InfoHub Logo

تەك يسلام الەمىندە عانا ەمەس بۇكىل دۇنيە جۇزىندەگى ءداۋىرىنىڭ ەڭ ۇلى عالىمى بولعان بيرۋني 973 جىلى حورەزمدە تۋىلعان. 1049 ج عازنادا قايتىس بولعان. ەسىمى مۇحاممەدبين احمەد ءال-بيرۋني، لاقابى ءابۋ رايحان. اناسى ونى قيىن شارتتاردا، وتىن ساتىپ وسىرگەن. بالا كەزىنەن عىلىمعا جانە زەرتتەۋگە ىنتالى بولعان. حارەزمشاحتارىنىڭ قامقورلىعىنا الىنىپ ساراي تاربيەسىمەن وسكەن. 17 جاسىنان باستاپ جەتىستىكتەرىمەن كورىنە باستادى. اتاقتى عالىم ءابۋل ۋافامەنەن استرونوميالىق باقىلاۋلار جاسادى. عازنالىق ماحمۋد حان ءۇندىستاندى جاۋلاپ العانىندا ۇستازدارىمەن ءبيرۋنيدى دە ول جاققا الىپ باردى. اراپ، پارسى، يۆريت، ريم، سيريي، گرەك جانە جۇڭگو تىلدەرىن جاقسى بىلەتىن. ماتەماتيكا، استرونوميا، گەومەتريا، فيزيكا، حيميا، مەديسينا، فارماسيەۆتيكا، تاريح، گەوگرافيا، ەتنولوگيا، گەولوگيا، دىندەر جانە مازھابتار تاريحى سياقتى 30-عا جۋىق ءىلىم سالالارىندا ەڭبەكتەر جاساپ جەمىسىن بەردى. 

• جەردىڭ دومالاق جانە اينالا قوزعالۋدا ەكەندىگىن، جەردە تارتىلىس كۇشى بار ەكەندىگىن نيۋتوننان قانشاما عاسىرلار بۇرىن انىقتاعان.

• سول داۋىردە مەيىرىمدى ءۇمىت ءمۇيىسى تۋرالى، كريستوفور كولۋمبتان 5 عاسىر بۇرىن امەريكا ماتەريگى تۋرالى جانە جاپونيا تۋرالى العاش ايتقان.

• گەومەتريانى بوتانيكادا قولداندى.

• ايدىڭ، كۇننىڭ جانە جەردىڭ قوزعالىستارىن زەرتتەپ، بۇگىنگى ناتيجەلەرگە قول جەتكىزگەن.

• ماتەريكتەردىڭ سولتۇستىككە قاراي جىلجۋى تۋرالى پىكىردى العاش ايتقان.

• اۋرۋلار تۋرالى دا وتە كوپ بىلگەن. قاي ءشوپ قاي اۋرۋعا داۋا بولاتىنىن بىلگەن.

• الگەبرا، گەومەتريا، گەوگرافيا سالالارىندا زامانىنىڭ ەڭ ءبىلىمدىسى ول ەدى.

• تريگونومەتريانى استرونوميادان بولەك ءبىر ءبىلىم سالاسى ەتىپ ءبولدى.  

• العاش رەت جەردىڭ ديامەترىن ولشەگەن. بۇل ولشەمى قازىرگى ولشەمگە دالمە ءدال كەلۋدە. ەۋروپادا مۇنى بيرۋني جۇيەسى دەپ اتايدى.

• تىعىزدىق ولشەۋ قۇرالىن (پيكنومەتر) تاپتى جانە ىستىق سۋمەن سۋىق سۋ اراسىنداعى تىعىزدىق ايىرماشىلىعىن 0،041677 دەپ انىقتادى.

• عازنالى ماحمۋد، سابۋكتاكين جانە حارەزمنىڭ تاريحتارىن جازدى.

• سالىستىرمالى دىندەر تاريحىنىڭ قۇرۋشىسى بولىپ سانالدى. 

• عىلىمنىڭ بارلىق سالاسىنا جارامدى 180-گە جۋىق ەڭبەكتەر جازدى.

• "ايتقاندارىمنىڭ ىشىندە اقيقاتتىڭ سىرتىنا شىققاندارى بولسا، قۇدايعا تاۋبە ەتەمىن. بارلىعى ونىڭ قۇدىرەتىندە" دەپ ايتاتىن.

ءال - بيرۋني كىتابىنداعى ايدىڭ ءتۇرلى فازالارى كورسەتىلگەن كەسكىن.

 

ەكليپتيكا كولبەۋىنىڭ ءتۇرلى نۇسقالارى:

عالىمدار	جىل	ەكليپتيكا كولبەۋى
كلاۆديي پتولەمەي	-	23 50º
ءال-مامۋن استرونومدارى	832	23 33.39º
سابيت يبن كۋررا	875	23 30.30º
ءال-باتتاني	880	23 35º
ءال-بيرۋني	995	23 27º
برەدلي	1750	23 38.3º
تيحو براگە	1790	23 30º
قازىرگى زامان ولشەمدەرى	1950	23 26.7

 

PS: اشقان جاڭالىقتارى الەم عالىمدارى تاراپىنان ءالى كۇنگە دەيىن قولدانىلىپ كەلۋدە.

---