سوڭعى جاڭارتۋ

(وزگەرتىلگەن ۋاقىتى 3 كۇن بۇرىن)
ۇلتتىق ويىن تۇرلەرى
ۇلتتىق ويىن تۇرلەرىن ساباقتا قولدانۋ
حالقىمىزدىڭ تاريحي – مادەني مۇرالارىنىڭ تۇرلەرى سان الۋان. وسىنداي قۇندى مادەني يگىلىكتەردىڭ ءبىرى – ۇلت ويىندارى. جاستاردى جاڭا زامانعا ساي تاربيەلەۋ ءۇشىن، ۇستازدار قاۋىمى وقۋ – تاربيە جۇمىسىنا شىعارماشىلىقپەن قاراپ، وقىتۋدىڭ جاڭا ءادىس – تاسىلدەرىن قولدانىپ جاتىر. سونداي ءادىس – تاسىلدەرىمىزدىڭ وقۋ – تاربيە نەگىزدەرىنىڭ ءبىرى ۇلتتىق ويىن جانە تاربيە.

حالىق ءوزىنىڭ قورشاعان دۇنيەنىڭ قىرى مەن سىرىن ەگجەي – تەگجەيلى ءبىلۋدى بالانىڭ ساناسىنا ويىن ارقىلى جاستايىنان سىڭىرە ءبىلۋدى كوزدەگەن. ويىن بالا تابيعاتىمەن ەگىز. ويتكەنى بالا ويىنسىز وسپەك ەمەس. بالا وتباسى تاربيەسى جانە ءوزىن قورشاعان ورتامەن تىعىز ارالاسا وتىرىپ انا ءتىلىن ۇيرەنەدى. مەكتەپ تابالدىرىعىن العاش اتتاعان بالالارعا انا ءتىلىن وقىتۋدىڭ ءتيىمدى ادىستەرىنە ەرەكشە ءمان بەرىلەدى. بالانىڭ سوزدىك قورىن مولايتىپ، ءسوزدى ەركىن، ءوز ماعىناسىندا قولدانۋعا، تەز جىلدام سويلەۋگە جاتتىقتىرۋعا ويىن بىردەن – ءبىر تاپتىرمايتىن قۇرال.

مىسالى: ءبىرىنشى سىنىپتا بالالاردى قيمىلداتۋ ماقساتى مەن حالىق ويىنى «قۋىر، قۋىر، قۋىرماشتى» ويناتۋ پايدالى. ونىڭ شارتى: ءبىرىنشى بالا باس بارماقتان باستاپ شىناشاققا دەيىن ءبىر رەت ساۋساقتاردىڭ اتىن تۇگەل ايتىپ بەرەدى. ءسويتىپ، بار ساۋساعىن جۇمىپ تۇرىپ، ەكىنشى بالا كەز – كەلگەن ساۋساعىنىڭ اتىن اتايدى. بۇل ويىن بالالاردىڭ ءتىلىن جاتتىقتىرىپ، ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن جەتىلدىرە تۇسەدى.

جۇمباق شەشۋ ويىنىن جارىس تۇرىندە وتكىزۋگە بولادى. جۇمباق ويىنى بالالاردىڭ وزدىگىنەن ويلاۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى. ولاردى دەرەكسىز ويلاۋدان ناقتىلى ويلاۋعا جەتەلەي تۇسەدى. ءبىرىنشى سىنىپقا كەلگەن بالالاردىڭ كەيبىر ارىپتەرگە بارلىعىنىڭ بىردەي ءتىلى كەلە بەرمەيدى. بۇل كەزەڭدە ناعىز كومەكشى حالىق ويىنى بولىپ تابىلادى. بۇل ماقساتتا ەجەلگى حالىق ويىنى جاڭىلتپاشتى ۇتىمدى پايدالانۋعا بولادى. جاڭىلتپاشتاردىڭ ءتىل دامىتۋدا، ءسوزدى تازا سويلەپ، شيراق ايتۋدا پايداسى كوپ.

قازاق ءتىلى ساباعىندا «بۋىن» تاقىرىبىندا «ءوز اتىڭدى بۋىنعا بولە بىلەسىڭ بە؟» سىنىپتاعى زاتتاردى اتا ويىندارىن ويناتۋعا بولادى.
ساباقتا ويىن تۇرلەرىن كۇردەلەندىرىپ «ويلان تاپ» ويىنىن ويناتۋعا بولادى. مىسالى: ءمۇعالىم ىشىنەن «الما» دەگەن ءسوز ويلاپ تۇرىپ «ال» بۋىنىنان باستالاتىن ءبىرىنشى بۋىندى ايتادى.

بالالار ءار ءتۇرلى «ال» بۋىنىنان باستالاتىن بىرنەشە سوزدەر ايتادى. (الاۋ، الما، العا)
«سان ەسىم» تاقىرىبىندا «سەن بىلەسىڭ بە؟» ويىنىن ويناتۋعا بولادى. مۇندا ءبىر اڭگىمە وقىلىپ، وقۋشىلارعا ونداعى سان ەسىمدەردى اتاپ ايتۋ ەسكەرىلەدى. بالالار توپقا ءبولىنىپ مۇقيات تىڭداۋلارى شارت. قاي توپ اڭگىمەدەگى سان ەسىمدى كوپ جازسا سول توپ وزادى. بۇل ويىندا وقۋشىلاردىڭ الارى كوپ. دارا، كۇردەلى سان ەسىمدەردى جازۋعا ۇيرەنىپ داعدىلانادى، ساۋاتتى جازىپ ۇيرەنەدى.

قازاق ءتىلى ساباعىندا حالىق ويىنىن پايدالانۋ – وقۋشىلاردىڭ ەركىن سويلەۋىن، ءتىل بايلىعىن ءسوزدىڭ ءدال ماعىناسىن باعدارلاي ءبىلۋ قاسيەتتەرىن جەتىلدىرە تۇسەدى.
حالىق ويىندارىن ماتەماتيكا ساباعىندا پايدالانۋ وقۋشىنىڭ العان ءبىلىمىن كۇندەلىكتى ومىرمەن بەرىك ۇشتاستىرۋعا قولايلى. ماتەماتيكا ساباعىندا حالىق ويىندارىن قولدانۋدىڭ ءتۇرلى جولدارى بار. مىسالى: ويىن ساباقتىڭ باسىندا، نە ورتاسىندا، نە سوڭىندا قولدانىلۋى مۇمكىن.
ويىندى ساباقتىڭ باسىندا قولدانۋ ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋگە وقۋشىلاردىڭ تۇگەل قاتىسۋىنا مۇمكىندىك تۋعىزادى.
ورتاسىندا وقۋشىلاردىڭ شارشاعانىن باسىپ، سەرگىتۋ جاتتىعۋى ماقساتىندا قولدانىلادى.
ساباقتىڭ سوڭىندا ساباقتى بەكىتۋ نەمەسە سول ساباقتان العان ءبىلىمدى جيناقتاۋ.

ماتەماتيكا ساباعىندا «از»، «كوپ» ۇعىمدارىن بالانىڭ زەردەسىنە ۇيالاتۋ وڭاي نارسە ەمەس. ال ونى قاراپايىم حالىق ويىنىنىڭ نەگىزىندە تۇسىندىرە باستاساڭ، ول ونشا قيىندىق كەلتىرمەيدى. ءبىرىنشى سىنىپتا ماتەماتيكانى وقىپ ۇيرەنە باستاعاندا وقۋشىلاردىڭ تۇسىنىگىن جەڭىلدەتۋ ءۇشىن «ساناماق» ويىنىن ويناتۋ ءتيىمدى.
ۇلتتىق ويىنداردى ۇنەمى پايدالانۋ ارقىلى وقۋشىلاردىڭ اۋىزشا ەسەپتەرگە جاتتىعۋىنا لوگيكالىق وي جۇيەلەرىن جەتىلدىرە تۇسۋىنە تولىق مۇمكىنشىلىك بار. ولاردىڭ قاتارىنا حالىقتىڭ بايىرعى اۋىزشا ەسەپتەرىن، حالىق ويىندارىن جاتقىزۋعا بولادى.
اتاپ ايتقاندا: «قاي قولىمدا»، «ءسوز ءمانىسىن بايقاڭىز»، «ءوزىم دە قۇر قالمايمىن» ت. ب.
مىسالى: «ءوزىم دە قۇر قالمايىن» ويىنى.
جەكسەنبى كۇنى ەدى. اتامنىڭ ۇيىنە نەمەرەلەرى كەلدى. اتاسى ولاردىڭ الدىنا ءبىر تاباق الما قويدى. نەمەرەلەرى اتاسىنا المانى ءبولىپ بەرۋدى ءوتىندى. المانى ءبىر – بىردەن بەرسە بىرەۋى اۋىسىپ قالادى، ەكى – ەكىدەن بەرسە جەتپەيدى. سوندا نەشە الما، نەشە نەمەرە بولعان؟
جاۋابى: 3 نەمەرە، 4 الما.

«ءسوز ءمانىسىن بايقاۋىڭ» ويىنىن الساق مىسالى:
«ءبىر ۇيدە اكەسى بالاسىمەن جانە اتاسى نەمەرەسىمەن وتىر،» وسى ۇيدە نەشە ادام وتىر؟
جاۋابى: 3 ادام
باستاۋىش سىنىپتا ويىندى پايدالانۋ ارقىلى ەسەپتەر شىعارۋمەن قاتار تەكستتى ەسەپتەپ شىعارۋ بارىسىندا قۇرعاق شىعارۋمەن شەكتەلمەي ونىڭ تاربيەلىك ءمانىن اشىپ ءتۇسىندىرۋدى قاجەت ەتەدى.
مىسالى: ءوزىم جەتەكشىلىك ەتەتىن 2 - كلاسس ماتەماتيكاسىنداعى كەيبىر ەسەپتەرگە توقتالار بولسام، 17 - بەتتەگى №3 ەسەپتە سۋرەت بويىنشا ەسەپ قۇراستىر جانە شىعار دەپ تاپسىرما بەرىلگەن.
بۇل سۋرەتتە:
سابا – 10ل
تورسىق – 4ل
ونىڭ تاربيەلىك ءمانىن بىلايشا اڭگىمەلەپ، ءتۇسىندىرىپ وتەر ەدىم.
«قازاق حالقىنىڭ ىدىس اياعى تۇرمىستىڭ ءار ءتۇرلى كولەمدە بولادى دا، ءار ءتۇرلى ماقساتتا قولدانىلادى».
سابا دەگەن – ۇلكەن ىدىس، ونى سيىر نەمەسە جىلقى مالىنىڭ تەرىسىنەن جاسايدى، كولەمى سىرتقى ءپىشىنى كونۋس تارىزدەس بولىپ كەلەدى. وعان 100ل - گە دەيىن قىمىز سيادى. جوعارى جاعىنان پىسپەك جاساپ ىشىندەگى قىمىزدى ءپىسىپ وتىرادى. جەتىسىنە ءبىر رەت ءىشىن جۋىپ تازالايدى. سابانى كەرەگەگە ءىلىپ قويادى.
تورسىق – قوزىنىڭ تەرىسىنەن جاسالعان ىدىس. 3 – 4ل سۋسىن كەتەدى. ونىڭ ىشىندە ساقتالعان سۋسىن تەمپەراتۋراسى ءبىر قالىپتى بولىپ تۇرادى. سوندىقتان ونى جولاۋشىلار، مالشىلار اتتىڭ قانجىعاسىنا بايلاپ جۇرەدى. «جامان اتقا جال بىتسە، جانىنا تورسىق بايلاتپاس» - دەگەن ماقال – ماتەل بار.
سونىمەن قاتار، تاۋلىك جىل عاسىر تاقىرىبىن وتكەندە ءبىراز تاربيەلىك ءمانى بار اڭگىمە جۇرگىزۋگە بولادى.
مىسالى، جىلدىڭ قازاقشا اتاۋى بار ەكەنىن ەسكەرىپ بىلايشا ۇيرەتەمىن:
تىشقان جىلى – تىنىشتىق.
سيىر جىلى – سىيلىق.
قويان جىلى – قاشبالى.
جىلان جىلى – جايلى.
ۇلۋ جىلى – ۇلگىلى.
قوي جىلى – قۇتتى.
مەشىن جىلى – مەيىرلى.
تاۋىق جىلى – تابىستى.
يت جىلى – يگىلىك.
دوڭىز جىلى – دۇنيەلى.

ودان كەيىن ەسەپتى شىعارۋعا كىرىسسەك ساباقتىڭ تاربيەلىك ماقساتى اشىلا تۇسەر ەدى. ۇلتتىق ويىندار، ۇلتتىق تاربيە اتا – بابامىزدان بىزگە كەلىپ جەتكەن وتكەنى مەن بۇگىندى بايلانىستىراتىن باعا جەتپەس بايلىعىمىز، اسىل قازىنامىز. ونى ۇيرەنۋدىڭ، ومىردە كۇندەلىكتى تۇرمىستا پايدالانۋدىڭ زامانىمىزعا ساي ۇرپاق تاربيەلەۋدە الاتىن ورنى زور.

You Might Also Like

جاڭالىقتار

جارناما