InfoHub Logo

ق ر عىلىم جانە ءبىلىم مينيستىرلىگى “تۇران ۋنيۆەرسيتەتى”
اۆتورلار: ف.ع.ك.،قاۋىمداستىرىلعان پروفەسسور تۋلەكوۆا گ.ح
ماقسۇتوۆا توتى

اڭداتپا
زەرتتەۋ قازاقستاننىڭ 1991 جىلدان باستاپ تاۋەلسىزدىك العان كەزەڭىندەگى قارجىلىق جاعدايىن تالداۋعا ارنالعان. جۇمىس ەل ەكونوميكاسىنداعى نەگىزگى وزگەرىستەر مەن تەندەنسيالاردى انىقتاۋعا، ونىڭ قارجىلىق تۇراقتىلىعىنا اسەر ەتەتىن فاكتورلاردى تالداۋعا جانە ءارتۇرلى ەكونوميكالىق ساياساتتاردىڭ اسەرىن باعالاۋعا باعىتتالعان. زەرتتەۋ قارجى جۇيەسىنىڭ ەۆوليۋسياسىنا شولۋ جاسايدى، سونىمەن قاتار قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق جاعدايىنىڭ قالىپتاسۋى كەزىندەگى دامۋىمەن بىرگە جۇرەتىن قيىندىقتار مەن جەتىستىكتەردى انىقتايدى.

اننوتاسيا
يسسلەدوۆانيە پوسۆياششەنو اناليزۋ فينانسوۆوگو پولوجەنيا كازاحستانا زا پەريود نەزاۆيسيموستي، ناچينايا س 1991 گودا. رابوتا ناپراۆلەنا نا ۆىياۆلەنيە كليۋچيەۆىح يزمەنەنيي ي تەندەنسيي ۆ ەكونوميكە سترانى، اناليز فاكتوروۆ، ۆليايۋششيح نا ەو فينانسوۆۋيۋ ۋستويچيۆوست، ي وسەنكۋ ۆوزدەيستۆيا رازليچنىح ەكونوميچەسكيح پوليتيك. يسسلەدوۆانيە پرەدوستاۆلياەت ۆزگلياد نا ەۆوليۋسيۋ فينانسوۆوي سيستەمى، ا تاكجە ۆىياۆلياەت ۆىزوۆى ي دوستيجەنيا، سوپروۆوجدايۋششيە رازۆيتيە كازاحستانا ۆ پەريود فورميروۆانيا سۆوەگو ەكونوميچەسكوگو پولوجەنيا.

Annotation
The study is devoted to the analysis of the financial situation of Kazakhstan during the period of independence، starting from 1991. The work is aimed at identifying key changes and trends in the country's economy، analyzing factors affecting its financial stability، and assessing the impact of various economic policies. The study provides a look at the evolution of the financial system، and also identifies challenges and achievements accompanying the development of Kazakhstan during the formation of its economic position.

قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك تاريحىندا ەلدىڭ قارجىلىق ديناميكاسى ونىڭ دامۋىنىڭ ماڭىزدى كورسەتكىشىنە اينالدى. وسى جىلدارداعى قارجىلىق جاعدايدى زەرتتەۋ رەسپۋبليكانىڭ قارجىلىق تۇراقتىلىعى مەن وسۋىنە اسەر ەتكەن ەكونوميكالىق قيىندىقتاردى، ەڭسەرىلگەن جەتىستىكتەر مەن تەندەنسيالاردى جاقسىراق تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. 1991 جىلى تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى قازاقستان ەكونوميكاسىندا ەلەۋلى وزگەرىستەر بولدى، بۇل ەلدىڭ قارجىلىق جاعدايىنا ايتارلىقتاي اسەر ەتتى. ماقالادا وسى وزگەرىستەردى تالداي وتىرىپ، ءبىز قارجىلىق ەۆوليۋسيانىڭ نەگىزگى اسپەكتىلەرىن اشا الامىز، تابىس فاكتورلارى مەن تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندەگى قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ الدىندا تۇرعان مىندەتتەردى انىقتاي الامىز.

قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن مەملەكەتتىڭ سىرتقى بايلانىستارىن بەلسەندى تۇردە دامىتا باستادى. پروفەسسور ر. الشانوۆ ايتقانداي:
“ەلىمىزدىڭ نارىقتىق ەكونوميكا قاعيداتتارىنا كوشۋىمەن كاسىپكەرلىك ونىڭ قوزعاۋشى كۇشىنە اينالادى. تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ورتا تاپ پايدا بولدى، ءىرى، ورتا جانە شاعىن بيزنەس قالىپتاستى. كوپتەگەن جارقىن ەسىمدەر، تالانتتى، تابىستى كاسىپكەرلەر شىقتى”.

1992 جىلى قاڭتاردا قازاقستان ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا مۇشە بولىپ، 2010 جىلى ۇيىمعا ءتوراعالىق ەتتى جانە استانادا ەقىۇ ءسامميتىن وتكىزدى. 1992 جىلى ناۋرىزدا بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى باس اسسامبلەياسىنىڭ 46-سەسسياسىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا 46/224 رەزوليۋسياسىمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى بۇۇ-نىڭ مۇشەلىگىنە ءبىراۋىزدان قابىلداندى. بۇگىندە قازاقستاندا بۇۇ-نىڭ 15 كەڭسەسى بار. تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا قازاقستان 130 مەملەكەتپەن جانە ەۋروپالىق وداقپەن ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس ورناتتى. ەلىمىز ءارقاشان كورشى مەملەكەتتەرمەن قارىم-قاتىناسقا ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ كەلەدى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە 1991 جىلى تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعى جانە 2001 جىلى شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى قۇرىلدى.

1991-1995 جىلدار ارالىعىندا قازاقستان ەكونوميكالىق قۇلدىراۋدى باستان وتكەردى. ەل ەكونوميكاسى جوعارى ينفلياسيا، بيۋدجەت جۇيەسىنىڭ كىرىستەرى مەن شىعىستارىنىڭ تەڭگەرىمسىزدىگى، تۇراقتى بيۋدجەت تاپشىلىعى، ەنەرگيا كوزدەرىنىڭ قىمباتتاۋى، وندىرۋشىلەردىڭ باقىلاۋسىز مونوپولياسى جاعدايىندا بولدى. باعانى الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرۋگە يتەرمەلەيتىن بوس اقشا-نەسيە ساياساتى جانە باعانى ىرىقتاندىرۋ 1992 جىلى 2500%-دان اساتىن گيپەرينفلياسياعا اكەلدى. وسى جاعدايلاردا قازاقستانعا قاتاڭ قارجىلىق جانە اقشا-نەسيە ساياساتىن ازىرلەۋ، سونىمەن قاتار ءوزىنىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسىن ەنگىزۋ قاجەت بولدى [1].

1993 جىلى 15 قاراشادا مەملەكەت باسشىسى ن.ءا.نازاربايەۆتىڭ جارلىعىمەن ۇلتتىق ۆاليۋتا – تەڭگە اينالىمعا ەنگىزىلدى.

1994 جىلى قازاقستان ەرەكشە جاعدايعا تاپ بولدى: ءوز قولىندا ۇلتتىق ۆاليۋتاسى بار قازاقستان ەندى ءوز كۇش-جىگەرىنىڭ ارقاسىندا بۇرىنعى كوممۋنيستىك ەكونوميكانىڭ نارىقتىق ترانسفورماسياسىن جالعاستىرۋعا جانە ينفلياسيانىڭ وسۋىنە قارسى كۇرەسۋگە ءماجبۇر بولدى. الايدا،

1994 جىلعى وقيعالار كورسەتكەندەي، تەڭگەنى ەنگىزۋ جانە تاۋەلسىز اقشا-نەسيە ساياساتىن جۇرگىزۋ قازاقستانداعى ينفلياسيانىڭ اۆتوماتتى تۇردە تومەندەۋىنە اكەلمەدى. ەلدىڭ ەكونوميكالىق دامۋىن تالداۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن ەكونوميكالىق جاعدايدىڭ نەگىزگى كورسەتكىشى – جالپى ىشكى ءونىمدى (ءجىو) قاراستىرۋ قاجەت. 1990-1995 جىلدار ارالىعىندا ءجىو 36%-عا تومەندەدى . مىسالى، حۆق دەرەكتەرى بويىنشا 1992 جىلى قازاقستاندا جىلدىق ينفلياسيا دەڭگەيى شامامەن 3000%-عا جەتتى، ال 1993 جىلى ول 2000%-دى قۇرادى.

سونداي-اق 1،6 ميلليون ادام جۇمىسسىز قالدى. 1993 جىلعى قاراشانىڭ ورتاسىنان 1994 جىلعى قاڭتاردىڭ باسىنا دەيىنگى كەزەڭ باعانىڭ جىلدام وسۋىمەن سيپاتتالدى – وسى ۋاقىت ىشىندە ينفلياسيانىڭ ورتاشا دەڭگەيى ايىنا 44% قۇرادى (قاراشانى قوسا العاندا). بۇل رەتتە ۇلتتىق بانك تاراپىنان اۋقىمدى ينتەرۆەنسيالارسىز تەڭگەنى ايىرباس نارىعىندا ەركىن اينالىمعا شىعارۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. بۇعان قوسا، قازاقستان اقشا-نەسيە ساياساتىن قاتايتىپ، ساياسات مولشەرلەمەسىن وڭ ناقتى ماندەرگە جاقىنداتتى. قابىلدانعان شارالاردىڭ ناتيجەسىندە ايلىق ينفلياسيا دەڭگەيى قاڭتارداعى 43%-دان 1994 جىلعى اقپاندا 24%-عا، ناۋرىزدا 17%-عا دەيىن تومەندەدى.

سونىمەن بىرگە، حۆق مالىمەتى بويىنشا، وسى ەكى ايدا تەڭگەنىڭ اقش دوللارىنا شاققانداعى نومينالدى باعامى ەكى ەسەگە ءوستى. قالىپتاسقان جاعدايدان شىعۋ ءۇشىن ەلىمىزدە ەكونوميكالىق رەفورمالار كەزەڭى باستالدى. وسىلايشا، 1997 جىلى «قازاقستان – 2030» دامۋ ستراتەگياسى ازىرلەندى، ول قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ قارقىندى ءوسۋىنىڭ باستاپقى نۇكتەسى بولدى.

1993-2006 جىلدار ارالىعىندا قازاقستانعا 51،2 ميلليارد اقش دوللارى تىكەلەي شەتەلدىك ينۆەستيسيا تارتىلدى. ول كەزدە بۇكىل ورتالىق ازيا ايماعىنداعى تىكەلەي شەتەلدىك ينۆەستيسيانىڭ 80%-دان استامى قازاقستاننىڭ ۇلەسىنە ءتيدى.

ەكونوميكالىق كونۆەرگەنسيا تەورياسىنا سايكەس، دامۋشى ەلدەر دامىعان ەلدەرگە قاراعاندا جوعارى قارقىنمەن ءوسۋ مۇمكىندىگىنە يە، ويتكەنى ولاردىڭ فاكتورلىق تابىسىنىڭ تومەندەۋى باي ەلدەرگە قاراعاندا تومەن. بۇل قازاقستاندا 2000 جىلدارى بايقالدى. قازاقستاننىڭ 2000-شى جىلداردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنداعى ءوسۋ قارقىنى جىلدىق ەسەپپەن العاندا ورتا ەسەپپەن شامامەن 10%-دى قۇرادى.

ق ر ۇلتتىق بانكىنىڭ باسشىسى ءانۋار سايدەنوۆ 2008 جىلى قازاقستاندىق قارجى جۇيەسىنە ايتارلىقتاي اۋىر سوققى بولدى دەپ سانايدى [2].
ال 2009 جىلى 8 ماۋسىمدا استانادا ق ر پرەمەر-مينيسترى كارىم ءماسىموۆ قارجى جۇيەسى تۇراقتى جۇمىس ىستەپ جاتقانىن مالىمدەگەنىنە قاراماستان [3]، 2009 جىلدىڭ 30 قازانىندا حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى قازاقستاننىڭ قارجى جۇيەسىن وسال دەپ تانىدى [4].

2015-2016 جىلدارى مۇنايدىڭ الەمدىك باعاسىنىڭ قۇلدىراۋى تەڭگە باعامىنا كەرى اسەرىن تيگىزدى. قىسقا مەرزىمدى اۋىتقۋلاردى شەكتەۋ ءۇشىن ايىرباس باعامىن قاتاڭ رەتتەگەن ۇلتتىق بانك 2015 جىلى ۇلتتىق ۆاليۋتانى قۇبىلمالى باعام رەجيمىنە كوشىرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. ۆاليۋتا باعامىنىڭ شەتەل ۆاليۋتاسىنىڭ سۇرانىسى مەن ۇسىنىسىنا سايكەس قالىپتاسۋى ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ كۇرت قۇنسىزدانۋىنا اكەلدى. ەكونوميكانىڭ شيكىزاتقا تاۋەلدىلىگى جانە الەمدىك نارىقتاعى شيكىزات باعاسىنىڭ كۇرت تومەندەۋىمەن بىرگە بۇل تاۋ-كەن ونەركاسىبىندە عانا ەمەس، سونىمەن قاتار اقشا نارىعىندا، قارجى-بانك سەكتورىندا جانە ەلدىڭ ىسكەرلىك احۋالىندا تۇراقسىزدىققا اكەلدى.

2015-2016 جىلدارداعى سىرتقى كۇيزەلىس ەنەرگيا ەكسپورتى ۇزاق مەرزىمدى پەرسپەكتيۆادا ەكونوميكالىق ءوسۋدىڭ درايۆەرى ەمەس ەكەنىن تاعى دا راستادى.
 
ۇزاق مەرزىمدى ءوسۋ اۋقىمدى قۇرىلىمدىق وزگەرىستەردى تالاپ ەتتى، ولار ءبىرقاتار دامۋ ستراتەگيالارى مەن باعدارلامالىق قۇجاتتارعا باعىتتالعان. 2012 جىلى مەملەكەت باسشىسىنىڭ حالىققا جولداۋىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2050 جىلعا دەيىنگى دامۋ ستراتەگياسى ۇسىنىلدى. ونىڭ باستى ماقساتى – قۋاتتى مەملەكەت، دامىعان ەكونوميكا جانە جالپىعا ورتاق ەڭبەك مۇمكىندىكتەرى نەگىزىندە وركەندەگەن قوعام قۇرۋ جانە قازاقستاننىڭ الەمنىڭ ەڭ دامىعان وتىز ەلىنىڭ قاتارىنا كىرۋى. 2015 جىلى ەلىمىزدىڭ ەڭ دامىعان وتىز ەلدىڭ قاتارىنا ەنۋى ءۇشىن جاڭا جوعارى تەحنولوگيالىق ەكونوميكالىق ءوسۋدى جانە ادامي كاپيتالدى دامىتۋدى ىنتالاندىراتىن ناقتى جانە ناقتى شەشىمدەر كورسەتىلگەن «100 ناقتى قادام» ۇلتتىق جوسپارى ازىرلەندى [4]. مۇنداي جاھاندىق سىناققا ەشبىر ەل دايىن ەمەس ەدى. COVID-19 پاندەمياسىنىڭ سالدارى ەكونوميكاعا 2008 جانە 2015 جىلدارداعى داعدارىستارعا قاراعاندا اۋىر ءتيدى. پاندەميانىڭ تارالۋى 2020 جىلدىڭ ەكىنشى توقسانىندا جاھاندىق بەلسەندىلىكتى توقتاتتى جانە قازاقستاننىڭ نەگىزگى ەكسپورتتىق تاۋارى مۇنايعا الەمدىك سۇرانىس پەن باعانىڭ تومەندەۋىنە اكەلدى. جالپى، بۇل ىشكى ەكونوميكالىق بەلسەندىلىكتى السىرەتىپ جىبەردى.

ماسەلەن، 2020 جىلدىڭ قاڭتار-قىركۇيەك ايلارىندا ءجىو 2،8 پايىزعا تومەندەسە، وتكەن جىلدىڭ سايكەس كەزەڭىمەن سالىستىرعاندا 4،1 پايىزعا ءوستى.

عالامدىق ەكونوميكانى قالپىنا كەلتىرۋ ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، كەم دەگەندە 5 جىلعا دەيىنگى ۋاقىتتى الادى. تۇتىنۋ شىعىندارىنىڭ ۇلعايۋى جانە COVID-19 شەكتەۋلەرىنە بايلانىستى كەيىنگە قالدىرىلعان ينۆەستيسيانى قايتا باستاۋ ەسەبىنەن قازاقستان ەكونوميكاسى 2021 جىلى 2،5 پايىزعا از عانا وسەدى دەپ بولجانۋدا. وسىعان بايلانىستى 2021 جىلى جەتەكشى ەلدەردەگى ۇقساس جۇيەلەر تاجىريبەسىن ەسكەرە وتىرىپ، مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ جۇيەسىنە وزگەرىستەر ەنگىزۋ جوباسى ۇسىنىلدى. «قازاقستان 2050» ستراتەگياسى ەلىمىزدىڭ باستى قۇجاتى بولىپ قالا بەرەدى [6].

قورىتىندىلاي كەلە، كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىنگى قيىن كۇندەردەن باستاپ قازاقستان ءوزىنىڭ باي تابيعي رەسۋرستارىن پايدالانا وتىرىپ، ءوزىنىڭ الەۋەتىن بەلسەندى تۇردە دامىتا ءتۇستى. ۇلتتىق قوردىڭ قۇرىلۋى ەكونوميكالىق تۇراقتىلىق پەن الەۋمەتتىك دامۋدى قامتاماسىز ەتۋدەگى دانا قادام بولدى.سوڭعى جىلدارى ەل تەك شيكىزاتتىق ەمەس، يننوۆاسيالىق وندىرىستەردى دامىتۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن تۇسىنە وتىرىپ، ەكونوميكاسىن ءارتاراپتاندىرۋ بويىنشا ستراتەگيالىق قادام جاسادى. بۇل ءتاسىل قازاقستانعا وزگەرمەلى جاھاندىق شىندىققا ءتيىمدى بەيىمدەلۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. دەگەنمەن، ەل الدىندا جاڭا مىندەتتەر مەن مۇمكىندىكتەر تۇر. ادامي كاپيتالدى دامىتۋ، كاسىپكەرلىكتى ىنتالاندىرۋ جانە ينستيتۋسيونالدىق نەگىزدى نىعايتۋ ماڭىزدى باعىت بولىپ قالا بەرەدى. تەك وسىلاي عانا قازاقستان تۇراقتى جانە گۇلدەنگەن بولاشاققا جولىن تابىستى جالعاستىرا الادى.
 
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

[1] ن. ك. كۋچۋكوۆا. ەكونوميكا ي ناسيونالنىي بانك رەسپۋبليكي كازاحستان // دەنگي ي كرەديت. — م.: سەنترالنىي بانك روسسييسكوي فەدەراسيي، 2008. — № 11. — س. 53—58.
[2] يستوچنيك: ينتەرفاكس-كازاحستان
[3] فينانسوۆايا سيستەما كازاحستانا رابوتاەت ستابيلنو — پرەمەر (نەدوستۋپنايا سسىلكا) // PROFINANCE.KZ — فينانسوۆىي پورتال كازاحستانا
[4] مۆف پريزنال فينانسوۆۋيۋ سيستەمۋ كازاحستانا ۋيازۆيموي // Vesti.kz
[5] پلان ناسيي - 100 كونكرەتنىح شاگوۆ پو رەاليزاسيي پياتي ينستيتۋسيونالنىح رەفورم گلاۆى گوسۋدارستۆا نۋرسۋل- تانا نازاربايەۆا. – 2015، https://online.zakon.kz/document/؟doc_id=31977084.
[6] ستراتەگيا «كازاحستان – 2050»: نوۆىي پوليتيچەسكيي كۋرس سوستوياۆشەگوسيا گوسۋدارستۆا. پوسلانيە پرەزيدەن- تا رەسپۋبليكي كازاحستان – ليدەرا ناسيي ن.ا.نازاربايەۆا نارودۋ كازاحستانا. – 2012، https://www.akorda.kz/ru/events/

---