سۋتەكتىڭ قاسيەتتەرى، الىنۋى مەن قولدانىلۋى
حيميا ءپانى ءمۇعالىمى: لەپەسبايەۆا س. ك.
I. ساباقتىڭ تاقىرىبى: سۋتەكتىڭ قاسيەتتەرى، الىنۋى مەن قولدانىلۋى.
ءىى. ساباقتىڭ ماقساتى: وقۋشىلارعا سۋتتەك تۋرالى جالپى سيپاتتاما بەرۋ، جەر بەتىندەگى ەڭ ماڭىزدى قوسىلىستاردىڭ ءبىرى ەكەنىن ايتا وتىرىپ، فيزيكالىق پەن حيميالىق قاسيەتتەرىن، قولدانىلۋى مەن سۋتەكتى الۋدىڭ بىرنەشە تاسىلدەرىمەن تانىستىرۋ. جاڭا ۇعىمدارعا توقتالۋ. وقىتۋ كەزىندە قويىلعان تالاپتاردى ورىنداۋ ءۇشىن ءبىلىمدى ودان ءارى قاراي دامىتۋ.
ا) دامىتۋشىلىق ماقساتى: وقۋشىلاردى سانالى ويلاۋ مەن تاجىريبەلىك جاعىنان دامۋىن جەتىلدىرۋ. ءوزى باقىلاعان تاجىريبەدەن دۇرىس قورىتىندى جاساپ، رەاكسيا تەڭدەۋىن جازىپ، ءتيپىن انىقتاي ءبىلۋى ۇيرەتۋ.
ءا) تاربيەلىك ماقساتى: جۇيەلى ويلانىپ، سانالى تۇردە جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن حيميا تىلىندە سويلەي بىلۋگە تاربيەلەۋ. شىعارماشىلىق دەڭگەيلەرىن دامىتۋ.
ءىىى. ساباقتىڭ ءتۇرى: باقىلاۋ، زەرتتەۋ جانە سۇراق – جاۋاپ تۇرىندە.
ءىV. كەرەكتى رەاكتيۆتەر مەن قۇرالدار: د. ي. مەندەلەيەۆتىڭ پەريودتىق جۇيەسى، تۇرعى، سىناۋىق، تۇز قىشقىلى، مىرىش تۇيىرشىگى، ستاقانداعى سۋ، كيپپ اپپاراتى.
V. قولدانىلعان ماتەريالدار: ۆيدەو كورسەتىلىمدەر، سلايدتار.
Vءى ساباق جوسپارى:
1. ۇيىمداستىرۋ.
2. پىسىقتاۋ سۇراقتارى: ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ
- وتتەكتىڭ جالپى سيپاتتاماسى.
- وتتەكتىڭ فيزيكالىق قاسيەتىن سيپاتتا.
- وكسيدتەر دەگەنىمىز نە؟
- مىنا وكسيدتەردى: MnO2؛ MnO3؛ NO؛ NO2؛ Cr2O3؛ CrO3؛ CuO؛ Cu2O؛ Na2O؛ P2O3؛ P2O5؛ SO2؛ SO3 حالىقارالىق اتاۋلارى بويىنشا ەكى ءتۇرلى تاسىلمەن اتاڭدار.
- وتتەكتىڭ قولدانىلۋى /O2/، تابيعاتتاعى اينالىمىن ايتىپ بەرىڭدەر.
- وتتەكتىڭ ءتۇر وزگەر وزگەرىسىن اتا.
- جانۋ رەاكسياسى دەگەنىمىز نە؟
- تەرموحيميالىق تەڭدەۋ دەگەنىمىز نە؟ تۇرلەرىن اتا.
- رەاكسيانىڭ جىلۋ ەففەكتى دەگەن نە؟
ساباق بارىسى:
«مەنى تاپ»
مەن سۋدىڭ ارعى تەگىمىن،
سەرىگىمىن وتتەك اتتى سەرىنىڭ.
ەجەلدەن ەڭ جەڭىل گازبىن،
وتتەككە قاراعاندا ازبىن.
1 پايىز عانا جەر بەتىنە تاراعام،
عالامشاردا 92 پايىزبىن.
بارمىن گازبەن كومىر، مۇنايدا،
بولاشاقتا ءوزىم وتىن بولا الام.
سۋتەكتىڭ د. ي. مەندەلەيەۆ جاساعان پەريودتىق جۇيەدەگى ورنى
سۋتەكتىڭ د. ي. مەندەلەيەۆ جاساعان پەريودتىق كەستەدە ءبىرىنشى ورىندا تۇر.
تاڭباسى - ن /وقىلادى اش دەپ/
سالىستىرمالى اتومدىق ماسساسى - 1، 008 جۋىقتاپ العاندا 1 تەڭ
جاي زات كۇيىندە - ن2
سۋتەكتىڭ تابيعاتتاعى تارالۋى مەن اشىلۋ تاريحى
سۋتەكتىڭ سۋداعى ماسسالىق ۇلەسى - 11%
جەر قىرتىسىندا سۋتەكتىڭ ماسسالىق ۇلەسى - 1%
سۋتەكتى 1776 جىلى اعىلشىن عالىمى گ. كاۆينديش الدى، سۋتەككە جاي زات ەكەنىن انىقتاپ وعان «گيدروگەنيۋم» دەپ ات بەرگەن فرانسۋز عالىمى ا. لاۆۋازە بولدى.
تاپسىرما: سايكەستىگىن تابى
سۋتەكتىڭ فيزيكالىق قاسيەتتەرى
• سۋتەك — ەڭ جەڭىل گاز؛
(14، 4 ەسە اۋادان جەڭىل)؛
• ءتۇسسىز، ءيىسسىز، ءدامسىز گاز؛
• t قايناۋ = - 252، 6°س، t بالقۋ = - 259، 1°س؛
• جىلۋوتكىزگىشتىگى جوعارى؛
• سۋدا از ەريدى؛
• سۋتەكتى 150 اتم. قىسىمىندا جاسىل ءتۇستى باللونداردا ساقتايدى.
• اۋامەن ارەكەتتەسكەندە قوپارىلعىش گاز تۇزەدى.
سۋتەكتىڭ الىنۋى
جەر بەتىندە سۋتەك كوپ قولدانىلاتىندىقتان، ونى الۋدىڭ ءتۇرلى تاسىلدەرى بار. ونەركاسىپتە سۋتەكتى الۋدىڭ نەگىزگى ءادىسى - سۋدى تۇراقتى ەلەكتر توگىنىڭ كومەگىمەن ايىرۋ بولىپ تابىلادى.
2H2O =2H2+O2
مەتاننىڭ سۋ بۋىمەن ارەكەتتەسۋى. بۇل رەاكسيا وتە جوعارى تەمپەراتۋرادا جۇرەدى.
CH4+2H2O=CO2+4H2 --- 165كدج
بۇل پروسەستە بىردەن تازا سۋتەك بولىنبەيدى، ونىڭ كومىرقىشقىل گازبەن قوسپاسى الىنادى.
ال زەرتحانادا سۋتەكتى بەلسەندى مەتالداردان: ماگنيي، مىرىش، تەمىردى سۇيىتىلعان تۇز HCl نەمەسە كۇكىرت H2SO4 قىشقىلىمەن ارەكەتتەستىرىپ الۋعا بولادى.
Zn+2HCl=ZnCl2+H2
Zn+H2SO4=ZnSO4+H2
Ca+2H2O=Ca(OH) 2+H2
2Na+2H2O=2NaOH+H2
سىناۋىققا جيناپ العان سۋتەكتىڭ تازالىعىن تەكسەرۋ ءۇشىن جانىپ تۇرعان سپيرتشامىنا اپارسا، تازا سۋتەك شابىتتى تۇردە رەاكسياعا ءتۇسىپ، «پا» دەگەن دىبىس شىعارادى. ەگەر سىناۋىقتا سۋتەكپەن بىرگە وتتەكتىڭ نە اۋانىڭ قوسپاسى بولسا، اششى ىسقىرعان دىبىس شىعادى.
زەرتحانادا سۋتەك الۋ ءۇشىن ارنايى اپپارات قولدانىلادى، ول اپپاراتتى كيپپ اپپاراتى دەپ اتايدى.
لابوراتوريالىق تاجىريبە
تاپسىرما: گرافيكالىق ديكتانت
سۋتەكتىڭ حيميالىق قاسيەتتەرى
سۋتەك مولەكۋلاسىنىڭ قۇرىلىسى قاراپايىم بولعانىمەن ەداۋىر بەرىك قوسىلىس. ول قىزدىرعاندا وتتەگىمەن شابىتتى ارەكەتتەسىپ، كوپ جىلۋ بولەدى. جانۋ ناتيجەسىندە سۋ تۇزىلەدى.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
I. ساباقتىڭ تاقىرىبى: سۋتەكتىڭ قاسيەتتەرى، الىنۋى مەن قولدانىلۋى.
ءىى. ساباقتىڭ ماقساتى: وقۋشىلارعا سۋتتەك تۋرالى جالپى سيپاتتاما بەرۋ، جەر بەتىندەگى ەڭ ماڭىزدى قوسىلىستاردىڭ ءبىرى ەكەنىن ايتا وتىرىپ، فيزيكالىق پەن حيميالىق قاسيەتتەرىن، قولدانىلۋى مەن سۋتەكتى الۋدىڭ بىرنەشە تاسىلدەرىمەن تانىستىرۋ. جاڭا ۇعىمدارعا توقتالۋ. وقىتۋ كەزىندە قويىلعان تالاپتاردى ورىنداۋ ءۇشىن ءبىلىمدى ودان ءارى قاراي دامىتۋ.
ا) دامىتۋشىلىق ماقساتى: وقۋشىلاردى سانالى ويلاۋ مەن تاجىريبەلىك جاعىنان دامۋىن جەتىلدىرۋ. ءوزى باقىلاعان تاجىريبەدەن دۇرىس قورىتىندى جاساپ، رەاكسيا تەڭدەۋىن جازىپ، ءتيپىن انىقتاي ءبىلۋى ۇيرەتۋ.
ءا) تاربيەلىك ماقساتى: جۇيەلى ويلانىپ، سانالى تۇردە جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن حيميا تىلىندە سويلەي بىلۋگە تاربيەلەۋ. شىعارماشىلىق دەڭگەيلەرىن دامىتۋ.
ءىىى. ساباقتىڭ ءتۇرى: باقىلاۋ، زەرتتەۋ جانە سۇراق – جاۋاپ تۇرىندە.
ءىV. كەرەكتى رەاكتيۆتەر مەن قۇرالدار: د. ي. مەندەلەيەۆتىڭ پەريودتىق جۇيەسى، تۇرعى، سىناۋىق، تۇز قىشقىلى، مىرىش تۇيىرشىگى، ستاقانداعى سۋ، كيپپ اپپاراتى.
V. قولدانىلعان ماتەريالدار: ۆيدەو كورسەتىلىمدەر، سلايدتار.
Vءى ساباق جوسپارى:
1. ۇيىمداستىرۋ.
2. پىسىقتاۋ سۇراقتارى: ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ
- وتتەكتىڭ جالپى سيپاتتاماسى.
- وتتەكتىڭ فيزيكالىق قاسيەتىن سيپاتتا.
- وكسيدتەر دەگەنىمىز نە؟
- مىنا وكسيدتەردى: MnO2؛ MnO3؛ NO؛ NO2؛ Cr2O3؛ CrO3؛ CuO؛ Cu2O؛ Na2O؛ P2O3؛ P2O5؛ SO2؛ SO3 حالىقارالىق اتاۋلارى بويىنشا ەكى ءتۇرلى تاسىلمەن اتاڭدار.
- وتتەكتىڭ قولدانىلۋى /O2/، تابيعاتتاعى اينالىمىن ايتىپ بەرىڭدەر.
- وتتەكتىڭ ءتۇر وزگەر وزگەرىسىن اتا.
- جانۋ رەاكسياسى دەگەنىمىز نە؟
- تەرموحيميالىق تەڭدەۋ دەگەنىمىز نە؟ تۇرلەرىن اتا.
- رەاكسيانىڭ جىلۋ ەففەكتى دەگەن نە؟
ساباق بارىسى:
«مەنى تاپ»
مەن سۋدىڭ ارعى تەگىمىن،
سەرىگىمىن وتتەك اتتى سەرىنىڭ.
ەجەلدەن ەڭ جەڭىل گازبىن،
وتتەككە قاراعاندا ازبىن.
1 پايىز عانا جەر بەتىنە تاراعام،
عالامشاردا 92 پايىزبىن.
بارمىن گازبەن كومىر، مۇنايدا،
بولاشاقتا ءوزىم وتىن بولا الام.
سۋتەكتىڭ د. ي. مەندەلەيەۆ جاساعان پەريودتىق جۇيەدەگى ورنى
سۋتەكتىڭ د. ي. مەندەلەيەۆ جاساعان پەريودتىق كەستەدە ءبىرىنشى ورىندا تۇر.
تاڭباسى - ن /وقىلادى اش دەپ/
سالىستىرمالى اتومدىق ماسساسى - 1، 008 جۋىقتاپ العاندا 1 تەڭ
جاي زات كۇيىندە - ن2
سۋتەكتىڭ تابيعاتتاعى تارالۋى مەن اشىلۋ تاريحى
سۋتەكتىڭ سۋداعى ماسسالىق ۇلەسى - 11%
جەر قىرتىسىندا سۋتەكتىڭ ماسسالىق ۇلەسى - 1%
سۋتەكتى 1776 جىلى اعىلشىن عالىمى گ. كاۆينديش الدى، سۋتەككە جاي زات ەكەنىن انىقتاپ وعان «گيدروگەنيۋم» دەپ ات بەرگەن فرانسۋز عالىمى ا. لاۆۋازە بولدى.
تاپسىرما: سايكەستىگىن تابى
سۋتەكتىڭ فيزيكالىق قاسيەتتەرى
• سۋتەك — ەڭ جەڭىل گاز؛
(14، 4 ەسە اۋادان جەڭىل)؛
• ءتۇسسىز، ءيىسسىز، ءدامسىز گاز؛
• t قايناۋ = - 252، 6°س، t بالقۋ = - 259، 1°س؛
• جىلۋوتكىزگىشتىگى جوعارى؛
• سۋدا از ەريدى؛
• سۋتەكتى 150 اتم. قىسىمىندا جاسىل ءتۇستى باللونداردا ساقتايدى.
• اۋامەن ارەكەتتەسكەندە قوپارىلعىش گاز تۇزەدى.
سۋتەكتىڭ الىنۋى
جەر بەتىندە سۋتەك كوپ قولدانىلاتىندىقتان، ونى الۋدىڭ ءتۇرلى تاسىلدەرى بار. ونەركاسىپتە سۋتەكتى الۋدىڭ نەگىزگى ءادىسى - سۋدى تۇراقتى ەلەكتر توگىنىڭ كومەگىمەن ايىرۋ بولىپ تابىلادى.
2H2O =2H2+O2
مەتاننىڭ سۋ بۋىمەن ارەكەتتەسۋى. بۇل رەاكسيا وتە جوعارى تەمپەراتۋرادا جۇرەدى.
CH4+2H2O=CO2+4H2 --- 165كدج
بۇل پروسەستە بىردەن تازا سۋتەك بولىنبەيدى، ونىڭ كومىرقىشقىل گازبەن قوسپاسى الىنادى.
ال زەرتحانادا سۋتەكتى بەلسەندى مەتالداردان: ماگنيي، مىرىش، تەمىردى سۇيىتىلعان تۇز HCl نەمەسە كۇكىرت H2SO4 قىشقىلىمەن ارەكەتتەستىرىپ الۋعا بولادى.
Zn+2HCl=ZnCl2+H2
Zn+H2SO4=ZnSO4+H2
Ca+2H2O=Ca(OH) 2+H2
2Na+2H2O=2NaOH+H2
سىناۋىققا جيناپ العان سۋتەكتىڭ تازالىعىن تەكسەرۋ ءۇشىن جانىپ تۇرعان سپيرتشامىنا اپارسا، تازا سۋتەك شابىتتى تۇردە رەاكسياعا ءتۇسىپ، «پا» دەگەن دىبىس شىعارادى. ەگەر سىناۋىقتا سۋتەكپەن بىرگە وتتەكتىڭ نە اۋانىڭ قوسپاسى بولسا، اششى ىسقىرعان دىبىس شىعادى.
زەرتحانادا سۋتەك الۋ ءۇشىن ارنايى اپپارات قولدانىلادى، ول اپپاراتتى كيپپ اپپاراتى دەپ اتايدى.
لابوراتوريالىق تاجىريبە
تاپسىرما: گرافيكالىق ديكتانت
سۋتەكتىڭ حيميالىق قاسيەتتەرى
سۋتەك مولەكۋلاسىنىڭ قۇرىلىسى قاراپايىم بولعانىمەن ەداۋىر بەرىك قوسىلىس. ول قىزدىرعاندا وتتەگىمەن شابىتتى ارەكەتتەسىپ، كوپ جىلۋ بولەدى. جانۋ ناتيجەسىندە سۋ تۇزىلەدى.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
You Might Also Like
