InfoHub Logo

ەلباسى ن.نازاربايەۆ: تاريح – وتكەننىڭ ساباعى، الداعىنىڭ كەيىنگىگە ونەگەسى – دەپ ايتقانداي وسىدان 100 جىل بۇرىن قۇرىلعان الاشوردانىڭ بۇگىنگى بەينەسى – تاۋەلسىز قازاقستان. ال بۇگىنگى قازاقستاننىڭ الىپ جەرى الاش ارىستارىنىڭ اماناتى. احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ سوزىمەن ايتقاندا «ەل بۇگىنشىل، مەنىكى ەرتەڭ ءۇشىن»، ماعجاننىڭ تىلىمەن ايتقاندا «مەن جاستارعا سەنەمىن» دەپ بولاشاق ۇرپاق ءۇشىن تاۋەلسىزدىكتىڭ العىشارتتارىن جاساپ كەتكەن ەڭبەكتەرى ەگەمەن قازاقستاننىڭ قالىپتاسۋىنىڭ نەگىزىن قالاۋعا مۇمكىندىك بەردى. مىسالى، "ءبىز كىمبىز؟"، "جۇمىر جەر بەتىندە قاشان پايدا بولدىق؟"، "قاي جەردى مەكەن ەتتىك؟"، "ءتىلىمىز، مادەنيەتىمىزدىڭ دەڭگەيى قانداي؟". ءبىز ءور التاي مەن اتىراۋدىڭ اراسىن مەكەن ەتكەن ساقتان قالعان سارقىتى، عۇننان قالعان جۇرناعى، ءۇيسىننىڭ ءجۇرىپ وتكەن ءىزىمىز. ءبىز قازاقپىز! ال قازاق تاريحى تەرەڭدە جاتىر.

ءاربىر قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتى ءوزىنىڭ وتكەن تاريحىن ءبىلۋى ءتيىس. وتكەن كۇننەن الىس جوق، كەلەر كۇننەن جاقىن جوق –دەمەكشى، اق بىلەكتىڭ كۇشى، اق نايزانىڭ ۇشى سىنعا تۇسكەن جاۋگەرشىلىك زاماندا، ياعني، 1458 جىلى ءابىلقايىر حاندىعىنان ىرگەسىن بولگەن جانىبەك پەن كەرەي سۇلتان موعولستان جەرىنە شۋ بويى مەن قوزىباسىعا ەڭ العاش ەركىندىكتىڭ اق جالاۋىن تىككەن ەدى. تاۋەلسىزدىككە جەتۋ – وڭاي جولمەن كەلگەن جوق، ول بارىمىزگە ءمالىم. بۇل قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويى كوزدەگەن ارمان-مۇراتتارىنىڭ ورىندالۋى. تاۋەلسىز مەملەكەتكە اينالۋ، بىزگە ۇلكەن سەرپىلىس، كۇش بەردى. تاريحي كۇش دەسە دە بولادى. ءبىزدىڭ ءوز ەركىمىزبەن العا ۇمتىلۋعا، مەملەكەت بولىپ وركەندەۋگە جول اشىلدى. تاۋەلسىز مەملەكەت بولا سالىسىمەن، كوپتەگەن شۇعىل سۇراقتارعا شەشىم تابىلدى. نەشە ءتۇرلى اۋىرتپاشىلىق اكەلگەن سەمەي پوليگونى جابىلدى، ارال تەڭىزى ماسەلەسى شەشىلدى، تاريحي مۇرا، مادەنيەتىمىز، قازاق ءتىلى قايتا جاڭعىرتىلدى، تابيعي بايلىعىمىزدى ءوز يەلىگىمىزگە قايتارا الدىق. بۇگىن ءبىز تاريحا ۇڭىلسەك، كەڭەس وداعى كەزەڭىندەگى تاريحتى، سوزبەن جەتكىزە المايتىن قيىن ءومىردى ەسكە الىپ جاتامىز. سوناۋ گورباچوۆ باستاعان قايتا قۇرۋ كەزەڭى ۇلتتىق سانا-سەزىمدى وياتتى. جاپپاي قازاق مەكتەپتەرىنىڭ جابىلۋى، قازاق تىلىندە شىعارىلعان گازەت-جۋرنالدار، ماقالالار، كىتاپتاردىڭ ساتىلىمنان جوعالۋى، جوعارعى بيلەۋشى تاپتىڭ باسىمدىلىعى، ءبىزدىڭ ەرجۇرەك، باتىل، نامىسشىل جاندارىمىزدى ىزالاندىردى. ءسويتىپ، حالىقتىڭ ۇلتتىق مۇددەسى ءۇشىن كۇرەسكە جول اشىلدى.

بيىل - تاريحي ماڭىزى بار جىل. الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلعانىنا 100 جىل تولىپ وتىر. 1917 جىلى 13 جەلتوقساندا الاشوردا ۇكىمەتى جاريالاندى. وسى جىلى ورىنبور قالاسىندا بۇكىل قازاق-قىرعىز قۇرىلتايى وتكىزىلىپ، ناتيجەسىندە دەلەگاتتار قولداۋىمەن "ۋاقىتشا ۇلت كەڭەسى" تۇرىندەگى بيلىك ورگانىن قۇرۋ جانە وعان "الاش وردا" دەگەن اتاۋ بەرۋ تۋرالى قاۋلى قابىلداندى. استاناسى رەتىندە قازىرگى سەمەي قالاسى تانىلعان ەدى. ۇكىمەت ءتوراعالىعىنا بىردەن ءۇش ادام ۇسىنىلعانىمەن، كوپشىلىك داۋسىمەن ءاليحان بوكەيحانوۆ ءتوراعا بولىپ سايلانادى. وتارلىققا قارسى كۇرەسە بىلگەن قايراتكەرلەر قاتارىندا ا.بايتۇرسىنوۆ، حالەل جانە جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتەر، م.شوقاي سىندى ۇلت ەرتەڭى ءۇشىن تاعدىرىن سىنعا، ءومىرىن تاۋەكەلگە بايلاعان ۇلت ازاماتتارى بولدى. سول كەزدەگى بۇراتانا حالىقتى باسىپ-جانشۋدا سولاقاي ساياساتىن جۇرگىزە بىلگەن سۇم ستالين اسا ايلالىعىمەن اتالعان ۇكىمەتتى قۇلاتۋعا بار كۇشىن سالادى. ۇكىمەتتى قۇرۋعا اتسالىسقانداردى كەشىرۋ تۋرالى بۇيرىق بەرگەنىمەن، كەيىن ءبارىن تۇگەلدەي جاپپاي قۋعىنعا سالادى. سول كەزدەگى قاراڭعى حالىقتىڭ ساياسي ساۋاتسىزدىعىن پايدالانعان كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ جاندايشاپتارى اعايىن اراسىنا وت سالىپ، الاش وردا ۇكىمەتىنە قارسى قويادى. اقىرىندا سىرتقى كۇشتەردىڭ اسەرىنەن الاش وردا ۇكىمەتى تاراتىلادى. وسىنىڭ ءبارى، ءبىزدى 1986 جىلعى الماتىدا وتكەن جەلتوقسان وقيعالارىنا الىپ كەلەدى. سەبەبى، جاڭا الاڭدا وتكەن قازاق جاستارىنىڭ شەرۋلەرى، تاۋەلسىزدىككە اكەلگەن باستاما دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. بۇگىن مىنە، جەلتوقسان وقيعالارىنا 30 جىل. ۋاقىت كەلە، سول تاريحي وكيعانىڭ ءمانىسىن ەندى عانا ۇعا باستاعاندايمىز. وسى كەزدە قازاعىمنىڭ «ۋاقىت الىستاعان سايىن، وتكەنىمىز جاڭعىرا تۇسەدى»-دەگەن ءسوزى ەسىمىزگە ەرىكسىز ورالادى. قازىرگى تاڭدا، قازاقستاننىڭ وزىندىك ءۇنى، پىكىرى، مارتەبەسى بار. ءبىز الەمدىك دەڭگەيدە اياعىمىزدى سەنىمدى باسىپ، باسقا ەلدەر بىزبەن ساناساتىن مەملەكەتكە اينالدىق. مۇنداي ناتيجەگە قول جەتكىزۋ ۇلكەن شارالاردى، ىس-ارەكەتتەردى تالاپ ەتەدى. ياعني، ىشكى جانە سىرتقى ساياساتتى دۇرىس جۇرگىزۋ، حالىقتىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق تۇرعىدا وركەندەۋىن، دۇنيەجۇزىلىك قاۋىمداستىقتا وركەنيەتتى مەملەكەتتەرمەن بىلىكتى قارىم-قاتىناس جاساۋ، ارينە ءبىر ادامنىڭ قولىندا ەمەس. ءبىراق، حالىق اتىنان ۇلكەن دەگدەيدە سويلەي الاتىن، ءسوزىن قۇلاق سالىپ تىڭدايتىن، مەملەكەتكە باعىت-باعدار بەرىپ وتىراتىن ەرەكشە تۇلعا، مەملەكەت باسشىسى – پرەزيدەنت. تاۋەلسىزدىك جاريالاعان ساتتەن باستاپ، قازاقستاندى كۇتىپ وتىرعان وقيعالاردىڭ ءمان-جايىن ءتۇسىنۋ، ۇعىنۋ، مەملەكەتتىڭ ودان ءارi دامۋ ءۇردiسiن بولجاۋ جانە حالىقتىڭ تالعامىنا ساي، ەڭ تيiمدi دامۋ ستراتەگياسىن تاڭداۋدا جان-جاقتى، قايسار، جىگەرلى، ساياسات جۇرگىزۋدە كوشباسشى جانە ءوي-ورىسى كەڭ، ينتەللەكتۋالدى تۇلعا قاجەت ەدى. مۇنداي تاريحي مىندەتتى جاراتۋشى وسى قاسيەتتەرگە ساي ەلباسىمىز - نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆقا بۇيىردى. قازاقستان 1991 جىلى 16 جەلتوقسان تاۋەلسىز رەسپۋبليكا بولىپ جاريالانىپ، ءوز ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك رامىزدەرى: تۋ، ەلتاڭبا جانە ءانۇرانى جارىق كوردى. بيىلعى جىلى وسى ۇلتتىق ناقىشتارىمىزدىڭ 25 جىلدىعى اتالىپ وتىلەدى. نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ «ءبىز تاۋەلسىزدىككە اڭساپ، زارىعىپ جەتتىك. ەندى سول تاۋەلسىزدىكتىڭ قاسيەتتى بەلگىلەرىن ەرەكشە قادىرلەۋىمىز، قاستەرلەۋىمىز كەرەك» دەگەن.«ەلىمىزدىڭ سىنالاتىن ءبىر تۇسى وسى» دەگەن تەرەڭ تەبىرەنىسكە تولى ارناۋ ءسوزىن قازاق ەلىندە تۇراتىن جانە ءوز وتانىم دەپ بىلەتىن ءاربىر ازامات جۇرەگىنىڭ تەرەڭ تۇپكىرىندە ساقتاپ، قاشاندا جادىندا ۇستاۋى قاجەت. قازاق ەلى تاۋەلسىزدىگىن العاننان بەرى قۋاتتى مەملەكەت رەتىندە قالىپتاسىپ، الەمنىڭ الدىڭعى قاتارلى ەلىنە اينالۋ جولىندا تالاي بەلەستەردى باعىندىردى، تامىرى تەرەڭدە جاتقان ءتول تاريحىمىزدىڭ جاڭا بەتتەرى اشىلدى. وسى قىسقا عانا ۋاقىت ىشىندە ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك ماڭىزى زور جوبالاردى قولعا الىپ، الەمدىك دەڭگەيدەگى ءىس-شارالاردىڭ وتۋىنە ۇيىتقى بولا بىلدىك. جاھاندىق ماسەلەلەر تالقىعا تۇسكەن كەشەگى ەقىۇ-نىڭ ءسامميتى، استانا ەكونوميكالىق فورۋمى، ينۆەستيسيالىق فورۋم، دۇنيەجۇزىلىك يسلام ەكونوميكالىق فورۋمى جاس مەملەكەتىمىزدىڭ مەرەيىن ۇستەم ەتىپ، ابىرويىن اسقاقتاتتى. ەڭ باستىسى، دامۋ باعىتىن ايقىنداپ بەردى. وسىنداي كوشەلى ىستەردىڭ جالعاسى رەتىندە قازاقستان بىلتىردان بەرى 166 جىلدىق تاريحى بار EXPO-2017 كورمەسىن وتكىزۋ قۇقىعى ءۇشىن كۇرەسىپ كەلەدى.

---