسىن! جانقوجانى ولتىرمەك تۇگىل، ءپىسىرىپ جە، باۋىرىم دەپ الدىڭنان شىقسام، بەتىمە تۇكىر!
— ويباي-اۋ، نە قاراپ تۇرمىز! — ايىمبەت بەزەك قاعادى. — جاكەم كەلىپ قالار دا، كۇلكىمىزدى تيا الماي قالارمىز. اشۋى كەلسە، لاقشا باۋىزدايدى ول!
— كىمدى كىم باۋىزدايتىنىن كورەرمىز. — رامانقۇل اتتىڭ ۇستىندە وتىرىپ سونى ايتتى. — بەكە، بۇل ءسوزىمدى دە جەتكىز!
جەتكىزبەيتىنىن، ەندى بەكباۋىلدىڭ اۋزىنا قۇم قۇيىلعانىن بىلە تۇرىپ، ادەيى دوڭ ايبات كورسەتەدى.
— اۋزىما قۇم قۇيىلسىن!
بەكباۋىل ءبىرجولا جەر بولىپ قالعان، قوناقتار ءبىر توبەنىڭ استىنا تۇسكەنشە قوزعالعان جوق.
بۇل كەزدە ءبىر بالا، ءبىر شال — ەكى اتتى وسى اۋىلعا قاراي توپەپ كەلە جاتىر ەدى.
جانقوجانىڭ اۋلىندا قارا تانيتىن ادام جوق. قاعازدا نە جازىلعانىن بىلمەيدى. قۇلباراقتىڭ سوزىنە دە ءتۇسىنىپ جارىتپادى. حان ولتىرۋگە بۇيىرادى. ونىڭ قاعازى رامانقۇلدىڭ قالتاسىندا جۇرەدى... بالا راس ايتسا، الداپ قوناققا شاقىرىپ، جولدا مىلتىقپەن اتىپ ءولتىرۋى كەرەك... حان وشىكسە، ونىڭ وقاسى جوق.
باتىر باباجاننىڭ بار قيمىلىن سىرتتان باقىلاپ قانا جاتىر... قىركۇيەكتىڭ ىشىندە زەكەت جيناتتى. ءبىر ايدان سوڭ وعان سويىستىق قوسىلدى. نۇرىمبەت اۋىلى قويدان قول جۋعالى قاشان... قىزدىڭ قالىڭىنا كەلگەن ازىن-اۋلاق تۇياق... تويعا سويىلدى، ءتورتقاراعا بۇيىردى... سونىمەن جاساۋىلداردىڭ قوي الا الماي كەتكەنى راس... كوتەنشەككە وكپەلەگەن قويشى سياقتى، قويعا وكپەلەپ قىلىشىن الا جۇگىرگەنى حانعا دا لايىق ەمەس. ال تۋىستارىنا جول بولسىن، حان ايتاقتادى دەپ، تۇرا شاپقاندارى قالاي؟ سوعان كۇيدى.
جانقوجا جاسىرىن سويلەپ، كۇلتەلەكتەگەندى جاراتپايدى رامانقۇلمەن كوزبە-كوز وتىرىپ سويلەسپەك ەدى. ءارى قۇلباراقتى دا اپارىپ سالۋ كەرەك...
بالا نەمە نەگە تۇسىنەدى؟ قاعازىن جوعالتقان بەكباۋىل اشۋ ۇستىندە وتىر... ءبىر تاياعى جازا ءتيىپ، بالانى مايىپ قىلىپ قويار...
بەكباۋىلدىڭ قالشىلداپ وتىرعان ۇستىنە كەلدى. قوناقتاردىڭ كەتىپ قالعانىن ەسىتكەندە وكىندى.
جانقوجانىڭ تۇسىنەن بەكباۋىل دا شوشىندى. ونىڭ ويىنشا، باتىر ءىنىسى تەگىن كەلىپ تۇرعان جوق. ايىمبەت بىردەڭە بىلگەن ەكەن، رامانقۇلدى قۇداي ساقتادى...
— ولار كەتكەلى قاشان... ەندىگى ءبايدىلدانىڭ اۋلىندا شىعار. مىنا كوگەرمەگىر...
جانقوجا قوناقتاردىڭ قاشان اتتانعانىن سۇراعان دا جوقتى. بەكباۋىلدىڭ ساسقان تۇرىنە قاراپ كۇلكىسى كەلدى.
— قۇلباراقتى كوگەرتپەي قويعاندا، وسىپ-ونەتىنىمىز رامانقۇل ەكەن عوي. اق بەزەر ادال ادامدى تاپقان ەكەنسىڭ. — جانقوجا قۇلباراقتى باسىنان سىيپادى. — ءتۇبى كوپ جاسايتىنىمىز دا، كوگەرەتىنىمىز دە وسى بولار. قۇلباراقتىڭ ماڭدايىنان شەرتكەن ادام مەنەن جاقسىلىق تاپپايدى...
ەڭ اياعى سۋسىن اۋىز تيگەن جوق، جانقوجا قايتىپ بارادى.
* * *
باتىر ەرتەڭىنە بورانبايدى شاقىرتتى.
قۇلباراقتىڭ قانداي شارۋامەن كەلىپ، قالاي قايتىپ كەتكەنىن ايبارشا عانا بىلەدى. جانقوجا وزىنە دايىندالىپ جاتقان قاستىق جايلى ءالى اقمىرزاعا دا ايتقان جوق.
بۇگىنگى كەڭەستىڭ ىشىندە نۇرىمبەتتىڭ ءتورت بالاسى، باراقتىڭ سەگىز بالاسى بار. جانقوجا قۇلباراقتىڭ ءسوزىن ايتتى. قاعازدى كورسەتتى. كەشە سامەكەگە بارىپ قايتىپتى. قاعازدا حاننىڭ بۇيرىعى جازىلعان. جانقوجا ءولتىرىلۋى كەرەك... جانە ول جازا ءوزىنىڭ تۋىستارىنىڭ — بەكباۋىل مەن رامانقۇلدىڭ قولىمەن ورىندالادى.
— بۇلاردىڭ كوزىنە نە قارا ۇرىنىپ ءجۇر؟ - بورانباي اشۋ شاقىرىپ كەلە جاتىر ەدى، اقمىرزا توقتاتتى.
— اۋەلى اڭگىمەنىڭ كەلەجاعىنا ءتۇسىنىپ الايىق. حان بۇيىرعان سوڭ، ءبايدىلدانىڭ ارتىنا بىلامىق ءپىسىپ ءجۇر عوي. سونداعى كىنامىز قوي تاۋىپ بەرە الماعانىمىز شىعار؟ — سۇراقتى جانقوجاعا قويىپ وتىر.
— قوي، انشەيىن سىلتاۋ عوي. بۇل ۇكىم ماعان بۇدان جيىرما جىل بۇرىن شىققان.
جانقوجا سونى ايتقاندا، ايبارشانىڭ ءتۇسى قۇبىلدى. ءوزىنىڭ تۇسكەنىنە التى جىل تولىپتى. اتاسى ءبىر ەلدى... ودان باتىر كوتىباردىڭ نايزاسىنا ۇرىندى. بيىل رامانقۇلدىڭ ۇيىندەگى بيلەر كەڭەسىنەن باتىر نالىپ قايتقاندا، كەلىنشەكتىڭ ءىشى كىپى الىپ ەدى...
— مەن حيۋاعا باعىنۋعا قارسى بولعان جالعىز ادام ەكەنمىن. كوڭىلىنە العان-اق شىعار. ءبىراق حاندا قىرىق كىسىنىڭ اقىلى بولۋ كەرەك قوي. كەشىرگەن شىعار دەپ ەدىم. ايتپەسە، سىر بويىنا جاقىنداپ قونىپ نەم بار؟ — جانقوجا تۇنەرىپ وتىر. — بىلتىردان بەرى حيۋانىڭ قاباعىن مەن دە باعىپ جۇرگەنمىن. ءبىراق تاپ وسىلاي بولار دەپ كۇتپەگەنىم راس. قۇداي ساقتادى، بالا پەرىشتە عوي، قان تىلەگەن زۇلىمداردىڭ قولىن قۇلباراق قاقتى. بۇعان دا شۇكىر...
— ءاي، جاكە! — بورانباي ىلگەرى ەنتەلەي تۇسەدى. — باراق پەن نۇرىمبەت اۋلىندا ون جىگىت بار. ءوزىڭ بارماساڭ، ماعان قوسشى، سول رامانقۇلدىڭ تۇندىگىن ءتۇرىپ قويىپ شاۋىپ الايىن! وتىز ءۇي مايدان سول شوشقادان ازايىپ-كوبەيمەي-اق قويسىن، لاقشا باۋىزدايىن!
— بورانباي، قويا تۇر. — جانقوجا قولىن كەتەردى. — انا قىلى ايتقان جوق پا ەدىم، قىسىلتاياڭ كەز كەلدى، اۋىزبىرلىك كەرەك دەپ. سەن ءالى جاقىنىڭدى جاۋلاعىڭ كەلەدى. رامانقۇلدىڭ جاراسى جەڭىل، ونان دا الىستاعى جاۋىندى ويلاسايشى. سەن رامانقۇلدى ولتىرەسىڭ، قۇتتىق ەكى جارىلادى. ءوز اعايىنىڭ وزىڭمەن الاكوز بولىپ وتىرعاندا، جات دۇشپانعا قالاي قايرات قىلماقسىڭ. بۇل ءسوزىڭدى ەشكىم ەسىتپەسىن!
— سوندا قاشان كەلىپ باۋىزدايسىڭ دەپ وتىرۋ كەرەك پە؟
— وتىرمايمىز، كوشەمىز. ارىنعازى قۋعىنعا سالعاندا، اكەمنىڭ ايتقانى ەسىندە عوي. بالەدەن ماسايىق قاشادى...
— ونىڭ راس، - دەدى اقمىرزا.
ەرتەڭىنە نۇرىمبەت پەن باراققا قاراعان مايداننىڭ اۋىلدارى بولىنە كوشتى. جاقسىقىلىشتى بەتكە الىپ ۇدەرە تارتىپ بارادى...
* * *
ۇلكەن بولمەنىڭ انا بۇرىشى مەن مىنا بۇرىشىندا وتىرعان ادام بىر-بىرىمەن سويلەسۋى قيىن ەدى. اياعىنىڭ استىندا پالاس كىلەم بىلق-بىلق ەتەدى. قاق توردە بيىكتەۋ قىلىپ ساكى جاساتقان. ونىڭ ۇستىندە قوجانياز، ەكى قولتىعىندا ەكى جاستىق، شالقايىپ وتىر. وسىنىسىڭ حيۋا حانى اللاقۇل كورسە — نە ايتار ەدى؟ سونى ويلاعاندا سەلك ەتتى.
قوجانياز ءوزىن جارتى پاتشا سەزىنەدى. حيۋاداعى اللاقۇلدىڭ قازاق دالاسىمەن اينالىسۋعا ۋاقىتى دا جوق، ارجاعىنداعى بۇحار امىرىمەن الەك ەدى. بىلە بىلسە، قازاقتى حاننىڭ سىپايلارى باعىندىرعان جوق، ايلاسىن اسىرىپ كەتكەن قوجانياز... ابىلسەيىت ارقىلى رامانقۇلدى تاپتى. ول ءبايدىلدانى تاۋىپ بەردى... اقىرى ءبىر سىپايدىڭ قانى توگىلمەي-اق، اساۋ قازاق نوقتاعا ءوزى كەلىپ موينىن ۇسىندى...
ءبىر بيىلدىڭ وزىندە وسى قوجانياز حيۋا حانىنىڭ قازىناسىنا جەتى مىڭ قوي، ءۇش ءجۇز جىلقى، سەكسەن تۇيە ۇلەس قوسقان ەكەن. ارينە، ءوز قۇلقىنىن دا ۇمىتقان جوق. قارا جۇمىستاعى بەس ءجۇز قاراقالپاق، ەكى ءجۇز قازاققا ىشەتىن تاماق كەرەك... ۇزىن سانى ەكى جۇزدەي سىپاي بار. ونىڭ شىعىنى دا ەسەپتەلەدى. جينالعان زەكەتتىڭ ۇشتەن ءبىرى وسىندا قالىپ جاتىر. شىندىعىندا جارتىسىن الىپ قالادى. ويتكەنى اللاقۇلدىڭ كومەيىنە قانشا تىقساڭ دا كەتە بەرەدى... قولىڭنان ءبىر شىعىپ كەتكەن سوڭ، قايتا سۇراپ الا المايسىڭ. حان سارايىنىڭ ونداي قوماعايلىعىن باياعىدان بىلەتىن قوجانياز ءبىر باۋ جانتاعىن ىشىندە ساقتايدى.
ەرتەڭگى كۇندى كىم بولجايدى. قازاق تا جىلقى مىنەزدى حالىق... اياق استىنان تۋلاپ، ءبىر بۇلىك بۇرق ەتە قالا ما دەپ قورقادى. ءتورت ايدىڭ ىشىندە ءتىرى جاننىڭ ماڭدايىنا شەرتپەي، اڭدىسىپ قانا وتىرعان جايى بار ەدى. قازاق ىشىندەگى جالعىز كوزى ابىلسەيىت... ءازىر قالت ەتكەندى قۇپ جىبەرمەي جەتكىزىپ تۇر. قارا حالىق حيۋانىڭ اتىن ەستىسە زار قاعاتىن كورىنەدى. «باجبان» لاۋازىمى وزگەرىپ، جۇرت «باباجان حان» اتاي باستاپتى. سونىسىنىڭ ءوزى ارتىق. حالىق قورىقسا سىيلايدى. قوجانياز مەيىرلەنە كۇلدى.
ابىلسەيىتتى ساقتاۋ كەرەك... بالپاندى سول ءۇشىن ءولىم جازاسىنا كەستى. قازاقتى شوشىتىپ الامىن با دەپ قورقىپ ەدى، ءبارى تىنىش اياقتالعانى وندى بولدى... سونان كەيىن جانقوجانى ەسكە الدى...
باتىر بەكارىستاندى قوجانيازعا جۇمساپتى. بالپان سىيلايتىن اتالىقتى رۋدىڭ ازاماتى ەكەن. بوساتۋىن وتىنەدى. ءولىم جازاسىن جەدەلدەتۋگە دە سول مۇرىندىق بولدى. بەكارىستاننىڭ كوزىن باقىرايتىپ قويىپ، بالپاننىڭ باسىن شاپتىردى...
ءتۇبى حيۋاعا ءبىر قاتەر تونەتىندەي بولسا، ونىڭ جانقوجادان كەلەتىنىنە قوجانيازدىڭ كۇمانى جوق. باتىردىڭ قانىنا حيۋا سىپايىنىڭ قولىن بىلعاپ بولمايدى. وندا التى ءالىم ورە تۇرۋى مۇمكىن. قوجانياز بۇل اۋىر مىندەتتى رامانقۇلعا جۇكتەپ وتىر.
ءبىر اپتا ءوتتى، باجبان جانقوجانىڭ قازاسى جايلى حاباردى كۇندە كۇتەدى. ءازىر جامانات ەسىتىلمەيدى. ابىلسەيىتتەن دە حابار جوق.
قارادۋان كەلدى. شىن اتى — قالداربەك. بيىل قازاق اۋلىنا زەكەت جيناي بارعان جولى «قارادۋان» اتاعىن الىپ كەلدى. قىلجاقباس قوجانيازعا كومەكشىسىنىڭ جاڭا ەسىمى ۇناپ قالعان. ويىندى-شىندى ايتا بەرەدى.
قامالدىڭ دۋالى بىتۋگە جاقىن... سالىنۋعا ءتيىستى جەتى تام ءۇيدىڭ ەكەۋى دايىن... ەڭ قيىنى سىپايلار جاتاتىن ءۇش ءجۇز ادامدىق ءۇي ەدى. قوجانياز سونى اسىقتىرىپ جاتىر. بۇرىن-سوندى سۋىققا ۇيرەنبەگەن تۇرىكپەندەر اياز قىسقان كەزدە شاتىردا شىداپ جاتا الماي، بۇلىك شىعىپ كەتۋىنەن كادىكتەنەدى.
— قىستى كۇنى ماسقارا بولىپ جۇرمەيىك. سول سىپايلاردىڭ جاتاق ءۇيىن تەزدەتۋ كەرەك.
— ءالى قاراشا تۋعانشا قانشا كۇن بار. توبەسىن جاۋىپ قويدى. بىتەدى عوي...
— قازاق بيلەرىنەن ەشكىم كەلگەن جوق پا؟
— ەسىكتىڭ الدىندا رامانقۇل بەك وتىر.
— شاقىر! - قوجانياز وتىرعان جەرىندە ۇشىپ كەتە جازدادى. جاسىنا جەتپەي رابايسىز تولىسىپ كەتكەن دەنەنىڭ ءيىلۋى دە كۇشكە تۇسكەندەي ەكەن. رامانقۇل سالەم بەرگەندە ءبىر ءيىلدى، «الدياردى» ايتقاندا ەكىنشى رەت ءيىلدى. قوجانيازدىڭ قارسى الدىن¬دا تىزەرلەي وتىرعان كەزدە، ماڭدايىنان شىپ-شىپ شىققان تەر تامشىعا اينالىپ ەدى.
— سويلە، رامانقۇل بەك!
— جانقوجا ىشكە قاراي كوشىپ بارادى، الديار... قوجانيازدىڭ نە بىلگىسى كەلىپ وتىرعانى رامانقۇلعا ايان، بۇلتالاققا سالعان جوق.
— اتگەگەنە-اي، قۇتىلىپ كەتكەن ەكەن...
قوجانياز وكىندى. بەكباۋىلدىڭ ۇيىندەگى وقيعادان حابارى جوق، انشەيىن ءبىر ساتسىزدىككە جورىپ وتىر. بىرەسە زەكەت، بىرەسە سويىستىق دەپ تىنىشىن العان سوڭ، جانقوجا تابانىن جالتىراتتى... قوجانيازعا سونىسى كەرەك...
بەكباۋىلدىڭ ۇيىندە ءوزى ءبۇلدىرىپ العان جايدى رامانقۇل دا بۇگىپ قالدى. قوجاسىنىڭ كوزىنە قاشىرىپ كەلىپ وتىرعان ادام بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. جانقوجا رامانقۇلدىڭ جاقىن تۋىسى ەكەنىن بىلەدى. ونى ولتىرۋگە بۇيىرعان ۇكىمدى بەكباۋىلعا كورسەتكەنى انتەك بولدى... سونىڭ ءبارىن ادەيى ىستەدىڭ دەپ جارماسقانداي بولسا، تىعىلاتىن جەرى جوق.
ەندى قوجانيازدىڭ جايباراقات ءتۇرىن كورىپ، قوبالجي باستادى. رامانقۇل باتىردىڭ ارتىنان سىپايلارىن اتتاندىراتىن شىعار دەپ دامەتىپ ەدى. جانقوجانى امان جىبەرۋ قاتەرلى. نۇرىمبەتتىڭ بالاسى قانىنا قارايىپ كەتتى. بۇگىن بولماسا — ەرتەڭ رامانقۇلدىڭ تۇبىنە جەتپەي قويمايدى.
— تاقسىر، جانقوجانى امان جىبەرۋگە بولمايدى! — دەدى، ەنتىگىپ سويلەيدى.
— امان جىبەرىپ وتىرعان ءوزىڭ عوي. ەندى ول دا ءبىر ۇشقان قۇس، جانقوجانىڭ كوشىن قاي قۇدىقتىڭ باسىنان ىزدەيسىڭ؟
قوجانيازدىڭ العاشقى سوزىنەن شوشىپ قالعان رامانقۇل كىرپىدەي جيىرىلىپ ەدى، ءالى دە جايباراقات وتىرعانىن كورگەن سوڭ كوڭىلى ورنىقتى.
— تاقسىر، ونىڭ ءورىسى قاشىق ەمەس. نۇرىمبەت اۋلىنىڭ بارار جەرى — جاقسىقىلىش. ارتىنا قۋعىن سالۋ كەرەك! ول وشىگىپ كەتتى، ارجاعىندا قايىن جۇرتى ءتورتقارا وتىر، قالىڭ قول الىپ كەلىپ، ۇيەلمەنىمىزبەن ورتكە الدىرادى!
ءبيدىڭ سوڭعى سوزىنەن قوجانياز سەسكەنىپ قالدى. قازاقتىڭ ۇزىن قۇلاعى ەسىتكەن جاڭالىعىن جاتقىزبايدى. جانقوجا تەگىن كوشىپ وتىرعان جوق. وزىنە كەسىلگەن ءولىم جازاسىن بىلگەن سوڭ كوشتى. قايدان بىلەدى، ءبىراق... رامانقۇل مەن ءبايدىلدا... بۇل ەكەۋىنەن قاۋىپتەنبەيدى. الگى ۇزىن قۇلاق...
قازاق باتىرى وزىنە قۇرىلعان قاقپاندى ءبىلىپ قاشقان بولسا، قاراپ جاتپايتىنى انىق... ءتورتقارالار ءالى حيۋاعا مويىنسۇنعان جوق. الىم-سالىق تا تولەمەيدى. بيىل ورىس بەكىنىستەرىنە جاقىنداپ، مۇعالجار تاۋىنىڭ بوكتەرىنە قاراي ىعىسىپتى. جانقوجانىڭ قايىن جۇرتى ەكەنى راس بولسا، تارىققاندا ات تىزگىنىن بەرەتىنى ءسوزسىز... بەك دۇرىس ايتىپ وتىر، بۇلىكشىنى باراتىن جەرىنە جەتكىزبەي، جەلكەسىن قيۋ كەرەك!
— جانقوجانىڭ قاسىندا كىمدەر بار؟
— كوشىپ وتىرعان ەكى اۋىل. قاسىنا باراقتىڭ بورانبايى ەردى.
— الگى سەنىڭ ءىنىڭدى ولتىرەتىن بۇزىق قازاق پا؟
— سول... — رامانقۇل تاعى دا القىنىپ قالدى.
— ەكى اۋىلدان قانشا جىگىت شىعادى؟
— ون... — رامانقۇل قايتا تۇزەتىپ ايتتى. — ون بەستەي جىگىت بولىپ قالار...
— ءوزىڭ قانشا جىگىت جيناي الاسىڭ؟
— تاقسىر... - رامانقۇلدىڭ جانى شىعىپ كەتتى. — تاقسىر، بۇل ءوڭىردىڭ شەكتىسى جانقوجاعا قول كوتەرمەيدى.
— سەن دە شەكتى ەمەسسىڭ بە؟
— مەنىڭ ءجونىم باسقا... جانقوجامەن ارامىزدا قان وتكەنىن ايتىپ ەدىم عوي، تاقسىر...
— سەنىڭ ىنىلەرىڭ شە؟ ءبايدىلدا بار... ونىڭ انە ءبىر تۋىسىنىڭ اتى كىم ەدى؟
— شوراباي...
— سول شوراباي سياقتىلار تاعى دا تابىلادى!
— ونداي ادامدار تابىلار-اۋ. ءبىراق ءبىز قول جينايمىز دەپ جۇرگەندە، جانقوجا دا ءارى ىعىسىپ ەتەدى عوي. وعان وي تاپتىرماي، قاپىدا باسۋ كەرەك...
— مەن دە سونى ويلاپ وتىرمىن. — قوجانياز ەزۋ تارتتى. — بەك، ون بەس جىگىت تاپ. قاسىڭا جيىرما سىپاي قوسىپ بەرەمىن. جانقوجانىڭ كوزىن قۇرتپاي قايتپايسىڭدار!
— وعان ءسوز بار ما! — رامانقۇل كۇلىپ قويا بەردى.
— جانقوجادا ون بەس جىگىت. سەندەردە قىرىق ادام بولادى. ءارى مىلتىقتارىڭ دا بار...
رامانقۇل اسىعىس اۋىلىنا اتتاندى. جىگىتتەردىڭ باسىن قۇراستىردى. ءوز اۋلىنان ەكى ءىنىسىن قوسقاندا، بەس جىگىت تابىلادى. بەس جىگىتتى ءبايدىلدا تاۋىپ بەرەدى. شورابايى بار... ون، بەس جىگىتتىڭ سانىن تولتىردى.
— قازاق ءبيىنىڭ سوزىنە قالاي قارايسىڭ؟ — رامانقۇل كەتكەن سوڭ قوجانياز قارادۋانعا بۇرىلدى. — جانقوجانى تۇزاققا ءتۇسىرۋ كەرەك دەگەن ءسوزى ماعان ۇنايدى. قاسىڭا جيىرما سىپاي ال. قۋعىندى ۇيىمداستىرۋدى وزىڭە تاپسىرامىن.
— جانقوجانىڭ كوزىن الداقاشان نەگە قۇرتپادىق؟ قارادۋاننىڭ ءسوزى شالكەم-شالىس كەلدى. — ءجۇز سىپايدى اتقا قوندىرعاندا، شاڭىراعىن ورتاسىنا تۇسىرەتىن ەدى.
— ونان كەيىن بۇكىل قازاق ورە تۇرەگەلمەي مە؟ بەكىنىپ وتىرعان قامالىڭ دا جوق. اينالدىرعان ەكى ءجۇز سىپايمەن قاي قازاقتى قىرىپ تۇگەسەسىڭ؟
— جانقوجانى شىنىمەن قۇرتۋ كەرەك بولسا، مەنىڭ قاسىما ەلۋ سىپاي قوس. جەردىڭ تەسىگىن تاۋىپ كىرىپ كەتپەسە، كوزىن جويىپ قايتايىن.
— قامالدا قانشا سىپاي بار؟
— ءبىر جۇزدەي بولىپ قالار...
— قاراقالپاقتاردىڭ قانشا ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟ - قوجانياز ءوزى جاۋاپ بەردى. — بەس ءجۇز. ەكى جۇزدەي قازاق قامالدىڭ دۋالىن ءۇيىپ جاتىر. سىپايلار تاراي باستاعانىن بايقاسا، باس كوتەرىپ جۇرەر دەپ ويلامايسىڭ با؟
— ءسىز كولەڭكەڭىزدەن قورقاتىن بولعانسىز با؟
— ساقتىق كەرەك، دوستىم. ءالى ايدوستىڭ قابىرىنىڭ توپىراعى دا كەۋىپ بولعان جوق. قاراقالپاقتارعا سەنبەيمىن. - قوجانياز قاباعىن ءتۇيدى. - ءبىر تاپسىرما: اقيرەكتەگى ارىستانباپتىڭ جايىنا سوعا جۇرگەيسىڭ...
— وندا ماعان نە بار؟
— ۇلكەن جورىقتىڭ الدىندا اۋليەگە تاۋاپ قىلا كەتكەننىڭ زيانى جوق، — دەدى قوجانياز. ابىلسەيىت جايىنداعى شىندىقتى ايتۋدان جالتاردى.
شىراقشى قۇپياسىنان قارادۋاننىڭ حابارى جوق-تى. قوجاسىنىڭ بەتىنە تاڭىرقاي قارادى. ادامعا ءتان پەندەشىلىكتىڭ قاندايىنان دا باس تارتپايتىن قوجانيازدىڭ تابان استىندا سوفىسىنا قالعانىنا تاڭىرقاپ تۇر.
* * *
— باتىر... ايبارشانىڭ دىبىسى بۋلىعا شىقتى. — باتىر، مەن ەكىقاباتپىن...
ايبارشا اكەسىنىڭ جالعىز قىزى ەدى. بالا كەزىندە ۇلدارشا كيىندىرىپ قوياتىن. ون ءۇش جاسىندا قىز قالپىن تاۋىپ، باسىنا بورىك ورنىنا قىزىل ورامال سالعان كۇنىن ءالى ۇمىتپايدى. ەكى كوزى بۇلاۋداي، ەكى كۇن ۇيدەن شىقپاي جاتىپ العان. ودان كەيىن اكەسىنىڭ كوزىنە كورىنگەنشە تاعى دا ءبىر اپتا ءوتتى...
جاس كەلىنشەك بويىنا بالا بىتكەنىن وسىدان ون كۇن بۇرىن سەزدى. باتىرعا ايتۋعا نەشە وقتالىپ، ءتىلى كۇرمەلىپ كىدىرىپ قالاتىن. ونان كەيىن اياق استىندا كوشى-قون باستالدى...
قارا شاڭىراققا قاتەر تونگەنىن بىلگەندە، باسقالاردان گورى ايبارشا كۇيزەلدى. كەلىننىڭ اياعىنان... نۇرىمبەت تۇقىمىندا ءبىر پەندەنىڭ باسىندا مۇنداي جامان وي بولعان ەمەس. تەك ايبارشانىڭ كوڭىلىنەن سول تۇيتكىل كەتپەيتىن ەدى. باتىردىڭ باسىنا قارا بۇلت ورالعانىن دا ءوزىنىڭ قىرسىعى ما دەپ قورقادى. ون التى جاسىندا اتاستىرىپ قويعان كۇيەۋى ءولدى... ايبارشا ول جولى دا قاتتى ازالانعان. كەي ۇرعاشىنىڭ قادامى قۇتسىز بولادى دەگەن ۇعىمعا ول دا قۇلاي سەنەدى. كەلىنشەك بولىپ تۇسكەنى سول — قارا شاڭىراقتىڭ ءقادىرلى اقساقالى دۇنيەدەن كوشتى... وسى وتاننىڭ الدىندا كىنالى جانداي، التى جىلدان بەرى ەڭسەسى ءبىر كوتەرىلمەيدى...
بيىل سول كىناسىن جۋعان سياقتى... ايبارشانىڭ بويىنا بالا ءبىتتى. ءبىراق وسى قۋانىشىن دا ايتىپ ۇلگىرتپەي، تاعى ءبىر جاماندىقتىڭ توبەسى كورىنگەندە، ونىڭ ەسى شىققان. بۇگىن عانا ايتۋدىڭ رەتىن كەلتىردى.
— يا، قۇداي...
جانقوجانىڭ اۋزىنا سودان باسقا ءسوز تۇسكەن جوق. قايعىعا بەرىك قاتتى مىنەز ادام، اقتارىلا قۋانىپ تا سىر بەرمەيتىن ەدى. تاڭىرگە جالبارىنعان جالعىز اۋىز ءسوزدىڭ ارجاعىندا بۇرقانعان سەزىم تاسقىنى جاتقانىن ايبارشا ايەلگە ءتان سۇڭعىلالىقپەن بىردەن سەزدى.
ءتۇن ەدى. اۋىل جاقسىقىلىشتىڭ باسىنا كوشىپ كەلگەلى ەكىنشى كۇن، ۇلكەن-كىشى تىنىشتىق قۇشاعىڭدا، قالىڭ ۇيقىعا كەتتى. جانقوجا عانا كوز ىلمەيدى. سارعايىپ كۇتكەن قۋانىشى... الپىسقا ءۇش-اق جىلى بار... ەندى ءبىرجولا كۇدەر ۇزگەندەي ەكەن ءوزى. ءالى دە الگى ەسىتكەن سوزىنە جۇرەگى سەنبەيتىندەي، قوبالجي بەردى.
ارمانى ورىندالدى. قۇداي زار تىلەۋىن كەشىگىپ تە بولسا ەسىتكەن بولدى. ارتىندا ءىزى بار... باسىنا ءتونىپ تۇرعان قاتەردى ەسكە الدى. حيۋا حانىنىڭ قاھارى وعان بۇرىن ويلاعانىنداي ونشا قورقىنىشتى كورىنگەن جوق. ايبارشانىڭ ءبىر اۋىز ءسوزى قارتايىپ قاساڭ تارتقان جۇرەگىن جىبىتكەندەي، بويىندا تاسقىنداعان قۋاتتى سەزىنەدى. باياعى نۇرتايمەن جەكپە-جەككە شىعاتىن ءبىر كەزىندەگىدەي... جۇرەگى شايقاس تىلەپ، القىنا سوقتى.
كوزى التى قانات ءۇيدىڭ شاڭىراعىندا، قوڭىرقاي ۇزىكتىڭ جىرتىعىنان سىعالاعان اي ساۋلەسىنە قاراپ قالعان. شالقاسىنان جاتىر ەدى. قوزعالعان جوق. ءتۇننىڭ قاي ۋاقىتى بولعانىن دا بىلمەيدى. كەنەت ەسىتكەن قۋانىشى ۇيقىسىن قاشىردى.
ايبارشانىڭ پىسىلداعان دىبىسى ەسىتىلەدى. ەكى تىزەسىن باۋىرىنا جيناپ، بۇيىعىپ جاتىر. ىلعي وسىلاي ۇيىقتايدى. باتىر ونى قۇشاقتاعىسى، باۋىرىنا تارتقىسى كەلىپ ەكى رەت وقتالدى. ۇياتى جىبەرمەدى. سول كەزدە جاستىق داۋرەننىڭ وتكەنىنە وكىنگەندەي، اقىرىن كۇرسىندى.
شىن ۇيىقتاي الماسىن بىلگەن سوڭ، باسىن كوتەردى. ات باسىنداي جۇرەككە قۋانىشىن سىيعىزا الماي وتىر.
تىمىق ءتۇن، ءۇپ ەتكەن جەل لەبى سەزىلمەيدى. ءۇيدىڭ تىمىرسىق اۋاسىنان تىنىسى تارىلعانداي. قوي، بۇلاي جاتىپ بولمايدى ەكەن. ورنىنان تۇردى، يىعىنا شەكپەنىن جامىلدى. قايتا ورالىپ كەلىپ، ايبارشانىڭ ۇستىندەگى كورپەسىن دۇرىستاپ جاۋىپ، كەلىنشەكتىڭ اشىق جاتقان ومىراۋىن قىمتادى.
دالا سۇتتەي جارىق ەدى. جەر قازىقتا بايلاۋلى تۇرعان شاڭقان بوز يەسىن تانىپ وقىراندى.
ءبىر اپتاعا جاقىندادى، شاڭقان بوزدى تۇندە بايلاۋدا ۇستايدى. كۇندىز دە اۋىلدىڭ قاسىندا ارقانداپ جاياتىن ەدى. ات تۇياعىمەن جەر تارپىدى.
جانۋار بۇل دا بىردەڭە سەزەدى عوي. ءجۇرىس تىلەپ تۇر. ءوزى دە جاتقىسى كەلمەي، جۇرەگى الىپ ۇشادى.
جان جوق جاپان تۇزگە شىعىپ، ايقاي سالعىسى، جۇرەك جاردى قۋانىشىن سولاي اقتارعىسى كەلگەندەي ەدى.
ەسىكتى سىرت ەتكىزبەي اشىپ، ەر-توقىمىن الىپ شىقتى.
جىلقىعا بارىپ قايتۋعا بولادى عوي... ونىڭ قانداي سوكەتتىگى بار...
بۇكىل اۋىلدا جيىرما شاقتى عانا جىلقى تۇياعى بار. اقمىرزا جىلقىشى ۇستامايدى. كۇندىز بەس قۇلىندى بايلاپ ۇستاپ، بيەلەردى قاقتاپ ساۋادى. جىلقى كۇن باتا بوساتىلاتىن ەدى. اقمىرزا ايداپ كەتىپ، ورىستەن ءتۇن ورتاسى اۋا ورالادى. جاۋقاشار مەن بەك تاڭ قاراڭعىسىنان اتتانىپ كەتىپ، جىلقىلاردى اۋىلعا الىپ قايتادى.
مەيلى، ولار ءبىر كۇن دۇرىستاپ دەم السىن. جانقوجا جىلقىعا بارادى...
كەتىپ بارا جاتىپ ءوزىن-وزى سولاي جۇباتتى.
ات ۇستىندە ۇزاق جورىتتى. جىلقىنىڭ ءورىسىن دە بىلىڭكىرەمەيتىن ەدى. اقىرى جولىقتىرا الماي قويدى.
ايقاي سالىپ دالانى باسىنا دا كوتەرگەن جوق، قۋانىشىن دا ايتقان جوق. شاتتىعى تامىر-تامىرىن قۋالاپ، تۇلا بويىن شىمىرلاتادى، ءىشى-باۋىرىن ەلجىرەتەدى. ات ۇستىندە سەرگەك كەلە جاتىر. جىلقىنىڭ دىبىسىن ەسىتۋدەن ءالى دە كۇدەر ۇزبەيدى، قۇلاعىن تۇرىك ۇستايدى.
تاڭ قاراڭعىسى سەرپىلدى. قاراۋىتقان بۇتالار ايقىندالا تۇسكەن. ەندى جىلقىنى كوزىمەن ىزدەيدى.
كەنەت شاڭقان بوزدىڭ دەنەسى ءدىر ەتكەنىن سەزدى. ات ەكى قۇلاعىن تىگىپ، ءجۇرىسى بۇزىلدى.
اناداي جەردە وقىرانعان جىلقى دىبىسى ەسىتىلىپ، ارقانداۋلى ات كورىندى. وڭ جاق تۇسىنداعى قىزىل تۇزگەننىڭ تاساسىندا بىرەۋ ەربيىپ تۇرەگەلدى. قازاق بۇلاي بەيساۋبەت ءجۇرىپ، دالاعا قونا بەرمەيدى. قاي قۇدىقتىڭ باسىندا كىمنىڭ اۋلى وتىرعانى بەلگىلى... اتى تۇرىپ قالسا — امال جوق، ايتپەسە الدىنداعى اۋىلعا جەتىپ قونۋى كەرەك...
ۇرى بولدى عوي... جالعىز ءجۇرىپ جىلقى الادى. ونىسىن باتىرلىق ءبىلىپ، ەرتەڭ اۋلىنا ماقتانىپ بارادى تاعى. ءقازىر بارىمتاشىدان گورى، ۇساق ۇرلىقتى كاسىپ ەتەتىندەر كوبەيىپ كەتكەن. وڭاي ولجا ىزدەيتىن ونداي باتىرسىماقتاردى جانقوجا جاراتپايتىن ەدى.
— ءاي، ەلمىسىڭ، جاۋمىسىڭ؟
بەيتانىس كىسى بەرى قاراي ءجۇردى.
— ەلمىن، باتىر، ەلمىن! ەگەر قاتەلەسپەسەم، جانقوجا باتىر سەن بولارسىڭ. ءوزىڭدى ىزدەپ كەلە جاتىر ەدىم، جولىم بولادى ەكەن!
الاكەۋگىمدە الدىندا تۇرعان ادامدى جىعا تاني الماسا دا، ونىڭ دوس نيەتپەن كەلىپ تۇرعانىن جانقوجا داۋىس اڭعارىنان-اق ۇعىپ تۇر. اتتان ءتۇستى.
— مىڭنىڭ ءجۇزىن تانىعانشا، ءبىردىڭ اتىن ءبىل...
— اپىر-اي، جاكە، تانىماي-اق قالعانىڭ با؟ اسىلىم - قاراقالپاق، اتىم — جاننازار...
— جاننازار!
جانقوجانىڭ كوز الدىندا بوقان تاۋىن جايلايتىن باياعى ءبىر كۇندەر ەلەستەيدى. قىرىق رۋدان جينالعان سەگىزدىڭ اۋلىندا ءبىر ءۇي قاراقالپاق - وسى جاننازار دا بار ەدى. ەكى جاز اۋىلدارى ىرگەلەس بولدى... كەيدە ءبىر ەل قامى اۋىزعا الىنعاندا، قاراقالپاق باتىرىنىڭ ايتقان سوزدەرى جانقوجانىڭ دا كوكەيىنە قونادى. ەكەۋى وڭاي دوستاسىپ كەتتى.
— جاننازار... جانىم-اۋ، بۇل جاقتا قايدان ءجۇرسىڭ؟
— اۋەلى قۇشاقتاسىپ امانداسايىق، باتىر!
ەكى قۇشاق ايقاسىپ جازىلدى.
— ال حوش كەلىپسىڭ، باتىر، - دەدى جانقوجا اماندىقتان كەيىن. — ەندى اۋىلعا جۇرەيىك...
— اۋىلعا... اسىقپاي قويا تۇر. اۋەلى مەنى تىڭدا، ءبىر جاڭالىقپەن كەلىپ وتىرمىن...
— ەندەشە وتىرايىق...
جانقوجا بىردەڭەدەن كىپى العانداي، بويى مۇزدادى.
قوجانياز قامالىندا جاتقان جاننازار بۇرناعى كۇنى اتقا قونىپتى.
قامالدىڭ سىرتىندا ءبىر توپ سالت اتتى سىپايلاردى كوردى. ءقاۋىپى ءوزى ولتىرگەن شىراقشىدا... اياق استىندا جوعالتىپ، ەندى ىزدەپ بارادى عوي. سودان كادىكتەنىپ ەدى.
شىندىقتى بىلگىسى كەلىپ تىقىرشىعاندا، قاقپانىڭ الدىنداعى كۇزەتشىلەردى اينالدىرىپ، ۇزاق مىلجىڭداستى. سالت اتتى سىپايلاردىڭ جانقوجا باتىردىڭ اۋلىنا اتتانىپ بارا جاتقانىن كۇزەت باستىعى وزبەك جىگىت ايتتى. قوجانياز باتىردىڭ باسىن الۋدى بۇيىرىپ وتىر.
قارادۋاننىڭ سوڭىندا جيىرما قارۋلى سىپاي، ەكى مىلتىعى بار، رامانقۇلدىڭ اۋلىنا كەتىپ بارا جاتقانى بەلگىلى بولدى. جاننازاردىڭ جانقوجا باتىردى ءبىرىنشى رەت كورەتىنى وسىدان وتىز جىل بۇرىن ەدى. رامانقۇلدىڭ ءبىر بولەك جىلقىسى قوجامۇرات قىستاۋىنداعى قاراقالپاقتاردىڭ تارىسىن ءبۇلدىردى... قاسىندا ون شاقتى جىگىتى بار، جول توسىپ جۇرگەن جاننازار داريانىڭ جاعاسىندا ات شالدىرىپ وتىرعان جانقوجانى اۋىلعا ۇستاپ الىپ كەلدى... سول جولى جانقوجا ءوزى ارالاسىپ، قورقاۋ قازاق بيىنەن ەسەسىن الىپ بەرگەنىن جاننازار ءالى ۇمىتپايدى.
ودان كەيىن ارادا جيىرما جىلداي وتكەندە سول جانقوجامەن بوقان تاۋىندا كەزدەستى. ەكەۋى دە قاشقىن... بىرەۋى حيۋانىڭ قۇرىعىنان قاشسا، بىرەۋى ارىنعازى حاننىڭ قاھارىنان قورقىپ، سىرتتاپ ءجۇر ەدى. جاننازار باسقا قازاق باتىرلارىنان ءپىشىمى بولەك وسى كىسىگە سىرتىنان سۇيسىنە قارايدى. دالادا قالىپ بارا جاتقان ساعىندىق قاراقالپاقتىڭ كوشىن جاڭادارياعا جەتكىزىپ سالعانى... قاراقالپاقتىڭ تاياعىن سوعىپ، ءوز تۋىسىنان كەتىسكەنى... جاس كەزىندە وسى جانقوجانى قاندى مويىن قىلمىسكەر كورەتىن ەدى... مارقۇم نۇرتاي قانداي ەدى، وسى جانقوجا ءولتىردى، تىقىنى ءولتىردى... بالا كەزىندە جالعان نامىستىڭ پىكىرى وسىلاي بىرتە-بىرتە وزگەردى...
سىپايلار ءالى جەتسە ولتىرەر، بولماسا قۇر تابانىنان تاۋسىلىپ اۋلىنا قايتار... حيۋا حاندىعى مەن قازاق باتىرىنىڭ اراسىنداعى داۋدا قاراقالپاقتىڭ شارۋاسى قانشا؟ جاننازار جازىقسىز تاعى ءبىر ازاماتقا اجال الداسپانى ءتونىپ تۇرعانىن كورىپ ءىشى سىزدادى. ءبىراق اۋىلىنا قاراي بۇرىلدى.
جول ءۇستى ويى سان-ساققا جۇگىرەدى. قاراپ تۇرسا، قازاق پەن قاراقالپاقتىڭ تاعدىرى بىر-بىرىنەن اينىمايدى ەكەن. ءوزى دە جانقوجامەن تاعدىرلاس كورىندى. بۇگىن حيۋا سىپايى قازاق باتىرىن ولتىرەدى. سول قىلىش جيىرما جىلدان بەرى جاننازاردىڭ جەلكەسىندە تاقاۋلى، ادىمىن ءبىر اشتىرمايتىن ەدى...
قاتەردى ءبىلىپ تۇرىپ، ات تىزگىنىن بەرمەي كەتكەنى نامارتتىق بولادى ەكەن.
جاننازار ات باسىن جاقسىقىلىشقا بۇردى.
داريانىڭ بۇل بەتىنە ەكى-اق رەت ءوتىپتى. بىرىندە نۇرتايعا ەرىپ باردى. ەكى ەلدىڭ اراسىن ەگەر قىلعان سول قىرعىنعا قاتىسقانى ءۇشىن ءالى كۇنگە وكىنەدى. ەكىنشى رەت جابىعا ەرىپ كەلىپ، ماقپالدى ۇزاتىپ اكەتتى. بۇل جولى دا ۇلكەن قىرعىن بولا جازداپ، سەگىزدىڭ ەرلىگى ساقتاپ قالىپ ەدى...
وسىدان قىرىق جىل بۇرىن ءجۇرىپ وتكەن جولىنان باتىر جاڭىلىپ قالىپتى. كوزگە تۇسە بەرۋ دە ءقاۋىپتى. ءارى اۋىل-اۋىلدى جاعالاپ جۇرەتىن بولسا، ۋاقىت ۇتتىرادى. جاقسىقىلىشتاعى باتىردىڭ اۋلىنا سىپايلاردان بۇرىن جەتۋ كەرەك...
نۇرتايدىڭ جورىعىنداعى ۇزىن سوراپتىڭ جوباسىن ەسكە الىپ، شومىشتەن تىكە استى. تاسقۇدىققا جەتكەندە قاراڭعى تۇسكەن. ءبىر جاعىندا — تەڭىز، ەكىنشى — جاعىندا قالىڭ بىجىر... ەندى اتتاپ باسسا، اداساتىنىن ۇقتى. قالىڭ بىجىرعا كىرە بەرىپ جولدان شىقتى.
ءبىر تۇزگەننىڭ تۇبىنە قيسايعان. الدىڭعى ءتۇنى دەم الماستان جورىتقان ادام، قاتىپ ۇيىقتاپ قالعان ەكەن. اتتىڭ وقىرانعان داۋسىنان وياندى.
— ە، سولاي دە...
جاننازار سويلەپ وتىرعاندا، جانقوجانىڭ بويى مۇزدادى. حيۋا حانىنىڭ اكىمى شىنىمەن-اق قاھارعا مىنگەن بولدى. ءتۇبى وڭدىرماس... قارۋسىز ون شاقتى جىگىت مىلتىقتى جاۋعا نە قايرات قىلادى؟ ەسىنە ايبارشا ءتۇستى... ەكىقابات ەدى-اۋ... الدە ءتاڭىر وسى نارەستەنى ءوزىنىڭ وتەۋىنە بەرىپ وتىرعان شىعار...
اكەسى ۇلى جۇزدە سىرگەلى رۋىنىڭ قالاي پايدا بولعانى تۋرالى ايتىپ وتىراتىن ەدى. ءۇيسىن مەن ويسىل ءبىر تۋادى ەكەن. ويسىلدا قابىرعالى ەل، جۇرەك جۇتقان باتىرلارى كوپ بولىپتى... قاراحان حاندىعىمەن ىرگەلەس وتىرىپ، ونىڭ ومىرىنە مويىنسۇنباي، ءوز قالاۋىنشا كوشە بەرگەن...
ءبىر كۇنى حان ويسىلدىڭ بيلەرى مەن باتىرلارىن قوناققا شاقىرادى. نەشە جەردەن قازان استىرىپ، سابا-سابا قىمىزدى تەڭىزدەي اعىزىپتى. كوشپەلى حالىق قۋلىق ويلامايدى. قامسىز وتىرعاندا، حان اسكەرلەرىن جاۋىپ جىبەرىپ، ويسىلدىڭ بەكتەرىن قىرعان دا سالعان. باستايتىن ەرىنەن ايرىلعان ەلدە نە بەرەكەت قالادى. وتىز مىڭ ءۇي ويسىلدى حاننىڭ قولى ءبىر كۇندە ويرانداپ، ەركەك كىندىكتى جان قالدىرماي قىرادى. جۇكتى قاتىنداردىڭ ءىشىن جارادى. سولاي ويسىلدىڭ تۇقىمىن ءبىرجولا قۇرتۋدى ويلاسا كەرەك.
ويسىلدىڭ ءبىر باتىرى ءالىمنىڭ قىزىن الادى ەكەن. سونىڭ الدىندا عانا توركىندەپ كەتكەن كەلىنشەك سول جاقتا قاندى قىرعىننىڭ حابارىن ەسىتەدى. توركىنىنىڭ قولىندا قالا بەرگەن. بايعۇس ەكىقابات ەكەن، امان-ەسەن بوسانىپ، ۇل تۋادى...
ۇل ەرجەتكەن. قاتىن الىپ، ۇل سۇيەدى. سول كەزدە ءالىم شاقىرتىپ الىپ، جيەنىنە ەنشى بەرەدى.
— قۇل تويعان جەرىندە، ەر تۋعان جەرىندە ولەدى. ءۇيسىن اتتى تۋىسىڭ بار، جەتىسۋ اتتى جەرىڭ بار...
وتىز مىڭ ءۇي ويسىلدان قالعان جالعىز بالا تۋعان جەرىنە كوشەدى. جەر شالعاي. جولدا سۋسىن كەرەك. قۇلىنداردىڭ تۇمسىعىنا سىرگە كيگىزىپ، بيلەرىن ساۋا جۇرەدى. كورمەگەن جۇرتقا ءبارى تاڭسىق، سىرگەلى قۇلىندى كوشتىڭ كىم ەكەنىن سۇرايدى. سولايشا سىرگەلى اتانىپ كەتەدى ەكەن.
قۇدايعا شۇكىر، ارتىندا تۇياق قالعالى وتىر. جاسى الپىسقا تاقادى. بۇل دۇنيەنىڭ قىزىعىن ازدى-كوپتى كوردى. ەندى ولەمىن دەپ وكىنىپ وتىرعان جوق.
— باباجان قانشا ادام اتتاندىردى؟
— جيىرما شاقتى بار شىعار...
— جيىرما كىسىمەن وپ-وڭاي الاتىن جاۋىن تاپقان ەكەن!
جانقوجا دوڭ ايبات كورسەتىپ وتىر. جاننازاردى ەرتىپ اۋىلعا قايتتى.
ۇيىنە بارىپ بولمايدى. ەكىقابات ايبارشا بار... مىناۋ قاتەردى وعان بىلدىرگىسى كەلمەيدى.
تۋمسا ايەل قورقىپ جۇرەر... قوناعىن بورانبايدىڭ ۇيىنە ءتۇسىردى.
حيۋانىڭ اسكەرى اتتانىپ كەلە جاتقانىن ەسىتكەندە، باراقتىڭ بالالارى تۇگەل ءۇرپيدى.
— جاكە، كوشەيىك!
— كوشۋ ەشقايدا قاشپايدى. سەن اۋەلى قوناعىڭا قوي تاپ. بۇل كىسى — قاراقالپاقتىڭ باتىرى جاننازار!
— وندا قۇدا بولدى عوي، - دەدى بورانباي قۋانىپ.
— اقمىرزاعا ادام جىبەر. اۋىلدى ۇركىتپەي، وڭاشاعا شىعارىپ الىپ ايتسىن. وسى ۇيدە كۇتەمىن، ويلاسايىق.
ءوز اۋلى ءبىر قىردىڭ استىندا وتىر. اقمىرزا كوپ كۇتتىرگەن جوق. قاسىنا جاۋقاشاردى ەرتىپتى.
— نە ىستەيمىز؟
— بالەدەن ماشايىق قاشىپتى. كوشەيىك! - دەدى ول دا.
— جاۋدىڭ قاي جەردە كەلە جاتقانىن بىلمەيسىڭ. كوشتىڭ جولى اۋىر، سالت اتتى قۋعىنشى قۇتقارمايدى. - جانقوجا ءوزىنىڭ شەشىمىن ايتتى. — جاۋقاشار ساربۇلاقتاعى جاقايىمدارعا بارسىن. جاۋ كەلە جاتقاندا، قىزىعىمىزعا قاراپ وتىرا الماس. قولىڭا تۇسكەن جىگىتتەردى ەرتىپ جەت. ولجاباي، بەكجاراسقا بار. ءالىقۇل اۋلىنىڭ ىرگەسى ءبىر جەردە. جىگىتتەرىن ەرتىپ جەتسىن! بارىنە تاپسىرما بەرىلىپ بولعان سوڭ، اقمىرزاعا ەسكەرتتى. — بار-جوعى جيىرما كىسى كورىنەدى. اسىپ-ساسپاڭدار! بالا-شاعا ۇركىپ جۇرەر، ءازىر بىلدىرمەڭدەر!
قوناقاسى ۇستىندە باتىر ءبىر وكىنىشىن ايتقان. تىقىنى ءولتىردى، نۇرتايدى ءولتىردى... قاراقالپاققا زيانى كوپ تيگەن ەكەن. ال جاڭاداريا بويىنداعى سول اعايىن شاپقىنشىلىققا ۇشىراپ جاتقاندا، ءتۇپ ىرگەسىندە وتىرىپ ات تىزگىنىن بەرۋگە دە جارامادى... باسىنا بالە-قازا جاقىنداعاندا قاراقالپاقتىڭ ازامات ۇلى قاسىنان تابىلىپ وتىر. ونىڭ كۇيزەلگەن ءتۇرىن بايقاعان كەزدە، جاننازار اياپ كەتتى.
جاڭاداريا بويىندا قاراقالپاقتاردىڭ ءوزى التى باقان الاۋىز... حيۋا حانىن نايزامەن قارسى العىسى كەلگەن جاننازاردىڭ بار ارەكەتى زايا كەتكەن... قازاقتارمەن جەڭ ۇشىنان جالعاسۋعا دا ۋاقىتتارى بولعان جوق...
— ءبىز قوزعالماعان سوڭ، ات-كولىگىن سايلاپ وتىرعان سەگىز سياقتى قازاق ازاماتتارى دا بەلسەنىپ شىعا المادى. — جاننازار كۇرسىندى. — تەك ءبىزدىڭ قاتەمىزدى سەندەردىڭ دە قايتالاعاندارىڭ وكىنىشتى. ەندى اعايىننان دامەتپە، باتىر. باس قامىن جاساۋدىڭ امالىن قاراستىرعانىڭ ماقۇل...
جاننازار ءامۋدارياعا ءجۇرۋى كەرەك، اسىعىس ەدى. قوناقاسىدان كەيىن اتقا قوندى.
قارادۋاننىڭ نوكەرلەرىنە ءشومىشتىڭ تۇسىندا كەزدەستى. ءبىر جىرادا اتىن قاڭتارىپ تاستاپ جاتىر ەدى.
جيىرما جىگىتپەن رامانقۇل قوسىلعان سوڭ، قارادۋاننىڭ ادامى قىرىققا جەتكەن. شوعىرى مول كورىندى. جاننازار قوجانياز قامالىنان شىققان جيىرما سىپايدى عانا بىلەدى. قاتە ايتقانىن ۇققاندا وكىندى.
جانقوجا اتتاندىرعان شاپقىنشىلار قانشا جىگىت جيناپ كەلە الار ەكەن؟ ازعانتاي توپپەن ازۋلى جاۋعا تاپ بەرىپ، باتىر مەرت بولادى-اۋ... سونى ويلاعاندا، جىلارمانعا كەلدى.
* * *
قارادۋان باستاعان قىرىق ادام سول كۇنى ءيتىعۇلدىڭ ۇيىنەن شىعىپ ەدى.
قۇتتىققا قاراعان اۋىلداردىڭ ءبىرسىپىراسى جاقسىقىلىشتا توپ قۇراپ جاتقانى تۋرالى سىبىس ەستىلەدى. قارادۋان سونان سەسكەندى. ءيتىعۇلدىڭ اۋلىنا دا الگى حاباردىڭ انىعىنا جەتۋ ءۇشىن بۇرىلىپ وتىر.
ونداي سىبىس بۇل اۋىلعا دا تاراپ كەتىپتى.
ءقازىر قاۋىپتەنۋى كۇشەيە تۇسكەن قارادۋان جانقوجامەن كەزدەسۋگە اسىعا قويعان جوق.
بۇل توپ شىقىمانعا جەتكەندە، كۇن ەڭكەيىپ قالعان. جامانقۇلدىڭ ۇيىنە ءتۇستى.
سىرلىباي اۋلىنىڭ جانقوجامەن قۇداندالى جەكجات ەكەنىن بىلەدى، رامانقۇل ادەيى الىپ كەلىپ وتىر. قارادۋاندى «حاننىڭ ءۋازىرى» دەپ تانىستىردى. ءۋازىر باتىردىڭ ۇيىنە قول جايعالى كەلە جاتىر ەكەن... سونى ايتتى.
بۇدان التى جىل بۇرىن قايتىس بولعان نۇرىمبەتكە بۇگىن قول جايا كەلگەنى اقىلعا سىيمايتىن ەدى. جامانقۇل رامانقۇلدىڭ ءبىر سوزىنە دە سەنگەن جوق.
جانقوجاعا قارسى ۇيىمداستىرىلىپ جاتقان قاستىق جايلى الىپ قاشتى حابار اۋىل-اۋىلعا تاراپ كەتكەنى قاشان... تومان تورى تايدى بۇتارلاپ جاتقاندا، بەكق ۇلىنىڭ بايقوناعى ءبىر توبەنىڭ استىندا توپەپ بارا جاتىر ەدى.
— بەكجاراسقا ايت. بۇگىن تۇننەن قالماي جاكەمە حابار تيگىزسىن. قىرىق كىسىمەن قارادۋان كەلە جاتىر دەسىن...
قۇلىننىڭ ەتى ءتۇن ورتاسىنا تامان جەلىندى.
قارادۋان جىگىتتەرىنە كوز شىرىمىن الۋعا دا مۇرسات بەرگەن جوق. داستارقان جينالىپ ۇلگىرمەي اتقا قونۋعا بۇيرىق بەردى.
جۇرت كوزىنە تۇسپەۋ ءۇشىن تۇنگى ءجۇرىس ۇتىمدى ەدى. تاڭ اتقانشا جاقسىقىلىشقا تاقاپ بارادى...
الگىدە رامانقۇل ايتقان «نۇرىمبەتتىڭ ورنىنا قول جايۋ» تۋرالى وي قارادۋانعا ۇناپ قالعان. سونى سىلتاۋراتىپ اۋىلعا كىرەدى... قازاق سالتىندا ولگەن ادامعا قول جايىپ، كوڭىل ايتۋ بورىش سانالادى... نادان اۋىل نە ءتۇسىنىپ جاتىر؟
سىلتاۋ جەتكىلىكتى. يگى نيەتپەن كەلە جاتقان قۇدايى قوناققا قازاق ءارى تۇر دەپ ايتپايدى. تەك اۋىلعا كىرىپ السىنشى... ونان ءارى جانقوجانى تىپىر ەتكىزبەيدى...
قول جاياتىن ادام قارۋلى قول الىپ جۇرمەيتىنىن قارادۋان ويلاعان دا جوق.
قول تاسقۇدىققا جەتكەندە، تاڭ اتىپ ەدى.
باتىردىڭ اۋلىنا جاقىنداعان سايىن قارادۋاننىڭ قوبالجۋى دا كۇشەيگەندەي. كەشەدەن بەرى ءيتىعۇلدىڭ اۋزىنا تىنىم جوق... جانقوجانىڭ اۋلىندا باس قۋراپ جاتقان سامساعان سارى قول تۋرالى جىر تاۋىپ الىپتى. ۇرگەدەك التىنبايدىڭ ءبيى ۇرەيىن ۇشىرىپ ءبىتتى.
رامانقۇلدىڭ ءحالى ونىڭ ارجاعىندا ەدى. كەشە عانا جانقوجاعا سىرتىنان ءولىم جازاسىن كەسىپ، بەكباۋىلدىڭ ۇيىندە ءبىراز كوسىلىپ سويلەگەنى انىق... باباجاننىڭ حاتىن وندا جوعالتتى. جانقوجا بالا ەمەس، ءبارىن ءبىلىپ وتىر. قامىستىنىڭ باسىنان قاشا كوشكەنى دە سوندىقتان. بۇگىن قارۋلى قىرىق كىسىمەن ارتىنان جەتەدى ەكەن... باتىر قارا سارتتىڭ «قول جايا» كەلە جاتقانىنا قالاي سەنەدى؟.. جالعىز وعى قالسا، الدىمەن رامانققلدى اتادى...
بىرەسە قارادۋاننىڭ استىنداعى اق تاناۋ ارعىماقتىڭ ايىلى بوسايدى... بىرەسە رامانقۇلدىڭ ءىشى كەتەدى...
— جامانقۇلدىڭ ۇيىندە ىشكەن سورپا جاقپادى... تاسقۇدىقتان شىققان سوڭ-اق ءجۇرىس ونبەدى.
كۇن تۇساۋ بويى كوتەرىلدى. سول جاقتارىندا تەڭىز، اپپاق ايدىن جارقىراپ جاتىر. الاي-تۇلەي جەل تۇردى. تەڭىز بەتىندە استان-كەستەن، اق شۋدا تولقىندار دوڭبەكشىپ جاتىر.
اسپاندا اق شاعالالار وقتاي زۋلايدى. الدە ءبىر قاتەر كۇتكەندەي شاڭقىلداسادى.
بۇگىن بۇكىل تابيعات ابىگەر ەدى.
— ماعان ءبىر وي ءتۇستى. - قارادۋان اتىنىڭ باسىن تەجەپ تۇر. - قارۋلى قولمەن جەتىپ بارساق، اۋىل ءۇرپيىسىپ جۇرەر. اۋەلى ادام جىبەرىپ، حابارىمىزدى ايتايىق...
— حاندا قىرىق كىسىنىڭ اقىلى بار دەگەن راس-اۋ...
ءوزى دە زارەسى كەتىپ كەلە جاتقان رامانقۇل كۇلىپ قويا بەردى. ول ءۇشىن ءامىرى جۇرەتىن ادامنىڭ ءبارى حان. ءارى قارادۋاننىڭ استىنا كوپشىك قويىپ وتىر.
ءبارى دە ءبىرىنىڭ قاباعىن ءبىرى اندىپ كەلە جاتقان جۇرت، قاي-قايسىسىنىڭ دا قورقىنىشتان امان ەمەس ەكەنىن ايتپاي-اق تۇسىنىسەدى. تۇسىنىكتى نارسەنى ايتىپ تا قاجەتى جوق. قارادۋان جان-جاعىنا قارادى.
— كانە كىم بارادى؟
— مىناۋ ءيتىعۇل بارسىن، — دەدى رامانقۇل.
ءيتىعۇل سەلك ەتە قالدى. رامانقۇلدىڭ ءسوزى «مىناۋ ءيتىعۇل ءولسىن» دەگەن سياقتى بولىپ ەستىلىپ ەدى...
قارادۋان تاعى دا ءبىر بي ەرتكىسى كەلگەندە، قولىنا ەشكىم تۇسپەي قالعان. ءبايدىلدا تابان استىندا «اۋىرىپ» قالىپتى.
بەكارىستاندى جانقوجامەن كوڭىلدەس دەپ ەسىتەتىن، وعان بولسا دا حابار ايتقان جوق.
سودان سوڭ ءيتىعۇلدىڭ اۋلىنا سوقتى... اتقا جەڭىل قۇباقان وسى ءبيدى بۇرىن دا ۇناتىپ جۇرەتىن. ءيتىعۇل بۇل جولى دا ەكى ايتقىزعان جوق، ەرىپ شىقتى.
ءيتىعۇل بىرەسە رامانقۇلعا، بىرەسە قارادۋانعا قارايدى. ءتىلى بايلانعان، كىرپىگى عانا جىپىلىقتايدى. سىر بويى جانقوجادان مىقتى باتىردى بىلگەن ەمەس. قوساق اراسىندا كەتەتىن بولعانىنا وكىنىپ تۇر. كورىندە وكىرگىر رامانقۇل، ەندى ولىمگە جۇمساپ وتىرعانىن قاراشى...
— تەز جونەل! — دەدى قارادۋان، داۋسى ءزىلدى ەدى.
— تاقسىر-اي، اعايىن ادامبىز...
— ءوشىر ءۇنىڭدى! — قارادۋان ءيتىعۇلدى سويلەتپەي اقىرىپ تاستادى. - جانقوجانىڭ اعايىنى ەكەنسىڭ عوي! وندا ءقازىر باسىڭدى الدىرايىق!
— بارايىن، تاقسىر، بارايىن...
قارادۋاننىڭ قولىندا قارا مىلتىق، كوتەرىپ الىپ ەدى.
— بار!
ءيتىعۇل ءبىر توبەدەن اسقانشا، ارتىنا قىرىق رەت قارادى. مىلتىقتىڭ وعى قىرىمعا كەتەدى. تارس ەتكىزسە، دەمىنىڭ بىتكەنى عوي. ءبىراق الدىندا دا اجال كۇتىپ تۇر ەدى. ءيتىعۇل جىلاپ جىبەردى.
سول كۇيى وكشە ءىزى جاقسىقىلىشتىڭ الدىنداعى بىجىردان شىعىپ، ءبىر سالت اتتى تاسقۇدىققا قاراي تەكىرەكتەتىپ بارا جاتقانىن دا بايقاعان جوق.
بۇل اقمىرزا ەدى. جاۋدىڭ شىقىماندا ەكەنىن ەسىتكەن جانقوجا ونى شولعىنعا جۇمسادى. جىلقى قاراپ جۇرگەن ادام بولىپ، تاسقۇدىققا شەيىن بارىپ قايتادى. جالعىز اتتىنى ول كەردى. ءبىراق ويى قاپتاپ كەلە جاتقان جاۋدا بولىپ، بەيساۋبەت جولاۋشىعا قايرىلمايدى.
— ءاي، توقتا!
جالت قاراعان اقمىرزا جىڭعىلدى شوقاتتىڭ اراسىندا ءيىرىلىپ تۇرعان اتتىلاردى كوردى. جاۋ ەكەنىن ءبىلىپ تۇر. ءبىراق قاشۋعا نامىستاندى. ءارى داۋىستاپ تۇرعان رامانقۇل ەكەن. سونان كەيىن كوڭىلى ورنىققانداي، سىدىرتا اياڭداتىپ جەتىپ كەلدى.
— اسسالاۋمالايكۋم، اقا!
— اسسالاۋمالايكۋم!
«اسسالاۋمالايكۋم» جاڭبىرداي جاۋىپ كەتكەن سوڭ، قارادۋان تىنشىدى. جاسى الپىستان اسقان شال، قازاقتىڭ ءقادىرلى اقساقالىنىڭ ءبىرى شىعار... جانقوجا اۋلى قانداي ارەكەت جاساپ جاتقانىن ءبىلىپ قالۋى مۇمكىن... جاقسى بولدى...
— ال، جول بولسىن، رامانقۇل!
— جاكەمە ات ماندايىن قويىپ كەلە جاتىرمىز. مىنا كىسى حيۋانىڭ بەگى. نۇرەكەمنىڭ ءارۋاعىن سىرتتان سىيلايتىن ازاماتتىڭ ءبىرى. شالعا قول جايعىسى كەلەدى...
— وندا نەسىنە ءيىرىلىپ تۇرسىڭدار؟ نۇرىمبەت اۋلىنىڭ توبەسى انە كورىنىپ تۇر. جانقوجا اۋىلدا. ءۇي وزىڭدىكى، اپارىپ جايعاستىرا بەرمەيسىڭ بە؟
اقمىرزا جۇرە جاۋاپ بەرىپ، ۇزاي بەردى.
— الگى نە دەپ كەتتى؟
قارادۋاننىڭ ءتۇسى بۇزىلدى.
— ول اقمىرزا عوي. جانقوجانىڭ تۋعان اعاسى...
— ونى نەگە جىبەردىڭ؟ — ءوزى ءبىر سوزدەن سەزىك الىپ تۇرعان قارادۋان رامانقۇلعا شاپ ەتتى. — نەگە جىبەردىڭ دەيمىن، وڭباعان يت!
— تاقسىر-اۋ، بىزگە كەرەگى جانقوجا...
— الگىنىڭ نە ايتىپ كەتكەنىن ايتشى!
«جايعاستىرا بەردىڭ» ەكى ماعىناسى بار. قارادۋان سودان سەزىكتەنىپ تۇر. «جايعاستىرۋدى» كوزىن جويۋدىڭ ورنىنا دا قولدانۋعا بولادى. ولاي ۇققاندا، اقمىرزانىڭ ءسوزىنىڭ ءتارجىماسى «ۇيگە اپارىپ كوزىن قۇرت» بولىپ شىعاتىن ەدى.
— ۇيگە اپار، سىيلا دەدى... - رامانقۇلدىڭ قاپەرىندە تۋك تە جوق، شىنىن ايتىپ تۇر.
— ءاھ، قيزىڭدى، قازاق!.. قارادۋان يىعىنداعى قارا مىلتىقتى جۇلىپ الدى. — مەنى تۇك تۇسىنبەيتىن مىلقاۋ كورەدى ەكەنسىڭ عوي! ۇيگە اپارىپ، مىنالاردى جايعاستىر دەگەنىن قۇلاعىممەن ەسىتتىم عوي!
— استاپىراللا!
— مەن سەنى استاپىراللاڭا جونەلتەيىن!
قارادۋاننىڭ ساۋساعى شۇرىپپەنى باسا بەرگەندە، رامانقۇل وكىرىپ جىبەردى.
— تاقسىر، مەن اڭعارماي قالدىم. ول ۇيگە اپارىپ، مەيمانداردى جايعاستىرا بەر دەگەن سياقتى ەدى... قايدان بىلەيىن...
— انە، انە، ءوزىڭ دە مويىندادىڭ! جايعاستىر دەگەنى راس قوي؟ - قارادۋان ەجىرەيدى.
— قۇداي اقى، سولاي دەدى. قوناقتاردى جايعاستىر، سىيلا دەدى... مەن...
قارادۋاننىڭ ميىندا «جايعاستىرۋدىڭ» ەكىنشى ماعىناسى سوندا عانا ساۋلەلەندى. الگى شالدىڭ «سىيلاپ جىبەر» دەۋى دە مۇمكىن ەدى-اۋ... ءبىراق... ءوزى جانقوجانىڭ اعاسى بولادى... ونى رامانقۇل ءبىلىپ وتىر... تاعى دا بۇلارعا ايتپايدى... نەگە ايتپايدى؟ قولىنا ءوزى كەلىپ تۇسكەن جەردە نەگە بوساتىپ جىبەرەدى؟
— جوق، سەندە ءبىر بالە بار... سەن جانقوجاعا ءبىزدى قىرعىزۋعا اكەلە جاتىرسىڭ!
— يمانىم كۇيسىن!
— جوق، سەنبەيمىن! الگى جانقوجانىڭ اعاسىن بوساتىپ جىبەرگەنىڭ سەنىڭ ارامدىعىڭنىڭ ايعاعى!
— تاقسىر-اۋ، سەزىكتەندىرمەي، قاپىدا باسايىق دەگەن ءوزىڭ ەمەس پە ەدىڭ...
— مەن ساعان جانقوجانىڭ اعاسىن بوسات دەگەنىم جوق. نەگە ايتپايسىڭ، نەگە جاسىراسىڭ؟!
ەكەۋى تۇسىنىسۋدەن قالىپ ەدى. رامانقۇل شىنىن ايتقان سايىن، قارادۋانعا سەزىكتى كورىنە بەردى.
— سەن حيۋا حانىنا ادالمىن دەپ وتىرسىڭ عوي؟ سول ءۇشىن شوبەرە تۋىسىڭ جانقوجانى وققا بايلاۋعا دا قايلى ەكەنسىڭ. قارادۋاننىڭ ويىنا ءبىر سۇمدىق جازا ءتۇستى. - تۋىسىڭنان دا حيۋا حانى قىمبات قوي؟
— شىبىن جانىم پيدا!
— شىبىن جانىڭدى وزىڭە قيدىم، - دەدى قارادۋاننىڭ جۇزىندە زىميان كۇلكى جۇگىردى. — سەنىڭ الداماعانىڭدى بىلەيىن، مىناۋ ءىنىڭدى اتشى!
رامانقۇلدىڭ قاسىندا ءىنىسى قوجان تۇر ەدى. ونسىز دا زارەسى ۇشىپ تۇرعان قازاقتاردا ءوڭ-تۇس جوق، قالش-قالش ەتەدى.
— اتاسىڭ با؟!
— تاقسىر-اي، قوجاننىڭ قىلداي قياناتى جوق قوي...
— انەكەي، ايتقانىڭنىڭ ءبارى بەكەر ەكەنى كورىندى. — قارادۋان مىلتىقتى قايتا كەزەندى. — وپاسىزعا يت ءولىم!
— اتايىن، تاقسىر، اتايىن!
قارادۋاننىڭ قولىنداعى مىلتىقتى العاندا، رامانقۇل ەكى ەستى ادامنىڭ حالىندە ەدى. قوجاندى اتقالى تۇرعانىن، ونىڭ تۋعان ءىنىسى ەكەنىن، مىلتىقتىڭ قاراۋىلىندا ادام بەينەسىن كورگەندە بارىپ ۇقتى.
— شىنىمەن-اق ولىمگە قيعانىڭ با!؟ — دەگەندە، قوجاننىڭ قۇلىنداعى داۋسى قۇراققا شىقتى. — سەنى انت اتار، رامانقۇل! جاكەمدى ولتىرگەلى شىققانىڭدى ەسىتكەندە-اق انتقا ۇشىرايتىنىڭدى ءبىلىپ ەدىم. قارابەت-اي، قارابەت!
— ات!
قارادۋاننىڭ قولىندا ەكىنشى مىلتىق، ۇڭىرەيگەن ۇڭعىسى رامانقۇلعا قادالا قالعان ەكەن.
— كەش-ىر، ب-اۋ-ىر-ىر...
مىلتىق گۇرس ەتتى. رامانقۇلدىڭ قولىنداعى مىلتىق ءتۇسىپ بارا جاتتى.
قوجان وگىزدەي وكىرىپ، تۋلاپ جاتىر. وسى قىزىل قاننىڭ ۇستىنە ءيتىعۇل كەلدى.
— ال، كانە، نە ءبىلىپ كەلدىڭ؟
ءولىپ جاتقان قوجان، ونىڭ باسىن سۇيەپ وكىرىپ وتىرعان رامانقۇل... ءبىر سۇمدىقتىڭ بولعانىن ءيتىعۇل دا سەزىپ تۇر.
ول جانقوجانىڭ اۋلىنا بارعان جوق. جاقسىقىلىش تاۋىنىڭ بەكتەرىندە جاتىپ-جاتىپ قايتىپ ەدى. ۇزاق ويلانىپ ايتار جاۋابىن دا ازىرلەپ كەلگەن...
— باتىردىڭ اۋلىندا قاپتاعان جىگىت... جانقوجا ۇيىندە ەكەن. سارتىڭا ايتا بەر، كۇتىپ وتىرمىن دەدى...
— ءوي، شوشقا، سەنەن سونى سۇراپ وتىرعان كىم بار؟ — قارادۋان بۇلقان-تالقان اشۋلاندى. — جانقوجا قانشا جىگىت جيناپتى؟
— جەر قايىسقان قول دەپ وتىرمىن عوي! سان جەتپەيدى. — ءيتىعۇلدىڭ اۋزىنا ءجونى ءتۇزۋ سان دا تۇسەر ەمەس. — مىڭ بار شىعار... — دەدى.
قورىققانعا قوس كورىنەتىنىن قارادۋان دا بىلەدى. ءبىراق كادىگى كۇشتى ەدى. كەزدەسە كەتكەن اقمىرزا... ونى رامانقۇل بوساتىپ جىبەردى... اقتىعىنا سەندىرۋ ءۇشىن ءىنىسىن اتتى. مۇمكىن، قورىققاننان اتقان شىعار؟ جانقوجا ساقتانىپ وتىرعانى انىق... مىڭ بولماسا، ءجۇز جىگىت شىعار... بۇلاردىڭ ەلۋ ادامىن جايپاپ سالۋعا سول دا جەتىپ جاتىر. الدە رامانقۇل استىرتىن حابار بەرىپ، ادەيى ارانداتقالى شىقتى ما ەكەن؟
اقمىرزا ايتقان «جايعاستىرۋ» ءالى دە كادىكتى كورىندى.
— قايتامىز!
سول جەردەن ات باسىن كەيىن بۇردى.
... ءۇش كۇننەن كەيىن جانقوجانىڭ قاراقۇم، بورسىقتى بەتكە الىپ كوشىپ بارا جاتقان حابارى ەستىلدى.
باتىردىڭ بۇل جولعى ساپارى ۇزاققا سوزىلارىن اۋلىندا ەشكىم بىلگەن جوق.
— جالعىز وكىنىشىم: اكەمە اس بەرە الماي كەتتىم، — دەپتى قوشتاسا بارعان جاقىن جەكجاتقا. — كۇنىم تۋسا كورەرمىن...
انا جىلى مالدى جۇقارتقان نۇرىمبەت بالالارى اقساقالدىڭ اسىن ءبىر جىلدان ءبىر جىلعا كەشىكتىرىپ كەلە جاتىر ەدى. اقىرى بۇلگىن زامان كەزدەستى. جانقوجا سوعان عانا وكىنەدى ەكەن...
* * *
قوجانياز جانقوجانىڭ قۇتىلىپ كەتكەنىن ەسىتكەندە تاڭدانعان جوق. بۇرىن دا قارادۋاننىڭ قابىلەتىن جوعارى باعالامايتىن ەدى. «جانقوجانىڭ اۋلىنداعى مىڭ سان قول» تۋرالى اڭىزدى تىڭداپ وتىرىپ كۇلدى.
— نۇرىمبەت پەن باراق اۋلىنداعى ەركەك كىندىك ون شاقتى-اق ادام. جاقسىقىلىشقا كوشىپ بارعانىنا ەكى كۇن. مىڭ سان قولدى قايدان جيناپ الىپ ءجۇر؟ نەمەنەگە جينايدى؟ ەگەر جانقوجانىڭ قولىندا مىڭ جىگىتى بولسا، ءبىزدى بۇل جەردە وتىرعىزا ما؟ سول جاعدايدى اقىلعا سالىپ كوردىڭ بە؟ جەر قورقاق!
— مىڭ بولماسا، ءجۇز شىعار. باس-اياعى قىرىق ادام، ونىڭ دا جارتىسى سەنىمسىز...
— سونداعى سەنىمسىز ادامىڭ رامانقۇل ما؟
— مەن قازاق بىتكەنگە سەنبەيمىن!
— قازاقتارعا سەنبەگەنىڭ دۇرىس. ءبىراق رامانقۇلعا، ءبايدىلداعا سەنبەيتىنىڭ سوراقىلىق، مىرزام. — قوجانياز قاتۋلاندى. — رامانقۇلدىڭ ءىنىسىن اتقانىڭ كوردىڭ عوي. ونداي ادام اكەسىن دە اتادى. ءبىراق قوجاسىنا قول جۇمسامايدى. وعان اكەدەن دە، تۋعان باۋىرىنان دا قىمبات ءبىر نارسە بار. ونىڭ اتى — مانساپ! ول بىزگە جاعىنۋ ارقىلى، قانى بىرگە تۋىستارىنا ۇستەمدىك جۇرگىزۋدى ارمان قىلىپ ءجۇر. ول ارمانى ورىندالادى دا. ەگەر رامانقۇل سياقتى قولداۋشىلارىمىزدان ايرىلساق، ءبىز قازاق دالاسىندا ءبىر كۇن دە تۇراقتاي المايمىز! بۇكىل حالىق جانقوجانىڭ ىزىنە ەرىپ، كۇلىمىزدى كوككە ۇشىرار ەدى. رامانقۇلدار، ءبايدىلدالار قازاق اراسىندا ىرىتكى سالىپ، جانقوجانى وقشاۋ قالدىرىپ وتىر. رامانقۇلدان بەكەر سەزىكتەنەسىڭ. وعان تۋعان ءىنىسىن اتقىزعانىڭ شەكتەن شىققان سوراقىلىق دەپ بىلەمىن. مۇنداي سوراقىلىق جاساعانىڭدى انا جاقتا ۋلى مارتەبەلى اللاقۇل حان ەستىسە، باسىندى الار ەدى!
قوجانياز حاننىڭ ەسىمىن بەكەر ەسكە سالىپ وتىرعان جوق. قارادۋان حان سارايىنا بەلگىلى ادامداردىڭ ءبىرى. ونىڭ قيان شەتتەگى اتاقسىز قامالعا قىزمەتكە كەلۋىنەن قوجانياز سەزىكتى ەدى. ەگەر اللاقۇل حان ءوزىنىڭ ىزىنە تىڭشى سالۋدى قاجەت دەپ تاپقان بولسا، سول سالپاڭقۇلاعى وسى قارادۋان بولۋعا لايىق. ونان قۇتىلماي، قوجانيازدىڭ جۇمىسى دا وڭالمايدى. ەكى قولى بايلاۋلى ادام سياقتى، ەمىن-ەركىن قيمىلداۋىنا قارادۋان بوگەت جاساپ ءجۇر. ءقازىر ءوزى دە كومەكشىسىنىڭ قاتە باسقان قادامىن اندىپ، تۇيمەدەيىن تۇيەدەي قىلىپ، ينە-جىپكە تىزۋگە تىرىسادى.
قارادۋان قارسى داۋ ايتۋعا باتپاي كىدىردى.
قوجانياز ونان اقيرەكتەگى ارىستانباپتىڭ جايى تۋرالى سۇرادى. شىراقشى ابىلسەيىت ەكى ايدا ءبىر سوعىپ تۇرۋى كەرەك ەدى. ءۇش ايدىڭ ءجۇزى بولدى، حابارسىز كەتتى. ءبىر حابارىن قارادۋان اكەلەر دەپ كۇتكەن...
ارىستانباپتىڭ جايى دەپ دابىرايتقانعا ءزاۋلىم عيمارات سياقتى بىردەمە شىعار دەپ جۇرسەم، تاس قورىمداردان باسقا تۇگى جوق، قۇلازىعان تاۋدىڭ باسى عوي! قوجانيازدىڭ سوزىنە شامدانىپ تۇرعان قارادۋان، قىڭىرايعان الپەت تانىتتى. — ءبىر ايات وقىپ كەتتىك... جارىلقاعانى الگى...
— كىدىرمەگەن ەكەنسىڭدەر عوي...
— ونىڭ باسىندا نە دەپ كىدىرەمىز؟ — دەدى قارادۋان شىنىمەن اشۋلانىپ. — قۋ مولانى كۇزەتپەسەك، باسقا ەشتەڭە كورە المادىق.
جالعىز شىراقشىسى بار ەكەن، وسىدان ءۇش اي بۇرىن قاراسىن باتىرىپتى. ىلعي ءارۋاقتىڭ ورتاسىندا، ءسىرا، تىرشىلىگى كوڭىلدى بولا قويماعان شىعار...
قوجانيازدىڭ ءتۇسى بۇزىلدى. ابىلسەيىت اقيرەكتە جوق. اۋليەنىڭ شىراقشىسى... ول اۋىل-اۋىلدى كەزىپ جۇرۋگە مىندەتتى ەمەس. ونداي تاپسىرما قوجانياز تاراپىنان دا بەرىلگەن جوق... سوندا قايدا كەتەدى؟
سوڭعى رەت كەزدەسكەنى جىلى كۇزدىڭ ىشىندە ەدى. شىراقشى جىگىت بالپاننىڭ حابارىن ايتقان... ول ۇستالىپ، باسى الىندى...
شىراقشىنىڭ توبەسى قامالدا ءجيى كورىنسە كۇدىك تۋعىزادى. قوجانياز ەكى ايدا ءبىر كەلىپ تۇرۋعا قوستى... ەل ءىشى تىنىشتىق، اقيرەك جايى تارس ەسىنەن شىققان. بىردەڭە بولسا، ابىلسەيىتتىڭ ءوزى دە جەتىپ كەلۋى ءتيىس... حابار-وشارسىز جوعالعانى قالاي؟
كەشە قازاق بيلەرى جانقوجاعا ۇيىمداستىرىلعان جاسىرىن قاستىقتى اشكەرەلەتىپ العاننان كەيىن قوجانيازدىڭ ەسىنە ابىلسەيىت ءتۇستى. قارادۋاندى اقيرەككە ادەيى سىلتەدى. ابىلسەيىت ەسىتكەن-بىلگەن جاڭالىعىن جاتقىزبايدى. اڭقاۋسىراپ وتىرىپ-اق ءبارىن جەتكىزەدى. ءوزىنىڭ جانسىز ەكەنىن دە سەزدىرمەيدى. ونداي قۋلىققا ۇستا...
ءۇش ايدان بەرى جوعالىپ، قايدا جۇرەدى سوندا؟ الدە قازاقتار... الگى بالپاننىڭ تۋىستارى... ولاردان قاستىق كەلۋى مۇمكىن ەمەس... نادان حالىق قازاق نەنىڭ مانىسىنە ءتۇسىنىپ جاتىر... ءبىراق ءبىر جاماندىق بولعانى انىق ەدى. قوجانياز جاساۋىلدارعا ءتارتىپ بەرگىزدى. بارعان جەرىندە شىراقشىعا سۇراۋ سالا ءجۇردى. تابىلعان جەردە تۇتقىندالسىن!
تاعى دا ءبىر اي ءوتتى. ارىستانباپ اۋليەنىڭ شىراقشىسى ءالى حابارسىز بارا جاتىر. ءبىر بالەگە ۇرىنعان بولدى. ءبىراق قاستىقتىڭ قاي جاعىنان كەلگەنىن قوجانياز بىلمەي وتىر. قازاق اۋىلدارىندا كوردىم-بىلدىم ەشكىم جوق...
اياق استىنان جوعالعان شىراقشى بولماسا، باسقا جۇمىس ءبىر ىڭعايلانىپ قالعان سياقتى. قامالدىڭ دۋالى بيىكتەي ءتۇستى. اكىمدەرگە ارنالعان ەكى ءۇي ءبىتتى. سىپايلارعا جاتاقحانا سالىندى...
ەلى ءىشى دە تىنىشتىق. ءالىمۇلىندا شىرىق بۇزاتىن ەكى-ۇش ادام ەدى. ءبىرى — قاباق كوتىبار باتىر. ول ورىس بەكىنىستەرىنە تامان جاقىنداپ، مۇعالجار تاۋىنىڭ ەتەگىنە قاراي ىعىسىپتى. بارا بەرسىن... جەتىرۋدىڭ تەنتەكتەرىمەن ەرتەڭ-اق قۇدىققا تالاسىپ، قىرىلىساتىنى انىق... سول كەزدە جاز جايلاۋى بارشاقۇمعا ورالماسقا امالى جوق... ال الدىندا قوجانيازدىڭ الىم-سالىق جينايتىن جاساۋىلدارى تۇرادى...
ەكىنشى تەنتەك — جانقوجا ءتورتقارانىڭ ىشىنە بارىپ پانالاپتى. مۇنداعى تۋىستارىمەن ءبىرجولا ات قۇيرىعىن كەسىسىپ كەتتى. رامانقۇلدىڭ ءىنىسى ءولىپ، اراسىنان قان ەتىپ وتىر. جۋىق ماڭدا قايتا ورالۋى قيىن شىعار... ونىڭ ەلگە قايتا ورالماۋىنا قوجانيازدان دا گورى، رامانقۇل مەن ءبايدىلدا مۇددەلى... تۋعان اعاسى بەكباۋىل دا سونى تىلەيدى. جانقوجانىڭ كوزىن جويۋ ماقساتىندا قوجانياز ۇيىمداستىرعان ايلا-شارعىنىڭ ويلاستىعىندا بەكارىستان دا قاتىستى... ءوزى اتتانىپ شىقپاعانىمەن، قارسىلىق تا جاساعان جوق. ەرتەڭ باتىردىڭ الدىندا باسىن اقتاپ الا المايتىنداي قىلىپ، نۇرىباي ءبيدىڭ بالاسىنىڭ كوزىن قورقىتىپ قويۋ كەرەك... سودان سوڭ ەكى مىڭ كىشكەنەدە جانقوجاعا ءىش تارتاتىن ەشكىم قالمايدى...
قوجانياز وسىلاي توپشىلاپ وتىر. ونىڭ قازىرگى ءتۇرى كانىگى تامىرشىداي ەدى.
قازاق اراسى بالپاننىڭ قازاسىن ەسىتكەن جولى ءبىر تىكسىنگەن. ودان سوڭ جانقوجانىڭ قاشا كوشكەنىن ەسىتتى. باتىر قورىققان سوڭ، باسقا قارا قازاق كىمنىڭ شىكاراسى... شارۋا باققان مومىن جۇرتتا زارە جوق... جامانقۇل سياقتى ساسىق بايلاردىڭ ءبىر شوراباي-اق زارەسىن الىپ ءبىتتى...
دالا كەڭ، اسپان بيىك ەمەس، ونىڭ دا شەت-شەگى بار ەكەنىن قازاق ءازىر ءتۇسىنىپ ءجۇر. اقمەشىتكە قاراي اتتاپ باسساڭ - قوقان... ەدىل-جايىققا قاراي قاپتاعان ورىس بەكىنىستەرى... جاز جايلاۋ تاپشىلىعىن كورمەي وتىرعان ەل جوق. ون ەكى اتا باي ۇلى ىشىندە قوبالجۋ بار ەكەنى جايلى حابار دۇڭكىلدەپ ەستىلەدى...
سىر بويىنداعى التى مىڭ ءۇي ءالىم قايدا بارىپ سيىسادى؟
حيۋا حاندىعىنا قاراعان اۋىلداردىڭ ءبىر ارتىقشىلىعى بار ەدى. قىزىلقۇمعا جول اشىلدى. جاڭاداريا، قۋاڭداريا ماڭى دا بوسادى. بۇرىنعىداي باسپاشىدان قىسىلمايدى. قالىڭ كىشكەنەنى بىلاي قويعاندا، از ءۇيلى تايپالار قاراكەسەك پەن قاراساقالدىڭ ءبىر بولەك اۋىلدارى بيىل كۇز قىزىلعا قاراي جىلجىدى... بۇل ءوڭىردىڭ قاراقۇم، بورسىققا قاراعاندا قىسى دا جۇمساق. ون، ون بەس جىلدان بەرى مال تۇياعى تيمەگەن جەر تۋسىراپ جاتىر... ءشوبى شۇيگىن ەدى. مالى اياعىنان جايىلىپ، مال باققان شارۋانىڭ تىنىسى ءبىر كەڭىپ قالدى...
قازاق ەرتەڭ الدىندا نە كۇتىپ تۇرعانىنا ونشا كوز جۇگىرتە بەرمەيدى. ونىڭ مىندەتىن ءبىر قۇدايدىڭ موينىنا ارتىپ قويعان. كەزدەسكەن جاماناتتىڭ بارشاسىن جازمىشتىڭ ءىسى كورەدى. تاقا ەتىنە باتىپ كەتپەسە، ەرىن باۋىرىنا الىپ تۋلايتىن قازاق جوق...
بالپاننىڭ قازاسىن ەسىتكەندە ءبىر تۇرشىكتى. جانقوجانىڭ قاشا كوشكەنىن ەسىتكەندە، ءبىر ەلەڭدەدى. «وسىنىڭ ارتى نە بولار ەكەن» دەگەندەي ەدى. ارتى قايىر سياقتى. سول ەكەۋىنەن كەيىن الدى-جۇتتى ەشتەڭە جوق، تىنىشتىق ەدى. ءبۇلىنىپ-جارىلىپ جاتقان دۇنيە جوق، اي ورنىنان تۋادى. كۇن ورنىنان شىعادى... مالى جاي، بالا-شاعاسى امان، قازاققا سودان ارتىق نە كەرەك؟
— بۇعان دا شۇكىر. — جامانقۇل تاۋبە قىلدى. — قىس قىستاۋعا قاراي جىلجيىق...
جىلدا ەلدىڭ الدىمەن قوزعالاتىن بۇل اۋىل بيىل سوڭىنا قالدى. قوس قاناتىن قومداپ وتىرعاندا، جانقوجا اۋلىنىڭ جاقسىقىلىشقا قاراي قايتا كوشكەن حابارى شىقتى. سىرلىباي تۇقىمى باتىردى توننىڭ ىشكى باۋىنداي كورەدى. وزدەرى دە تىكسىنىپ، ءالىپتىڭ ارتىن باعۋدى ويلاپ، ىركىلىپ قالعان... ونان جانقوجانى ىزدەپ بارا جاتقان سارى قولدى كورىپ، ءتىپتى ءۇرپيىستى. ءبىر تىقىر تايانعان سياقتى. جانقوجانىڭ ادام پەندەگە جازىعى بولادى دەپ تۇسىنبەيتىن جامانقۇل، وعان كەزەلگەن مىلتىقتى كورگەن جەردە، شىنىمەن تىكسىندى. ەگەر ءىس ناسىرعا شاۋىپ، ۇرىس باستالىپ كەتسە، قاشا كوشۋگە دايىن وتىردى.
رامانقۇل ءوز ءىنىسىن ءوزى اتىپتى... باتىردىڭ قارعىسى جىبەرسىن بە؟ سارتتار كەيىن قايتقان... بەكجاراس جانقوجانىڭ اۋلىن ءتورتقارانىڭ ىشىنە كوشىرىسىپ كەلدى. سونىمەن ءبارى دە تىنشىدى.
جامانقۇل اۋىلى تاڭ قاراڭعىسىندا كوش قامىنا كىرىستى.
سول كۇنى بوزقىراۋ ءتۇستى.
جەر بەتى اپپاق ەدى. جامانقۇلدىڭ كىشى ۇلى كەنجەعۇل ءۇيدىڭ شاڭىراعى تومەن ءتۇسىرىلىپ جاتقاندا وياندى. اپپاق دالانى كورگەندە ءتورت جاسار بالانىڭ ەسى شىقتى.
— قار، قار!
سول كۇيى تۇرا جۇگىردى. ءسىرا، بوزقىراۋ قارىپ كەتسە كەرەك، بالا ەسىكتىڭ الدىندا ەكى اياعىن كەزەك كوتەرىپ بيلەپ تۇردى.
ءبىرىنشى كىتاپتىڭ سوڭى
You Might Also Like
-
ۇلى دالا قويناۋى ءتۇرلى جەڭىستەرگە تولى. سەبەبى، اتا- بابالارىمىز قاي ۋاقىتتا بولماسىن وتانىن قورعاۋعا بارىن سالعان. جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە قولدارىنا قارۋ ءىلىپ جاۋمەن ايقاسسا، كەڭەس...
