InfoHub Logo

“ۇلى حالىقتىڭ - ۇلى ابايى”
(سىنىپتان تىس ءىس - شارا)

تاقىرىبى.“ۇلى حالىقتىڭ - ۇلى ابايى” 
ماقساتى: قازاقتىڭ باس اقىنى، ۇلى دانا، ويشىل، سازگەر اباي قۇنانبايەۆتىڭ مول مۇراسىن سىنىپتان تىس سايىس ارقىلى ناسيحاتتاۋ.

مىندەتى: وقۋشىنىڭ بويىنا اقىل مەن پاراساتتى، ءسوز قۇدىرەتى مەن كوركەم ءسوزدىڭ مايەگىن بويىنا ءسىڭدىرۋ. ۇلىلارىمىزدى قۇرمەتتەۋ، سول ارقىلى وقۋشى بويىنا ماقتانىش سەزىمىن تۋدىرۋ، دانالاردىڭ دارالىعىن باعالاۋ، قاستەرلەي بىلۋگە باۋلۋ.

كورنەكىلىگى بۋكلەتتەر، كىتاپ كورمەسى، باننەر، پورترەت، پروەكتور، نوۋتبۋك
 ءمۇعالىم ءسوزى: كەلەر 2020 جىلى قازاقتىڭ ۇلى اقىنى، قازاق ساحاراسىنىڭ داناسى، ۇلى ويشىل، ۇلكەن يماندىلىقتى بويىنا جيناعان تاماشا سۋرەتكەر اباي اتامىزدىڭ 175 جىلدىعىن بىرىككەن ۇلتتاردىڭ ءبىلىم، عىلىم جانە مادەنيەت ماسەلەلەرى جونىندەگى ۇيىمى (يۋنەسكو) مەن حالىقارالىق تۇركى مادەنيەتى ۇيىمى (تۇركسوي) اياسىندا تويلاماقپىز.
جۇرەگىمنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلا،
مەن ءبىر جۇمباق اداممىن ونى دا ويلا.
سوقتىقپالى، سوقپاقسىز جەردە ءوستىم،
مىڭمەن جالعىز الىستىم كىنا قويما!- دەپ كەلەر ۇرپاققا ءۇن قاتا وتىرىپ، ءوزى ۇستەم تاپ وكىلىنەن شىقسا دا بۇقاراشىل تىلەكتەگى حالىق اقىنى بولدى. ول شىعارمالارىندا سول حالىقتىڭ مۇددەسىن، ارمان - مۇڭىن جىرلادى.
كوپ ادامدار ومىرگە بوي الدىرعان،
بوي الدىرىپ اياعىن كوپ شالدىرعان.
ءولدى دەۋگە بولا ما ايتىڭدارشى،
ولمەيتۇعىن ارتىنا ءسوز قالدىرعان،- دەپ تورەلىگىن ءوزى شەشكەن اباي بۇكىل جارقىن بەينەسىمەن دە، جالىندى جىرىمەن دە بىزبەن بىرگە جاساسىپ كەلەدى.
ولمەۋ ءۇشىن، قۇلقىندى جەمدەۋ ءۇشىن،
مەن – داعى ولەڭ جازبايمىن ەرمەك ءۇشىن.
جازدىم ۇلگى جاستارعا بەرمەك ءۇشىن،
اباي جاققان ءبىر ساۋلە سونبەۋ ءۇشىن،- دەپ مۇقاعالي اقىن جىرلاعانداي كەشىمىزدى باستايىق.

 1 - جۇرگىزۋشى: قۇرمەتتى قوناقتار، ۇستازدار، تىڭداۋشىلار! «جاقسىنىڭ اتى، عالىمنىڭ حاتى ولمەيدى» دەمەپ پە ەدى ۇلى قازاق؟! اتى دا، حاتى دا ەل ەسىندە ماڭگى قالعان اباي قۇنانبايەۆتىڭ 175 جىلدىعىنا ارنالعان “ۇلى حالىقتىڭ - ۇلى ابايى” اتتى ءبىلىم سايىسىمىزعا قوش كەلدىڭىزدەر!
2 - جۇرگىزۋشى - ارينە، اباي اتامىز تۋرالى ايتا بەرۋ ارتىق ەمەس. ءبىر قاراعاندا تانىس تاقىرىپ، تانىس بەينە سەكىلدەنگەنمەن، ول تۋرالى بىلەتىنىمىز تىم از - اۋ. ۇلىلىقتىڭ سىرىنا قانىق بولعىمىز كەلسە، دارالىقتىڭ قانداي بولاتىنىن ۇعىنعىمىز كەلسە، دانا اباي الەمىن شارلاپ قايتالىق، قۇرمەتتى حالايىق! اباي كىم؟ اباي (يبراھيم) قۇنانبايەۆ (1845 — 1904) — اقىن، اعارتۋشى، جازبا قازاق ادەبيەتىنىڭ، قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، فيلوسوف، كومپوزيتور، اۋدارماشى، ساياسي قايراتكەر، ليبەرالدى ءبىلىمدى يسلامعا تايانا وتىرىپ، ورىس جانە ەۋروپا مادەنيەتىمەن جاقىنداسۋ ارقىلى قازاق مادەنيەتىن جاڭارتۋدى كوزدەگەن رەفورماتور. اباي اقىندىق شىعارمالارىندا قازاق حالقىنىڭ الەۋمەتتىك، قوعامدىق، مورالدىق ماسەلەلەرىن ارقاۋ ەتكەن.
پرەزەنتاسيا «ۇلى حالىقتىڭ - ۇلى ابايى»2 مين كورسەتىلەدى
1 – جۇرگىزۋشى: ءبىلىمدى ادام ەشنارسەدەن قورىقپايدى، مازالانبايدى. ءار ۋاقىتتا دا باتىل.
ءومىردىڭ ءوزى ادامدى تىرەستىرگەن،
ءبىرى جاڭارعان، ءبىرى ەسكىرگەن.
اينالا وتىرىپ اپ ءيسى قازاق
  ازاماتىن ءوزارا كۇرەستىرگەن - دەي وتىرىپ بۇگىنگى سايىسىمىزدى باستايمىز!
الدىمەن سايىسىمىزدىڭ ءادىل باعاسىن بەرۋ ءۇشىن قازىلار القاسىن تاعايىندايىق
1. مولداحمەت سەيداحمەت ۇلى - كافەدرا مەڭگەرۋشىسى
2. نارالييەۆا راحيلا - قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ وقىتۋشىسى
3. اديلحانوۆا ج. س.- قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ وقىتۋشىسى
ەندى سايىستىڭ شارتتارىمەن تانىس بولىڭىزدار. بۇگىنگى سايىس - ءبىلىم، ونەر، شىعارماشىلىق ىزدەنىستە بولماق. سايىس 5 بولىمنەن تۇرادى.
1 - ءبولىم: «ولەڭ — ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى» (اباي شىعارمالارىن جاتقا مانەرلەپ وقۋ)
2 - ءبولىم: ««قاراسوزدەر» مازمۇنى» (ابايدىڭ قاراسوزدەرىن تالداۋ)
3 - ءبولىم: «جۇيرىكتەن جۇيرىك وزار جارىسقاندا» (سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى)
ابايدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا بايلانىستى سۇراقتار:

1. اباي العاشقى ولەڭدەرىن قاي اقىننىڭ اتىنان جاريالاپ وتىردى؟ ( كوكباي ).
2. اباي تۋرالى ەڭ العاش ماقالا جازعان كىم؟ (ءاليحان بوكەيحانوۆ، 1903جىلى پەتەربۋرگتا جازعان).
3. ابايدىڭ شىن اتى كىم؟ (يبراھيم).
4. ابايدىڭ قانشا كۇيى بار؟ اتتارىن اتا.( ءۇش كۇيى بار: «توقجانعا»، «ماي ءتۇنى»، ابايدىڭ جەلدىرمەسى»).
5. ابايدىڭ اياقتالماعان پوەماسى.(«ءازىم اڭگىمەسى».)
6. اباي لەەرمونتوۆتان قانشا شىعارما اۋدارعان؟ (جيىرما جەتى شىعارما اۋدارعان).
7. ابايدىڭ اجەسىنىڭ جانە شەشەسىنىڭ اتتارىن اتا. (زەرە، ۇلجان.)
8. ءدىلدادان تۋعان بالالارى.(اقىلباي، ءابدىراحمان، ماعاۋيا).
9. «قازاقتىڭ باس اقىنى - اباي قۇنانبايەۆ» دەپ اتاعان كىم؟( احمەت بايتۇرسىنوۆ).
10. ايگەرىم كىم؟ ايگەرىمنىڭ شىن اتىن اتا.(ابايدىڭ ەكىنشى ايەلى، شىن اتى شۇكىمان.)
11. اباي ولەڭدەر جيناعى قايجىلى باسىلىپ شىقتى جانە قاي قالادا؟ ( 1909 جىلى پەتەربۋرگتا).
12. «اباي جولى» رومانىن كىم جازدى؟( مۇحتار اۋەزوۆ).
13. اباي ەسكەرتكىشى العاش قاي قالادا قويىلدى؟ (الماتى قالاسىندا ءمۇسىنشى - ناۋرىزباي ح)
14. اباي كىمگە عاشىق بولدى؟ (توقجانعا)
15. شاكارىمنىڭ ابايعا قانداي تۋىستىق جاقىندىندىعى بولدى؟(ابايدىڭ اعاسىنىڭ بالاسى.)
16 «مەن جازبايمىن ولەڭدى ەرمەك ءۇشىن» اتتى ولەڭى قاي جىلى جارىق كوردى؟ (1889ج.)
17 اباي العاش ورىس اقىندارىنان كىمدى وقىدى؟ (پۋشكين)
18 قاي پوەمادا اريستوتەل بار؟ (ەسكەندىر)

  19 اباي كىمنىڭ حاتتارىن اۋداردى؟ (ونەگين مەن تاتيانا )
ابايدىڭ ومىرىنە قاتىستى قىزىقتى دەرەكتەر
اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ شىن ەسىمى - يبراھيم. اجەسى زەرە "اباي" دەپ ەركەلەتكەننەن كەيىن "اباي" اتانىپ كەتكەن؛
قۇنانباي ۇلى كوپتەگەن ولەڭىنە ءوزى ءان جازعان. ولاردىڭ ىشىندە كەڭىنەن تاراعانى – "كوزىمنىڭ قاراسى"؛
اباي قۇنانباي ۇلى العاشقى ولەڭدەرىن كوكبايدىڭ اتىنان جاريالاپ جۇرگەن؛
اباي قۇنانباي ۇلى 13 جاسىندا ەل باسقارۋ جۇمىسىنا ارالاسقان؛
اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ العاشقى ماحابباتى – توعجان؛
اباي قۇنانباي ۇلى 1860 جىلى دىلدامەن وتاۋ قۇرعان. ول كەزدە اباي 15 جاستا بولدى؛
اباي قۇنانباي ۇلى 16 جاسىندا اكە بولدى؛
اباي قۇنانباي ۇلى 21 جاسىندا بولىس بولىپ سايلاندى؛
اباي قۇنانباي ۇلى ەكىنشى ايەلى ايگەرىمگە 30 جاسىندا ۇيلەنگەن؛
ەركەجان - ابايدىڭ امەڭگەرلىك جولمەن ۇيلەنگەن ايەلى. ول ابايدىڭ ءىنىسى وسپاننىڭ قالىڭدىعى بولعان. ەركەجان ابايعا ءوز قالاۋىمەن تۇرمىسقا شىققان؛
اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ 36 جاسىندا تۇڭعىش نەمەرەسى اۋباكىر دۇنيەگە كەلدى.

4 - ءبولىم: مىسال ولەڭدەردەن كورىنىس
5 - ءبولىم: بولماساڭ دا ۇقساپ ب ا ق... (اقىنعا ارناۋ )
1 – جۇرگىزۋشى: 1. توپتىڭ اتى، ۇرانى، ءانى (ەكى توپ تانىستىرىپ شىعادى).
ءى توپ:

سالەم بەردىك بارشاعا،
تىڭداۋشىلار سىزدەرگە.
«جۇيرىك» اتتى توبىمىزدى،
تانىستىردىق بارىڭە.
قانداي جاقسى سەنىمىڭدى اقتاسا،
قازاقشا سويلەۋدى ەستە ساقتاسا.
بار بىلىممەن شىعادى ورتاعا
ءىى توپ:
تولاعايدىڭ تاسىنداي،
كوپ ۇلاننان تۇرامىز.
سوزگە جۇيرىك بالامىز،
«تۇلپار» توبى وسىنداي.
ءار ءتىلدىڭ بولادى اركەز وزدىك ءمانى،
ۇيرەنسەڭ قازاق ءتىلىن وتە ءساندى.
شىعادى قازاقشا سايراۋ ءۇشىن.

2 - جۇرگىزۋشى: 1 - ءبولىم
اباي كەستەلى سۇلۋ ءسوزدىڭ يەسى، كوركەم ادەبيەتتىڭ تەمىرقازىعى، وشپەيتىن جارىق جۇلدىزى. اباي شىعارمالارىن قازاق بالالارى كىمنىڭ الدىندا بولسا دا، ۇيالماي ماقتانىشپەن ايتا الادى. اباي – اقىن.
- ۇلى اقىننىڭ تۋعان جەرى – تابيعاتى تاماشا سەمەي جەرى، شىڭعىس تاۋىنىڭ ەتەگى. وسى تۋعان جەردىڭ تابيعاتى، تۋعان وتباسى، زامانى – بارلىعى ابايدىڭ سەزىمىنە، جۇرەگىنە اسەر ەتىپ، ونىڭ اقىندىعىنا ىقپال ەتتى. ەندى ءوزىمىز بىلەتىن اباي اتامىزدىڭ ولەڭدەرىنە كەزەك بەرەلىك. «ولەڭ — ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى» سايىسىمىزدى باستايىق.
1 - جۇرگىزۋشى: 2 - ءبولىم
اباي ءومىرىنىڭ سوڭىندا جازىلعان تۋىندىسى «قاراسوزدەر» دەپ اتالادى. قارا سوزدەر - كوركەم اڭگىمە ەمەس، الايدا ولاردى دانالىق سوزدەر، ماقالا، عىلىمدىق، فيلوسوفيالىق شولۋلار دەپ قاراستىرۋعا بولادى. ابايدىڭ جالپى قاراسوزدەرىنىڭ سانى - 45. ابايدىڭ قاراسوزدەرىنە كەزەك بەرەيىك. بۇل كەزەڭدە ءار توپقا اباي اتامىزدىڭ ءبىر - ءبىر ءقاراسوزى تىڭداتىلادى. وسى ءقاراسوزدىڭ مازمۇنىن قاعازعا تۇسىرەسىزدەر، سول بويىنشا ايتىپ بەرەسىزدەر. 1 - توپ 39 - ءقاراسوزى، 2 - توپ 15 - ءقاراسوزى 3 - توپ -
2 جۇرگىزۋشى: ءاننىڭ دە ەستىسى بار، ەسەرى بار تىڭداۋشىنىڭ قۇلاعىنا كەلەرى بار. اقىلدىنىڭ سوزىندەي ويدى - كۇيدى تىڭداعاندا كوڭىلدىڭ وسەرى بار – دەپ، ءان «كوزىمنىڭ قاراسى» ورتاعا -------------------------------------------------------- شاقىرامىز.
1 - جۇرگىزۋشى: 4 - ءبولىم 
وزدەرىڭىز بىلەتىندەي، اباي - قازاقتىڭ جازبا ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى جانە قازاق حالقىن ورىس ادەبيەتىمەن تانىستىرۋشى، تابىستىرۋشى. ول ءوزىنىڭ اۋدارمالارى ارقىلى قازاق جۇرتىن ورىس كلاسسيكتەرىنىڭ شىعارمالارىمەن تانىستىرعان ادام. ولاي بولسا، اباي اۋدارمالارىن، ونىڭ ىشىندەگى مىسال ولەڭدەرىنەن كورىنىستەردى تاماشالاڭىزدار.
1 - جۇرگىزۋشى: 5 - ءبولىم بويىنشا
تالانت تاۋدىڭ ۇشپاعى - ۇلى اباي،
تاڭدان، الەم، قازاقتىڭ ۇلى قانداي!
ءار تاسىڭنان باستاۋ - اپ، ولەڭ - بۇلاق،
سىبدىر قاققان بالبوبەك ءتىلى بالداي. اباي مۇراسى - قازاقتىڭ ەڭ قاسيەتتى قازىناسى. اباي ءوزىنىڭ حالقىمەن ماڭگى - باقي بىرگە جاسايدى. عاسىرلار بويى قالىڭ ەلىن، قازاعىن جاڭا بيىكتەرگە، اسقار اسۋلارعا شاقىرا بەرەدى،»،- دەپ ەلباسىمىز ايتقانداي اباي مۇراسىن جالعاستىرۋشى كەيىنگى ۇرپاق نە دەيدى؟ اباي اتاسىنىڭرۋحىنا باعىشتاعانوقۋشىلارعا كەزەك بەرسەك.
2 - جۇرگىزۋشى: قۇرمەتتى قوناقتار وقۋشىلارىمىز دايىندالعانشا «- ورىستار ءۇشىن – پۋشكين، اعىلشىندار ءۇشىن – شەكسپير، گرۋزيندەر ءۇشىن – رۋستاۆەلي قانداي ۇلى قۇبىلىس بولسا، قازاقتار ءۇشىن اباي دا سونداي تەڭدەسسىز قۇبىلىس دەپ، ك. كۋلييەۆ ايتقانداي ابايدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن بەرىلگەن بەينەروليكتى تاماشالايىق.

1 جۇرگىزۋشى: وقۋشىلارعا بۇل سايىسقا دايىندالۋىنا ۋاقىت بەرەيىك. ال ءبىز سىزدەرمەن، كەلە جاتقان ۇزىلمەي باباسىنان،
قازاق ءۇشىن قىمبات جوق بالاسىنان!
ءالى تالاي شىعادى ناعىز شارا
بالعىن ءبيشى قىزداردىڭ اراسىنان - دەپ ورتامىزعا ءبيشى قىزىمىز ------------------------ شاقىرامىز

قازىلار ورنىقتىرار ادىلدىكتى،
كىمدەردىڭ دايىندىعى كامىل شىقتى.
ءبىلىم مەن تاپقىرلىقتىڭ ارقاسىندا
جەڭىسكە جەتەر دەيمىز ناعىز مىقتى.
(جەڭىمپاز توپتى انىقتاپ، ماراپاتتاۋ
ءى جۇرگىزۋشى:
بويلارىڭدا وت بار ەكەن بايقادىق،
جۇرەكتەردە شوق بار ەكەن بايقادىق.
ءارقاشاندا وسى شوقتى وشىرمەي،
جالىنداتىپ شارىقتاڭدار ءاردايىم،-
دەگەن ىزگى تىلەكپەن سايىس جەڭىمپازدارىن ماراپاتتاۋ ءۇشىن قورىتىندى ءسوز كافەدرا مەڭگەرۋشىسى مىرزاحمەت مولداحمەتۇلىنا بەرىلەدى
ماراپاتتاۋ: ءادىلقازىلار سارالاي كەلە، ۇپايلارىن ەسەپتەپ، ۇپايى كوپ توپقا "وزىق ويلى ابايتانۋشى" اتاعىن بەرۋ
1 - جۇرگىزۋشى:
ءار سوزىندە استارلى وي تۇرادى.
وقىساڭ، اشىلادى وي تۇمانى.
  ءسۇرىنىپ، جىعىلماۋعا ابايدى وقى،
اباي ءسوزى – قازاقتىڭ بويتۇمارى
قازاقتىڭ اسقان كەمەلى
جۇرتتىڭ قامىن جەپ ەدى،
اقىننىڭ رۋحى ولمەيدى،
اباي – ۇلى سەبەبى!
  - كەشەگى اۋىر دا كۇڭگىرت زاماندا جالىن بوپ جانىپ وتكەن ابايدىڭ وسى مۇراسى تۋعان حالقى ءۇشىن ەشقاشان دا سارقىلمايدى. اباي تۋعان ەلىن قانشاما سۇيسە، ەلى ءۇشىن كۇڭىرەنىپ، تەبىرەنسە بۇگىنگى ۇرپاق ونى سونشا قۇرمەتپەن ءسۇيىپ وتىر. ابايدىڭ كوزى تىرىسىندە جەتپەگەن ارمانىنا ءبىزدىڭ زامانىمىزدا جەتىپ وتىر. ويتكەنى، بۇگىنگى ۇرپاق كوزى اشىق، عىلىمعا، بىلىمگە، ونەرگە قۇمار. اباي اتامىزدىڭ «اتاڭنىڭ بالاسى بولما، ادامنىڭ بالاسى بول» دەگەن وسيەتىن كوكىرەكتە نىق ساقتايىق. وسىنداي تىلسىم كۇشتىڭ يەسى بولا بىلگەن، «جۇرەكتەن كىرىپ، بويدى العان» كۇش يەسى اباي اتامىز جاساسىڭ! ەسىمى ەل ەسىندە ماڭگىلىك ساقتالسىڭ! كەلەسى كەزدەسكەنشە، ساۋ بولىڭىزدار!