ءتورت تۇلىك - ءتورت مۇلىك، ءجۇرمىز بە، ءقادىرىن ءبىلىپ؟!
(ويتالقى ساباعى) 11 - سىنىپ.
"ءتورت تۇلىك - ءتورت مۇلىك،
ءجۇرمىز بە ءقادىرىن ءبىلىپ؟!" (سلايدىمەن)
نەمەسە
"اتادان قالعان قۇندىلىق
ىشىندە جاتىر، مۇڭ تۇنىپ!"
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك:
وقۋشىلاردىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتار تۋرالى تانىم - تۇسىنىگىن كەڭەيتۋ، ۇلتتىق مۇرات، ۇلتتىق مۇددە تۋرالى وي - ءورىسىن تەرەڭدەتۋ.
دامىتۋشىلىق: تالقىعا تۇسەتىن ماسەلەنى سىن تۇرعىسىنان قارۋعا جاعداي تۋعىزۋ ارقىلى وقۋشىلاردى تۇشىمدى پىكىر ايتا بىلۋگە. ءوز ويىن دايەكتى تۇردە قورعاي بىلۋگە باۋلۋ،
تاربيەلىك:
1) وقۋشىلاردى ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى تاني بىلۋگە، ونى باعالاي بىلۋگە تاربيەلەۋ.
2) وقۋشىلار بويىنا ۇلتتىق رۋحتى ءسىڭىرۋ.
ساباق ۇدەرىسى:
ءتيپى: ۇجىمدىق، پىكىرتالاس ساباعى
ءتۇرى: تانىمدىق - تاعىلىمدىق تالداۋ ساباعى
ءادىسى: سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ، پروبلەمالى وقىتۋ
كورنەكىلىگى: ينتەربەلسەندى تاقتا، بەينەسۋرەتتەر.
قولدانىلعان تاسىلدەر: ۆەنن دياگرامماسى، اسسوساسيا، اناليز.
ءپانارالىق بايلانىس: بيولوگيا. تاريح، ەتنوگرافيا، ونەرتانۋ
ساباقتىڭ بارىسى:
I. كىرىسپە.
“ءتورت تۇلىك - ءتورت مۇلىك،
ءجۇرمىز بە، ءقادىرىن ءبىلىپ؟!”
(الدىن - الا بەرىلگەن تاپسىرما بويىنشا ءبىر وقۋشى اۋىز ادەبيەتىنەن بۇرىن وتىلگەن ماتەريالدار نەگىزىندە ءتورت تۇلىك مالدىڭ حالىق ومىرىنەن العان ورنى تۋرالى تەزيس تۇرىندە قىسقاشا شولۋ جاسايدى دا، بۇگىنگى كۇنگى ءتورت تۇلىك مالعا دەگەن كوزقاراستىڭ وزگەرگەندىگى جايلى، ونىڭ ونىمىنە سۇرانىستىڭ جوقتىعى تۋرالى از - كەم ءسوز وربىتەدى.)
ءسوز جوباسى.
1. ءتورت تۇلىك – تىرشىلىك ارقاۋى.
ول سويسا - ەت، ساۋسا - ءسۇت، كيسە - كيىم، مىنسە - كولىك.
2. مال باققانعا بىتەدى.
3. ءتورت تۇلىك – اتادان قالعان مۇرا.
4. ءتورت تۇلىك – ۇلتتىق قۇندىلىق.
II. نەگىزگى ءبولىم.
1. وي شاقىرۋ.
“اتادان قالعان قۇندىلىق
ىشىندە جاتىر مۇڭ تۇنىپ...”
وقىتۋشى ءتورت تۇلىك مال تۋرالى قىسقاشا شولۋ جاساعان وقۋشىنىڭ ويىن وربىتە كەلە، ءتورت تۇلىك مالدىڭ مىڭجىلدىقتار بويىنا ءبىزدىڭ اتا بابالارىمىزدىڭ ەڭ باستى قۇندىلىقتارى بولعانىنا توقتالادى. ودان ءارى بۇگىنگى كۇندەرى سول قۇندىلىقتاردىڭ كوز الدىمىزدا جويى - لىپ بارا جاتقانىنا ويىسادى.
وسى ويلار توڭىرەگىندە الداعى بولار پىكىرتالاسقا نەگىز بولار العى شارتتار جاساۋ ماقساتىندا بەلگىلى ەتنوگراف، ساتيريك - اقىن سەيىت كەنجەاحمەتوۆتىڭ “تۇيەنىڭ ارىزى” مەن “ەشكىنىڭ ارىزى” دەگەن مىسال ولەڭدەرىنەن ۇزىندىلەر وقىلادى، تاقتادا كورسەتىلەدى.
“تۇيەنىڭ ارىزى”
(ءۇزىندى)
ءبىز نار ەدىك، نار ەدىك،
ساناتتا ەرتە بار ەدىك.
اڭقاۋلىقپەن جىلدان دا
قۇر الاقان قاپ ەدىك
تۇيە ەسىمىن العالى،
نەلەر زامان بولعالى،
تالاي ءىستى كورىپ ەك،
ايىنا ءبىر ءنار تاتپاي،
اپتاسىنا سۋ ىشپەي،
قيىندىققا كونىپ ەك،
ءقازىر قيىن ءحالىمىز،
كەمىپ بارادى سانىمىز.
شىعار - شىقپاس جانىمىز...
... ساناتتا جوق، ساندا جوق،
وسىعان قاتتى كۇيەمىز،
تابىلماي ءجۇر يەمىز...
“ەشكىنىڭ ارىزى”
(ءۇزىندى)
جۇرت ايتاتىن “كەبەنەك”،
بىزدەر ەشكى دەگەن ەك.
“قولدا التىننىڭ ءقادىرى از”،
قور بولدىق قوي نە كەرەك.
“مال” دەگەن اتتان شەتتەدىك،
ازۋعا ابدەن بەتتەدىك.
ۋا، شەكشەك اتامىز،
قايدا بەرگەن باتاڭىز؟
جىلى، جۇمساق ءتۇبىتتى
جۇرت قالايشا ۇمىتتى؟
ءتۇبىت تۇقىمى قۇرىسا،
كىم ۇتىلدى، كىم ۇتتى.
ءمۇيىز سۇراپ بۇرىندار،
ايىرىلىپ ەدىك قۇلاقتان،
تاۋەكەل دەپ تاعى دا
جاۋاپ كۇتتىك سۇراقتان.
2. وي تالقى.
“تۇيەنىڭ ارىزى” مەن “ەشكىنىڭ ارىزى”
ولەڭدەرىندە ايتىلعان ويلار نەگىزىندە اتالعان تۇلىك تۇرلەرى مەن ولاردىڭ ونىمدەرىنە قاتىستى
زەرتحانالىق جۇمىس.
(وقۋشىلار وزدەرىنىڭ جۇرگىزگەن زەرتحانالىق جۇمىستارىن سلايد ارقىلى كورسەتەدى)
1. سالىستىرۋ.
“وزگەدەن ءبىزدىڭ نەمىز كەم،
وزگەنىڭ بىزدەن نەسى ارتىق”.
تۇيە (لات. Camelus) – سۇتقورەك - تىلەر كلاسىنىڭ ءسىرىتاباندىلار وتريادىنا جاتاتىن كۇيىس قايىرا - تىن جانۋار.
دەنە ۇزىندىعى: 250 - 360 سم،
بيىكتىگى: 180 - 210 سم.
تىرىلەي سالماعى: 500 - 650 كگ،
لاما (لات. Lama) – سۇتقورەكتىلەر
كلاسى، جۇپتۇياقتىلار وتريادىنا
جاتاتىن، كۇيىس قايىراتىن جانۋار.
تۇيەدەن ايىرماسى - وركەشى جوق.
دەنە تۇرقى: 120 - 175 سم،
بيىكتىگى: 90 - 100سم،
سالماعى: 48 — 95 كگ.
نارىقتىق سۇرانىستا: لامادان الىناتىن ونىمدەر. (پالتو، جاعا، تۇرمىستىق زاتتار)
قازاقى ەشكى (لات. سapra hءىrcus) - ەت، ءسۇت، ءتۇبىت ونىمدەرىن مول بەرەتىن ءمۇيىز قۋىستىلار تۇقىمداسىنا جاتاتىن جۇپ تۇياقتى، كۇيىس قايىراتىن جانۋار
سالماعى: تەكەسى 60 - 65 كگ،
ەشكىسى 40 - 60 كگ تارتادى.
ەشكىدەن تاۋلىگىنە 250 - 1000 مل. ءسۇت ساۋىلىپ، 4 - 6 كگ ماي الىنادى.
ءسۇتىنىڭ مايلىلىعى: 3، 8 - 4، 5%.
ەشكىدەن 2 كگ ءتۇبىت الىنادى.
قازاقى ەشكى ەگىز تۋۋعا بەيىم كەلەدى..
انگور ەشكىسى (لات. Angora goat)- ەجەلدەن كەلە جاتقان، ءجۇنى اسا باعالى ەشكى تۇقىمىنىڭ ءبىرى. ورتا عاسىردا تۇركيانىڭ انكارا (انكورا) ءۋالاياتىندا وسىرىلگەندىكتەن وسىلاي اتالعان. ءتۇبىتى وتە بەرىك، بىركەلكى، جىلتىلداعان اق مايدا بيازى بولىپ كەلەدى
ءسۇتىنىڭ مايلىلىعى. 4، 4%،
انگورا ەشكىسىنەن 2 - 4 كگ ءتۇبىت الىنادى 5 – 10%- ى ەگىز تۋادى.
نارىقتىق سۇرانىستا: انگورا ەشكىسىنەن الىناتىن ونىمدەر.
(ءشالى، بوكەباي، قولعاپ، شۇلىق، كوفتا ت.ب.)
پىكىرتالاسقا ارقاۋ بولار ۇستانىمدار:
وپتيميستتەر
1. ءتورت تۇلىك - اتادان قالعان بايلىق. بارلىققا ماستانباي، قايتا مال باسىنىڭ سانىن كوبەيتىپ، ولاردىڭ ونىمدەرىنە سۇرانىستى ارتتىرۋ كەرەك.
2. ءتورت تۇلىك، ونىڭ ىشىندە تۇيە مەن ەشكىدەن الىناتىن ونىمدەر – ۇلتتىق قۇندىلىقتار:
- ءسۇتى مەن شۇباتى جاي عانا سۋسىن ەمەس، ەمدىك قاسيەتى مول دارۋمەندىك اق:
- تەرىسى، ءجۇنى، ءتۇبىتى باعالى،
قۇندى، ءارى ۇلتتىق بەلگى، سوندىقتان ولارعا ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان قاراپ، ۇلتتىق برەندكە اينالدىرۋ كەرەك
ستەرەوتيپتەر
1. اتادان قالعان ميراس ەكەندىگىندە داۋ جوق، ايتسە دە مال باسىن كوبەيتۋ – قۋ بەينەتكە
قالۋ دەگەن ءسوز، پايداسى جوق.
ءقازىر زامان دا، تۇرمىس تا باسقا بىزدە وزگە بايلىقتار دا مول.
2. راس، ءبىر كەزدەرى بۇل تۇلىكتەردەن الىنعان ونىمدەر سۇرانىستا بولعانىمەن، بۇگىندەرى ەكزوتيكالىق
ماندەگى عانا دۇنيەلەر:
- بۇگىنگى تاڭدا نانا تەحنولوگيا ارقىلى شۇباتتى دا، ەشكى ءسۇتىن دە قينالماي وندىرۋگە بولادى.
- بۇكىلالەمدىك نارىقتا ءوز ۇسىنىسىن ابدەن قالىپتاستىرىپ العان لاما مەن انگور ەشكىسىنىڭ ونىمدەرىنە تەڭەسۋ مۇمكىن ەمەس، بوسقا شىعىن.
ۇلتتىق بولمىس – مال عانا ەمەس...
"ءتورت تۇلىك - ءتورت مۇلىك،
ءجۇرمىز بە ءقادىرىن ءبىلىپ؟!" (سلايدىمەن)
نەمەسە
"اتادان قالعان قۇندىلىق
ىشىندە جاتىر، مۇڭ تۇنىپ!"
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك:
وقۋشىلاردىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتار تۋرالى تانىم - تۇسىنىگىن كەڭەيتۋ، ۇلتتىق مۇرات، ۇلتتىق مۇددە تۋرالى وي - ءورىسىن تەرەڭدەتۋ.
دامىتۋشىلىق: تالقىعا تۇسەتىن ماسەلەنى سىن تۇرعىسىنان قارۋعا جاعداي تۋعىزۋ ارقىلى وقۋشىلاردى تۇشىمدى پىكىر ايتا بىلۋگە. ءوز ويىن دايەكتى تۇردە قورعاي بىلۋگە باۋلۋ،
تاربيەلىك:
1) وقۋشىلاردى ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى تاني بىلۋگە، ونى باعالاي بىلۋگە تاربيەلەۋ.
2) وقۋشىلار بويىنا ۇلتتىق رۋحتى ءسىڭىرۋ.
ساباق ۇدەرىسى:
ءتيپى: ۇجىمدىق، پىكىرتالاس ساباعى
ءتۇرى: تانىمدىق - تاعىلىمدىق تالداۋ ساباعى
ءادىسى: سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ، پروبلەمالى وقىتۋ
كورنەكىلىگى: ينتەربەلسەندى تاقتا، بەينەسۋرەتتەر.
قولدانىلعان تاسىلدەر: ۆەنن دياگرامماسى، اسسوساسيا، اناليز.
ءپانارالىق بايلانىس: بيولوگيا. تاريح، ەتنوگرافيا، ونەرتانۋ
ساباقتىڭ بارىسى:
I. كىرىسپە.
“ءتورت تۇلىك - ءتورت مۇلىك،
ءجۇرمىز بە، ءقادىرىن ءبىلىپ؟!”
(الدىن - الا بەرىلگەن تاپسىرما بويىنشا ءبىر وقۋشى اۋىز ادەبيەتىنەن بۇرىن وتىلگەن ماتەريالدار نەگىزىندە ءتورت تۇلىك مالدىڭ حالىق ومىرىنەن العان ورنى تۋرالى تەزيس تۇرىندە قىسقاشا شولۋ جاسايدى دا، بۇگىنگى كۇنگى ءتورت تۇلىك مالعا دەگەن كوزقاراستىڭ وزگەرگەندىگى جايلى، ونىڭ ونىمىنە سۇرانىستىڭ جوقتىعى تۋرالى از - كەم ءسوز وربىتەدى.)
ءسوز جوباسى.
1. ءتورت تۇلىك – تىرشىلىك ارقاۋى.
ول سويسا - ەت، ساۋسا - ءسۇت، كيسە - كيىم، مىنسە - كولىك.
2. مال باققانعا بىتەدى.
3. ءتورت تۇلىك – اتادان قالعان مۇرا.
4. ءتورت تۇلىك – ۇلتتىق قۇندىلىق.
II. نەگىزگى ءبولىم.
1. وي شاقىرۋ.
“اتادان قالعان قۇندىلىق
ىشىندە جاتىر مۇڭ تۇنىپ...”
وقىتۋشى ءتورت تۇلىك مال تۋرالى قىسقاشا شولۋ جاساعان وقۋشىنىڭ ويىن وربىتە كەلە، ءتورت تۇلىك مالدىڭ مىڭجىلدىقتار بويىنا ءبىزدىڭ اتا بابالارىمىزدىڭ ەڭ باستى قۇندىلىقتارى بولعانىنا توقتالادى. ودان ءارى بۇگىنگى كۇندەرى سول قۇندىلىقتاردىڭ كوز الدىمىزدا جويى - لىپ بارا جاتقانىنا ويىسادى.
وسى ويلار توڭىرەگىندە الداعى بولار پىكىرتالاسقا نەگىز بولار العى شارتتار جاساۋ ماقساتىندا بەلگىلى ەتنوگراف، ساتيريك - اقىن سەيىت كەنجەاحمەتوۆتىڭ “تۇيەنىڭ ارىزى” مەن “ەشكىنىڭ ارىزى” دەگەن مىسال ولەڭدەرىنەن ۇزىندىلەر وقىلادى، تاقتادا كورسەتىلەدى.
“تۇيەنىڭ ارىزى”
(ءۇزىندى)
ءبىز نار ەدىك، نار ەدىك،
ساناتتا ەرتە بار ەدىك.
اڭقاۋلىقپەن جىلدان دا
قۇر الاقان قاپ ەدىك
تۇيە ەسىمىن العالى،
نەلەر زامان بولعالى،
تالاي ءىستى كورىپ ەك،
ايىنا ءبىر ءنار تاتپاي،
اپتاسىنا سۋ ىشپەي،
قيىندىققا كونىپ ەك،
ءقازىر قيىن ءحالىمىز،
كەمىپ بارادى سانىمىز.
شىعار - شىقپاس جانىمىز...
... ساناتتا جوق، ساندا جوق،
وسىعان قاتتى كۇيەمىز،
تابىلماي ءجۇر يەمىز...
“ەشكىنىڭ ارىزى”
(ءۇزىندى)
جۇرت ايتاتىن “كەبەنەك”،
بىزدەر ەشكى دەگەن ەك.
“قولدا التىننىڭ ءقادىرى از”،
قور بولدىق قوي نە كەرەك.
“مال” دەگەن اتتان شەتتەدىك،
ازۋعا ابدەن بەتتەدىك.
ۋا، شەكشەك اتامىز،
قايدا بەرگەن باتاڭىز؟
جىلى، جۇمساق ءتۇبىتتى
جۇرت قالايشا ۇمىتتى؟
ءتۇبىت تۇقىمى قۇرىسا،
كىم ۇتىلدى، كىم ۇتتى.
ءمۇيىز سۇراپ بۇرىندار،
ايىرىلىپ ەدىك قۇلاقتان،
تاۋەكەل دەپ تاعى دا
جاۋاپ كۇتتىك سۇراقتان.
2. وي تالقى.
“تۇيەنىڭ ارىزى” مەن “ەشكىنىڭ ارىزى”
ولەڭدەرىندە ايتىلعان ويلار نەگىزىندە اتالعان تۇلىك تۇرلەرى مەن ولاردىڭ ونىمدەرىنە قاتىستى
زەرتحانالىق جۇمىس.
(وقۋشىلار وزدەرىنىڭ جۇرگىزگەن زەرتحانالىق جۇمىستارىن سلايد ارقىلى كورسەتەدى)
1. سالىستىرۋ.
“وزگەدەن ءبىزدىڭ نەمىز كەم،
وزگەنىڭ بىزدەن نەسى ارتىق”.
تۇيە (لات. Camelus) – سۇتقورەك - تىلەر كلاسىنىڭ ءسىرىتاباندىلار وتريادىنا جاتاتىن كۇيىس قايىرا - تىن جانۋار.
دەنە ۇزىندىعى: 250 - 360 سم،
بيىكتىگى: 180 - 210 سم.
تىرىلەي سالماعى: 500 - 650 كگ،
لاما (لات. Lama) – سۇتقورەكتىلەر
كلاسى، جۇپتۇياقتىلار وتريادىنا
جاتاتىن، كۇيىس قايىراتىن جانۋار.
تۇيەدەن ايىرماسى - وركەشى جوق.
دەنە تۇرقى: 120 - 175 سم،
بيىكتىگى: 90 - 100سم،
سالماعى: 48 — 95 كگ.
نارىقتىق سۇرانىستا: لامادان الىناتىن ونىمدەر. (پالتو، جاعا، تۇرمىستىق زاتتار)
قازاقى ەشكى (لات. سapra hءىrcus) - ەت، ءسۇت، ءتۇبىت ونىمدەرىن مول بەرەتىن ءمۇيىز قۋىستىلار تۇقىمداسىنا جاتاتىن جۇپ تۇياقتى، كۇيىس قايىراتىن جانۋار
سالماعى: تەكەسى 60 - 65 كگ،
ەشكىسى 40 - 60 كگ تارتادى.
ەشكىدەن تاۋلىگىنە 250 - 1000 مل. ءسۇت ساۋىلىپ، 4 - 6 كگ ماي الىنادى.
ءسۇتىنىڭ مايلىلىعى: 3، 8 - 4، 5%.
ەشكىدەن 2 كگ ءتۇبىت الىنادى.
قازاقى ەشكى ەگىز تۋۋعا بەيىم كەلەدى..
انگور ەشكىسى (لات. Angora goat)- ەجەلدەن كەلە جاتقان، ءجۇنى اسا باعالى ەشكى تۇقىمىنىڭ ءبىرى. ورتا عاسىردا تۇركيانىڭ انكارا (انكورا) ءۋالاياتىندا وسىرىلگەندىكتەن وسىلاي اتالعان. ءتۇبىتى وتە بەرىك، بىركەلكى، جىلتىلداعان اق مايدا بيازى بولىپ كەلەدى
ءسۇتىنىڭ مايلىلىعى. 4، 4%،
انگورا ەشكىسىنەن 2 - 4 كگ ءتۇبىت الىنادى 5 – 10%- ى ەگىز تۋادى.
نارىقتىق سۇرانىستا: انگورا ەشكىسىنەن الىناتىن ونىمدەر.
(ءشالى، بوكەباي، قولعاپ، شۇلىق، كوفتا ت.ب.)
پىكىرتالاسقا ارقاۋ بولار ۇستانىمدار:
وپتيميستتەر
1. ءتورت تۇلىك - اتادان قالعان بايلىق. بارلىققا ماستانباي، قايتا مال باسىنىڭ سانىن كوبەيتىپ، ولاردىڭ ونىمدەرىنە سۇرانىستى ارتتىرۋ كەرەك.
2. ءتورت تۇلىك، ونىڭ ىشىندە تۇيە مەن ەشكىدەن الىناتىن ونىمدەر – ۇلتتىق قۇندىلىقتار:
- ءسۇتى مەن شۇباتى جاي عانا سۋسىن ەمەس، ەمدىك قاسيەتى مول دارۋمەندىك اق:
- تەرىسى، ءجۇنى، ءتۇبىتى باعالى،
قۇندى، ءارى ۇلتتىق بەلگى، سوندىقتان ولارعا ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان قاراپ، ۇلتتىق برەندكە اينالدىرۋ كەرەك
ستەرەوتيپتەر
1. اتادان قالعان ميراس ەكەندىگىندە داۋ جوق، ايتسە دە مال باسىن كوبەيتۋ – قۋ بەينەتكە
قالۋ دەگەن ءسوز، پايداسى جوق.
ءقازىر زامان دا، تۇرمىس تا باسقا بىزدە وزگە بايلىقتار دا مول.
2. راس، ءبىر كەزدەرى بۇل تۇلىكتەردەن الىنعان ونىمدەر سۇرانىستا بولعانىمەن، بۇگىندەرى ەكزوتيكالىق
ماندەگى عانا دۇنيەلەر:
- بۇگىنگى تاڭدا نانا تەحنولوگيا ارقىلى شۇباتتى دا، ەشكى ءسۇتىن دە قينالماي وندىرۋگە بولادى.
- بۇكىلالەمدىك نارىقتا ءوز ۇسىنىسىن ابدەن قالىپتاستىرىپ العان لاما مەن انگور ەشكىسىنىڭ ونىمدەرىنە تەڭەسۋ مۇمكىن ەمەس، بوسقا شىعىن.
ۇلتتىق بولمىس – مال عانا ەمەس...
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
تاقىرىبى: ورنەكتەردى تۇرلەندىرۋدە نەگىزگى تريگونومەتريالىق تەپە - تەڭدىكتەردى قولدانۋ
-
ا) ومىرتقالى جانۋارلاردىڭ كوبەيۋ ەرەكشەلىكتەرىن بالىقتار - قوسمەكەندىلەر - جورعالاۋشىلار - قۇستار - سۇتقورەكتىلەر تىزبەگىمەن زەردەلەي وتىرىپ، ءتۇسىندىرۋ ارقىلى ءبىلىم بەرۋ.
