توپتىق مىنەز - قىلىق
ساباق: 48
تاقىرىبى: §50. توپتىق مىنەز - قىلىق
ساباقتىڭ ماقساتى: توپتاسىپ تىرشىلىك ەتۋدىڭ تۇرلەرى، ينستينكت تۋرا تۇسىنىك پەن ۇعىم بەرىپ، توپتاسىپ تىرشىلىك ەتەتىن جاندىكتەر توبىنداعى ەڭبەك ءبولىنىسىنىڭ ءمانىن، جانۋار ءتۇرى ءۇشىن ماڭىزىن اشۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: حابارلاما جانە جاڭا ءبىلىمدى قالىپتاستىرۋ
ادىستەمەلىك شەشىم: سۇحبات، اڭگىمە - سۇحبات، كەستەلەردى جانە سۋرەتتەردى قولدانۋ، كورنەكىلىك
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزەڭى
ورمەكشىلەر مەن بۋناقدەنەلىلەردىڭ جۇيكە جۇيەسىنىڭ شۇبالشاڭداردىكىنەن ەرەكشەلىگى نەدە؟
رەفلەكس دەگەن نە؟ جاندىكتەردىڭ قورەك ىزدەۋى، قورعانۋى، ت. س. س. ارەكەتتەرى رەفلەكستىڭ قانداي تۇرىنە جاتادى؟
ءىىى. جاڭا ماتەريالدى ءتۇسىندىرۋ كەزەڭى
توپتاسىپ تىرشىلىك ەتۋ – جانۋارلار الەمىندە كەڭىنەن تارالعان قۇبىلىس. ءبىر تۇرگە جاتاتىن جانۋارلاردىڭ ىشىندە جەكە - دارا تىرشىلىك ەتەتىندەرى دە، بۇكىل تىرشىلىگىن توپتاسىپ «تۇقىمتوپ» (سەميا) بولىپ وتكىزەتىندەرى دە بار. سوندىقتان وسى سوڭعىلارىن «قوعامدىق» جانۋارلارعا جاتقىزادى. تابيعي جاعدايلاردا بۋناقدەنەلىلەردىڭ «ۇيلەرىن»، بالارا، ارالاردىڭ كارەزدەرىن، قۇمىرسقالاردىڭ يەلەۋىن ءجيى كەزدەستىرۋگە بولادى.
ال قۇستار مەن سۇتقورەكتىلەر دە ءۇيىر، شوعىر، تۇقىمتوپ جانە ت. ب. توپتاسىپ تىرشىلىك ەتۋ كوپشىلىك جاعدايدا تابيعاتتاعى ماۋسىمدىق وزگەرىستەرگە، ءار جانۋار تىرشىلىگىندەگى كوبەيۋ، ۇرپاعىنا قامقورلىق جاساۋ، ءبىر جەردەن ەكىنشى جەرگە ورىن اۋىستىرۋ، ياعني جىلىستاۋ (ميگراسيا) جانە ت. ب. وسى سياقتى ارەكەتتەرگە بايلانىستى ۋاقىتشا بولۋى دا مۇمكىن. مىسالى، كوبەيۋ كەزىندەگى بالىقتاردىڭ توپتاسىپ ورىستەۋى؛ جىل قۇستارىنىڭ جىلى جاققا ساپ تۇزەپ ۇشۋى (ۇيرەك، تىرنا، قاز جانە ت. ب.)، ۇساق قۇستاردىڭ ۇيمە - جۇيمە بىرلەسىپ ۇشۋى (قاراتورعاي، بوزتورعاي، ۇزاق جانە ت. ب.).
تۇراقتى ءۇيىر، تابىن نەمەسە جاتاق قۇرىپ تىرشىلىك ەتەتىن جانۋارلار قۇستار مەن سۇتقورەكتىلەر ىشىندە از ەمەس. مىسالى، دالامىزدىڭ ءسانى قۇلاندار تۇراقتى ءۇيىر قۇرىپ تىرشىلىك ەتەدى.
قوعامداسىپ - بىرلەسىپ تىرشىلىك ەتەتىن جانۋارلارعا توپتىق مىنەز - قىلىق ءتان. ماسەلەن، قۇلان ۇيىرلەرىندە ايعىر بۇكىل ءۇيىردى باسقارادى، ال بيە بۇكىل ءۇيىردىڭ ورىن الماستىرىپ، قوزعالۋىن باعىتتاپ وتىرادى.
ايعىر ۇيىرگە كىرىپ، ولارمەن بىرگە جايىلمايدى. شەتىندە وڭاشالاۋ، ساياق ءجۇرىپ جايىلادى. ءبىراق ءۇيىردى كوزىنەن تاسا ەتپەي، ۇنەمى باقىلايدى. ەگەر ءۇيىردىڭ باعىتىن وزگەرتۋ كەرەك بولسا، ول قۇلاعىن جىميتىپ، مويىنىن سوزىپ، باسىن تومەن سالا قورقىتۋ ارقىلى بيەلەر مەن قۇلىن - تايلاردى قاجەتتى باعىتقا قاراي ايدايدى. ال «تىڭداي» قويماعاندارعا اۋىزىن اشىپ، ءتىسىن ساقىرلاتىپ، ايبات كورسەتىپ، ۇيىرگە ايداپ قوسادى. جەتەكشى ايعىر مەن بيەگە ءۇيىردى ىقپالى بار 1 - 2 بيە - قۇلاندار دا «تارتىپپەن» ۇستاۋعا كومەكتەسەدى. ءۇيىر ءىشىنىڭ وزىندە ۇنەمى بىرگە جۇرەتىن، قاتار جايىلاتىن، تىنىققان كەزدە ءبىر - ءبىرىنىڭ جالىن قاسىپ، «قىزمەت كورسەتەتىن»، باسقاشا ايتقاندا، ءبىر - ءبىرىن جاقىن تارتىپ، ۇنەمى «كوڭىل ءبولىپ» كومەكتەسەتىن قۇلاندار بولادى. تابىن، ءۇيىر بولىپ تىرشىلىك ەتەتىن جانۋارلاردىڭ اربىرەۋىنىڭ مىنەز - قىلىعىندا جەكە - دارا تىرشىلىك ەتەتىن جانۋارلاردىڭ مىنەز - قىلىعىنان ەرەكشەلىكتەر اڭعارىلادى. بۇل ماسەلەنى ءتۇسىنۋ ءۇشىن از دا بولسا وزىڭە تانىس قۇمىرسقا يلەۋىندەگى قۇمىرسقالاردىڭ توپتىق تىرشىلىك ارەكەتتەرىن ايتۋعا بولادى.
قۇمىرسقا، ارا، تۇكتى ارا سياقتى بۋناقدەنەلىلەردى شاعاتىن جارعاققاناتتىلار د. ا. سەبەبى، بۇلاردىڭ انالىق بەزى مەن جۇمىرتقا جولى تۇتىكشەسى ءوزىنىڭ نەگىزگى قىزمەتىنەن باسقا قورعانۋ جانە جاۋىنا شابۋىل جاسايتىن قۇرىل رەتىندە قوسىمشا قىزمەت اتقارادى.
جۇمىسشى قۇمىرسقالاردىڭ قۇرساعىنىڭ جارتىسىنان ارتىعىن قۇمىرسقا قىشقىلىن ۇزەتىن ەداۋىر ۇلكەن ۋلى بەز الىپ جاتىر. بۇل ۋلى بەزدىڭ سىرتىنداعى بۇلشىقەتتەر جاقسى دامىعان. بۇلشىقەتتەر جيىرىلعان كەزدە بەزدەگى قىشقىل تۇتىك ارقىلى ەكپىنمەن سىرتقا اعىلاتىن سۇيىقتىق 0، 5 م قاشىقتىققا دەيىن جەتەدى.
قۇمىرسقا يلەۋىندە كوپشىلىك جاعدايدا قىزمەتى جاعىنان قۇمىرسقالاردىڭ ءۇش ماماندانعان توبى: 1) جىنىستىق توپ (اتالىق جانە انالىق قۇمىرسقالار): بۇلار كوبەيۋ، قونىس اۋدارۋ قىزمەتىن اتقارادى؛ 2) ۇيا سالۋ، جىنىستىق قۇمىرسقالاردى جانە جۇمىرتقالار مەن ۇرىقتاردى كۇتۋ، قورەك جيناپ اكەلۋ سياقتى جۇمىستاردى ورىندايتىن جۇمىسشى قۇمىرسقالار؛ 3) تىرشىلىگىن ۇيادا وتكىزەتىن، جۇمىسشى قۇمىرسقالار جيناعان داندەردى جۇمسارتىپ، ەزىندىگە اينالدىراتىن جانە ۇيانى جاۋلاردان قورعايتىن جاۋىنگەر قۇمىرسقالار بولادى.
جەكە - دارا تىرشىلىك ەتەتىن بۋناقدەنەلىلەرگە قاراعاندا توپتاسىپ، ۇيىرلەسىپ تىرشىلىك ەتەتىندەردىڭ ءبىر - بىرىمەن حابارلاساتىن، ءبىر - بىرىنە اقپارات بەرەتىن قۇرالدارى – «ءتىلى» الدەقايدا جەتىلگەن. مىسالى، ەشقاشان اتا - ەنەسىمەن بىرگە بولىپ كورمەگەن شىبىندا، ءتىپتى ينستينكتپەن تۋا بىتكەن «تىلىندەگى» «ءسوزدىڭ» قۇرامى، ەڭ كوپ دەگەندە ون شاقتىدان اسپايدى. قۇمىرسقا يەلەۋىنىڭ كۇمبەزىندە جۇرگەن شاعىن توپقا، شىبىقپەن تۇرتكىلەپ، ءتيىسىپ كور! بۇلاردىڭ مازاسىزدانعانىن بىرنەشە سەكۋندتا بۇكىل يەلەۋدەگى قۇمىرسقالار بىلەدى. قۇمىرسقا يەلەۋىنە كىرەتىن جولدارعا «كەسكىلەسكەن كۇرەسكە دايىنبىز» دەگەندەي يەلەۋدى قورعايتىن قۇمىرسقالار قاپتاپ شىعا باستايدى.
ولار حاباردى قايدان، قالاي الادى؟ تايا ءتيىپ، مازاسىزدانعان قۇمىرسقالار ۋلى بەزدەرىندەگى قۇمىرسقا قىشقىلى مەن ەرەكشە سۇيىقتىقتى سىزدىقتاتىپ اتقىلايدى. قىشقىل – قورعانىش قۇرالى، سۇيىقتىق ءقاۋىپتى ءبىلدىرىپ، قۇمىرسقالاردى كۇرەسكە شاقىراتىن شارتتى بەلگى بولىپ تابىلادى. بۇل سۇيىقتىقتى يلەۋ توبەسىندەگى قۇمىرسقالار «اتالىعىندا»، ولاردىڭ ماڭىنداعى ايماقتا جۇرگەن قۇمىرسقالارعا تيەدى، ەندى ولار دا باسقالارعا وسىنداي بەلگى بەرەدى. وسىلاي شارتتى بەلگى تىزبەكتى حابارلاسۋ ارقىلى بۇكىل يلەۋگە وتە تەز تارالادى. ال قىشقىل مەن سۇيىقتىق ءيىسىن كورشى يلەۋدەگى قۇمىرسقالار دا تەز قابىلداپ، قورعانۋعا دايىندالىپ ۇلگەرەدى.
جۇمىسشى قۇمىرسقالار قۇمىرسقا يلەۋىندەگى ءار «بولمەنىڭ» تىرشىلىگىنە قاجەتتى جاعدايلارىن ءتۇيسىنىپ سەزىنە الادى. يەلەۋدىڭ الدىڭعى بولىمدەرى سالقىن تاراتقان كەزدە ونداعى دەرناسىلدەر مەن قۋىرشاقتاردى يلەۋدىڭ جەر بەتىندەگى كۇننىڭ قىزۋىمەن جىلىناتىن بولمەلەرىنە تاسىپ ورنالاستىرادى. ال بۇل بولمەلەر سالقىنداي باستاسا نەمەسە تىم قىزىپ، تەمپەراتۋرا دەرناسىل تىرشىلىگىنە ءقاۋىپ توندىرە باستاسا، ولاردى الدىڭعى بولمەلەرگە تاسيدى.
ارالار، تۇكتى ارالار ۇرپاقتارىن كارەز ۇيالارىنا ۋىستىرىپ تاسي المايدى. ءبىراق جۇمىسشى ارالار بۇلشىقەتتەرىنىڭ كومەگىمەن قاناتتارىن تەز - تەز قيمىلداتىپ، ۇيانى جىلىتادى نەمەسە جەلدەتۋ ارقىلى تەمپەراتۋرانى قالپىنا كەلتىرەدى دە ۇيانى سالقىنداتادى. قۇمىرسقالار مەن بالارالار ۇياداعى ىلعالدى دا رەتتەپ، قاجەتتى قالىپتا ۇستايدى. ولار جەمساۋىمەن سۋ اكەلىپ، ۇياعا بۇركيدى. ىلعال كوپ بولسا، جەلدەتىپ قۇرعاتادى.
قوعامدىق بۋناقدەنەلىلەر قورەكتىڭ قورىن كوپ دايىندايدى.
وتە ىستىق جانە قۇرعاق جەرلەردە تىرشىلىك ەتەتىن يلەۋ قۇمىرسقالارىنىڭ ىشىندە «بال - بوشكلەر»د. ا - تىن قورەك قورىن ارنايى ساقتايتىندارى بار. جۇمىسشى قۇمىرسقالار ولاردىڭ جەمساۋىنداعى بالدى قۇستىرتىپ، ءوز جەمساۋىنا جيناپ الادى. ءسويتىپ ارنايى، بولمەلەردە ورنالاسقان انالىق قۇمىرسقالاردى، دەرناسىلدەر مەن جاس قۇمىرسقالاردى قورەكتەندىرەدى.
كەيدە «بال - بوشكە» قۇمىرسقا ءوز سالماعىنان قۇلاپ ءتۇسىپ، جەمساۋى جارىلسا، جۇمىسشى قۇمىرسقالار دەرەۋ جەرتورەلەرگە كەلەدى دە، بوشكە قۇمىرسقانىڭ جەمساۋىنا بالدى قايتا جيناپ سالادى. جارىلعان جەرىن «تىگەدى»، قايتىپ ءىلىپ قويادى. ارينە، جۇمىس ۇستىندە وزدەرى دە بالدى جالاپ تويىنادى. ەگەر قۇلاعان بوشكە - قۇمىرسقا ءولىپ قالسا، ونىڭ بالىن باسقا «بوشكە - قۇمىرسقانىڭ» جەمسۋىنا قۇيادى. ولگەن قۇمىرسقانى يلەۋدەگى ارنايى دايىندالعان ۇيالارعا دومالاتىپ اپارىپ تاستايدى. ولارعا ەشكىم تيىسپەيدى.
جەمساۋىندا قورەكتىك قوردى جەتكىلىكتى مولشەردە ساقتاۋ كەيبىر قۇمىرسقالار ءۇشىن وڭاي ەمەس. سوندىقتان قۇمىرسقالاردىڭ كوپتەگەن تۇرلەرى يلەۋ بولمەلەرىنە وسىمدىك داندەرىن، وسىمدىك بىتەلەرىنىڭ كەپكەن ولەكسەلەرىن جانە تاعى باسقا قورەككە جارايتىن ازىق قورىن جينايدى. ال قۇمىرسقالاردىڭ كەيبىر تۇرلەرى، مىسالى، جاپىراقكەسكىش قۇمىرسقالار ءبىر تۇندە ۇلكەن ءبىر اعاشتىق جاپىراقتارىن قيىپ تۇسىرەدى دە، ولاردى قولشاتىر سياقتى باسىنا كوتەرىپ يلەۋىنە تاسىپ الادى. بۇل جاپىراقتاردى جۇمىسشى قۇمىرسقالار شايناپ، بىركەلكى ەزىندىگە اينالدىرادى. وسى ەزىندى بەتىندە وتە مايدا ساڭىراۋقۇلاقتار وسەدى. ەڭ كىشكەنتاي جۇمىسشى قۇمىرسقالار وسى ساڭىراۋقۇلاقتاردى وتاپ، جيناۋمەن اينالىسادى. حانشا - قۇمىرسقا جاڭا تۇراق جاساپ، ورىن اۋىستىرعاندا جاپىراق ەزىندىسىنەن ءوزىنىڭ تۇسكى اسىنا ارنالعان ەڭ سوڭعى ۇلەسىن الا كەتەدى دە، ونى سول جاڭا يلەۋ تۇراعىنىڭ قاسىندا ساڭىراۋقۇلاق ءتالىمباعىن (پلانتاسيا) وسىرۋگە پايدالانادى. قۇمىرسقالار ساڭىراۋقۇلاقتاردىڭ، بۋناقدەنەلىلەردىڭ شىرىنىڭ سورىپ قورەكتەنەدى.
مىنە، قۇمىرسقالاردا «ناعىز مي» جەتىلىپ دامىماعانىمەن، قوعامدىق تىرشىلىك ەتۋ ناتيجەسىندە ارەكەتتەرى وتە كۇردەلى، ءتىپتى «اقىل - ويمەن» ىستەلگەندەي دەڭگەيدە كوتەرىلەدى. دەگەنمەن بۇل ارەكەتتەر – يلەۋدەگى توپتاسىپ تىرشىلىك ەتەتىن قۇمىرسقالاردىڭ تۋرا بىتكەن شارتسىز رەفلەكستەرى مەن ەڭبەكتەنۋ ناتيجەسىندەگى «تاجىريبەدەن» بەرىك قالىپتاسقان شارتتى رەفلەكستەردىڭ ءوزارا ۇيلەسۋى. مۇنىڭ ءوزى – يلەۋدەگى جۇزدەگەن قۇمىرسقا ارەكەتىنىڭ ۇيلەسىمدىلىگىنەن كورىنىس بەرەتىن توپتىق مىنەز - قىلىق.
شارتسىز جانە شارتتى رەفلەكستەردىڭ ۇيلەسىمدىلىگى نەگىزىندە جاسالاتىن كۇردەلى ارەكەتتەردى ينستينكت دەيدى. ينستينكت - ءار قۇمىرسقاعا ءتان قاسيەت. ال قوعامداسىپ تىرشىلىك ەتەتىن بۋناقدەنەلىلەردە ارنايى «الەۋمەتتىك» ينستينكت بولادى. جالپى جاس قۇمىرسقالار ءوز توبىنىڭ يەسىن بىرتىندەپ ءتۇيسىنىپ، ونى اجىراتۋدى جۇرە كەلە ۇيرەنەدى. ادەتتە ءبىر يەلەۋدەگى قۇمىرسقالاردىڭ ىشىندە باسقا يەلەۋدەن ءبىر قۇمىرسقا كەلىپ كىرمەك بولسا، يەلەۋ جاۋىنگەرلەرى بىردەن ونىڭ «بوتەن» ەكەنىن سەزىپ، يەلەۋگە جولاتپايدى.
ەگەر قۇمىرسقانى قۋىرشاق كەزىندە باسقا يەلەۋدەگى قۋىرشاقتاردىڭ قاسىنا ورنالاستىرسا، ول قۋىرشاقتان شىققاندا وسى يەلەۋدىڭ بايىرعى تۇرعىندارى ونى ءوز قۇمىرسقاسىنداي قابىلداپ، جاتسىنباي ۇيىرلەسىپ كەتەدى. ول كەيىن جاۋىنگەر بولسا، بۇرىنعى ءوز يەلەۋى قۇمىرسقالارىن ءوزىنىڭ جاڭا يەلەۋىنە جىبەرمەيدى.
مىنە، بۇل قۇمىرسقا ارەكەتتەرىنىڭ ينستينكتكە نەگىزدەلگەنىن كورسەتەدى.
قۇمىرسقا يلەۋىن ءىس جۇزىندە جويىپ جىبەر مۇمكىن ەمەس. مىسالى، قۇمىرسقا يلەۋىنە ۋلانعان نارسە تاستاسا، كوپشىلىك قۇمىرسقالار، سونىڭ ىشىندە انالىق قۇمىرسقالاردىڭ ءبىرازى قىرىلىپ قالعانىمەن، يلەۋدىڭ كوپتەگەن ۇيالارىندا ءتىرى قالعان نەمەسە ازىق جيناۋعا كەتىپ ورالعان جۇمىسشى قۇمىرسقالار اراسىندا قايتادان «ەڭبەك ءبولىنىسى» بولادى. انالىق قۇمىرسقالارمەن بىرلەسە وتىرىپ، جۇمىسشى قۇمىرسقالاردىڭ ءبىرازى جۇمىرتقا سالادى، يلەۋدەگى تۇقىمتوپ مۇشەلەرىنىڭ سانى قايتادان قالپىنا كەلەدى.
يلەۋدەگى ازىق جينايتىن قۇمىرسقالار قىرىلىپ قالسا، كورشى يلەۋلەردەن جاس قۇمىرسقالار اكەلىنىپ، «قۇل» رەتىندە ولاردىڭ ورنىن باسادى. تۇقىمتوپتى قايتا قالپىنا كەلتىرە الۋدىڭ وسىنداي جولدارى دەڭگەيدە بولۋى كوپتەگەن قۇمىرسقا تۇقىمتوبىنىڭ تابيعي جانۋارلارى جوق ەكەنىن كورسەتەدى. ءبىراق وسىعان قاراماستان قۇمىرسقالار كەز كەلگەن جەردە تىرشىلىك ەتە المايدى. ولار ءۇشىن بەلگى ءبىر تەمپەراتۋراسى، ىلعالدىلىعى، ازىق قورى بار ايماقتار كەرەك. سوندىقتان ونداي جاعدايلارى بار ايماقتاردا قۇمىرسقالاردىڭ بەلگىلى ءبىر ءتۇرى عانا تىرشىلىك ەتەدى. ەگەر قۇمىرسقالار شامادان تىس كوبەيىپ كەتسە، ازىق - تۇلىك تاپشىلىعىنان قىرىلادى. سوندىقتان يلەۋدە تىرشىلىك ەتەتىن قۇمىرسقالار ءوز ماڭايىنداعى ايماقتىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىنە باسقا تۇقىمتوپتاردىڭ، ءتىپتى وزىنە جاقىن تۋىستاس توپتاردىڭ قۇمىرسقالارىن جىبەرمەي، سول ايماقتى قورعايدى.
اۋماقتى، ياعني ءوزىنىڭ مەكەنىن باسقا تۋىستاستارىنان قورعاۋ – كوپتەگەن جانۋارلارعا ءتان مىنەز – قىلىق
ءىV. ءبىلىمدى قورىتىندىلاۋ جانە جۇيەلەۋ
توپتاسىپ تىرشىلىك ەتۋ قانداي جانۋارلارعا ءتان؟
تابىن، ءۇيىر بولىپ تىرشىلىك ەتەتىن قانداي ءۇي حايۋاناتتارىن بىلەسىڭدەر؟
قۇمىرسقا، بالارا، ارا سياقتى بۋناقدەنەلىلەردىڭ ءبىر - بىرىنەن ءوزارا «اقپارات بەرەتىن ءتىلىن» نە سەبەپتى باي دەيمىز؟
ينستينكت دەگەن نە؟
ءۇي تاپسىرماسى. § 50 وقۋ، تاقىرىپتىڭ سوڭىنداعى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ.
وقۋشىلاردى باعالاۋ.
تاقىرىبى: §50. توپتىق مىنەز - قىلىق
ساباقتىڭ ماقساتى: توپتاسىپ تىرشىلىك ەتۋدىڭ تۇرلەرى، ينستينكت تۋرا تۇسىنىك پەن ۇعىم بەرىپ، توپتاسىپ تىرشىلىك ەتەتىن جاندىكتەر توبىنداعى ەڭبەك ءبولىنىسىنىڭ ءمانىن، جانۋار ءتۇرى ءۇشىن ماڭىزىن اشۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: حابارلاما جانە جاڭا ءبىلىمدى قالىپتاستىرۋ
ادىستەمەلىك شەشىم: سۇحبات، اڭگىمە - سۇحبات، كەستەلەردى جانە سۋرەتتەردى قولدانۋ، كورنەكىلىك
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزەڭى
ورمەكشىلەر مەن بۋناقدەنەلىلەردىڭ جۇيكە جۇيەسىنىڭ شۇبالشاڭداردىكىنەن ەرەكشەلىگى نەدە؟
رەفلەكس دەگەن نە؟ جاندىكتەردىڭ قورەك ىزدەۋى، قورعانۋى، ت. س. س. ارەكەتتەرى رەفلەكستىڭ قانداي تۇرىنە جاتادى؟
ءىىى. جاڭا ماتەريالدى ءتۇسىندىرۋ كەزەڭى
توپتاسىپ تىرشىلىك ەتۋ – جانۋارلار الەمىندە كەڭىنەن تارالعان قۇبىلىس. ءبىر تۇرگە جاتاتىن جانۋارلاردىڭ ىشىندە جەكە - دارا تىرشىلىك ەتەتىندەرى دە، بۇكىل تىرشىلىگىن توپتاسىپ «تۇقىمتوپ» (سەميا) بولىپ وتكىزەتىندەرى دە بار. سوندىقتان وسى سوڭعىلارىن «قوعامدىق» جانۋارلارعا جاتقىزادى. تابيعي جاعدايلاردا بۋناقدەنەلىلەردىڭ «ۇيلەرىن»، بالارا، ارالاردىڭ كارەزدەرىن، قۇمىرسقالاردىڭ يەلەۋىن ءجيى كەزدەستىرۋگە بولادى.
ال قۇستار مەن سۇتقورەكتىلەر دە ءۇيىر، شوعىر، تۇقىمتوپ جانە ت. ب. توپتاسىپ تىرشىلىك ەتۋ كوپشىلىك جاعدايدا تابيعاتتاعى ماۋسىمدىق وزگەرىستەرگە، ءار جانۋار تىرشىلىگىندەگى كوبەيۋ، ۇرپاعىنا قامقورلىق جاساۋ، ءبىر جەردەن ەكىنشى جەرگە ورىن اۋىستىرۋ، ياعني جىلىستاۋ (ميگراسيا) جانە ت. ب. وسى سياقتى ارەكەتتەرگە بايلانىستى ۋاقىتشا بولۋى دا مۇمكىن. مىسالى، كوبەيۋ كەزىندەگى بالىقتاردىڭ توپتاسىپ ورىستەۋى؛ جىل قۇستارىنىڭ جىلى جاققا ساپ تۇزەپ ۇشۋى (ۇيرەك، تىرنا، قاز جانە ت. ب.)، ۇساق قۇستاردىڭ ۇيمە - جۇيمە بىرلەسىپ ۇشۋى (قاراتورعاي، بوزتورعاي، ۇزاق جانە ت. ب.).
تۇراقتى ءۇيىر، تابىن نەمەسە جاتاق قۇرىپ تىرشىلىك ەتەتىن جانۋارلار قۇستار مەن سۇتقورەكتىلەر ىشىندە از ەمەس. مىسالى، دالامىزدىڭ ءسانى قۇلاندار تۇراقتى ءۇيىر قۇرىپ تىرشىلىك ەتەدى.
قوعامداسىپ - بىرلەسىپ تىرشىلىك ەتەتىن جانۋارلارعا توپتىق مىنەز - قىلىق ءتان. ماسەلەن، قۇلان ۇيىرلەرىندە ايعىر بۇكىل ءۇيىردى باسقارادى، ال بيە بۇكىل ءۇيىردىڭ ورىن الماستىرىپ، قوزعالۋىن باعىتتاپ وتىرادى.
ايعىر ۇيىرگە كىرىپ، ولارمەن بىرگە جايىلمايدى. شەتىندە وڭاشالاۋ، ساياق ءجۇرىپ جايىلادى. ءبىراق ءۇيىردى كوزىنەن تاسا ەتپەي، ۇنەمى باقىلايدى. ەگەر ءۇيىردىڭ باعىتىن وزگەرتۋ كەرەك بولسا، ول قۇلاعىن جىميتىپ، مويىنىن سوزىپ، باسىن تومەن سالا قورقىتۋ ارقىلى بيەلەر مەن قۇلىن - تايلاردى قاجەتتى باعىتقا قاراي ايدايدى. ال «تىڭداي» قويماعاندارعا اۋىزىن اشىپ، ءتىسىن ساقىرلاتىپ، ايبات كورسەتىپ، ۇيىرگە ايداپ قوسادى. جەتەكشى ايعىر مەن بيەگە ءۇيىردى ىقپالى بار 1 - 2 بيە - قۇلاندار دا «تارتىپپەن» ۇستاۋعا كومەكتەسەدى. ءۇيىر ءىشىنىڭ وزىندە ۇنەمى بىرگە جۇرەتىن، قاتار جايىلاتىن، تىنىققان كەزدە ءبىر - ءبىرىنىڭ جالىن قاسىپ، «قىزمەت كورسەتەتىن»، باسقاشا ايتقاندا، ءبىر - ءبىرىن جاقىن تارتىپ، ۇنەمى «كوڭىل ءبولىپ» كومەكتەسەتىن قۇلاندار بولادى. تابىن، ءۇيىر بولىپ تىرشىلىك ەتەتىن جانۋارلاردىڭ اربىرەۋىنىڭ مىنەز - قىلىعىندا جەكە - دارا تىرشىلىك ەتەتىن جانۋارلاردىڭ مىنەز - قىلىعىنان ەرەكشەلىكتەر اڭعارىلادى. بۇل ماسەلەنى ءتۇسىنۋ ءۇشىن از دا بولسا وزىڭە تانىس قۇمىرسقا يلەۋىندەگى قۇمىرسقالاردىڭ توپتىق تىرشىلىك ارەكەتتەرىن ايتۋعا بولادى.
قۇمىرسقا، ارا، تۇكتى ارا سياقتى بۋناقدەنەلىلەردى شاعاتىن جارعاققاناتتىلار د. ا. سەبەبى، بۇلاردىڭ انالىق بەزى مەن جۇمىرتقا جولى تۇتىكشەسى ءوزىنىڭ نەگىزگى قىزمەتىنەن باسقا قورعانۋ جانە جاۋىنا شابۋىل جاسايتىن قۇرىل رەتىندە قوسىمشا قىزمەت اتقارادى.
جۇمىسشى قۇمىرسقالاردىڭ قۇرساعىنىڭ جارتىسىنان ارتىعىن قۇمىرسقا قىشقىلىن ۇزەتىن ەداۋىر ۇلكەن ۋلى بەز الىپ جاتىر. بۇل ۋلى بەزدىڭ سىرتىنداعى بۇلشىقەتتەر جاقسى دامىعان. بۇلشىقەتتەر جيىرىلعان كەزدە بەزدەگى قىشقىل تۇتىك ارقىلى ەكپىنمەن سىرتقا اعىلاتىن سۇيىقتىق 0، 5 م قاشىقتىققا دەيىن جەتەدى.
قۇمىرسقا يلەۋىندە كوپشىلىك جاعدايدا قىزمەتى جاعىنان قۇمىرسقالاردىڭ ءۇش ماماندانعان توبى: 1) جىنىستىق توپ (اتالىق جانە انالىق قۇمىرسقالار): بۇلار كوبەيۋ، قونىس اۋدارۋ قىزمەتىن اتقارادى؛ 2) ۇيا سالۋ، جىنىستىق قۇمىرسقالاردى جانە جۇمىرتقالار مەن ۇرىقتاردى كۇتۋ، قورەك جيناپ اكەلۋ سياقتى جۇمىستاردى ورىندايتىن جۇمىسشى قۇمىرسقالار؛ 3) تىرشىلىگىن ۇيادا وتكىزەتىن، جۇمىسشى قۇمىرسقالار جيناعان داندەردى جۇمسارتىپ، ەزىندىگە اينالدىراتىن جانە ۇيانى جاۋلاردان قورعايتىن جاۋىنگەر قۇمىرسقالار بولادى.
جەكە - دارا تىرشىلىك ەتەتىن بۋناقدەنەلىلەرگە قاراعاندا توپتاسىپ، ۇيىرلەسىپ تىرشىلىك ەتەتىندەردىڭ ءبىر - بىرىمەن حابارلاساتىن، ءبىر - بىرىنە اقپارات بەرەتىن قۇرالدارى – «ءتىلى» الدەقايدا جەتىلگەن. مىسالى، ەشقاشان اتا - ەنەسىمەن بىرگە بولىپ كورمەگەن شىبىندا، ءتىپتى ينستينكتپەن تۋا بىتكەن «تىلىندەگى» «ءسوزدىڭ» قۇرامى، ەڭ كوپ دەگەندە ون شاقتىدان اسپايدى. قۇمىرسقا يەلەۋىنىڭ كۇمبەزىندە جۇرگەن شاعىن توپقا، شىبىقپەن تۇرتكىلەپ، ءتيىسىپ كور! بۇلاردىڭ مازاسىزدانعانىن بىرنەشە سەكۋندتا بۇكىل يەلەۋدەگى قۇمىرسقالار بىلەدى. قۇمىرسقا يەلەۋىنە كىرەتىن جولدارعا «كەسكىلەسكەن كۇرەسكە دايىنبىز» دەگەندەي يەلەۋدى قورعايتىن قۇمىرسقالار قاپتاپ شىعا باستايدى.
ولار حاباردى قايدان، قالاي الادى؟ تايا ءتيىپ، مازاسىزدانعان قۇمىرسقالار ۋلى بەزدەرىندەگى قۇمىرسقا قىشقىلى مەن ەرەكشە سۇيىقتىقتى سىزدىقتاتىپ اتقىلايدى. قىشقىل – قورعانىش قۇرالى، سۇيىقتىق ءقاۋىپتى ءبىلدىرىپ، قۇمىرسقالاردى كۇرەسكە شاقىراتىن شارتتى بەلگى بولىپ تابىلادى. بۇل سۇيىقتىقتى يلەۋ توبەسىندەگى قۇمىرسقالار «اتالىعىندا»، ولاردىڭ ماڭىنداعى ايماقتا جۇرگەن قۇمىرسقالارعا تيەدى، ەندى ولار دا باسقالارعا وسىنداي بەلگى بەرەدى. وسىلاي شارتتى بەلگى تىزبەكتى حابارلاسۋ ارقىلى بۇكىل يلەۋگە وتە تەز تارالادى. ال قىشقىل مەن سۇيىقتىق ءيىسىن كورشى يلەۋدەگى قۇمىرسقالار دا تەز قابىلداپ، قورعانۋعا دايىندالىپ ۇلگەرەدى.
جۇمىسشى قۇمىرسقالار قۇمىرسقا يلەۋىندەگى ءار «بولمەنىڭ» تىرشىلىگىنە قاجەتتى جاعدايلارىن ءتۇيسىنىپ سەزىنە الادى. يەلەۋدىڭ الدىڭعى بولىمدەرى سالقىن تاراتقان كەزدە ونداعى دەرناسىلدەر مەن قۋىرشاقتاردى يلەۋدىڭ جەر بەتىندەگى كۇننىڭ قىزۋىمەن جىلىناتىن بولمەلەرىنە تاسىپ ورنالاستىرادى. ال بۇل بولمەلەر سالقىنداي باستاسا نەمەسە تىم قىزىپ، تەمپەراتۋرا دەرناسىل تىرشىلىگىنە ءقاۋىپ توندىرە باستاسا، ولاردى الدىڭعى بولمەلەرگە تاسيدى.
ارالار، تۇكتى ارالار ۇرپاقتارىن كارەز ۇيالارىنا ۋىستىرىپ تاسي المايدى. ءبىراق جۇمىسشى ارالار بۇلشىقەتتەرىنىڭ كومەگىمەن قاناتتارىن تەز - تەز قيمىلداتىپ، ۇيانى جىلىتادى نەمەسە جەلدەتۋ ارقىلى تەمپەراتۋرانى قالپىنا كەلتىرەدى دە ۇيانى سالقىنداتادى. قۇمىرسقالار مەن بالارالار ۇياداعى ىلعالدى دا رەتتەپ، قاجەتتى قالىپتا ۇستايدى. ولار جەمساۋىمەن سۋ اكەلىپ، ۇياعا بۇركيدى. ىلعال كوپ بولسا، جەلدەتىپ قۇرعاتادى.
قوعامدىق بۋناقدەنەلىلەر قورەكتىڭ قورىن كوپ دايىندايدى.
وتە ىستىق جانە قۇرعاق جەرلەردە تىرشىلىك ەتەتىن يلەۋ قۇمىرسقالارىنىڭ ىشىندە «بال - بوشكلەر»د. ا - تىن قورەك قورىن ارنايى ساقتايتىندارى بار. جۇمىسشى قۇمىرسقالار ولاردىڭ جەمساۋىنداعى بالدى قۇستىرتىپ، ءوز جەمساۋىنا جيناپ الادى. ءسويتىپ ارنايى، بولمەلەردە ورنالاسقان انالىق قۇمىرسقالاردى، دەرناسىلدەر مەن جاس قۇمىرسقالاردى قورەكتەندىرەدى.
كەيدە «بال - بوشكە» قۇمىرسقا ءوز سالماعىنان قۇلاپ ءتۇسىپ، جەمساۋى جارىلسا، جۇمىسشى قۇمىرسقالار دەرەۋ جەرتورەلەرگە كەلەدى دە، بوشكە قۇمىرسقانىڭ جەمساۋىنا بالدى قايتا جيناپ سالادى. جارىلعان جەرىن «تىگەدى»، قايتىپ ءىلىپ قويادى. ارينە، جۇمىس ۇستىندە وزدەرى دە بالدى جالاپ تويىنادى. ەگەر قۇلاعان بوشكە - قۇمىرسقا ءولىپ قالسا، ونىڭ بالىن باسقا «بوشكە - قۇمىرسقانىڭ» جەمسۋىنا قۇيادى. ولگەن قۇمىرسقانى يلەۋدەگى ارنايى دايىندالعان ۇيالارعا دومالاتىپ اپارىپ تاستايدى. ولارعا ەشكىم تيىسپەيدى.
جەمساۋىندا قورەكتىك قوردى جەتكىلىكتى مولشەردە ساقتاۋ كەيبىر قۇمىرسقالار ءۇشىن وڭاي ەمەس. سوندىقتان قۇمىرسقالاردىڭ كوپتەگەن تۇرلەرى يلەۋ بولمەلەرىنە وسىمدىك داندەرىن، وسىمدىك بىتەلەرىنىڭ كەپكەن ولەكسەلەرىن جانە تاعى باسقا قورەككە جارايتىن ازىق قورىن جينايدى. ال قۇمىرسقالاردىڭ كەيبىر تۇرلەرى، مىسالى، جاپىراقكەسكىش قۇمىرسقالار ءبىر تۇندە ۇلكەن ءبىر اعاشتىق جاپىراقتارىن قيىپ تۇسىرەدى دە، ولاردى قولشاتىر سياقتى باسىنا كوتەرىپ يلەۋىنە تاسىپ الادى. بۇل جاپىراقتاردى جۇمىسشى قۇمىرسقالار شايناپ، بىركەلكى ەزىندىگە اينالدىرادى. وسى ەزىندى بەتىندە وتە مايدا ساڭىراۋقۇلاقتار وسەدى. ەڭ كىشكەنتاي جۇمىسشى قۇمىرسقالار وسى ساڭىراۋقۇلاقتاردى وتاپ، جيناۋمەن اينالىسادى. حانشا - قۇمىرسقا جاڭا تۇراق جاساپ، ورىن اۋىستىرعاندا جاپىراق ەزىندىسىنەن ءوزىنىڭ تۇسكى اسىنا ارنالعان ەڭ سوڭعى ۇلەسىن الا كەتەدى دە، ونى سول جاڭا يلەۋ تۇراعىنىڭ قاسىندا ساڭىراۋقۇلاق ءتالىمباعىن (پلانتاسيا) وسىرۋگە پايدالانادى. قۇمىرسقالار ساڭىراۋقۇلاقتاردىڭ، بۋناقدەنەلىلەردىڭ شىرىنىڭ سورىپ قورەكتەنەدى.
مىنە، قۇمىرسقالاردا «ناعىز مي» جەتىلىپ دامىماعانىمەن، قوعامدىق تىرشىلىك ەتۋ ناتيجەسىندە ارەكەتتەرى وتە كۇردەلى، ءتىپتى «اقىل - ويمەن» ىستەلگەندەي دەڭگەيدە كوتەرىلەدى. دەگەنمەن بۇل ارەكەتتەر – يلەۋدەگى توپتاسىپ تىرشىلىك ەتەتىن قۇمىرسقالاردىڭ تۋرا بىتكەن شارتسىز رەفلەكستەرى مەن ەڭبەكتەنۋ ناتيجەسىندەگى «تاجىريبەدەن» بەرىك قالىپتاسقان شارتتى رەفلەكستەردىڭ ءوزارا ۇيلەسۋى. مۇنىڭ ءوزى – يلەۋدەگى جۇزدەگەن قۇمىرسقا ارەكەتىنىڭ ۇيلەسىمدىلىگىنەن كورىنىس بەرەتىن توپتىق مىنەز - قىلىق.
شارتسىز جانە شارتتى رەفلەكستەردىڭ ۇيلەسىمدىلىگى نەگىزىندە جاسالاتىن كۇردەلى ارەكەتتەردى ينستينكت دەيدى. ينستينكت - ءار قۇمىرسقاعا ءتان قاسيەت. ال قوعامداسىپ تىرشىلىك ەتەتىن بۋناقدەنەلىلەردە ارنايى «الەۋمەتتىك» ينستينكت بولادى. جالپى جاس قۇمىرسقالار ءوز توبىنىڭ يەسىن بىرتىندەپ ءتۇيسىنىپ، ونى اجىراتۋدى جۇرە كەلە ۇيرەنەدى. ادەتتە ءبىر يەلەۋدەگى قۇمىرسقالاردىڭ ىشىندە باسقا يەلەۋدەن ءبىر قۇمىرسقا كەلىپ كىرمەك بولسا، يەلەۋ جاۋىنگەرلەرى بىردەن ونىڭ «بوتەن» ەكەنىن سەزىپ، يەلەۋگە جولاتپايدى.
ەگەر قۇمىرسقانى قۋىرشاق كەزىندە باسقا يەلەۋدەگى قۋىرشاقتاردىڭ قاسىنا ورنالاستىرسا، ول قۋىرشاقتان شىققاندا وسى يەلەۋدىڭ بايىرعى تۇرعىندارى ونى ءوز قۇمىرسقاسىنداي قابىلداپ، جاتسىنباي ۇيىرلەسىپ كەتەدى. ول كەيىن جاۋىنگەر بولسا، بۇرىنعى ءوز يەلەۋى قۇمىرسقالارىن ءوزىنىڭ جاڭا يەلەۋىنە جىبەرمەيدى.
مىنە، بۇل قۇمىرسقا ارەكەتتەرىنىڭ ينستينكتكە نەگىزدەلگەنىن كورسەتەدى.
قۇمىرسقا يلەۋىن ءىس جۇزىندە جويىپ جىبەر مۇمكىن ەمەس. مىسالى، قۇمىرسقا يلەۋىنە ۋلانعان نارسە تاستاسا، كوپشىلىك قۇمىرسقالار، سونىڭ ىشىندە انالىق قۇمىرسقالاردىڭ ءبىرازى قىرىلىپ قالعانىمەن، يلەۋدىڭ كوپتەگەن ۇيالارىندا ءتىرى قالعان نەمەسە ازىق جيناۋعا كەتىپ ورالعان جۇمىسشى قۇمىرسقالار اراسىندا قايتادان «ەڭبەك ءبولىنىسى» بولادى. انالىق قۇمىرسقالارمەن بىرلەسە وتىرىپ، جۇمىسشى قۇمىرسقالاردىڭ ءبىرازى جۇمىرتقا سالادى، يلەۋدەگى تۇقىمتوپ مۇشەلەرىنىڭ سانى قايتادان قالپىنا كەلەدى.
يلەۋدەگى ازىق جينايتىن قۇمىرسقالار قىرىلىپ قالسا، كورشى يلەۋلەردەن جاس قۇمىرسقالار اكەلىنىپ، «قۇل» رەتىندە ولاردىڭ ورنىن باسادى. تۇقىمتوپتى قايتا قالپىنا كەلتىرە الۋدىڭ وسىنداي جولدارى دەڭگەيدە بولۋى كوپتەگەن قۇمىرسقا تۇقىمتوبىنىڭ تابيعي جانۋارلارى جوق ەكەنىن كورسەتەدى. ءبىراق وسىعان قاراماستان قۇمىرسقالار كەز كەلگەن جەردە تىرشىلىك ەتە المايدى. ولار ءۇشىن بەلگى ءبىر تەمپەراتۋراسى، ىلعالدىلىعى، ازىق قورى بار ايماقتار كەرەك. سوندىقتان ونداي جاعدايلارى بار ايماقتاردا قۇمىرسقالاردىڭ بەلگىلى ءبىر ءتۇرى عانا تىرشىلىك ەتەدى. ەگەر قۇمىرسقالار شامادان تىس كوبەيىپ كەتسە، ازىق - تۇلىك تاپشىلىعىنان قىرىلادى. سوندىقتان يلەۋدە تىرشىلىك ەتەتىن قۇمىرسقالار ءوز ماڭايىنداعى ايماقتىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىنە باسقا تۇقىمتوپتاردىڭ، ءتىپتى وزىنە جاقىن تۋىستاس توپتاردىڭ قۇمىرسقالارىن جىبەرمەي، سول ايماقتى قورعايدى.
اۋماقتى، ياعني ءوزىنىڭ مەكەنىن باسقا تۋىستاستارىنان قورعاۋ – كوپتەگەن جانۋارلارعا ءتان مىنەز – قىلىق
ءىV. ءبىلىمدى قورىتىندىلاۋ جانە جۇيەلەۋ
توپتاسىپ تىرشىلىك ەتۋ قانداي جانۋارلارعا ءتان؟
تابىن، ءۇيىر بولىپ تىرشىلىك ەتەتىن قانداي ءۇي حايۋاناتتارىن بىلەسىڭدەر؟
قۇمىرسقا، بالارا، ارا سياقتى بۋناقدەنەلىلەردىڭ ءبىر - بىرىنەن ءوزارا «اقپارات بەرەتىن ءتىلىن» نە سەبەپتى باي دەيمىز؟
ينستينكت دەگەن نە؟
ءۇي تاپسىرماسى. § 50 وقۋ، تاقىرىپتىڭ سوڭىنداعى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ.
وقۋشىلاردى باعالاۋ.
You Might Also Like
