InfoHub Logo

تىلدىك قاتىناس - ءتىل ارقىلى بايلانىس، سويلەۋ ءتىلى ارقىلى ادامداردىڭ ءبىر- بىرىمەن قارىم-قاتىناس جاساۋى، قوعامدىق، ۇلتتىق ءتىل ارقىلى ۇعىنىسۋ، ءتۇسىنىسۋ، ياعني ادامزاتتىڭ ءتىل ارقىلى سويلەسىم ارەكەتىن مەڭگەرۋى تىلدىك قاتىناس دەگەندى بىلدىرەدى. بۇل جەردە سويلەۋ ءتىلى دەگەن تىركەستى ەرەكشە ءبولىپ ايتۋعا تۋرا كەلەدى. ويتكەنى ول اۋىزەكى سويلەۋ دەگەن ماعىنانى ەمەس، جالپى ادامزاتگىڭ سويلەسۋ قۇرالى، سويلەۋ قۇرالدارىنىڭ قىزمەتى، ادامنىڭ ءتىلى، ادامنىڭ تىلدىك قاتىناس قۇرالى دەگەن قوعامدىق-الەۋمەتتىك ءمانى بار ۇعىمدى جەتكىزۋى ءتيىس. سوندىقتان وسىنداي ناقتىلى ۇعىمدى ءبىلدىرۋ ءۇشىن، ءبىز سويلەسىم ءتىلى دەگەن تىركەستى قولدانامىز. سەبەبى، «سويلەسىم»، «سويلەۋ» ءتۇبىرى ارقىلى جاسالا كەلىپ، سويلەۋ پروسەسىنىڭ تەك ادامزاتقا ءتان ەكەنىن دالەلدەيدى. «سويلەۋ» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى ادامنىڭ ويىن جارىققا شىعارۋ قاسيەتىن بىلدىرەتىندىكتەن، كوبىنەسە ءبىرجاقتى ارەكەت رەتىندە قابىلدانادى. ال «سويلەسىم»، «سويلەۋ» تۇبىرىنە ورتاق ەتىستىڭ «س» ءجۇرناعى قوسىلۋ ارقىلى جاسالا كەلىپ، بىر-بىرىمەن تىلدىك قارىم-قاتىناس ناتيجەسىندە ىسكە اساتىن ورتاق قۇبىلىستى كورسەتەدى. تىلدىك قاتىناس جۇزەگە اسۋ ءۇشىن، ايتىلعان نە جازىلعان حاباردىڭ نە قابىلدانىپ، وعان جاۋاپ قايتارىلۋى، ياعني ءىستىڭ ورتاق اتقارىلۋى - باستى شارت. «سويلەسىم» - وسى باستى شارتتى جانە ورتاق تىلدىك ارەكەتتى اعارتاتىن ءسوز.

سويلەسىم ءتىلى - تەك ادامزاتقا عانا ءتان ارەكەت، تەك ادامدار عانا ءتىل ارقىلى سويلەي الادى، ۇعىنىسا الادى. ال باسقا جانۋارلار ت.ب. بارىندە دەنەنىڭ ءبىر مۇشەسى رەتىندە، اناتوميالىق-فيزيولوگيالىق جاعىنان ءتىل بولعانىمەن، ولار سويلەۋ مۇشەلەرىنە ءتان قىزمەتپەن قامتاماسىز ەتىلمەگەن، ياعني ولار تىرلىگى بار قۇبىلىس بولعانىنىمەن سويلەي المايدى.

تىلدىك قاتىناس سويلەۋ ءتىلى ارقىلى ۇعىنىسۋ، ءتۇسىنىسۋ، قارىم-قاتىناس جاساۋ دەگەندى بىلدىرە كەلىپ، ادامنىڭ ەكىنشى بىرەۋگە جەتكىزەيىن دەگەن ويىن جارىققا شىعارۋدى كوزدەيتىن، قوعامنىڭ دامۋى ءۇشىن ەڭ قاجەتتى قوعامدىق-الەۋمەتتىك اقپاراتتار جيىنتىعى ارقىلى ادامداردىڭ بىر-بىرىمەن پىكىر الماسۋى، ادامدار قاتىناسىنىڭ ءتۇپ قازىعى دەگەندى بىلدىرەدى.كەيدە ادامدار بەلگىلى ءبىر شارتتى كەلىسىمدەر نەمەسە بەلگىلەر ارقىلى ءتىلسىز-اق ۇعىنىسادى. بۇل دا - ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ ءبىر ءتۇرى. وسىدان باسقا دا ادامداردىڭ ءبىرىن-بىرى ءتۇسىنىسۋدىڭ كوپتەگەن جولدارى بار.مۇنداي سەميوتيكالىق تاڭبا-بەلگىلەردەن وزگەشە ادامداردىڭ ىممەن ءتۇسىنىسۋى جانە كوزدىڭ، اۋىزدىڭ، قاباقتىڭ قيمىل-قوزعالىستارى مەن جالپى بەت-الپەتتىڭ وزگەرۋى ارقىلى ءۇعىنىسۋى سياقتى قانشاما كوپ بەلگىلەر بار. تىپتەن دەنە مۇشەلەرىنىڭ (قولدىڭ، اياقتىڭ، يىقتىڭ ت.ب.) ءار ءتۇرلى قيمىل-ارەكەتى كەزىندە ءوزىن نەشە جاققا جۇگىرتۋگە بولادى. اۋلادان ەستىلگەن قاتتى ايقاي نەمەسە ەسىككە بەرىلگەن قوڭىراۋ، سونى ەستي سالا ەكىنشى ادامنىڭ وعان قارسى ارەكەت جاساۋى (دالاعا جۇگىرىپ شىعۋى، نە ەسىكتى اشۋعا ۇمتىلۋى) ءبۇل دا بەلگىلى ءبىر ارەكەتتى، ءقابىلداپ-تۇسىنۋدى قاجەت ەتەتىن قۇبىلىستار.

جوعارىدا ايتىلعان ۇلگىلەرىنىڭ بارلىعى ومىردەن، قوعامنان تىس بولا المايدى. مۇنداي قارىم-قاتىناستار ادام ءۇشىن قىزمەت ەتەدى، ادامداردىڭ ءوزارا تۇسىنىستىگىنە جول اشادى. سوندىقتان ولار دا ادامداردىڭ قارىم-قاتىناسىنا، بايلانىسىنا (كوممۋنيكاسياعا) جاتادى. ومىردەگى مۇنداي ۇعىنىسۋ، ءتۇسىنىسۋ ءتىلسىز قارىم-قاتىناس دەپ اتالادى.

جالپى ادامداردىڭ قارىم-قاتىناسىنا قاتىستى ارەكەتتەر ەكى ۇلكەن تارماقتان تۇرادى. ونىڭ ءبىرى - تىلدىك قاتىناس، ەكىنشىسى - ءتىلسىز قاتىناس. تىلدىك قاتىناس پەن ءتىلسىز قاتىناستىڭ ۇقساستىقتارى دا، ايىرماشىلىقتارى دا بار. بۇل قاتىناستاردىڭ سايكەس جاقتارى: ولاردىڭ ەكەۋى دە، بىرىنشىدەن، ادامداردىڭ ءبىر- بىرىمەن بايلانىسىن قامتاماسىز ەتەدى، ياعني ادامدار اراسىنداعى قاتىناسقا قىزمەت ەتەدى.

ەكىنشىدەن، تىلدىك قاتىناستا دا، ءتىلسىز قاتىناستا دا بەلگىلى ءبىر دەرەك، وي، ءماعلۇمات حابارلانادى، ءبىراق ءتىلسىز قاتىناستا حابار شارتتى تۇردە بولۋى مۇمكىن.

ۇشىنشىدەن، تىلدىك، ءتىلسىز قاتىناس تا ادامداردىڭ ءوزارا تۇسىنىسۋىنە جول اشادى. ۇعىنىسۋ تىكەلەي جولمەن ەمەس، سىرتتاي بولۋى دا مۇمكىن، ءاربىر ادامنىڭ بەلگىلى ءبىر حاباردى ۇعىپ، سوعان قاتىستى ىس-ارەكەت جاساۋىنا مۇمكىندىك تۋادى. الايدا تىلدىك قاتىناس ادامداردىڭ بىر-بىرىمەن ۇعىنىسۋىندا، ويىن ەركىن، تولىق جەتكىزۋىندە ەرەكشە قىزمەت اتقارادى.

تىلدىك قاتىناس - ءتىلسىز قاتىناستان الدەقايدا كۇردەلى جانە بولەك. سوندىقتان دا ءتىل ءبىلىمى - ادامداردىڭ قارىم-قاتىناس ءقۇرالى ءتىل تۋرالى جانە سول قارىم- قاتىناسقا نەگىز بولاتىن تىلدىك قاتىناس تۋرالى عىلىم. لينگۆيستيكاداعى تىلدىك قاتىناس ماسەلەسىن جان-جاقتى قاراستىرىپ، بەلگىلى ءبىر تۇجىرىمعا كەلگەن اۆتوردىڭ ءبىرى - ە.پ.ششۋبين.

ە.پ.ششۋبين شەت تىلدەرىن وقىتۋدىڭ قاعيدالارى مەن ادىستەمەلەرىن ءسوز ەتە وتىرىپ، جالپى تىلدىك قاتىناستىڭ قۇرامىن، ولاردىڭ اتقاراتىن قىزمەتىن، وقىتۋدىڭ ماقساتى مەن ءمازمۇنىن، تىلدىك قۇرالداردى انىقتاۋعا تىرىسادى. ونىڭ ءبۇل پروبلەماعا قاتىستى وزىندىك پىكىرلەرى بار. ول كوزقاراستاردىڭ ۇتىمدى جاقتارى دا، سۋبەكتيۆتىك جاقتارى دا كەزدەسەدى. ەڭ الدىمەن، ەرەكشە ورىن الاتىن تىلدىك قاتىناستىڭ نەگىزگى مازمۇنى، ءمانى، ماعىناسى بولىپ تابىلاتىن - حاباردى ءىس جۇزىنە اسىرۋشىلار، حابارعا تىكەلەي قاتىسۋشىلار. ولار مىنانداي قۇرامدا تۇرادى:

بەلگىلى ءبىر اقپاراتتى، دەرەكتى حابارلايتىن -بايانشى.

اقپاراتتى جەتكىزەتىن - تۇلعالار.

اقپاراتتى نەمەسە دەرەكەتى - قابىلداۋشى.

بايانشى - سىرتقى وبەكتيۆتىك اسەردى، ءومىردى سەزىنۋدەن، پايىمداۋدان تۋعان ساناداعى ويدى ءتۇرلى تىلدىك امال-قۇرالداردىڭ، تۇلعالاردىڭ كومەگىمەن ەكىنشى بىرەۋگە بايانداۋدى، حابارلاۋدى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن تىلدىك بايلانىسقا قاتىسۋشى، تىلدىك قارىم-قاتىناسقا ءتۇسۋشى.

تۇلعالار - حابارلاۋشىدان شىققان دەرەك تۋرالى باسقا ادامنىڭ ساناسىندا ۇعىم تۋدىراتىن، وعان اقپاراتتىڭ تۇسىنىكتى بولۋىن قامتاماسىز ەتەتىن، ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناسقا بايلانىسشى رەتىندە قىزمەت اتقاراتىن قاتىسىمدىق بىرلىكتەر.

قابىلداۋشى - بەلگىلى ءبىر حاباردى قابىلداپ الىپ، ونىڭ ءمانىن تىلدىك تۇلعالار ارقىلى ءتۇسىنىپ، وي مەن پايىمداۋ ارقىلى ءوز ساناسىنا وتكىزىپ ۇعىنۋدىڭ ناتيجەسىندە تىلدىك قاتىناستى ارى قاراي ىسكە اسىرۋشى.

ادەبيەت:

1. جۇبانوۆ ق. قازاق ءتىلى جونىندەگى زەرتگەۋلەر. - الماتى. 1999. -581 ب.

2. ك.قوجاحمەتوۆا «ۇلت تاعدىرى مەن قىز بالا ءتاربيسسى - ءبىرتۇتاس». «ۇلت تاعىلىمى» جۋرنالى 2005 ج.

3. ب.تويلىبايەۆ «ۇلتتىق تاربيەدە جەكە ءتۇلعانىڭ قالىپتاسۋى». «ۇلت تاعىلىمى»، 2004، №2.

4. ك. ورازبەكوۆا. «ءتىل - ۇلتتىق سانا-سەزىمنىڭ تەوريالىق-ادىسنامالىق نەگىزى». «ۇلتتىق پسيحولوگيا مەن حالىق تاربيەسى بولاشاقتىڭ باستاۋى حاقىندا» كىتابى، A.، 2008 ج.

ماقالا اۆتورى: رىسالدى مارات قىزى

---