تاعدىرى تاريح - تال بەسىك
تاعدىرى تاريح - تال بەسىك
ماقساتى: وقۋشىلاردى حالقىمىزدىڭ رۋحاني بايلىعىن يگەرۋگە، ۇلتتىق وزىق داستۇردەن ۇلگى الۋعا باۋلۋ.
تاربيەلىك: حالقىمىزدىڭ سالت – ءداستۇر مادەنيەتىن، وزىندىك ۇلگى – ونەگەسىن بالالار بويىنا ءسىڭىرۋ. كوشپەلى عۇمىر كەشكەن بابالارىمىزدان قالعان قاسيەتتى بەسىكتىڭ بالا ومىرىنە پايدالىلىعىن ۇعىندىرۋ.
كورنەكىلىگى: پلاكاتتار، قۋىرشاق، بالا جاتاتىن بەسىك جانە ونىڭ جابدىقتارى، قاپ، جەتى ءتۇرلى كيىم، ماگنيتوفون، پروەكتتەر.
بارىسى:
جۇرگىزۋشى: بەسىك – كوشپەلى عۇمىر كەشكەن بابالارىمىزدان قالعان قاسيەتتى مۇرا. قازاقتا «ەل بولامىن دەسەڭ، بەسىگىڭدى تۇزە» دەگەن ۇلاعاتتى مارجان سوزدەر بار. ولار تەگىن ايتىلماعان.
بەسىك – ۇلتتىق ونەرىمىزدىڭ تۋىندىسى، سالتىمىزدىڭ جۇرناعى، ۇلتتىق تاربيە قۇرالى. كوشىپ – قونعان حالقىمىزدىڭ عاسىرلار بويى تاجىريبەسىنەن تۋىنداعان، ۋاقىت زامان سىنىنان سۇرىنبەي وتكەن كيەلى بەسىكتىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى، تۇرمىسقا بەيىمدىلىگى، بالا ومىرىنە پايدالىلىعى وراسان زور.
بەسىكتىڭ ەڭ قاراپايىم ءتۇرى قايىڭ، تال، تاعى باسقا وڭاي يىلەتىن ءارى جەڭىل اعاشتان جاسالادى. بەسىكتىڭ قۇرامى 15 بولىكتەن تۇرادى.
بولىكتەرى ينتەراكتيۆتى تاقتادان كورسەتىلەدى.
ولار: ءبىر بەل اعاش، ەكى بوگەن، ءتورت جاقتاۋ، ءتورت شاباق، ەكى ساباۋ، ەكى جورعادان تۇرادى. حالىق دۇرىس بولەنىپ، بەسىك كورگەن بالانىڭ دەنى ساۋ، تاربيەسى ءتۇزۋ بولادى دەيدى. سوندىقتان بالانى بەسىككە بولەۋدىڭ ءمانى وتە ۇلكەن.
كۇي: «وتىرار سوڭى»
1 – وقۋشى: توي دەگەندە دەمەي مە؟
دومالايدى قۋ باستار.
ايتشى ءبىراق جانىم - اۋ
ۇلان اسىر بۇل نە توي؟
2 – وقۋشى: قاراپ الشى ءىنىم،
اينالاڭا بۇگىن.
ۇمىتىلماس ماڭگى،
وسى تۋعان ءۇيىڭ.
3 – وقۋشى: باقىت قۇسى قونعان،
قۇتتى تويلار بولعان.
اتاڭ اتان سويعان،
وسى التىن ورداڭ.
4 – وقۋشى: كىندىك قانى تامعان،
اناڭ جورگەك جايعان.
وسى ىستىق ۇياڭ
وتى شالقىپ جانعان.
كورىنىس
اقساقالدى قاريا كەلەدى. ويناپ جۇرگەن بالالار جامىراي جۇگىرەدى.
بالالار: اسسالاۋماعالەيكۋم، اتا!
اتاي: ۋاعالەيكۋم، اسسالام! تويلارىڭ تويعا ۇلاسسىن! تويلارىڭ قۇتتى بولسىن!
بالالار: ايتقانىڭىز كەلسىن.
اتاي: بالانى اكەلىڭىزدەر، ات قويىپ بەرەيىن.
اباي، جامبىل، ساكەندەي،
اقىن بولار ما ەكەنسىڭ؟
قاجىمۇقان اتاڭداي،
باتىر بولار ما ەكەنسىڭ؟
قۇرمانعازى، ديناداي
كۇيشى بولار ما ەكەنسىڭ؟
مىڭ بۇرالىپ شاراداي
ءبيشى بولار ما ەكەنسىڭ؟
تاعى ساعان نە دەيىن؟
ۇمىتىمە سەنەيىن.
ەلىڭ سۇيەر ەل بولشى،
ۇستەم بولسىن مەرەيىڭ.
سەنىڭ اتىڭ ەرتۋعان
«سەنىڭ اتىڭ ەرتۋعان» - دەپ قۇلاعىنا ءۇش رەت ايقايلايدى.
سەنىڭ اتىڭ ەرتۋعان،
بارشا جۇرتقا ءمالىم.
بەردىڭ باقىت اتىن،
سەن دە ادامسىڭ ەندى.
ءان: « اتا داستۇرلەرى»
جۇرگىزۋشى: ادەتتە جاڭا تۋعان نارەستەنىڭ كىندىگى ءبىر اپتانىڭ ىشىندە تۇسەدى. بالانىڭ كىندىگى تۇسكەن كۇننەن باستاپ بەسىككە بولەيدى. نارەستەنى بەسىككە بولەيتىن كۇنى كورشى – قولاڭ، اعايىن – تۋما، ابىسىن – اجىندار جينالىپ، مال سويىپ، «بەسىك شاشۋ» بەرىلەدى.
1 – وقۋشى: بەسىكتى ورتاعا ءىلىپ قويىپ، بەسىك الاستاتىلادى. ادىراسپان، حوش ءيىستى وسىمدىكتەر نەمەسە كوسەۋدى شوققا سالىپ قىزدىرىپ الىپ بەسىكتىڭ ءۇش جەرىنەن ءتۇتىن شىعارىپ قاريدى.
الاس، الاس، يەسى كەلدى پالە قاش،
الاس، الاس، بالەدەن الاس.
كوزىمە جاماننىڭ كوزىنە الاس،
ءتىلى جاماننىڭ تىلەگىنەن الاس، - دەپ الاستايدى.
2 – وقۋشى: بەسىككە نارەستەنى بولەۋ ءۇشىن، كەرەكتى جابدىقتارىن كورسەتە وتىرىپ اۋىلدىڭ ۇلكەن اجەسى بەسىككە سالادى. جورگەك، جاستىق، قول باۋ، اياق باۋ، تۇبەك، شۇمەك.
بالانى بەسىككە سالماس بۇرىن تۇبەكتەن تىشتىرما وتكىزەدى، ياعني ءتاتتى – دامدىلەردى تاراتادى. 3 - 4 تىشتىرما العان سوڭ قالعانى شاشۋ ەتىپ شاشىلادى. بولەپ بولعان سوڭ، 7 ءتۇرلى كيىم جابىلادى، ونىڭ ءبىرى قاپ. بۇل ۇيقىسى قالىڭ بولسىن دەگەن قوناقتىڭ ىرىمى.
3 – وقۋشى: بالانى بەسىككە سالۋ. بەسىك – قاسيەتتى، كيەلى، قۇتتى مۇلىك، ءسابيدىڭ التىن ۇياسى بولىپ ەسەپتەلىنەدى. جاڭا تۋعان بالانى بەسىككە سالۋ دا حالقىمىز ءۇشىن ەلەۋلى ءداستۇردىڭ ءبىرى. بەسىككە سالۋ جولى ۇلكەن، ەلدەگى تاربيەلى، ونەگەلى اجەلەرگە تاپسىرىلادى. ول بەسىكتى وتپەن الاستاپ، تىشتىرما جاساپ الىپ، بالانى بەسىككە سالادى، ياعني كادەلى سىي بەرىلەدى. وسىنداي قۋانىش ۇستىندە «بەسىك جىرى» ايتىلادى.
ايىر قالپاق كيىسىپ،
اقىرىپ جاۋعا ءتيىسىپ.
باتىر بولار ما ەكەنسىڭ؟
بارماقتارىڭ مايىسىپ،
ءتۇرلى ويۋ ويىسىپ،
شەبەر بولار ما ەكەنسىڭ؟
تاڭدايلارىڭ تاقىلداپ،
ءسوزىڭدى جۇرت ماقۇلداپ،
شەشەن بولار ما ەكەنسىڭ؟
4 – وقۋشى: قويعا ەرتە سايلاپ،
باسىنا ۇكى بايلاپ.
جات الاڭسىز اۋناپ،
اق بەسىككە ءايبات.
5 – وقۋشى: اق بەسىككە سەنىڭ،
العاش ءتيدى بەلىڭ.
كەتپەستەي بولىپ كەيىن،
ۇيىقتادى بەسىك
جەل قايىقشا تەربەپ.
6 – وقۋشى: جىگىت بولىپ ءوس جىلدام،
ومىرگە جاسسىڭ سەن كەرەك.
بەسىگىڭ بالعىن تولعان نۇر،
ۇيىقتا بوبەك جاس قازاق.
7 – وقۋشى: پەرزەنتىم دەپ الاڭداپ،
وتان ۇلى اناڭ بار.
ورمان، تاۋىڭ، كولىڭ بار،
ۇلان بايتاق دالاڭ بار.
حورمەن: انا ءسۇتىن اقتايمىز،
اتا سالتىن ساقتايمىز!
ءان: «اناشىم»
جۇرگىزۋشى: بەسىك – قازاق ۇجىمىندا كيەلى ورىن. تۇڭعىش بالاسى جاتقان بەسىككە نەمەرە، شوبەرەسىن بولەگەن اجەلەر وزدەرىن وتە باقىتتى ساناعان. ەندەشە اتادان ميراس بولىپ كەلە جاتقان ءاربىر قازاقتىڭ جىلى ۇياسى بەسىكتى ساقتاي بىلەيىك.
بقو، ورال قالاسى
"مەكتەپتەن تىس جۇمىس ورتالىعى"،
"اتامۇرا"ەتنوگرافيالىق ۇيىرمەسىنىڭ جەتەكشىسى
ۋتيبايەۆا داميلا ايدىنوۆنا
ماقساتى: وقۋشىلاردى حالقىمىزدىڭ رۋحاني بايلىعىن يگەرۋگە، ۇلتتىق وزىق داستۇردەن ۇلگى الۋعا باۋلۋ.
تاربيەلىك: حالقىمىزدىڭ سالت – ءداستۇر مادەنيەتىن، وزىندىك ۇلگى – ونەگەسىن بالالار بويىنا ءسىڭىرۋ. كوشپەلى عۇمىر كەشكەن بابالارىمىزدان قالعان قاسيەتتى بەسىكتىڭ بالا ومىرىنە پايدالىلىعىن ۇعىندىرۋ.
كورنەكىلىگى: پلاكاتتار، قۋىرشاق، بالا جاتاتىن بەسىك جانە ونىڭ جابدىقتارى، قاپ، جەتى ءتۇرلى كيىم، ماگنيتوفون، پروەكتتەر.
بارىسى:
جۇرگىزۋشى: بەسىك – كوشپەلى عۇمىر كەشكەن بابالارىمىزدان قالعان قاسيەتتى مۇرا. قازاقتا «ەل بولامىن دەسەڭ، بەسىگىڭدى تۇزە» دەگەن ۇلاعاتتى مارجان سوزدەر بار. ولار تەگىن ايتىلماعان.
بەسىك – ۇلتتىق ونەرىمىزدىڭ تۋىندىسى، سالتىمىزدىڭ جۇرناعى، ۇلتتىق تاربيە قۇرالى. كوشىپ – قونعان حالقىمىزدىڭ عاسىرلار بويى تاجىريبەسىنەن تۋىنداعان، ۋاقىت زامان سىنىنان سۇرىنبەي وتكەن كيەلى بەسىكتىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى، تۇرمىسقا بەيىمدىلىگى، بالا ومىرىنە پايدالىلىعى وراسان زور.
بەسىكتىڭ ەڭ قاراپايىم ءتۇرى قايىڭ، تال، تاعى باسقا وڭاي يىلەتىن ءارى جەڭىل اعاشتان جاسالادى. بەسىكتىڭ قۇرامى 15 بولىكتەن تۇرادى.
بولىكتەرى ينتەراكتيۆتى تاقتادان كورسەتىلەدى.
ولار: ءبىر بەل اعاش، ەكى بوگەن، ءتورت جاقتاۋ، ءتورت شاباق، ەكى ساباۋ، ەكى جورعادان تۇرادى. حالىق دۇرىس بولەنىپ، بەسىك كورگەن بالانىڭ دەنى ساۋ، تاربيەسى ءتۇزۋ بولادى دەيدى. سوندىقتان بالانى بەسىككە بولەۋدىڭ ءمانى وتە ۇلكەن.
كۇي: «وتىرار سوڭى»
1 – وقۋشى: توي دەگەندە دەمەي مە؟
دومالايدى قۋ باستار.
ايتشى ءبىراق جانىم - اۋ
ۇلان اسىر بۇل نە توي؟
2 – وقۋشى: قاراپ الشى ءىنىم،
اينالاڭا بۇگىن.
ۇمىتىلماس ماڭگى،
وسى تۋعان ءۇيىڭ.
3 – وقۋشى: باقىت قۇسى قونعان،
قۇتتى تويلار بولعان.
اتاڭ اتان سويعان،
وسى التىن ورداڭ.
4 – وقۋشى: كىندىك قانى تامعان،
اناڭ جورگەك جايعان.
وسى ىستىق ۇياڭ
وتى شالقىپ جانعان.
كورىنىس
اقساقالدى قاريا كەلەدى. ويناپ جۇرگەن بالالار جامىراي جۇگىرەدى.
بالالار: اسسالاۋماعالەيكۋم، اتا!
اتاي: ۋاعالەيكۋم، اسسالام! تويلارىڭ تويعا ۇلاسسىن! تويلارىڭ قۇتتى بولسىن!
بالالار: ايتقانىڭىز كەلسىن.
اتاي: بالانى اكەلىڭىزدەر، ات قويىپ بەرەيىن.
اباي، جامبىل، ساكەندەي،
اقىن بولار ما ەكەنسىڭ؟
قاجىمۇقان اتاڭداي،
باتىر بولار ما ەكەنسىڭ؟
قۇرمانعازى، ديناداي
كۇيشى بولار ما ەكەنسىڭ؟
مىڭ بۇرالىپ شاراداي
ءبيشى بولار ما ەكەنسىڭ؟
تاعى ساعان نە دەيىن؟
ۇمىتىمە سەنەيىن.
ەلىڭ سۇيەر ەل بولشى،
ۇستەم بولسىن مەرەيىڭ.
سەنىڭ اتىڭ ەرتۋعان
«سەنىڭ اتىڭ ەرتۋعان» - دەپ قۇلاعىنا ءۇش رەت ايقايلايدى.
سەنىڭ اتىڭ ەرتۋعان،
بارشا جۇرتقا ءمالىم.
بەردىڭ باقىت اتىن،
سەن دە ادامسىڭ ەندى.
ءان: « اتا داستۇرلەرى»
جۇرگىزۋشى: ادەتتە جاڭا تۋعان نارەستەنىڭ كىندىگى ءبىر اپتانىڭ ىشىندە تۇسەدى. بالانىڭ كىندىگى تۇسكەن كۇننەن باستاپ بەسىككە بولەيدى. نارەستەنى بەسىككە بولەيتىن كۇنى كورشى – قولاڭ، اعايىن – تۋما، ابىسىن – اجىندار جينالىپ، مال سويىپ، «بەسىك شاشۋ» بەرىلەدى.
1 – وقۋشى: بەسىكتى ورتاعا ءىلىپ قويىپ، بەسىك الاستاتىلادى. ادىراسپان، حوش ءيىستى وسىمدىكتەر نەمەسە كوسەۋدى شوققا سالىپ قىزدىرىپ الىپ بەسىكتىڭ ءۇش جەرىنەن ءتۇتىن شىعارىپ قاريدى.
الاس، الاس، يەسى كەلدى پالە قاش،
الاس، الاس، بالەدەن الاس.
كوزىمە جاماننىڭ كوزىنە الاس،
ءتىلى جاماننىڭ تىلەگىنەن الاس، - دەپ الاستايدى.
2 – وقۋشى: بەسىككە نارەستەنى بولەۋ ءۇشىن، كەرەكتى جابدىقتارىن كورسەتە وتىرىپ اۋىلدىڭ ۇلكەن اجەسى بەسىككە سالادى. جورگەك، جاستىق، قول باۋ، اياق باۋ، تۇبەك، شۇمەك.
بالانى بەسىككە سالماس بۇرىن تۇبەكتەن تىشتىرما وتكىزەدى، ياعني ءتاتتى – دامدىلەردى تاراتادى. 3 - 4 تىشتىرما العان سوڭ قالعانى شاشۋ ەتىپ شاشىلادى. بولەپ بولعان سوڭ، 7 ءتۇرلى كيىم جابىلادى، ونىڭ ءبىرى قاپ. بۇل ۇيقىسى قالىڭ بولسىن دەگەن قوناقتىڭ ىرىمى.
3 – وقۋشى: بالانى بەسىككە سالۋ. بەسىك – قاسيەتتى، كيەلى، قۇتتى مۇلىك، ءسابيدىڭ التىن ۇياسى بولىپ ەسەپتەلىنەدى. جاڭا تۋعان بالانى بەسىككە سالۋ دا حالقىمىز ءۇشىن ەلەۋلى ءداستۇردىڭ ءبىرى. بەسىككە سالۋ جولى ۇلكەن، ەلدەگى تاربيەلى، ونەگەلى اجەلەرگە تاپسىرىلادى. ول بەسىكتى وتپەن الاستاپ، تىشتىرما جاساپ الىپ، بالانى بەسىككە سالادى، ياعني كادەلى سىي بەرىلەدى. وسىنداي قۋانىش ۇستىندە «بەسىك جىرى» ايتىلادى.
ايىر قالپاق كيىسىپ،
اقىرىپ جاۋعا ءتيىسىپ.
باتىر بولار ما ەكەنسىڭ؟
بارماقتارىڭ مايىسىپ،
ءتۇرلى ويۋ ويىسىپ،
شەبەر بولار ما ەكەنسىڭ؟
تاڭدايلارىڭ تاقىلداپ،
ءسوزىڭدى جۇرت ماقۇلداپ،
شەشەن بولار ما ەكەنسىڭ؟
4 – وقۋشى: قويعا ەرتە سايلاپ،
باسىنا ۇكى بايلاپ.
جات الاڭسىز اۋناپ،
اق بەسىككە ءايبات.
5 – وقۋشى: اق بەسىككە سەنىڭ،
العاش ءتيدى بەلىڭ.
كەتپەستەي بولىپ كەيىن،
ۇيىقتادى بەسىك
جەل قايىقشا تەربەپ.
6 – وقۋشى: جىگىت بولىپ ءوس جىلدام،
ومىرگە جاسسىڭ سەن كەرەك.
بەسىگىڭ بالعىن تولعان نۇر،
ۇيىقتا بوبەك جاس قازاق.
7 – وقۋشى: پەرزەنتىم دەپ الاڭداپ،
وتان ۇلى اناڭ بار.
ورمان، تاۋىڭ، كولىڭ بار،
ۇلان بايتاق دالاڭ بار.
حورمەن: انا ءسۇتىن اقتايمىز،
اتا سالتىن ساقتايمىز!
ءان: «اناشىم»
جۇرگىزۋشى: بەسىك – قازاق ۇجىمىندا كيەلى ورىن. تۇڭعىش بالاسى جاتقان بەسىككە نەمەرە، شوبەرەسىن بولەگەن اجەلەر وزدەرىن وتە باقىتتى ساناعان. ەندەشە اتادان ميراس بولىپ كەلە جاتقان ءاربىر قازاقتىڭ جىلى ۇياسى بەسىكتى ساقتاي بىلەيىك.
بقو، ورال قالاسى
"مەكتەپتەن تىس جۇمىس ورتالىعى"،
"اتامۇرا"ەتنوگرافيالىق ۇيىرمەسىنىڭ جەتەكشىسى
ۋتيبايەۆا داميلا ايدىنوۆنا
You Might Also Like
-
ابدراحمان اسىلبەك 1938 جىلى 1 مامىردا جامبىل وبلىسىنىڭ تالاس اۋدانىنا قاراستى ءۇشارال اۋىلىندا تۋعان. ءقازپيدىڭ تاريح-فيلولوگيا فاكۋلتەتىن بىتىرگەننەن كەيىن مەكتەپتە ءمۇعالىم بولعان. اسپيرانتۋرادا وق...
