InfoHub Logo

ەرسايىن سايا
“تۇران” ۋنيۆەرسيتەتى
عىلىمي جەتەكشى: اعا وقىتۋشى ءالمىش ج. ت.

اڭداتپا  

بۇل ماقالادا تەلەحابارلامالار ءتىلى جانە ولاردىڭ زەرتتەلۋ ماسەلەلەرى تالقىلاندى. ءبىز تەلەحابارلار تاقىرىپتارىنىڭ پراگماتيكاسىنا جانە «Qareket»، «TOيbeststar»، «گۋ-گۋ-لەت» سەكىلدى باعدارلامالاردىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىنە توقتالدىق. ماقالامىزدا تەلەحابارلار تىلىنە تانىم-تۇيسىگىمىز جەتكەنشە جان-جاقتى تالداۋ جۇرگىزدىك. تەلەحابارلامالار ءتىلىنىڭ پراگماتيكاسىنا جالپى شولۋ جاسادىق.

اننوتاسيا

ۆ ەتوي ستاتە مى وبسۋديلي يازىك تەليەۆيزيوننوگو ۆەششانيا ي ەگو يسسلەدوۆانيا. مى سوسرەدوتوچيليس نا پراگماتيكە تەليەۆيزيوننىح پەرەداچ ي وسوبەننوستياح تاكيح پروگرامم، كاك «Qareket»، «TOيbeststar»، «گۋ-گۋ-لەت». ۆ ناشەي ستاتە مى پروۆەلي تششاتەلنىي اناليز، پوكا نە پوزناكوميليس س يازىكوم تەليەۆيزيوننوگو ۆەششانيا. تاك جە مى راسسموترەلي يازىكوۆۋيۋ پراگماتيكۋ.

Annotation

In this article، we discussed the language of television broadcasting and its research. We focused on the pragmatics of television programs and the features of programs such as Qareket، TOYbeststar، and Gu-gu-yo. In our article، we conducted a thorough analysis until we became acquainted with the language of television broadcasting. We also examined linguistic pragmatics.

كىلت سوزدەر:تەلەحابارلار، پراگماتيكا، تەلەباعدارلامالار، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى، تاقىرىپتار.

قازاق تىلىندە بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ماتىندەرى اۋەلدەن زەرتتەلىنىپ كەلە جاتىر. سونىڭ ىشىندە مەرزىمدى باسىلىمدار، راديو مەن تەلەحابارلامالار ءتىلى عىلىمي تۇرعىدان جان-جاقتى قاراستىرىلىپ، ءارتۇرلى عىلىم سالاسىنىڭ زەرتتەۋ نىسانىنا اينالدى. قازاق ءتىل بىلىمىندە تەلەديدار ءتىلىنىڭ ءستيلى، ءتىل تازالىعى، ولاردىڭ تاقىرىپتىق-مازمۇندىق ەرەكشەلىكتەرى، ۇلت تاربيەلەۋدەگى قوعامدىق ءرولى جونىندەگى ماسەلەلەردى  م. س. سەرعالييەۆتىڭ  زەرتتەۋ ماقالاسىندا كورە الامىز. گ. ماشينبايەۆا تەلەحابارلامالار ءتىلىن فۋنكسيونالدىق، پراگماتيكالىق تۇرعىدان قاراستىرىپ، ارنايى زەرتتەدى.

تەلەديدار – ءححى عاسىرداعى ادامزات ءومىرىن رۋحاني ءارى ماتەريالدىق تۇرعىدان قامتاماسىز ەتەتىن قۇندىلىق. ءاربىر قوعام مۇشەسى وزىنە قاجەتتى اقپاراتتى قىسقا مەرزىمدە بۇقارالىق اقپاراتتىق قۇرالداردان الىپ وتىرادى، ەكىنشىدەن، ەلدىڭ ءتىلىن، ءدىلىن، ونىڭ قوعامدا جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتىن، يدەولوگياسىن، تاراتۋدا تەلەديداردىڭ ماڭىزى زور.

بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ باستى ماقساتى – حالىق پەن ۇكىمەتتى بايلانىستىرۋ، ۇندەۋ؛ تىڭداۋشىنى جاڭالىقتارمەن قامتاماسىز ەتۋ، اقپارات تاسىمالداۋ؛ حالىققا ءوتىمدى ەستەتيكالىق-ەتيكالىق تاربيە بەرۋ. وسى قىزمەت تۇرلەرى تەلەديدار، راديو، گازەت-جۋرنالدارعا، ءتىپتى، كەيىنگى جىلدارى پايدا بولعان الەۋمەتتىك جەلىلەرگە دە ءتان. تەلەديدار گازەت، راديودان كەيىن ومىرگە كەلسە دە، قازىرگى كەزدە ول سولاردىڭ ارقايسىسىمەن ءبىر قاتاردا تۇرعان جانە باق-تا كەزدەسەتىن ەرەكشەلىكتەردىڭ ءبارىن ءوز بويىنا جيناقتاعان سينتەزدەلگەن ونەر ءتۇرى [4]. قازىرگى عىلىم تاريحىندا تەلەحابارلامالار ءتىلى فيلوسوفيا، پسيحولوگيا، ستيليستيكا، الەۋمەتتىك لينگۆيستيكا، كوگنيتيۆتى لينگۆيستيكا سالالارىندا جان-جاقتى تالدانىپ، ءارتۇرلى اسپەكتىدە زەرتتەلىنىپ كەلەدى.

تەلەحابارلار ءتىلىنىڭ زەرتتەلۋىن قاراماس بۇرىن، «تەلەديدار» ءسوزىنىڭ شىعۋ تاريحىنا توقتالۋدى ءجون كوردىك. «تەليەۆيزيا» ءسوزى 1900 جىلعى 18 تامىزدا ءىV حالىقارالىق پاريج كورمەسى اياسىنداعى ەلەكتروتەحنيكالىق كونگرەستە جاريا بولدى. ونى ويلاپ تاپقان ءارى عىلىمعا ەنگىزگەن ورىس ينجەنەرى كونستانتين دميترەيەۆيچ پەرسكيي «قاشىقتىقتان كورۋ جايىندا» اتتى ءوزىنىڭ فرانسۋز تىلىندەگى بايانداماسىن «تەليەۆيزيون» دەگەن سوزبەن باستاعان. ءبىرقاتار شەتەلدىك تاريحشىلاردى بۇل جاعداي، ياعني «تەليەۆيزيا» ءسوزىنىڭ اۆتورى جالعىز پەرسكيي ەكەنىن ەرىكسىز مويىنداتۋعا ءماجبۇر ەتتى. سودان باستاپ جاڭا تەرمين كۇنى بۇگىنگە دەيىن جەر بەتىنىڭ ءبىراز تىلدەرىندە قولدانىلىپ كەلەدى[1، 32]

تەلەحابارلامالار تۋرالى العاشقى عىلىمي تۇجىرىمدامالار اكادەميك م. س. سەرعالييەۆتىڭ «حالىق كەڭەسى»، «ەگەمەن قازاقستان»، «انا ءتىلى» سياقتى باسىلىمداردا جاريالانعان «كوگىلدىر ەكراننان ايتىلار ءسوز نەمەسە وسى توڭىرەكتەگى كەيبىر ويلار»، «وي مەن ءسوزدىڭ جاراسىمى نەمەسە تەلەحابارلار تىلىندەگى كەيبىر كەمشىلىكتەر تۋرالى»، «راديو جانە تەلەحابارلار ءتىلى تۋرالى» اتتى ماقالالارىنان باستاۋ الادى[7]. كەيىن «قازاق تەرمينولوگياسى جانە ءتىل مادەنيەتىنىڭ ماسەلەلەرى» اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنسيا ماتەريالدارىنىڭ جيناعىندا عالىم م. س. سەرعالييەۆتىڭ «تەلەحابارلار ءتىلىنىڭ لەكسيكاسى جانە ءتىل مادەنيەتى» تاقىرىبىنداعى ماقالاسى باسىلىپ شىقتى. عالىم جوعارىداعى عىلىمي جۇمىستارىندا تەلەحابارلار ءتىلى مەن جالپى ءتىل مادەنيەتىنە قاتىستى تۇجىرىمدارىن، سوزدەردىڭ قولدانىلۋ زاڭدىلىقتارى مەن ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى ايتا كەلىپ، وسى توڭىرەكتە ءوزىن تولعاندىرعان كوپتەگەن ويلارىن ورتاعا سالدى.

گ. ا. ماشينبايەۆا تەلەحابارلار تىلىنە تۇڭعىش كولەمدى زەرتتەۋ جۇمىسىن جازعان عالىم. ول ءوزىنىڭ زەرتتەۋ جۇمىسىندا «اقپارات»، «بۇقارالىق كوممۋنيكاسيا»، «مەديا»، «ماسس-مەديۋم» تەرميندەرىنە كەڭىنەن توقتالىپ، تەلەديدار باعدارلامالار ءتىلىن لينگۆوپراگماتيكالىق اسپەكتىدە قاراستىرادى. سونىمەن قاتار، عالىم تەلەباعدارلاما ءتىلىنىڭ جانرلىق-ستيلدىك ەرەكشەلىكتەرىن ايتا كەلىپ، مىناداي تۇشىمدى وي تۇيەدى: «تەلەديدار ءتىلى پۋبليسيستيكالىق ءستيلدىڭ ءبىر تارماعى بولعانىمەن، ونىڭ بويىندا كوركەم ادەبيەت ءستيلى، عىلىمي ستيل، كەڭسە، ءىس-قاعازدار ءستيلى، اۋىزەكى سويلەۋ ءستيلى جانە ولاردىڭ جانرلىق بەلگىلەرى قوسا جۇرەدى»[2، 61-63]. اتالمىش زەرتتەۋ جۇمىس – تەلەحابارلامالار ءتىلىنىڭ تەورياسىن ءبىر جۇيەگە كەلتىرگەن، زەرتتەۋ نىسانى ايقىندالىپ، ونداعى تىلدىك بىرلىكتەر كەڭىنەن تالدانعان، عىلىمي ءمانى زور كولەمدى ەڭبەك.

«تەلەجۋرناليستىڭ شەشەندىك ونەرىنە بايلانىستى تولعانىستار مەن ويلار» دەگەن ماقالاسىندا شەشەندىك ونەردىڭ تەك تەلەديدار ارقىلى قانات جاياتىنىن، وسى رەتتە ءسوزدى ورنىمەن ءدال ءارى ۇيلەسىمدى قولدانۋدىڭ ماڭىزىن ايتا كەلىپ، ت. قايمولدينوۆ ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ ۇستانىمىن قولدايدى: «ءسوز ونەرى ادام ساناسىنىڭ ءۇش نەگىزىنە تىركەلەدى: 1) اقىلعا؛ 2) قيالعا؛ 3) كوڭىلگە. ويتكەنى ءتىلدىڭ بايۋى، سويلەۋ ءتاسىلىنىڭ كەڭەيۋى وقۋ، كورۋ جانە سەزىنۋ شارتتارىنا سايادى. ال تەلەجۋرناليستيكادا شالا-شارپى اسىعىپ، شالاعاي بەرەكەسىز ءسوز سويلەپ، ءدىلمارسۋ اسىلى شەشەندىك ونەردىڭ مايىن ىشەم دەگەندەر قاتەلەسەدى».

تەلەحابار ءتىلىنىڭ تابيعاتىن تانۋدا ەڭ ءبىر ەسكەرەتىن جاي – ولاردىڭ اراسىنداعى ستيلدىك قاباتتار. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ ءتىلى حالىققا باعىتتالاتىندىقتان، داۋسىز ول پۋبليسيستيكالىق ءستيلدىڭ ءبىر تارماعى رەتىندە تانىلادى. وسى ورايدا عالىمداردىڭ پىكىرى سان ءتۇرلى.

ۆ. گ. كوستوماروۆ: «تەكستى «ماسس-مەديا» پارادوكسالنو ي پروچنو وبەدينيايۋت ستيليەۆىە سارستۆا رازگوۆورنوستي ي كنيجنوستي، وبرازۋيۋ وسوبوە پرومەجۋتوچنوە مەجدۋسارستۆيە. ەگو يازىك سينتەتيچەن ي بولەە يسكۋسنو تۆوريمىي، نەجەلي كنيجنىي، تاك كاك سكرىۆاەت سۆوە يسكۋسسۆەننوست»[3، 185 ب] دەپ «مەديا-ماتىن» ءتىلىنىڭ اۋىزەكى سويلەۋ ءتىلى مەن كىتابي ءستيلدىڭ ارالىعىندا قاتار جۇرەتىنىن ءسوز ەتەدى. يۋ. ۆ. روجدەستۆەنسكيي تەلەحابارلار ءماتىنىنىڭ باسقا تۇرلەرىنەن ايىرماشىلىعى وندا ءستيلدىڭ بارلىق تۇرلەرى قاتار جۇرەدى دەپ وي بىلدىرسە، و. ا. لاپتيەۆا، ا. س. رۋزۋددينوۆانىڭ پىكىرىنشە تەلەديدار باعدارلامالار ءتىلىنىڭ ءستيلى ونىڭ سيپاتىنا بايلانىستى انىقتالادى.

تەلەحابارلار تىلدىك، ستيلدىك ەرەكشەلىكتەرىمەن قاتار، سىرتقى فاكتورلارعا دا تاۋەلدى بولادى. جاڭالىقتاردىڭ تىلدىك بەينەسىنە اسەر ەتەتىن ەكسترالينگۆيستيكالىق فاكتورلاردىڭ ءبىرى – ۋاقىتتىڭ از نە كوپ بولۋى، قازىرگى كەزدە بۇل وتە ماڭىزدى. سوندىقتان دا جاڭالىقتار قىسقا ءارى نۇسقا فورماسىنداعى سويلەمدەرمەن، تۇراقتى ءسوز تىركەستەرىمەن، ناقىل سوزدەرمەن بەرىلەدى. مۇنداعى ماقسات – از سوزگە كوپ ماعىنا سىيعىزۋ. مۇنداي ماقساتتىڭ جۇزەگە اسۋىنا ۆيزۋالدى بەينەروليكتەر، سۋرەتتەر دە قوسالقى قىزمەت اتقارا الادى. وسى ورايدا تەلەجۋرناليست ءسوزى مەن كورسەتىلەتىن دۇنيەنىڭ تاقىرىپتىق-مازمۇندىق جاعىنان سايكەس كەلۋىن، پروسەسس بارىسىندا ءسوز بەن سۋرەتتىڭ قاتار ءجۇرۋىن ەسكەرۋ قاجەت.

جاڭالىقتار تىلىندە «حابار ارناسىنىڭ قورىتىندى جاڭالىقتارى»، «حابارىمىزدى جالعاستىرامىز»، «ءتىلشىمىز اڭگىمەلەيدى»، «الدا سپورت جاڭالىقتارى مەن اۋا رايى تۋرالى مالىمەت. امان-ساۋ بولىڭىزدار»، ت. ب. تىلدىك ورالىمدار تۇراقتى قولدانىلادى. بۇل – تەلەحابارلار ءتىلىنىڭ تابيعاتىنا ءتان قۇبىلىس.

جاڭالىقتا بەرىلەتىن حاباردى دايىنداۋدا جانە تىلدىك بىرلىكتەردى تاڭداۋدا اسەر ەتەتىن فاكتور – اۋديتوريانىڭ اقپاراتتى جەڭىل قابىلداۋى. ول ءۇشىن ديكتور نەمەسە ءتىلشى ويدى كۇردەلەنگەن جاي سويلەمدەرمەن، قۇرمالاس سويلەمدەرمەن ەمەس، قۇرامىندا جالپى قولدانىستاعى سوزدەر قاتىسقان جاي سويلەمدەرمەن بەرۋ كەرەك. ءبىر سويلەم شامامەن العاندا 5-6 سوزدەن تۇرۋعا ءتيىس.

تەلەحابارلار ءتىلىن پراگماتيكالىق اسپەكتىدە قاراستىرۋدىڭ قازىرگى تاڭدا ماڭىزى زور. ويتكەنى تەلەديداردىڭ باستى قىزمەتى – حالىققا اقپارات بەرۋ. ياعني سويلەۋشى مەن تىڭداۋشىنىڭ اراسىندا قانداي دا ءبىر اقپارات الماسادى. سويلەۋشى تاراپىنان بايانداۋ، حابارلاۋ، جاۋاپ الۋ، سيپاتتاۋ، ت. ب. ال كورەرمەن تاراپىنان باعالاۋ، پىكىر ءبىلدىرۋ، تاڭقالۋ، مۇڭايۋ، شاتتانۋ، ماقتانۋ سەكىلدى پراگماتيكالىق فاكتورلار تىلدە كورىنىس بەرەدى. تەلەحابارلار ءتىلى ەموسيونالدى-ەكسپرەسسيۆتى ستيليستيكامەن، پسيحولوگيامەن، الەۋمەتتانۋمەن تىعىز بايلانىستى. ادامعا اسەر ەتۋشى فاكتورلاردىڭ ءبىرى – تەلەحابار تىلىنەن بولەك، باعدارلامانىڭ ارلەۋ-اسەرلەۋ جۇمىستارى، ياعني ءتۇس، ءتۇر، بەينە، ۇندەستىك، ۇيلەسىمدىك. گ. ا. ماشينبايەۆا «لينگۆيستيكا سالاسىندا قۇرامىنا سويلەۋشىنىڭ تاڭداۋى مەن باعالاۋى كىرەتىن ءتىل قۇبىلىسى پراگماتيكا دەپ تۇسىندىرىلەدى. پراگماتيكالىق باعىت ادامزاتتان جوعارى، وي، ەموسيا، سەزىمدى ارنايى تاڭبالار ارقىلى جەتكىزەتىن ءتىلدى سويلەسۋ قۇرالى رەتىندە پايدالاناتىن تۇلعامەن تىعىز بايلانىستى تىلدىك بىرلىكتەردىڭ ماڭىزدى كومپونەنتتەرىن، ال فۋنكسيونالدىق سيپاتتاۋ تىلدىك بىرلىكتەردىڭ قاسيەتىن، ولاردىڭ كونتەكستە قولدانىلۋىنا نەگىزدەلگەن سويلەۋ اكتىسىن بىلدىرەدى».

جالپى پراگماتيكا ءسوزى – گرەك تىلىنەن اۋدارعاندا «ىس-ارەكەت» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. بۇل تەرميندى وتكەن عاسىردىڭ 30-جىلدارى سەميوتيكانىڭ نەگىزىن سالۋشى چ. پيرس پەن چ. مورريس ەنگىزگەن بولاتىن. سويلەۋ اكتىلەرىن وقىپ-ۇيرەنۋدىڭ جانە ونىڭ جۇزەگە اسۋ شارتتارىن قاراستىرادى.

ءبىز زەرتتەپ جاتقان پراگماتيكانىڭ نەگىزگى ءمانى – تىلدىك فاكتورلاردى ادام قىزمەتىندەگى اسپەكتىدە زەرتتەۋ. ياعني، قارىم-قاتىناس پەن سويلەۋ ارەكەتى – پراگماتيكانىڭ نەگىزگى زەرتتەۋ نىسانى بولىپ تابىلادى.

ءتىل مادەنيەتى سول تىلدە سويلەيتىن ۇلتتىڭ ەرەكشەلىگىمەن بايلانىستى. ال قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ بۇگىنگى سيپاتى تەلەحابارلار تىلىنەن كورىنەدى. وسىعان وراي ءار ءتىلدىڭ وزىنە ءتان ءتول زاڭدىلىعى، وزىنە ءتان تابيعاتى بولادى. تەلەديداردىڭ ەڭ باستى ءارى نەگىزگى ماقساتى – قوعامدا ورىن العان جاڭالىقتار تۋرالى اقپارات بەرۋ. تىلدە پايدا بولعان جاڭا قولدانىستاردىڭ قالىپتاسىپ تۇراقتالۋىندا تەلەحابارلامالار ءتىلىنىڭ اتقاراتىن قىزمەتى ەرەكشە.

تەلەباعدارلاما تاقىرىپتارى – ۇنەمى زەرتتەۋشىلەر نازارىندا بولاتىن ءماتىن لينگۆيستيكاسى مەن ستيليستيكاسى اياسىنداعى بىرەگەي ەلەمەنت. ءوزىنىڭ تاڭبالىق بەلگىسىنە قاراي باعدارلاما تاقىرىپتارى جالقى ەسىمدەرگە ۇقساس بولىپ كەلەدى. تاقىرىپتى وقىپ تۇرىپ كورەرمەن باعدارلامانىڭ ماقسات-مازمۇنىن، يدەياسىن، فورماسىن، اۋديتورياسىن ەلەستەتە الادى. دەمەك، تاقىرىپ ءتۇرلى قاسيەتتەرى بار بلگىلى ءبىر تاڭبا.

تەلەحابار ءتىلى ‒ پۋبليسيستيكالىق ءستيلدىڭ ءبىر تارماعى. پۋبليسيستيكالىق ءستيلدىڭ ماقساتى – ۇكىمەت پەن حالىقتى بايلانىستىرۋ، ۇندەۋ تاستاۋ، ءبىر ىسكە جۇمىلدىرۋ، ەستەتيكالىق-ەتيكالىق تاربيە بەرۋ. دەسەك تە، تەلەحابار تىلىندە اۋىزەكى سويلەۋ ءستيلى، عىلىمي ستيل، كوركەم ادەبيەت ءستيلى، رەسمي ءستيلدىڭ تارماقتارى كەزدەسەدى. مۇنداي بىرلىكتەر تەلەحابار ماتىنىنە بارماي-اق، ولاردىڭ تاقىرىپتارىنان انىق بايقالادى.

پسيحولوگتاردىڭ زەرتتەۋ قورىتىندىلارى بويىنشا تەلەكورەرمەندەردىڭ 80% تەلەحابارعا نازار اۋدارماس بۇرىن ونىڭ تاقىرىبىنا ءمان بەرەدى ەكەن. تاقىرىپقا قاراپ كورەرمەن باعدارلامانى ىنتىعا كورۋى نەمەسە كورمەۋى مۇمكىن. وسى ورايدا مىناداي سۇراق تۋىندايدى: تاقىرىپ ماتىننەن تۋادى ما، الدە ءماتىن تاقىرىپتى قۋادى ما؟

تەلەحابار تاقىرىپتارى تەلەارنا ۇستانىمى مەن باعدارلاما ماقساتىنا ساي تۋىندايدى. تاقىرىپقا ساي باعدارلاما ءماتىنى جازىلادى. تەلەحابار نەگىزىندە تاقىرىپتىڭ اشىلماۋى تەليەۆەدەنيە سالاسىندا ءجيى كەزدەسەتىن قۇبىلىس. تاقىرىپ – تەلەحاباردىڭ نەگىزگى ءارى ماڭىزدى بولشەگى بولىپ تابىلادى. تاقىرىپقا تەرەڭ بارماي، باعدارلاما مازمۇنى اشىلمايدى.

ۇلتتىق ارناداعى ەڭ ۇلكەن ءبىر وزگەرىس، كورەرمەن ادەتتەگىدەي 20:50-دە تەلەديدارىن قوسسا، «ايتۋعا وڭاي» جوق. ونىڭ ورنىنا «قارەكەت» دەگەن باعدارلاما شىعىپتى. جۇرگىزۋشىسى – بۇرىنعىشا بەيسەن قۇرانبەك. ۋاقىتى مەن جۇرگىزۋشىسى اۋىسپاعانىنا قاراپ، ءا دەگەندە «ە، اتاۋىن وزگەرتكەن بولار» دەپ ويلاسا كەرەك كوپ كورەرمەن. بايقاسا، حاباردىڭ مازمۇنى وزگەرگەن. مۇڭ-مۇقتاجىن، شەشىلمەي جۇرگەن ماسەلەسىن ايتىپ كەلگەن كەيىپكەرلەرگە جۇرگىزۋشى مەن باعدارلاما ۇجىمى باسقاشا كوزقاراسپەن ءتىل قاتادى. «ال وسى ماسەلەڭىزدى شەشۋ ءۇشىن ءوزىڭىز نە ىستەدىڭىز؟ قايدا، كىمگە باردىڭىز؟» دەپ، جاۋاپكەرشىلىكتى وزدەرىنە ارتادى. اقىرىندا الگى كەيىپكەرلەر ءوز ماسەلەلەرىن وزدەرى رەتتەيدى. قىسقاسى، بۇرىنعىشا «ايتۋعا وڭاي» دەپ وتىرماي، اركىم ءوزى قارەكەت ەتەدى. پايدالى جۋرناليستيكا دەگەن وسى بولسا كەرەك. بەيسەن قۇرانبەك ءوزىنىڭ ءبىر سۇحباتىندا، شىندىعىن ايتساق، «ايتۋعا وڭايدى» ەشكىم جاپقان جوق. دۇرىسى – «ايتۋعا وڭاي» اياقتالىپ، كەلەسى كەزەڭگە ءوتتى. بۇل باعدارلاما ەفيردە بەس جىل ءجۇردى. ءبىزدىڭ ەلدە وسىلاي جىلدان جىلعا ءساتتى جالعاسقان حابارلار نەكەن-ساياق. وسى بەس جىل ىشىندە «ايتۋعا وڭايدا» كوتەرىلمەگەن تۇرمىستىق-الەۋمەتتىك تاقىرىپ قالمادى دەسەك تە بولادى. كەي تاقىرىپ ءتىپتى، ەكى-ۇش رەتتەن ابدەن قاۋزالاندى. مۇنداي فورماتتاعى باعدارلامالار الەمنىڭ وزگە ەلدەرىندە ون-ون بەس جىل بويى ەفيردە ءۇزىلىسسىز جۇرە بەرەدى. ءبىراق، ولاردى تارازىلاپ كورەر بولساق، كوپ جاعدايدا كەيىنگى جىلدارداعى تاقىرىپتارى مايدالانىپ كەتكەنىن بايقايمىز. وسىنى ەسكەرە كەلە، «ايتۋعا وڭايدى» اياقتاۋدى ءجون كوردىك. ەكىنشىدەن، ۇلتتىق ارنا بيىلعى كۇزدەن باستاپ جاڭا كەزەڭگە اياق باستى. وزگەرىس سىرتقى رەبرەندينگتەن باستاپ، ىشتەگى حابارلارعا دا اسەر ەتتى. ءبىزدىڭ ۇجىم دا جاڭارۋ ۇردىسىنەن قالعىسى كەلمەدى. «ايتۋعا وڭايدىڭ» فورماتى توك-شوۋ بولعانىمەن، ءبىز كوبىنە «ەلگە كومەگىمىزدى قالاي تيگىزسەك»، «مىنا ماسەلەلەردىڭ شەشىمىن قالاي تاپساق بولادى» دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەدىك. سودان دا بولار، حابارىمىز ەلدىڭ جايىن ايتىپ قانا قويماي، سول ماسەلەلەردىڭ شەشىمىن ىزدەيتىن حابارعا بىرتىندەپ اينالىپ بارا جاتتى. بۇل وزدىگىنەن «قارەكەتكە» ۇلاستى دەۋگە بولادى. قازىرگى «قارەكەتتىڭ» فورماتى بۇرىنعى ەش حاباردىڭ كوشىرمەسى ەمەس. بۇل – سينتەزدەلگەن، جاڭارعان، جۋرناليستيكاعا جاڭاشا كوزقاراس-تاعى باعدارلاما.

قازاق «ايتۋعا وڭاي» دەمەيتىن، قازاق «ايتۋ وڭاي» نەمەسە «ايتقانعا وڭاي» دەپ ايتادى. ال ءقازىر «ايتۋعا وڭاي» دەگەن اۋىزەكى تىركەس قالىپتاسىپ كەتتى. بۇل اتاۋدى كىم قويعانىن بىلمەيمىن، ءبىراق وسى اتاۋ تاڭدالعان. ال «قارەكەت» دەگەن جاقسى ءسوز قازاقتا بۇرىننان بار. ءقازىر كوپشىلىك كەلىسپەۋى مۇمكىن، ءبىراق ابايدى وقىساق، ىزگى ىس-تىرلىكتى «قارەكەت»، تەرىس بولسا «ارەكەت» دەگەن ۇعىممەن بەرگەن. «ارەكەتتىڭ» ءبارى بىردەي جامان ۇعىمدا بولماعان دا شىعار. ال قازىرگى تاڭدا «قارەكەت» ۇعىمى جويىلدى دا، تەك «ارەكەت» ءسوزى قولدانىستا قالعان. قازاقتا بۇل ءسوز جوق بولسا ءبىر ءسارى، بار ءسوزدى قايتا قولدانىسقا ەنگىزدىك. جاڭا باعدارلامانىڭ اتاۋىن ويلاستىرعاندا، «ايتىپ قانا قويمايىق»، «سوزدەن – ىسكە!» دەگەن ءتارىزدى ءتۇرلى نۇسقالار دا ايتىلدى. سول شاقتا ومار جالەل دەگەن عالىم اعامىزدىڭ «قارەكەت» دەگەن فيلوسوفيالىق كىتابى جارىققا شىقتى. كىتابىندا وسى «قارەكەت» ۇعىمى، مال تابۋ فيلوسوفياسى تۋرالى تالداپ جازعان. ءدال وسى اتاۋدىڭ ءبىزدىڭ حابارعا ساي كەلەتىنىن ءبىلىپ، ول كىسىمەن كەزدەسىپ، رۇقساتىن العان ەكەن.

«ايتۋعا وڭايدا» كەيىپكەردى بىردەن ستۋدياعا شاقىراتىن ەدى. ول تۋرالى سيۋجەت جاسايتىن. سودان كەيىن ونىمەن اڭگىمەلەسىپ، ماسەلەسىن وزىنەن سۇرايتىن. كەيىپكەر كەلەتىن، مۇڭ-مۇقتاجىن ستۋديادا ايتىپ بەرەتىن، جىلايتىن… سوسىن ولار سوعان ۇقساس جاعدايداعى ەكىنشى، ءۇشىنشى كەيىپكەردى شاقىراتىن ەدى. ونىڭ دا جايىن تىڭدايتىن. ستۋدياعا ارنايى ماماندار شاقىرىپ، كەيىپكەرلەردىڭ ماسەلەسىن قالاي شەشۋگە بولاتىنىن سۇرايتىنبىز. اياعىندا حاباردى «ايتۋعا وڭاي…» دەپ اياقتايتىن. حابارلاردىڭ دەنى وسىلاي بولاتىن، كەيبىرەۋىنىڭ ماسەلەسىن شەشىپ، قولدان كەلگەنشە كومەكتەسەتىن ەدى. ال «قارەكەتتە» كەيىپكەردى بىردەن ستۋدياعا اكەلمەيدى. ولار وزىنە قارەكەت جاساتاتىن. ماسەلەسىنىڭ شەشۋ جولدارىن نۇسقاپ، «بۇل ماسەلەڭىزبەن مىنا جەرگە بارىڭىز، كورىڭىز، سويلەسىڭىز، ءوزىڭىز قارەكەت ەتىڭىز» دەيمىز. ول كىسىنىڭ جانىندا ءبىزدىڭ جۋرناليستەر كۋاگەر رەتىندە جۇرەدى. بۇل باعدارلامادا جۋرناليستىك زەرتتەۋدىڭ دە، ارنايى رەپورتاجدىڭ دا ەلەمەنتتەرى بار. كەيىپكەر ءوز ماسەلەسىنىڭ شەشىمى ءۇشىن ءوزى جاۋاپتى بولادى، قىسقاسى. بۇرىن كەڭەستىك كەزەڭدە «ۇكىمەت ولتىرمەيدى» دەيتىن ۇران بولعان. ال بۇگىنگىنىڭ ادامى ءوز ومىرىنە ءوزى جاۋاپتى ەكەنىن تۇسىنبەسە، كوپ نارسەدەن قۇر قالادى. كەي كىسىلەر «اناۋ ىستەپ بەرمەدى»، «مىناۋ مەن ءۇشىن سويتە قويمادى» دەپ ارىز ايتادى. شىن مانىندە، مەملەكەت بارلىق زاڭدىق پلاتفورمانى قالىپتاستىرىپ قويعان. ءار ازاماتتىڭ مۇمكىندىگىن انىقتاپ بەرگەن. ياكي، ءار ادام ءوزى قارەكەت جاساۋ ارقىلى ءوزى شەشە الادى. ءبىز وسىنىڭ جولدارىن كورسەتەمىز. باعدارلاما سايىن نەگىزگى ەكى كەيىپكەر بولادى. ءبىرى ءوزى ىستەيدى، ىزدەنەدى، ەكىنشىسى سونىڭ اتقارعان ءىسىن باقىلاپ وتىرادى. ءار حابارىمىزعا كەلگەن كەيىپكەر ارقىلى «سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي»، قاي ءىستى قالاي شەشۋگە بولاتىنىن باياندايمىز. وسى كۇنگە دەيىن ونشاقتى حابارىن تۇسىردىك قوي، سوندا كوپشىلىكتىڭ ويىندا «وي، اناۋ جاقىن ارادا بىتپەيدى دەدى عوي»، «ولار اقشا سۇرايدى ەكەن عوي»… دەگەن سىقىلدى كەرى ۇعىمدار قالىپتاسىپ قالعانىن بايقادىق. ءبىز سول قالىپتاسقان «قامالدى» بۇزساق دەيمىز[6].

ءبىر بولشەگى ءتول ءسوزىمىز، ەكىنشى جارتىسى كىرمە ءسوز نەمەسە شەتەلدىك تەرمينبولشەك بولىپ كەلەتىن اتاۋلار تىلىمىزدە كوپ ەمەس ەدى. بۇرىن راديوحابار، تەلەحابار دەگەن سياقتى ارالاس قۇرامدى سوزدەر از ۇشىراساتىن بولسا، بۇگىنگى ۋاقىتتى ولاردىڭ سانى كۇرت ءوستى. بۇد ەرەكشە نازار اۋداراتىن قۇبىلىس. بۋدان اتاۋلار سانىنىڭ بىردەن ارتۋىنىڭ لينگۆيستيكالىق، ەكسترالينگۆيستيكالىق سەبەپتەرىن انىقتاپ، ولاردىڭ جاسالۋ جولدارىن، ماعىنالىق جانە قۇرىلىمدىق ەرەكشەلىكتەرىن كورسەتۋ وتە ماڭىزدى ءىس [5، 22].

بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا، اسىرەسە تەلەحابار تاقىرىپتارىندا بۋدان اتاۋلار ءجيى كەزدەسەدى. تاقىرىپتىڭ الدىڭعى بولشەگى ءتول سوزىمىزدە ايتىلىپ، ەكىنشى جارتىسىنا شەت تىلدەرىنىڭ بىرلىكتەرى (جۇرناق نەمەسە ءسوز) جۇمسالادى. مۇنداي تەلەحابار تاقىرىپتارىن تومەندەگى اتاۋلار راستايدى: «قىزىقtimes»، «ءازىلMan»، «تويزاكاز»، «تاماشاcity»، «تويBeststar»، «Instaلايىق»، «ينفورمبيۋرو»، «عالام-TOP»، «ما-ما-شوۋ»، «بۋراباي ازىل-فەست»، «Balatime»، «اينا ونلاين»، «گۋ-گۋلەت». تىلدە بۋدان اتاۋلارىنىڭ بەلەڭ الۋى بىرىنشىدەن قوعاممەن بايلانىستى. عىلىم مەن تەحنيكا دامىعان سايىن تىلىمىزگە جاڭا اتاۋلار مەن قولدانىستار ەنەدى. ەكىنشىدەن، ءبىزدىڭ ءتىلىمىز ءسوز تۋدىرۋعا قابىلەتتى. ءتول سوزدەرىمىزدەن بولەك وزگە تىلدەردەن ەنگەن سوزدەرگە جۇرناق جالعاۋ نەمەسە ءسوز تىركەستىرۋ ارقىلى ماعىنا جاسالىپ، سوزدىك قورىمىزدى تولىقتىرادى. تەلەحابارلار تاقىرىپتارىنداعى بۋدان اتاۋلار تەلەالەمدەگى ەرەكشە ءبىر ستيل ءتۇرى بولىپ تابىلادى.

«تويBeststar»، «عالام-TOP» حابارلارى دا جوعارىدا اتاپ كورسەتكەن قاعيدالاردىڭ نەىگزىندە تۋعان. ورفوەپيا بويىنشا: ءتۇبىر ءسوز «توي» + «best star» - [beststʌr] – جارىق جۇلدىزدار، دەمەك تويدىڭ جارىق جۇلدىزدارى جونىندەگى حابار؛ ءتۇبىر ءسوز «عالام» + «تور» - [top] – عالام-توپ، ياعني عالامداعى جاڭالىقتاردىڭ توپتاماسى. ورفوگرافياسى بويىنشا: ءتۇبىر ءسوز «توي» + «best star» - [beststʌr] – تويباستار، قازاقتىڭ ۇلتتىق ءداستۇرى، ءارتۇرلى قۋانىشتى تويلاردا ايتىلاتىن ولەڭ ءتۇرى؛ ءتۇبىر ءسوز «عالام» + «تور» - عالامتور – كومپيۋتەردەگى مالىمەتتەر مەن قۇجاتتاردى، مۋلتيمەديا ەلەمەنتى بار گيپەرماتىندى جۇيەلەردى بايلانىستىراتىن عالامدىق تور.

«گۋ-گۋ-لەت»، «Instaلايىق» تاقىرىپتارى الەۋمەتتىك جەلىگە بايلانىستى تۋىنداعان. بۇل سوزدەر جاستار اراسىندا اۋىزەكى سويلەۋدە ءجيى قولدانىلادى. Google (گۋگل) – عالامداعى كەڭەيتىلگەن ىزدەۋ جۇيەسى. ىزدەۋگە بايلانىستى كەيىنگى كەزدە تىلدە «گۋگۋلەت» دەگەن ەتىستىك پايدا بولدى. بۇل ماعىنا تانۋدىڭ ءبىرىنشى قىرى. تىلدە اۋەلدەن دىبىسقا بايلانىستى تۋعان «گۋ-گۋ» دەگەن ەلىكتەۋىش ءسوز بار. «گۋ-گۋ-لەت» گۋىلدەۋ، شۋلاۋ دەگەن ماعىنادا جۇمسالىپ تۇر. تاقىرىپتى قاي جاعىنان الىپ قاراساق تا، حالىققا ەل قۇراعىن تۇرەتىندەي تىڭ اقپارات بەرۋ. «Instaلايىق» حابارىنىڭ تۇپكى پراگماتيكاسى «ينستاگرام» الەۋمەتتىك جەلىسىنەن شىققان. ينستاگرام – فوتو مەن بەينەبايان جۇكتەۋ ارقىلى حالىققا جارناما تاراتاتىن جەلى. «ينستالايىق» ءسوزى ينستا پاراقشاسىن پاراقتايىق، اقتارايىق دەگەن ماعىنادا قولدانادى.

قازاق ءسوز مادەنيەتى ۇزاق عاسىرلار بويى قالىپتاسقان تاريحي پروسەستىڭ جەمىسى بولىپ تابىلادى. ءبىزدىڭ زەرتتەۋ وبەكتىسى ەتىپ وتىرعان تاقىرىبىمىز – تەلەحابارلار ءتىلى جانە ولاردىڭ پراگماتيكاسى.

قازىرگى تاڭدا تەلەحابارلار ءتىلى – اقپاراتتى جىلدام تاراتۋدىڭ نەگىزگى رەسۋرسى عانا ەمەس، قوعام تاربيەلەۋدىڭ قۇرالى، «ءتورتىنشى بيلىك وكىلى». سوندىقتاندا تەلەحابارلار ءتىلىنىڭ پراگماتيكاسىنا جالپى ءسوز مادەنيەتى تۇرعىسىنان باعا بەرىپ، زەرتتەۋ اسقان ۇقىپتىلىق پەن جاۋاپكەرشىلىكتى قاجەت ەتەدى.

ءبىزدىڭ جۇمىستىڭ العاشقى تاراۋىندا ءبىز تەلەحابارلار ءتىلىنىڭ تابيعاتىنا جانە ونىڭ زەرتتەلۋى جايىندا ءسوز قوزعادىق. بۇگىنگى ءبىزدىڭ اقپارات زامانىندا جىلدام اقپارات سەرۆەرى تەلەحابارلاردىڭ ماڭىزى زور.

ءبىز جاساعان جۇمىستىڭ وزەكتىلىگى – جۇمىستىڭ ەكىنشى ءبولىمى. مۇندا ءبىز تەلەحابارلار تاقىرىپتارىنىڭ پراگماتيكاسىنا جانە باعدارلامالاردىڭ وزىندىك ەرەشەلىكتەرىنە توقتالدىق.

تەلەحابارلار ءتىلىن پراگماتيكالىق اسپەكتىدە قاراستىرۋدىڭ قازىرگى تاڭدا ماڭىزى زور. ويتكەنى تەلەديداردىڭ باستى قىزمەتى – حالىققا اقپارات بەرۋ. ياعني سويلەۋشى مەن تىڭداۋشىنىڭ اراسىندا قانداي دا ءبىر اقپارات الماسادى. سويلەۋشى تاراپىنان بايانداۋ، حابارلاۋ، جاۋاپ الۋ، سيپاتتاۋ، ت. ب. ال كورەرمەن تاراپىنان باعالاۋ، پىكىر ءبىلدىرۋ، تاڭقالۋ، مۇڭايۋ، شاتتانۋ، ماقتانۋ سەكىلدى پراگماتيكالىق فاكتورلار تىلدە كورىنىس بەرەدى. سوندىقتان دا تەلەحابارلار ءتىلى پراگماتيكالىق تۇرعىدان زەرتەتۋدى ءالى دە قاجەت ەتەدى. ءبىز وسى ماقالامىزدا تەلەحابارلار تىلىنە تانىم-تۇيسىگىمىز جەتكەنشە جان-جاقتى تالداۋ جۇرگىزدىك، ناتيجەسى ءسوز مادەنيەتىنىڭ ودان ءارى دامۋىنا وڭ اسەرىن تيگىزەدى دەگەن سەنىمدەمىز.

---