تاماشا تالانت تۋرالى تولعانىس
ول كۇنى موسكۆا سامولەتى كەشىكپەي، مەزگىلىندە كەلدى. جازۋشىلار وداعى قارماسىنىڭ كەزەكتى پلەنۋمىنان قايتقان قالامداس اعالاردى الماتى اەروپورتىندا تاڭ قاراڭعىلىعىندا قارسى الدىق.
اقىن اعانىڭ ۇيىندە ەكەۋمىز عانا اڭگىمە اڭگىمەلەسىپ وتىرمىز. اڭگىمە ءبىر اۋىق پلەنۋم جايىنا اۋىسسا، ەندى ءبىر ساتتە جازۋشىلار بريگاداسىنىڭ باتىس قازاقستانعا باراتىن ساپارىنا قاراي ويىسادى.
ساعان بيىل نارىندى ارالاتامىن، وردانى كورسەتەمىن، — دەيدى ول ءسوز اراسىندا.
ول ماعان ءوز جوسپارلارىن اڭگىمەلەيدى.
شاعىنداۋ عانا ەكى پوەما جازسام دەيمىن. بىرەۋى لەنين تۋرالى. ازىرشە شارتتى اتى —
«يليچ كوزىمەن». ەكىنشىسىن — «وت ىشىندەگى قىز» دەپ اتاعىم كەلەدى. مانشۇك تۋرالى.
ول وت جانارلى ۇلكەن كوزىن ماعان قادايدى. سويتەدى دە سال كۇلىمدەپ:
— ەكەۋىنىڭ دە كولەمى شاعىن بولادى. ۇقتىڭ با؟ ءارقايسىسىن جولدان اسىرماسام دەيمىن...
مەن كەنەتتەن اڭگىمە بەتىن كەلەسى كىتاپ جاعىنا قاراي بۇرامىن. سەن مەنىڭ ءسوزىمدى ىلتيپاتپەن تىڭداپ الادى دا:
جوق، قازاقشا ءبىر تومدىق دەگەندى اتاي كورمە. مەنىڭ الپىس جىلدىعىم كەلە جاتقان جوق پا؟ تومدىقتاردى سوندا شىعارمايمىن با؟
مەن ۇندەمەدىم.
ەكەۋمىز دە تىم-تىرىس ءبىراز وتىردىق.
بۇل اڭگىمە مىڭ توعىز ءجۇز الپىس بەسىنشى جىلعى فيەۆرالدىڭ كەزىندە بولىپ ەدى.
سونداعى ايتقان الپىسىنا اقىن اعامىز جەتپەي كەتتى. ونى سۇم جال توتەلەپ كەلىپ جەتەلەپ اكەتتى.
جوق، ولاي ەمەس، ول ومىردەن كەتسە دە، كوڭىلدەن كەتپەيدى. دۇرىسىندا، ول ومىردەن دە كەتكەن جوق. زىمىراعان سوستاۆتان شاعىنداۋ ءبىر ايالدامادا ءتۇسىپ قالعان جاۋىنگەر سياقتى قايران تاكەڭ سول مەن تۋعان ەلدىڭ ورماندارى مەن كولدەرىن، تاۋلارى مەن دوڭدەرىن ارالاپ كەتە باردى.
...ول ءاردايىم سانامىزدا، زەردەمىزدە. ءجوندى اعارا قويماعان الشىن سول قولىمەن ءبىر قايىرىپ قويىپ، شەكەسىنەن قاراعان قالپىندا ول ءبارىمىزدى دە كارىپ تۇرعان ءتارىزدى. ول ەشكىمگە دە ءتىل قاتپادى، ءبىراق ءوزىنىن ايگىلى ولەڭىندەگىدەي:
ەمەسپىن مەن مينيستر دە، ميستر دە،
اقىنعا شەن جاراسپايدى داستۇردە.
ميستر ەمەس، جاروكوۆ بوپ اتانىپ،
ولەڭدەتتىم وتانىمدا ەستىم دە! —
دەپ ىشىنەن كۇبىرلەپ تۇرعانداي.
ءيا، ول ءوزىنىڭ كىر جۋىپ، كىندىك كەسكەن جەرىندە، التىن بەسىك تۋعان تىلىندە تەك قانا تايىر جاروكوۆ بوپ اتانىپ، ءومىرى مەن ونەرىن، دارىنى مەن جالىنىن كون ۇلتتى ادەبيەتىمىزدىڭ يگىلىگىنە قالتقىسىز جۇمسادى.
ساندۋعاشتىڭ سايراۋ ءۇشىن، سۇڭقاردىڭ سامعاۋ ءۇشىن جارالاتىنى سياقتى، ول پوەزيا ءۇشىن تۋعان ادام ەدى. ولەڭى تۇگىل، جايشىلىقتاعى ءسوزىنىڭ ءوزى دە ۇيقاستا تۇراتىن. جيىن-ماجىلىستەردە، اقىندىق دەلەبەسى قوزعان شاقتاردا جىر شۋماعىن دەستە-دەستەسىمەن اقتاراتىن.
دۇنيەگە اقىن بوپ كەلگەن تايىر بىرەۋ عانا بولۋعا ءتيىس ەدى. ول شىنىندا سولاي بولدى دا! پۋشكين بىرەۋ، اباي بىرەۋ بولۋعا ءتيىس. سول ايتقانداي، تايىر دا قايتالانباس تالانت رەتىندە بىرەۋ عانا ەدى. تابيعات وعان دارقان دارىن، اسقاق ارىن، جومارت جۇرەك سىيلادى. ەندى بىزگە تايىردى قايتالايتىن ەكىنشى تايىر كەرەك بولماس. بىزگە تايىردى قايتالامايتىن، ءبىراق ونىڭ سۇيىكتى بەينەسىن، سەرپىنى مەن قۇلاشىن، اسقاق ءۇنى مەن ابزال ادامگەرشىلىگىن ەسكە تۇسىرەتىن مىقتى ءبىر اقىن كەرەك-اق سياقتى.
ازامات اقىننىڭ كوممۋنيست اقىننىڭ ادامگەرشىلىك قاسيەتى ايتسا ايتارلىقتاي-اق ەدى عوي! اڭقىلداعان اق كوڭىل، ادال نيەت دەيتىنىڭىز، ادامعا مەيىرباندىق، قامقورلىق، ءتۇرلى ءتۇستى ۇساق مىنەزدەردەن ءوزىن اۋلاق ۇستاپ، وسەك-اياڭعا بوي الدىرماۋ دەيتىنىڭىز تاكەڭنىڭ ەنشىسىنە بىتكەندەي تاۋسىلماس قازىنا سياقتى ەدى-اۋ، شىركىن! «مەنىڭ سىرىم» اتالاتىن ەلەڭىندەگى:
بىرەۋگە ومىرىمدە
قاس قىلىپ كورگەن ەمەن.
جانجالعا، تەگى، مۇلدە
باس سۇعىپ كورگەن ەمەن.
بىرەۋدى تۋعالى مەن
وسەكتەپ كورگەن ەمەن.
ول وسەك قۋعانىمەن،
وسەدى دەپ كورگەن ەمەن.
كەلگەنشە وسى جاسقا
كۇندەۋدى بىلگەن ەمەن.
كۇندەگىش كەيبىر دوسقا
كۇڭكىلدەپ كورگەن ەمەن... —
دەپ كەلەتىن جولدار ايتەۋىر ءبىر ليريكالىق قاھارماننىڭ ەمەس، اقىننىڭ ءوز باسىنا ءتان قادىر-قاسيەتتەردى اڭعارتادى.
وسىلاردى تاكەڭنىڭ وزگەلەرگە ونەگە بولارلىقتاي مىنەزى ەدى دەي تۇرىپ، مەن ابزال اعامىزدى كورىنگەننىڭ يلەۋىنە كونە بەرەتىن اسا كوڭىلشەك ەتىپ كورسەتۋشىلەردىڭ اعاتتىق جاساپ الاتىنىن ەسكەرتە كەتسەم دەپ ەدىم. مەيىربان تاكەڭ، ادال تاكەڭ ءوزىنىن كوممۋنيستا ار-ۇجدانىنا، كوممۋنيستىك كوزقاراسىنا قايشى كەلەتىن نارسەلەردى قابىلداي بەرمەيتىن. تاكەڭنىڭ ادامگەرشىلىگى دەگەندى، مىنە وسىلاي ۇعىنۋ كەرەك.
تاكەڭ قالدىرعان ادەبي مۇرا جايىنا اۋىسسام، قازاق پوەزياسىنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل سوۆەتتىك پوەزيامىزدىڭ كورنەكتى وكىلدەرىنىن ءبىرى، تاماشا اقىنىمىز تايىردىڭ قانداي شىعارمالار جازعانىن وقىرماندار قاۋىمى جاقسى بىلەدى عوي دەپ ويلايمىن. سوندىقتان ولاردى سانامالاپ جاتپاي-اق، جۇرتتىڭ ءبارى بىلە بەرمەيتىن ءبىر دەرەكتى حابارلاي كەتەيىن. مەن وسى ارادا سيفرلاردى سويلەتكىم كەلەدى. تايىر قالدىرعان تەل شىعارمانىڭ جالپى جول سانى قىرىق بەس مىڭدى القىمداپ تاستايدى دا، اۋدارماسىنىڭ جول سانى جيىرما .بەس مىڭعا جەتىپ جىعىلادى. ءبارىن قوسساق جەتپىس مىڭ جول بولىپ شىعادى
تايىر جىلداردىڭ نەمەسە كەزەڭنىڭ جىرشىسى ەمەس، ول تۇتاس ءبىر ەلدىڭ اقىنى. ول قاشاندا ءداۋىر دەڭگەيىنەن تابىلىپ، ءوز زامانىنىڭ مەزگىلدىك بيىك مىنبەسىنەن ءتىل قاتا ءبىلدى. ول ادامدار ءۇشىن ادامدار تۋرالى جازدى.
ءبىز سەرپىسەك قۇلاشتى،
تاۋ قىرانداي سەرپەمىز.
ءبىز سەرپىسەك قۇلاشتى،
تاڭعا ۇرانداي سەرپەمىز.
ءبىز سەرپىسەك قۇلاشتى،
ايعا قاراي سەرپەمىز.
ءبىز سەرپىسەك قۇلاشتى،
العا قاراي سەرپەمىز!
بۇل شۋاقتارداعى لەپتى لەبىزدەر ايتەۋىر ءبىر اقىل ەمەس، اقىندىق فورمۋلاسى. ويتكەنى مۇندا ءبىزدىڭ سوسياليستىك تون سەرپىن مەن ەكپىن، تەگەۋرىن مەن قارقىن زور ەموسيالىق بەينەلەنگەن.
وسىنداي اسقاق ارىن، تەگەۋىرىندى كۇش، جەر مەن كوكتى قاۋسىرا كەڭ قۇلاش تايىردىڭ كوپتەگەن ولەڭدەرىنىڭ وزەگى بولىپ ەستىلەدى. ماسەلەن، تەڭىزدە كەمە ۇستىندە كەلە جاتىپ ول:
ءۇستىم دە كوك، استىم دا،
ءۇستىم بە اسپان، استىم با؟
قۇشاقتاپ جۇلدىز، اي سۇيگەن،
كومەيىنەن كۇن كۇلگەن،
نۇر ساۋلەتتى اسپاندى
اياعىممەن باستىم با؟! —
دەپ، بۇرىن-سوڭدى ەشكىم ايتپاعان اسا ايشىقتى دا اسەرلى جىر شۋماقتارىن ەرنەكتەيدى. جوق، بۇل جاي كوركەم ورنەك ەمەس، بۇل — جاندى سۋرەت، بۇل — سوۆەت ادامىنىڭ جەڭىمپاز كۇشىن، اسىل ارمانىن ارداقتاۋ، كوڭىل كوزىن كەلەشەككە قاداپ، ونىڭ كەلبەتىن كورسەتۋگە قۇشتارلانۋ. ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىن، بۇل ولەڭ 1931 جىلى، اتاقتى «كۇن ءتىل قاتتى» پوەماسىنان ءۇش جىل بۇرىن جازىلعان. بايقاپ وتىرسام، اسپان الەمىن يگەرۋ يدەياسىن ءوز پوەزياسىندا كوتەرۋدىڭ العاشقى ءبىر نىشانىن اقىن وسىناۋ ولەڭىندە ابايلاتقان ەكەن.
«كۇن ءتىل قاتتى» كەزىندە پوەزيامىزدا عانا ەمەس، بۇكىل ادەبيەتىمىزدە ءىرى قۇبىلىس بولعان، سوقتالى دا سىندارلى دۇنيە. ول اسپان الەمىن باعىندىرۋشىلارعا ارنالىپ قازاق ادەبيەتىندە العاش ورناتىلعان كوركەم ەسكەرتكىش ىسپەتتى. تايىردىڭ ولمەس-وشپەس شىعارماسىنىڭ قۇندىلىعى دا وسىندا.
«كۇن ءتىل قاتتى» شۋماق سايىن شيىرشىق اتىپ، شىعاننان شىعانعا كوتەرىلە تۇسەتىن اسقاق پافوسقا قۇرىلعان. مۇنداعى وبرازدار دا، ءسوز كەستەلەرى دە ءىرى ءبىتىمدى، اشەكەيلى دە ايشىقتى. ىلعي ءبىر ەڭسەرمەلى ەكپىن، ىلعي 'ءبىر شىرقاۋلارعا شىعانداۋ، اقىر-اياعىندا كوكتەگى كۇنمەن سويلەسۋ...
«كۇن ءتىل قاتتى» تايىردى قازاق ولەڭىنىڭ بيىك وربيتاسىنا شىعاردى دا، ول بىلەكتەن ءال، جۇرەكتەن ءنار كەتكەنشە وسى وربيتادان ءتۇسىپ كورگەن جوق. وسىناۋ وربيتادا تۇرىپ ول اتاقتى «تاسقىندى» تۋعىزدى.
وسىناۋ وربيتادا تۇرىپ ول حالقىنا «جاپاندى ورمان جاڭعىرتتى»، «قۇمداعى داۋىل» سياقتى سوم ءبىتىمدى دۇنيەلەرىن سىيلادى.
قازاق ولەڭىنىڭ، جالپى سوۆەتتىك ولەڭىنىڭ ۇلى وزەنى ارناسىندا ءوز اعىنىمەن، ءوز تاسقىنىمەن تولاسسىز، تىنباي تاسىپ كەلە جاتقان «تاسقىن» سول بەتىمەن كەلەشەك ۇرپاقتارعا جەتەتىنىنە ەشكىم دە كۇماندانباسا كەرەك. جاڭا سوۆەت قوعامى تاربيەلەپ وسىرگەن جاڭا ادامداردى قازاق پوەزياسىندا العاش تۇلعالاندىرىپ، كورىكتى كەلبەتىمەن كورسەتە بىلگەن اقىنعا بۇگىنگى بۋىن دا، بولاشاق ۇرپاق تا العىس سەزىمىن بىلدىرەتىنىنە سەنىم زور.
اقىننىڭ سوڭعى پوەماسى «تاسقىنعا توسقىن» دا جاڭاعى ءبىز ايتقان بيىك وربيتادا تۇرىپ تۋعىزعان ەڭ كۇشتى، ەڭ اسەرلى دۇنيەلەرىنىڭ ءبىرى.
ءسوز ءيىنى كەلگەندە ايتا كەتەيىن، الپىسىنشى جىلداردىڭ باس كەزىندە تايىر پوەزياسىندا سونى ساپا-سيپاتتار، تىڭ ءنار-ناقىشتار بەلگى بەرە باستاعان بولاتىن. مەنىڭشە، مۇنداي قاسيەتتەر «تاۋ جىرلايدى» جيناعىنا ەنگىزىلگەن ولەڭدەرىنەن ايرىقشا بايقالادى. تايىردىڭ بۇل كەزدەگى شىعارمالارىندا شىنايى ليريزم، تەرەڭگە بەت العان فيلوسوفيالىق تولعانىس-تەبىرەنىستەر ۇنەمى بوي كورسەتىپ وتىرادى.
«تاسقىنعا توسقىن» پوەماسىندا دا وسىنداي قادىر-قاسيەتتەر مول. اڭگىمە ەسىك كولىندە بولعان قايعىلى حالدى شىعارما وزەگى ەتىپ الۋدا ەمەس. اڭگىمە «تاسقىنعا توسقىندا» اقىننىڭ سۇلۋلىقتى، سۇلۋلىق دۇنيەسىنىڭ سىرلارىن سۇيسىنە جىرلاۋىندا. تۇپتەپ كەلگەندە «تاسقىنعا توسقىن» سوۆەت ادامىنا، ونىڭ جاسامپاز ەنبەگىنە، الدىڭعى قاتارلى عىلىمعا ارنالعان گيمنى دەۋگە ابدەن تاتيتىن تۋىندى.
اقىن بۇل پوەماسىن سىرقاتتانىپ جۇرگەن شاعىندا جازدى. سوعان قاراماستان «تاسقىنعا توسقىن» ءوزىنىڭ يدەيالىق-كوركەمدىك قۋاتى، ءسوز ورنەگى، ءتىل كەستەسى، وبراز جۇيەسى جاعىنان ەتە ءبىر جاراسىمدىلىقپەن، كەلبەتتى كوركەمدىكپەن ناقىشتالعان دوڭگەلەك ءبىتىمدى، ادەمى دۇنيە.
تايىر جاروكوۆ پوەزياسىنىڭ ورنەگى باي، بوياۋى ءار الۋان، ىرعاعى مەن ينتوناسياسى ءارى نازدى، ءارى سازدى، ءارى ارىندى، ءارى جالىندى. ونىڭ ولەڭدەرى مەن پوەمالارىنان بۇلتتى كۇننىڭ كۇركىرى مەن جازعى جاڭبىر سىركىرىن، جاسىل جاپىراقتىڭ ءدىرىلى مەن كوك قاسقا بۇلاقتىڭ گۇرىلىن ەستىسەڭ؛ ورماننىڭ گەنەرالىنداي قاسقايىپ تۇرعان ەمەندى، تىك تۇرىپ ۇيىقتاعان اق قايىڭدى، لاقتىرعان التىن دوپتاي بولىپ الاتاۋدان اسىپ كەلە جاتقان كۇندى كورەسىڭ. بۇلاردىڭ ۇستىنە قازاق اقىندارىنىڭ ىشىندە كۇنگە الدىمەن ءتىل قاتقان تايىردىڭ ولەڭىندە كۇننىڭ شۋاعى مەن شاپاعى، اي مەن جۇلدىزدىڭ جارىعى ۇنەمى ساۋلەلەنىپ تۇرادى.
قازاقتىڭ تايىرداي پەرزەنتى، تايىردىڭ اسا تالانتتى اقىنى بولعانى — ول انىعىندا ادەبيەتىمىزدىڭ ىرىسى، ابىرويى دەپ باعالاۋ كەرەك. ەگەر ول تۋماسا، ەگەر ول پوەزيا الەمىندە قانات قاقپاسا — ۇلتتىق ولەڭىمىزدە ءبىر ءىرى اقىن ماڭگىلىك جەتىسپەي تۇرعان بولار ەدى...
تايىر جاروكوۆ — تۋعان حالقىنىڭ رۋحاني، مادەني، ادەبي تاريحىنان وزىنە لايىق بەرىك ورىن العان سوقتالى تۇلعا. ول پوەزيانىڭ القارا كوك اسپانىندا ۇنەمى جارقىراپ كورىنەتىن شولپان جۇلدىزى ءتارىزدى، ءوز حالقىمەن، قازاقتىڭ ولەڭىمەن ماڭگى بىرگە جاسايدى!
You Might Also Like
-
ادامزات كوروناۆيرۋس سياقتى ىندەتتەرمەن ەرتە زامانداردان بەرى كۇرەسىپ كەلەدى. وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن ورىن العان "يسپان تۇماۋىدا" الەمدە قانشاما ادامنىڭ ءومىرىن جالمادى. تاريحتا بەزگەك، شەشە...
