InfoHub Logo

وبلىستىق ارناۋلى №3 مەكتەپ - ينتەرناتى
ۇلتتىق ويىن
بالالاردىڭ ويىن ارقىلى قيمىلىن دامىتۋعا ادىستەمەلىك قۇرالى
قۇراستىرعان: قوسجانوۆا ۇلمەكەن حاميدوللا قىزى
اتىراۋ
ويىن – مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالار ءىس - ارەكەتتەرىنىڭ نەگىزگى ءتۇرى. ويىن – بالانىڭ، بۇكىل بالالار كوللەكتيۆىنىڭ دامۋىندا باستى رول اتقارادى. بالالارعا ۇلتتىق ويىندار ارقىلى حالقىمىزدىڭ تاريحىن، مادەنيەتىن تانىستىرۋ قولعا الىنعان. جيناقتاعى ۇلتتىق ويىنداردىڭ تاربيەلىك ءمانى زور. كىشى مەكتەپ جاسىنداعى وقۋشىلارعا ارنالعان ادىستەمەلىك قۇرال بولىپ تابىلادى.
العى ءسوز
باستاۋىش مەكتەپ جاسىنداعى بالالاردىڭ قوعامدىق قۇبىلىستاردى، قوعامداعى ەرەسەك ادامداردىڭ ءىس - ارەكەتىن ءوز تۇسىنىگىنشە ارەكەتى ارقىلى بەينەلەۋى ويىن بولىپ سانالادى. ويىننىڭ شىعۋ تاريحىنا شولۋ جاساۋدا كوڭىل اۋداراتىنىمىز ول ەڭبەكپەن، ونەرمەن، قورشاعان ورتامەن تىعىز بايلانىستا دامىعان، ياعني، ويىندى ومىردەن اجىراتىپ قاراي المايمىز بالالار تەك ويناپ قانا قويمايدى، سونىمەن بىرگە ويلايدى اڭعارادى كوپ نارسەنى بىلۋگە، زەرتتەۋگە تالپىنادى. ولار بىردەڭە جاساپ قانا قويمايدى، سونداي - اق زامان اعىمىنا دا بەلسەنە قاتىسادى.
اسا كورنەكتى ۇزدىك پەداگوگ ن. ك. كرۋپسكايا قيمىلدى ويىن جونىندە بىلاي دەپ تولعانادى: «ويىن – ءوسىپ كەلە جاتقان بال ورگانيزمىنىڭ قاجەتى. ويىندا بالانىڭ دەنە كۇشى ارتادى، قولى قاتايىپ، دەنەسى شىڭدالا تۇسەدى، كوزى قىراعىلانادى، زەرەكتىلىگى، تاپقىرلىعى، ىنتاسى ارتىپ جەتىلە تۇسەدى. ويىندا بالالاردىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق داعدىلارى قالىپتاسىپ شىڭدالادى». ۇلتتىق ويىندارىمىز بالالارعا تاربيەلىك مانىمەن، دەنە ءبىتىمىنىڭ اسەم دە سىمباتتى بولىپ بىتۋگە پايداسى زور. ءبىر - اق مىسال كەلتىرىپ كەتەيىن: «قۋىر - قۋىر، قۋىرماش» ويىنى بالالاردىڭ ساۋساق موتوريكاسىن دامىتۋعا، ءتىل بايلىعىن جەتىلدىرۋگە، كوڭىلىن كوتەرۋگە قولدانۋعا بولادى.

بالالاردى قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ويىندارىمەن، ويناتا وتىرىپ، جان - جاقتى تاربيەلەيمىز.
كۇش سىناسپاق
بۇل ويىن ستول ۇستىندە ەكى بالانىڭ بىلەك سىناسۋىمەن ورىندالادى. 2 بالا شىنتاقتارىن ستولعا تىرەك قول باستارىن ايقاستىرادى. كىم بىلەكتى ستولعا جىقسا سول بالا جەڭىسكە جەتەدى. اعاش اتتىڭ ۇستىندە اتتىڭ باسىن ۇستاپ تۇرىپ 2 - ءشى قاشان بىلەكتەن تارتىسىپ سىناسۋعا دا بولادى. ءبىراق بالانىڭ قاۋىپسىزدىگى قاتاڭ باقىلانادى.
تاۋىق كۇرەس.
بالالار ەكى توپقا بولىنەدى. وسى ەكى توپتان ەكى بالا شىعىپ، كادىمگىدەي كۇرەسەدى. ونىڭ ەڭ قىزىعى دا، باسقاشا كۇرەستەن ايىرماسى دا – تەك جالعىز اياعىمەن اقساڭداي ءجۇرىپ، يىقتارىن قاعىپ كۇرەسۋىندە. بۇل كۇرەس بالالاردىڭ نىق باسىپ، ورنىقتى ءجۇرۋىن جەتىلدىرەدى. كۇرەستىڭ 1 اياعىن تىزەسىن بۇگىپ، ماتا بەلبەۋىن بايلاپ تاستايدى. قايسىسى ءسۇرىنىپ جىعىلسا، سول ۇتىلادى.
ارقان تارتۋ.
بۇل ەكى توپقا بولىنگەن بالالارمەن نەمەسە ەكى بالامەن وينالادى. ارقاننىڭ ەكى جاعىنان ەكى بالا نەمەسە ەكى توپقا بولىنگەن بالالار تارتىسادى
قاي توپ ارقاندى ءوز جاعىنا تارتىپ، الىپ، كەسە سول توپ جەڭىسكە جەتەدى.
ەكى بالا تارتىسقاندا قاي بالا وزىنە قاراي ارقاندى تارتىپ ەكىشى بالانى قۇلاتسا، قۇلاماعان بالا جەڭىسكە جەتەدى.
حان «الشى»
بۇل ويىنعا 5 نەمەسە 10 بالا قاتىسا الادى. كوپ اسىقتىڭ ەڭ ءىرىسىن قىزىل تۇسكە بوياپ قويادى. بۇل اسىق «حان» اسىعى.
اسىقتار ءتىزىلىپ قويىلادى دا باستاۋشى حان اسىعىمەن ولاردى كوزدەپ قۇلاتادى. قۇلاعان اسىقتاردى جيناپ الادى. ەگەر حان اسىعى بۇك، شىك، تايقى - قالىپتارىمەن تۇسسە، باستاۋشى جاقىن قۇلاعان اسىقتاردى اتا بەرەدى.
ەگەر باستاۋشى اسىقتاردى قولىمەن قۇلاتىپ السا نەمەسە باسقا اسىقتارىمەن اتسا، وندا ويىندى كەلەسى بالا جالعاستىرادى. ەڭ سوڭىندا حان اسىعى كىمنىڭ قاسىندا قالسا، سول بالا جەڭىسكە جەتەدى. كەلەسى ويىندى جەڭىسكە جەتكەن بالا جالعاستىرادى.
كوتەرمەك
ورتاعا ەكى ويىنشى بالا شىعادى. ءبىر - بىرىنە ارقالارىن بەرىپ تۇرادى.
بەلگى بويىنشا كىم ءبىرىنشى ءبىرىن - ءبىرى ارقادا كوتەرىپ السا، سول بالا جەڭىسكە جەتەدى.
جەڭىسكە جەتكەن بالا ويىندا قالا بەرەدى دە باسقا بالالارمەن بىرگە كۇش سىناسادى.
ورامال تاستاماق
بالالار شەڭبەر جاساپ تۇرادى. باستاۋشى(تاربيەشى) بالالاردى اينالا ءجۇرىپ ءبىر بالانىڭ ارتىنا ورامال تاستاپ كەتەدى. ارتىنا ورامالدى تاستاعانىن سەزگەن بالا مەنىڭ ارتىمدا دەپ جاۋاپ بەرەدى. ارتىنا ورامالدىڭ تاستالعانىن سەزبەسە ول ولەڭ، تاقپاق ايتىپ نەمەسە بيلەپ بەرۋى كەرەك.
بالالار شەڭبەر بويىندا كوزدەرىن جۇمىپ تۇرۋى كەرەك. ويىن وسىلاي جالعاسا بەرەدى.
اقسەرەك - كوكسەرەك.
بۇل ويىندى ويناۋ ءۇشىن بالالار ەكى توپقا بولىنەدى، قولدارىنان ۇستاپ تۇرادى. ارا قاشىقتىق 20 - 30 قادام.
1 - ءشى توپ. ويىندى باستايدى
اقسەرەك - اۋ اق سەرەك
بىزدەن سىزگە كىم كەرەك.
2 - ءشى اقسەرەك – اۋ اق سەرەك
جامان - جامان بالا اتى (بالا اتى) كەرەك
اتى اتالعان بالا كەلەسى توپقا دەيىن جۇگىرىپ بارىپ ورتاسىنان ۇستاسقان قولداردى اجىراتىپ كەتۋ كەرەك. ەگەر ءوتىپ كەتسە سول توپتان ءبىر بالانى توبىنا الىپ قايتادى، وتە الماسا سول توپتا قالادى. ويىن وسىلاي جالعاسا بەرەدى.
قىز – قۋۋ
بالالار اراسىنان ءبىر ەر بالا، ءبىر قىزدى(اعاش اتپەن) قۋادى. بالا قىزعا جەتىپ قولىنان ۇستاسا ول جەڭىسكە جەتكەنى. كەيدە قىزدى 2 بالا دا قۋادى قاي بالا بۇرىن جەتىپ قىز قولىن ۇستاسا سول بالا جەڭىسكە جەتەدى.
اساۋ ماستەك
ويىن باستاۋشى ارقاندى جەردەن 50 سم – دەي بيىك ەتىپ كەرىپ بايلايدى دا قاسىنداعى بالالارعا
بىلاي دەيدى.
ەر ەكەنىڭدى بىلەيىن
ەشكى سويىپ بەرەيىن
تاقيا الساڭ ەڭكەيىپ
قۇلاماساڭ تەڭكەيىپ
ەرلىگىڭە سەنەيىن
ويىن شارتىن قابىلداپ، ورتاعا شىققان بالا:
اساۋ ماستەك بۇل بولسا
ۇيرەتەيىن كورىڭىز
ماعان تاياق بەرىڭىز!- دەيدى دە تاياقپەن ارقاننان اسىلىپ جەردەگى تاقيانى ءىلىپ الۋى كەرەك. ويىندى كەلەسى بالا وسىلاي جالعاستىرادى.
تۇيىلگەن ورامال
ويىن جۇرگىزۋشى ويىندى ءوزى باستايدى. ەڭ الدىمەن بالالاردى اينالاسىنا جيناپ الادى دا «1، 2، 3» - دەپ داۋىستايدى. وسى كەزدە بالالار جان - جاققا بىتىراي قاشادى. ال ويىن جۇرگىزۋشىسى قولىندا تۇيىلگەن ورامالى بار بالانى قۋالايدى. ول ورامالدى باسقا بىرەۋگە لاقتىرادى قاعىپ العان بالا قاشا جونەلەدى. وسىلايشا ويىن جۇرگىزىلەدى، ءتۇيۋلى ورامالدى العانشا قۋالاي بەرەدى. ۇستالعان ويىنشى كوپشىلىك ۇيعارىمىمەن ورتادا تۇرىپ ونەر كورسەتەدى.. ودان كەيىن ويىن جۇرگىزۋشى اۋىستىرىلادى. ويىن ويناپ بولعان سوڭ بالالار شەڭبەر جاساپ تۇرالى.
سوقىر تەكە.
بالالار دوڭگەلەنە تۇرادى. ءبىر بالانىڭ كوزى بايلانىپ قويىلادى.
بالالار: بوتا، بۇزاۋ، قوزى، لاق
قايدا كەتكەن قۇلىنشاق
سوقىرتەكە ب ا ق - ب ا ق
مەنى ىزدەن تاپ - تاپ
دەپ تاقپاقتايدى.
سودان كەيىن سوقىرتەكە (بالانىڭ كوزى بايلاۋلى(بالاردى قۋالايدى نەمەسە بالالار ونىڭ جانىنا كەلىپ ءتۇرتىپ قاشادى. سوقىر تەكە ۇستاپ العان بالانىڭ كوزى بايلانادى دا ول «سوقىر تەكە» ءرولىن اتقارادى. ويىن وسىلايىن جالعاسا بەرەدى.
اۋە تاياق
بالالار ەكى توپقا بولىنەدى. ءار توپتا 5 - تەن 10 – عا دەيىن ويىنشى. بولادى. ەكى توپقا ەكى تاياقشا (جۇمساق) بەرىلەدى، جەرگە ءتۇزۋ سىزىق سىزىلادى. ويىنشىنىڭ بىرەۋى ورتاعا شىعادى دا ءبىر الاقانىنا زات جاسىرىپ، ەكىنشى قولىنىڭ جۇدىرىعىن بىردەي جۇمادى.
ەكىنشى ويىنشى زات جاسىرىلعان قولدى تاپسا، ويىندى باستاۋشى سول بولادى. ءسويتىپ قولىنداعى تاياعىن جوعارى لاقتىرادى. وسى كەزدە قاسىنداعى تاياعىن لاقتىرادى دا، قاسىنداعى بالانىڭ تاياعىن قاعىپ ءتۇسىرۋى شارت. تاياقتى قاعىپ تۇسىرگەن بالا ءوز توبىنا ۇپاي اكەلەدى.
قارا قۇلاق
ويىنعا 5 - 10 بالا قاتىسادى. ولار وڭاشا جەرگە توپتالىپ ءوز ارالارىنان ءبىر بالانى قازىق ەتىپ بەلگىلەيدى. قازىق تۇرعان جەرىندە قوزعالماي تۇرادى. باسقالارى ءارى كەتەدى. سودان كەيىن ويىنعا قاتىسۋشىلار قازىقتى الىستان قورشاپ بىرتە - بىرتە جاقىنداي تۇسەدى
تاياپ كەلىپ مىناۋ كىم؟ – دەپ ءبىر - بىرىنەن سۇراسادى. بىرەۋى ويباي بۇل قاراقۇلاق قوي!- دەپ قاشا جونەلەدى. قالعاندارى دا – قاراقۇلاق، قارا قۇلاق!- دەپ بىتىراي قاشادى. قاراقۇلاق بىرەۋىن ۇستاۋ ءۇشىن تۇرا قۋادى. ۇستالعان بالا قاراقۇلاق بولىپ، ويىن ءارى قاراي جالعاسادى.
الاقان سوقپاق
ويىنعا قاتىسۋشى بالالار ۇيگە نەمەسە وڭاشا جەرگە جينالادى دا دوڭگەلەنە وتىرادى. ورتالارىنان باستاۋشى بەلگىلەيدى. وعان سۇلگى (ورامال) بەرىلەدى. باستاۋشى شەڭبەر ءىشىن اينالا ءجۇرىپ بىرەۋگە – الاقاندى توس!- دەيدى. ول توسقان كەزدە باستاۋشى ونىڭ الاقانىنا سۇلگىنى تيگىزىپ - سۇلگى قايدا؟- دەپ سۇرايدى. سوندا ويىنشى «انادا» - دەپ ءبىر بالانىڭ اتىن اتايدى. اكتى اتالعان ويىنشى ورنىنان تۇرىپ الاقانىن توسادى. باستاۋشى - سۇلگى قايدا؟- دەپ اتىن ايتادى. ويىن وسى رەتپەن جالعاسا بەرەدى. جاقسى ولەڭ ايتىپ ءان سالعاندار ۇپاي جينايدى.
ات قاۋما
ويىندى 6 بالا 3 - 3 - تەن ءبولىنىپ وينايدى. ءبىر بالا سول قولىمەن ءوزىنىڭ وڭ قولىنىڭ بىلەزىگىنەن ۇستايدى. سودان كەيىنگىلەرى دە سولاي ىستەيدى دە ءبىر - بىرىمەن قولدارىن ايقاستىرادى. ءۇشىنشى بالا كوزى تاڭۋلى كۇيدە ەكىنشى بالانىڭ ايقاسقان قولىنا وتىرادى.. قولداسىپ تۇرعان بالالار:- اتقاۋما، ات قاۋما – دەپ قاۋمالاي كوتەرگەن بويى مولشەرلى جەرگە دەيىن جەتەدى. ءبىرىنشى بالا اق ساندىق، كوك ساندىق دەسە، كوزى تاڭۋلى بالا - كوك ساندىق، كوك ساندىق دەپ جاۋاپ بەرەدى. قاۋمالاپ كەلە جاتاقان بالالار:
باقا، باقا بالپاق
باسىڭ نەگە جالپاق؟
بۇتىڭ نەگە تالتاق
كوزىڭ نەگە توستاق
بۇعان كوزى تاڭۋلى بالا بىلاي دەپ جاۋاپ بەرەدى.:-
تەمىر تەرسەك كوپ كيىپ
باسىم سودان جالپاق
تەۋىپ، تەۋىپ قاشىردى
بۇتىم سودان توستاق!
بالالار قولدارىن جىبەرگەن كەزدە بالا قۇلاپ تۇسسە، ايىپ تارتادى. قۇلاماي تىك تۇسسە قالعان تەكى بالا كوتەرىپ جۇرە بەرەدى.
ساقينا جاسىرۋ
ويىندى وتكىزۋشى جانە ساقينا جاسىرۋشى بالا بەلگىلەنەدى. قالعان ويىنشىلار جەرگە وتىرىپ تىزىلەرىنىڭ ۇستىنە الاقاندارىن جايادى. باستاۋشى جۇلۋلى قولىن ءاربىر ويىنشىڭ الاقانىنا سالىسىمەن، ول بالا الاقانىن جابا قويادى. باستاۋشى ءبىر بالانىڭ الاقانىنا ساقينا سالىسىمەن، ويىنشىلاردىڭ بىرەۋىنەن -«ساقينا كىمدە»- دەپ سۇرايدى. ول ساقينانىڭ كىمدە ەكەنىن بىلسە سول بالامەن ورنىن اۋىستىرادى. ال بىلمەسە ول ءوز ونەرىن كورسەتەدى. ويىن باسقارۋشى ويىندى وسىلاي جالعاستىرا بەرەدى.
بەلبەۋ سوق
ويىنشىلار ەكى - ەكىدەن جۇپتاسىپ شەڭبەر جاساپ تۇرادى. ءبىر بەلبەۋدى الىپ ەكىنشىسىن قۋۋعا ءتيىس.
قاشىپ جۇرگەن بالا شەڭبەردەگى جۇپتاسىپ تۇرعان ەكى بالانىڭ الدىنا كەلىپ تۇرادى. ارتىق قالعان ءۇشىنشى بالا قاشا جونەلەدى. ويىنشى ونى قۋىپ جەتىپ بەلبەۋمەن سوعادى دا، ءوزى دە ءبىر جۇپتىڭ الدىنا تۇرا قالادى. ونىڭ ورنىنا كەلەسى ويىنشى شىعىپ، ويىندى جالعاستىرا بەرەدى. بەلبەۋ ەڭ سوڭىندا كىمدە قالسا سول ويىنشى جەڭىلىسكە ۇشىرايدى دا ءوز ونەرىن كورسەتەدى.
ارقان ءتۇيۋ.
بالالار شەڭبەر جاساپ تۇرادى. قولىندا ارقانى بار جۇرگىزۋشى توپ اراسىنان شىعادى دا:- ويىن باستايدى – دەپ داۋىستايدى. سونان سوڭ ارقاننىڭ تۇيىلمەگەن باسىن ۇستان شەڭبەر بويىمەن اينالادى، ارقاندى بالالاردىڭ اياقتارىنىڭ استىنان جىبەرەدى. بالالار ارقان ۇستىمەن سەكىرىپ تۇرادى. كىمدە - كىمنىڭ اياعىنا ارقان ءىلىنىپ، سەكىرە الماي قالسا ول بالا ويىندى توقتاتىپ ونەر كورسەتەدى، تاقپاق، ولەڭ ايتادى نەمەسە بيلەپ بەرەدى. ويىن وسىلاي جالعاسا بەرەدى.
دوپتى قۋىپ جەت
ويىن ماقساتى: بالالاردى شىدامدى، سابىرلى قالىپتا بەرىلگەن بەلگىنى تىڭداۋعا، تەز جۇگىرۋى، تۇستەرىڭ كولەمىن اجىراتا بىلۋگە باۋلۋ.
ويىننىڭ شارتى: بۇل ويىنعا 5 - 6 بالا، تاربيەشى باسقارۋىمەن قاتىسا الادى. تاربيەشى دوپتاردى سەبەتكە سالىپ الىپ، بالالاردىڭ الدىنا دومالاتىپ جىبەرەدى.»دوپتى قۋىپ جەت»دەگەن بەلگى بويىنشا، بالالار دوپتى ۇستاپ الىپ تاربيەشى ۇستاپ تۇرعان سەبەتكە سالۋى كەرەك.
ك/قۇرالدار: ءتۇرلى - ءتۇستى، ۇلكەن - كىشىلى دوپتار.
تىشقان مەن مىسىق
ويىن ماقساتى: بالالاردى شاپشاڭ ءارى شىدامدى، ۇيىمشىلدىققا ۇيرەتۋ.
ويىن شارتى: بۇل ويىنعا توپ بالارى ءبارى تەگىس قاتىسا الادى. بالالاردى (قاقپا قالىڭ) دوڭگەلەنە تۇرعىزىپ، ورتاعا تاربيەشى كومەگىمەن تىشقانمەن مىسىق سايلانادى. مىسىق تىشقاندى قۋىپ ۇستاپ الۋى كەرەك. دوڭگەلەنە تۇرعان بالالار تىشقاندى ياعني مىسىقتان قۇتقارۋ ءۇشىن، قاقپادان تىشقاندى شىعارىپ جىبەرىپ مىسىقتى شىعارماۋعا تىرىسادى. مىسىق تىشقاندى ۇستاۋ ءۇشىن شاپشاڭدىق كەرەك. مىسىق تىشقاندى ۇستاپ السا، ويىنعا كەلەسى جاڭا بالالار قاتىسا وتىرىپ الماسا بەرەدى.
ك\قۇرالدار: مىسىق، تىشقان بەتپەردەلەرى.
تۇلكى مەن بالاپاندار
ويىن شارتى: بۇل ويىنعا بالالار 7 - 8 دەن ءبولىنىپ وينايدى. توپ ىشىندە ءبىر بالانى «تۇلكى» ەتىپ سايلاپ، قالعان بالالاردى بالاپاندار دەپ ءارقايسىسىنا بەتپەردە كيگىزىپ ويىن وينالادى. ويىندا بالاپاندار تۇلكى كەيىپكەرىنە ۇستالىپ قالماۋى ءۇشىن، تاربيەشى كومەگىمەن بەلگى بويىنشا ويىندى باستاپ اياقتاۋى ءتيىس. بالالار شاپشاڭ كەڭ بولمەنى اينالا قاشۋى ءتيىس.
ك\قۇرالدار: تۇلكى مەن بالاپاندار بەت پەردەلەرى.
بوران
بۇل ۇلكەن كەڭ زالدا بولادى. بۇل ويىنعا قاجەتتى زاتتار «بوران» كيىمى (اق ءتۇستى بەت پەردە، گيمناستيكالىق قابىرعا بولۋى ءتيىس)
ويىن شارتى: ويىنعا 8 - 10 بالا قاتىسا الادى. ءبىر بالانى بوران كيىمىن كيگىزىپ، قالعان بالالار بوران الىپ كەتپەۋى ءۇشىن، بوران ۋ - ۋ - ۋ دەپ كەلە قالعاندا گيمناستيكالىق قابىرعاعا ورمەلەپ شىعۋى كەرەك. بوران سوعىپ بالالاردى ءبىر اينالىپ وتەدى. ۇستالىپ قالعان بالانى، بوران الىپ كەتەدى. ويىن 2 - 3 رەت قايتالانىپ وينالادى. ك\قۇرالدار: بوران كيىمى اق ماتادان تىگىلگەن جامىلعى بەتپەردە.
ۇيقىداعى ايۋ.
بۇل ويىنعا توپ بالالارى 2 - گە ءبولىنىپ قاتىسادى.
ويىن شارتى: توپ ىشىندەگى ءبىر بالانى ايۋ بەتپەردەسىن كيگىزىپ ورىندىققا وتىرعىزىپ قويادى. بالالار ورماندا سەرۋەندەپ كەلە جاتىپ، ۇيقىداعى ايۋ كورەدى. ايۋ بولسا بالالاردىڭ شۋىلىنان (دىبىسىنان) ويانىپ كەتىپ، بالالاردى قۋا جونەلەدى. ۇستاپ العان بالانى ءوز مەكەنىنە وتىرعىزىپ قويادى. ويىن قايتا جالعاسا بەرەدى.
ك\قۇرالادار: ايۋ بەتپەردەسى.
ات جارىس
بۇل ويىن ەكى كومانداعا ءبولىنىپ وينالادى.
ويىن شارتى: بالالار تاربيەشىنىڭ «العا»- دەگەن بەلگىسى بويىنشا، ات ۇستىندەگى قيمىلىن سالىپ جارىسادى. قاي كوماندا مارەگە تەز جەتىپ بىتىرەدى. سول كوماندا جەڭىمپاز بولادى. ات كەسكىن بەت پەردەسىن تاقىمعا قىسىپ مارەگە شاۋىپ جەتۋ.
ك\قۇرالدار: ەكى كومانداعا اتتىڭ كەسكىن بەتپەردەسى.
ءۇي ارتىندا قول اعاش
ويىندى توپ بالا بولىپ وينايدى.
ويىن ءتارتىبى: قاتىسۋشىلار ءبىرىنىڭ قولىنان ءبىرى ۇستاپ دوڭگەلەنە تۇرادى. ويىن باستاۋشى نە بەلبەۋ، نە ورامال الادى دا، دوڭگەلەنىپ تۇرعان توپتىڭ سىرتىن اينالا جۇگىرىپ بىلاي دەيدى.
ءۇي ارتىندا قول اعاش
جەلباۋ تارتام، ەسىك اش،- دەپ بىرنەشە قايتالانادى. دوڭگەلە تۇرعان بالالار:
ءۇي ارتىندا قول اعاش
جەل كىرمەسىن، ەسكى اش - دەپ بىرىگىپ جاۋاپ قايتادى. تۇرعان بالالارعا ۇستاسقان قولدارىن اجىراتپايدى. ول - ەسىك اشپاعاننىڭ بەلگىسى.
ەندى: ءۇي ارتىندا قول اعاش
جەل باۋ تارتام ەسىك اش - دەپ جۇگىرىپ جۇرگەن بالا ءوزى ارتىنداعى بالانى ارتىنا ورامالمەن ءبىر سوعىپ قالادى دا، ورامالدى سول بالاعا تاستاي سالا:
ءۇي ارتىندا قول اعاش
وزام دەسەڭ الا قاش - دەپ ءوزى سول بەتىمەن جۇگىرە بەرەدى. وسىنىڭ بولارىن ءبىلىپ، ءازىر تۇرعان بالا دا «قول اعاشتى الا سالا، الگى بالاعا قارما - قارسى جۇگىرەدى. بۇل كەزدە دوڭگەلەنە تۇرعان بالالار
ءۇي ارتىندا قول اعاش،
قول اعاشتان الا قاش
بۇرىن كەلگەن بالاعا
تەزدەپ باردا ەسىك اش،- دەپ بارلىق بالا حورمەن ايتادى.
قۋىر - قۋىر قۋىرماش.
وڭ قولدىڭ بەس ساۋساعىن ءبىر جەرگە تۇيىستىرەدى دە، سول قولىمەن ونى بۇرمەلەپ قاپسىرا ۇستايدى. سودان سوڭ ەكىنشى بالاعا:
- ورتاڭعى ساۋساعىمدى تاپشى،- دەيدى. ەكىنشى بالاعا قاراپ بايقاپ وتىرادى دا، مىنە،- دەپ ءبىر ساۋساقتىڭ باسىنان شىمشىپ ۇستاپ تۇرادى. ەگەر ەكىنشى بالا جاسىرۋشىنىڭ ورتاڭعى ساۋساعىن ءدال تاپسا، ۇپايدى ءبىرىنشى بالا تارتادى. ۇتقان بالا ۇپاي الۋ ءۇشىن مىنا ەرەجەلەرمەن سوزدەردى جاقسى ءبىلۋى كەرەك.
1. باس بارماقتان باستاپ شىناققا دەيىن ساۋساقتاردىڭ اتىن ءبىر تۇگەل اتاپ بەرەدى.: باسبارماق، بالان ۇيرەك، ورتان تەرەك، شىلدىر شۇمەك، كىشكەنتاي بوبەك. بەس ساۋساعىن تۇگەل جۇمادى. تاعى دا باس بارماعىننان باستاپ، بىلاي دەپ 5 ساۋساقتى تۇگەل جازادى.
سەن تۇر قويىڭا بار.
سەن تۇر تۇيەڭە بار
سەن تۇر جىلقىڭا بار
سەن تۇر سيىرىڭا بار
سەن كىشكەنتاي ءالى جاس ەكەنسىڭ
قازاننىڭ قاسپاعىن قىرىپ جە دە، جىلاماي وتىرا تۇر.
ەندى وسى شىناشاقتىڭ ءوزى الاقان شۇڭقىرىنا بۇگىپ تۇقىرتا ۇستايدى دا:
قۋىر - قۋىر، قۋىرماش
بالاپانعا بيداي شاش
اجەڭ كەلسە ەسىك اش
قاسقىر كەلسە مىقتاپ باس
شىناشاقتى شىر اينالدىرىپ، بالانىڭ الاقانىن قىتىقتايدى. وسىلاردى ىستەپ بولا بەرىپ:
- مىنا جەردە قوي بار
مىنا جەردە جىلقى بار
مىنا جەردە جىلقى بار
مىنا جەردە تۇلكى بار - دەپ بالانىڭ بىلەگىنەن قولتىعىنا دەيىن ءتۇرتىپ ەڭ سوڭىندا مىنا جەردە كۇلكى بار – دەپ ءسال عانا قىتىق - قىتىق! قىتىقتايدى
ءۇش تابان
بۇل ويىندى ءۇش - ءتورت بالادان توپتاپ ەكى - ءۇش جەردە ۇيىمداستىرۋعا بولادى. ويىن شارتى بويىنشا ءار بالاعا ءبىر - بىردەن اسىق، ءبىر - ءبىر ساقا بەرىلەدى.(بۇل ويىننىڭ جىلدام ءارى قىزىقتى وتۋىنە سەپ) كومبەگە ءبىر - بىردەن اسىق تىككەن ءار توپتىڭ ويىنشىلارى ءوز الاڭدارىندا جەكە - جەكە ساقالارىن ۇيىرىسەدى. ساقاسى الشى تۇسكەن بالا ءبىرىنشى بولىپ ودان كەيىنگىلەرى رەت - رەتىمەن (تايكە، بۇك، ىشىك) «ۇشۋعا» كىرىسەدى. ۇشۋ دەگەنىمىز - كومبەدەن الشاقتاۋ جەرگە بارىپ ساقا ءۇيىرۋ. ساقاسى الشى تۇسكەن ويىنشى بىردەن كومبەدەگى تىگىلۋى اسىقتى اتۋعا جولداما الادى. وسىلاي بولماعان جاعدايدا اسىق اتۋ ءبارى ۇشىپ بولعان سوڭ باستاپقى كەزەك بويىنشا جالعاسادى. الىسقا ۇشقان مەرگەندەر تيگىزە الماسا، كومبەدە قالعان ويىنشىعا كەزەك تيەدى. كوزدەگەن اسىعىنا ءدال تيگىزىپ جانە ونى كومبەگە جيەگىن الىپ ولشەگەندە ءۇش تابان ارتىق قاشىقتىققا ۇشىرعان ويىنشىنى قاشان كەلەسى اسىققا تيگىزە الماي قالعانشا اتاۋدى جالعاستىرا بەرەدى. بولماسا اتقان اسىعى ءۇش تاباننان اسپاي قالعاندا عانا ويىندى توقتاتىپ، وزىنەن كەيىنگى باسەكەلەسىنە كەزەك بەرۋىنە ءماجبۇر بولادى.
ەرەجە بويىنشا ۇتىلعان بالا ويىننان شىعىپ قالادى. ءسويتىپ اينالاسى ەكى - ءۇش اينالىمنىڭ ىشىندە ءار كومبەدەن ءبىر - ءبىر جەڭىمپاز شىعىپ، ولار ەندى ورتالىق كومبەدە اقتىق (فينال) سايىسقا تۇسەدى. بۇل شەشۋشى جارىسا ءبىرىنشى، جانە ەكىنشى ورىنعا يە بولعان مەرگەندەرگە ارناۋلى ارناۋلى جۇلدەلەر تاپسىرىلسا نۇر ۇستىنە نۇر.
حان تالاپاي.
بۇل وتىرىپ وينالاتىن، نەگىزىنەن قىز بالالارعا ارنالعان ويىن. وعان ءتورت - بەس ۇمىتكەردەن قاتىسادى. ويىن ءۇشىن ون اسىق تاڭداپ الىنادى. ون ءبىرىنشى اسىقتاردان ەرەكشە وزگە تۇسكە (قىزىل، نە كوك) بويالعان بولۋى شارت ءبىر - بىردەن اسىق ءۇيىرۋسىۋدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ويىنشىلار كەزەكتەرىن بولىسەدى. بۇدان سوڭ العاشقى ويىنشى قوس ۋىستاي ۇستاعان بار اسىقتى ورتاعا ءۇيىرۋى كەرەك. قالعان ويىنشىلار اڭدىسىن اڭداپ وزگە اسىقتاردان ەرەكشەلەنگەن «حانعا» قادالادى. سەبەبى، حان الشى تۇسسە، بارلىعى تارپا باس سالىپ، ورتاداعى اسىقتاردى، حان تالاپاي جاساۋى ءتيىس. حان كىمنىڭ قولىندا كەتسە، كەلەسى ءۇيىرى كەزەگى سوعان بەرىلەدى ەكەن، حان مەن بىرگە قولىنا ىلىنگەن اسىقتاردىڭ سانىنا قاراي ۇپاي جازىلادى.
حان الشى تۇسپەگەن جاعدايدا ۇيىرگەن ويىنشى شاشىلعان اسىقتاردىڭ بۇگى مەن بۇگىن، شىگى مەن شىگىن، الشىسىمەن - الشىسىن تايكەسىمەن مەن تايكەسىن ءبىر - بىرىنە سوعىپ، كەنەيلەر ءبىر - بىرىنە تيمەي قالعانشا ۇپاي جينايدى. كوزدەگەن اسىعى ءۇشىنشى ءبىر اسىققا ءتيىپ كەتسە، نەمەسە بوگدە اسىقتى قوزعاپ قالسا دا، ويىننىڭ بۇزىلعانى. وندا كەزەك كەلەسى ويىنشىعا بەرىلەدى. وسى رەتپەن ءار ويىنشى جيناعان اسىعىنىڭ سانىنا قاراي ۇپاي جينايدى.
مەجەلى ۇپاي سانىن (100 نە 50 نەمەسە 80 - 40) ويىن جۇرگىزۋشى الدىن الا بەلگىلەيدى. مەجەگە بۇرىن جەتكەن ويىنشى جەڭىمپاز بولىپ سانالادى.
ەسكەرتۋ: اسىقتاردى ءبىر - بىرىنە تيگىزۋ كەزىندە قولمەن سۇيرەتىپ اپارۋعا، ورىننان قوزعاپ تۇزەتۋگە بول مايدى. ويىننىڭ سوڭىنا دەيىن حانعا بىردە - ءبىر اسىق تيمەۋى كەرەك. سەبەبى ول – حان.
اۋدارىسپاق
قازاقتىڭ كادىمگى ۇلتتىق ويىن سپورت ويىنى. قاراپايىم بورەنەدەن «اعاش ات» جاساۋدىڭ ەش قيىندىعى جوق. ەكى جاق باسى بەرىك تۇعىرعا بەكىتىلگەن بيىكتىگى ءبىر - ءبىر جارىم مەتردەي (بالالاردىڭ جاسىنا قاراي) ۇزىندىعى 70 - 80 سانتيمەتردەي ءبىر – بىرىنە قاپتالداس ورنالاسقان «اعاشتاردىڭ» ارا قاشىقتىعى ەكى جاقتان سوزىلعان قول ەرىن جەتەتىندەي بولسا جەتكىلىكتى.. ولارعا مىنگەن «شاباندوز» بالالار ءبىر - بىرىنە قاراما قارسى وتىرىپ قول ۇستاسادى. تورەشىنىڭ بەلگىسىمەن ءبىرى - ءبىرى تارتىپ، نە يتەرىپ، ايتەۋىر قاي ايلاسىن، نە كۇشىن اسىرعانى قارسىلاسىن»اعاش اتتان» اۋدارىپ ءتۇسۋى شارت. اياقتى جەرگە اعاش اتقا تىرەۋگە بولمايدى. ويىن شارتى بۇزىلادى. اعاش اتتان قۇلاعاندا اينالاسىنا قۇم نەمەسە اعاش ۇگىندىلەرى توسەلۋ كەرەك.
تەڭگە ءىلۋ.
ويىنعا قاتىسۋشىلار تەپە - تەڭ ەكى توپقا بولىنەدى. ءار قايسىسى جەكە - جەكە شىبىقتان ات مىنەدى.
ويىن كەزگى باستالاتىن جەرگە سىزىق سىزىلادى. ودان ءارى 20 - 30 مەتردەي جەردەن تەرەڭدىگى ءبىر قارىستاي ەكى شۇڭقىر قازىلادى. شۇڭقىرعا ون - وننان تاس سالىنادى. سودان ەكى توپتان ەكى سايىسكەر شىعادى. سىزىققا كەلىپ قاتارلاسىپ تۇرادى. باستاۋشىنىڭ بەلگىسى بويىنشا شىبىق اتتارىن قۇيعىتىپ، شابا جونەلەدى. سول بەتتەرىمەن الگى شۇڭقىرعا تەجەتىپ قول سوعىپ جىبەرەدى دە، تاستى ءىلىپ الىپ، ءارى قاراي شاۋىپ كەتە بارادى، شۇڭقىر تۇسىندا بوگەلۋگە بولمايدى.
ۇپاي ءار سايىسكەردىڭ ءىلىپ العان تاستارىنىڭ سانىنا قاراي ەسەپتەلەدى. قاي توپ كوپ ۇپاي جيناسا، سول توپ جەڭەدى.
ساناماق
كوپشىلىك قاتىسادى. ويىننىڭ شارتى: ويىن باستاۋشى قاتىسۋشى ءبىر ادامدى ورتاعا الىپ شىعادى. ول ادام ءبىر تەكتەس اتاۋ سوزدەن جاڭىلماي، كىدىرمەي اتتاپ ءجۇرىپ ايتۋى كەرەك. توقتاماي قاتەلەسپەي ايتىپ شىقسا، جۇلدە الادى. ەگەر قاتەلەسسە ويىننان شىعادى. مىسالى: جاڭىلماي 10 اقىننىڭ نەمەسە 10 وزەننىڭ اتىن اتاۋى كەرەك.
تاسىماق.
بۇل ويىندا 2 جەرگە ىدىسقا سۋ قۇيىپ قويادى. سول سۋدى قارسى بەتكە قۇيىلعان بوس كەسەگە قاسىقتاپ ەكى ادام تاسيدى. بۇندا كوماندا قۇرىپ وينايدى، ءار كوماندادا ءۇش ادامنان بولادى. ويىننىڭ شارتى: سۋ تاسيتىن ادام سۋدى توكپەي - شاشپاي، تەز تاسۋى كەرەك، قاي كوماندا جەڭىسكە جەتسە، جۇلدەگە سول يە بولادى.
تاسىمالداۋ
ەكى - ەكىدەن قاراما - قارسى 3 - 4 جەرگە 4 ورىندىق قويىلادى. سول ورىندىقتىڭ ەكەۋىنىڭ ۇستىنە بەس - بەستەن قاسىق قويىلادى. ويىن باستاۋشى ەكى ادامنىڭ ورتاعا شىعارىپ ويىننىڭ شارتىن تۇسىندىرەدى. شارت: 5 قاسىقتى ءار قايسىسىندا تۇرعان بوس ورىندىققا ءبىر - بىرلەپ كوشىرۋى كەرەك. ول ءۇشىن ەكى ويىنشىنىڭ كوزىن تاڭىپ قويادى. ءار ويىنشى ءوز قاسىعىن وزىنە ءتيىستى ورىندىققا كوشىرۋ، ەگەر قارسىلاسىنىڭ ورىندىعىنا قويسا، وندا شاتاسقانى. شاتاسپاي بۇرىن كوشىرگەن ادامعا سىيلىق بەرىلەدى.
قارامىرزا
ويىن باستالماس بۇرىن، ونىڭ ەرەجەسى تۇسىندىرىلەدى. ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن ويىن باستاۋشى ويناۋشىلارى «وينايمىز» دەپ بەلگى بەرگەن كەزدە قاتارلاس وتىرعان ءبىرى ەكىنشىسىنە: «اسسالاۋماعالەيكۋم، قارامىرزا!» - دەيدى. ويىن ءتارتىبى بويىنشا سالەم سالۋشى: «ۋاعالەيكۋماسسالام، ءبىرىنشى قارامىرزا» - دەپ جۋاپ بەرۋى كەرەك، ەگەر «ۋاعالەيكۋم»، - دەپ جاۋاپ بەرسە وندا سالەم الۋشى ۇتىلادى.
ءسويتىپ، ازدان سوڭ ويىنشىلار «جەڭگەندەر» مەن «جەڭىلگەندەر» بولىپ ەكى توپقا بولىنەدى، «جەڭگەن»جاق «جەڭىلگەن» جاققا جازا بەلگىلەيدى: ءان، كۇي تارتىپ، بي بيلەيدى.
ايداپسال.
ويىنشىلار ەكى توپقا بولىنەدى. ءبىرىنشى توپ ءۇيدىڭ سىرتىنا شىعىپ، ال ەكىنشى توپ ءۇيدىڭ ىشىندە قالادى. ويىندى باسقارۋشى سىرتتا تۇرعانداردىڭ ەسىمدەرىن ۇيدە وتىرعاندارعا قويىپ، ءوزى بەلگىلەپ الادى. سودان كەيىن سىرتتاعى ويىنشىلاردى ءبىر - بىرلەپ شاقىرا باستايدى.
ويىننىڭ شارتى بويىنشا، سىرتتان كىرگەن ويىنشى وتىرعانداردىڭ ىشىنەن ءوز ەسىمى بەرىلگەن ويىنشىنى تابۋى كەرەك. تابا الماعان ويىنشىلار ايىپتىلار قاتارىنا بارىپ وتىرادى. ال ءوز ەسىمى بەرىلگەن ويىنشىنى تاپقاندار سونىڭ قاسىنا بارىپ وتىرادى، ايىپ تارتادى. ايىپ تارتۋشىلار كوپشىلىكتىڭ ۇيعارۋىمەن ولەڭ ايتادى، بي بيلەيدى،، ت. ب. ونەر كورسەتەدى.
شەرتپەك.
ويناۋشىلاردى ورىندىققا وتىرعىزىپ بولعاننان كەيىن، ويىن جۇرگىزۋشىسى ورامالدى يىعىنا سالىپ الىپ ويناۋشىلاردىڭ ارتىندا جۇرەدى دە، كەز - كەلگەن ويىنشىنىڭ ەكى كوزىن ەكى قولمەن باسا قويادى. سول كەزدە بىلدىرمەي كەلىپ، جولداستارىنىڭ ءبىرى ماڭدايىنان شەرتىپ كەتەدى. ويىن جۇرگىزۋشى كوزىن قويا بەرە سالىپ، يىعىنداعى ورامالمەن «شەرتپەگىمدى تاپ» - دەپ، ارقاسىنان تارتىپ قالادى. تابا الماي قالسا، كوپشىلىكتىڭ ۇيعارۋى مەن ورتاعا شىعىپ ونەر كورسەتەدى، ال ەگەر تاۋىپ السا، جاڭاعى شەرتكەن ادام ايىبىن تارتادى. وسىنداي تارتىپپەن ويىن جالعاسا بەرەدى.
بەلبەۋ سوق
ويىنشىلار ەكى - ەكىدەن جۇپتاسىپ، شەڭبەر جاساپ تۇرادى. ءبىر ويىنشى بەلبەۋدى الىپ، ەكىنشىسىن قۋۋعا ءتيىس. قاشقان شەڭبەر جاساپ تۇرعان ءبىر جۇپتىڭ الدىنا كەلىپ تۇرعان كەزدە، ارتىق قالعان ءۇشىنشى ويىنشى شەڭبەردى اينالا قاشادى. ەگەر قۋعىنشى ونى بەلبەۋمەن سوعىپ ۇلگەرىپ، ءوزى ءبىر جۇپتىڭ الدىنا كەلىپ ۇلگەرسە، ونىڭ ورنىن كەلەسى ويىنشى باسادى.
بورىك جاسىرماق
ويىنعا قاتىسۋشىلار ارالارىنان ءبىر ويىنشى شىعارىپ، الىستاۋ جەرگە تامان بارىپ، بوركىن نەمەسە باسقا ءبىر بەلگىلى زاتىن جاسىرۋعا جىبەرەدى جانە ءوزى دە سول ماڭايىنا جاسىرىنۋى كەرەك. قالعان ويىنشىلار تىعىلعان ويىنشىلاردىڭ تىققان زاتىن ىزدەۋگە كىرىسەدى. كىمدە - كىم تىعىلعان بورىكتى كورىپ قويىپ الۋعا قام جاساسا وندا يەسى بەرمەۋگە تىرىسادى. بەرمەۋدىڭ جاعدايى – ەكەۋى بىردەي باس سالىپ بورىككە تالاسۋ ەمەس، قاي بۇرىن العانى الادى. ال كورگەن ويىنشى الا الماي قالسا، وندا يەسى قورىپ، بورىككە جىبەرمەۋگە تىرىسادى. بەرمەۋدىڭ جاعدايى – ەكەۋى بىردەي باس سالىپ بورىككە تالاسۋ ەمەس، قاي بۇرىن العانى الادى، ال كورگەن ويىنشى الا الماي قالسا، وندا يەسى قورقىپ، بورىككە جىبەرمەۋگە تىرىسادى. ال باسقالاردىڭ قاي - قايسىسى بولماسىن بورىكتىڭ يەسىنە قول تيگىزىپ، كۇش جۇمساۋىنا بولمايدى. قايتكەندەدە الداپ ءجۇرىپ الىپ، ونى جۇرگىزۋشىگە ەرتىپ كەلۋلەرى كەرەك. كەلەسى جولى بورىكتى اكەلگەن ويىنشى بارادى دا، ويىناۋشىنىڭ ۋاقىتتارى جەتكەنشە ويىن جالعاسا بەرەدى.
اساۋ كوك.
كەشكى استان كەيىن مەيمانعا ءان سالعىزۋ، اڭگىمە - ەرتەگى، جۇمباق، نەمەسە جاڭىلتپاش ايتقىزۋ ماقساتىندا ۇيىمداستىرىلادى. اۋەلى ءۇي يەلەرى «اۋىلدىڭ التى اۋىزىن» ايتادى دا، ونان سوڭ «قوناق كادەسى» دەپ مەيماننىڭ ونەر كورسەتۋىن سۇرايدى. تۇك بىلمەيتىن قوناقتى ايىپ رەتىندە مىنگىزەتىن كەرمە ارقان «اساۋ كوك» دەپ اتالادى. كەرمەگە مىنگەن قوناق ءارى - بەرى سۇرىنبەي ءجۇرۋى كەرەك.
ورىن تاپ.
ەكى جۇپ ارقاسىن ءتۇيىستىرىپ قويعان ەكى ورىندىققا اينالىپ مۋزىكانىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن بيلەيدى. مۋزىكا كىلت توقتاعاندا، تۇرعان ەكى ورىندىققا وتىرىپ ۇلگەرۋى كەرەك، ورىن الماي بوس قالعان ەكى ادام ايىپ تولەيدى، ءان سالۋ، بي بيلەۋ، جۇمباق، جاڭىلتپاشتار كايتۋ.