InfoHub Logo

قازاق ءباسپاسوزى تاريحىن زەرتتەۋدە اقتاڭداقتار ءالى دە بار. «ورال ءوڭىرى» گازەتىنىڭ 95 جىلدىق تاريحىنا وراي باسىلىمنىڭ باستاۋىندا تۇرعان تۇلعالار مەن وقيعالاردى زەرتتەي ءجۇرىپ تاعى ءبىر تىڭ تاقىرىپقا تاپ بولدىق.

تۋعان كۇننىڭ تاريحى

بۇگىندە «ورال ءوڭىرى» گازەتىنىڭ العاشقى سانى وردا قالاسىنان 1918 جىلدىڭ 17 قاراشاسىنان «يزۆەستيا»«حابار» دەگەن اتاۋمەن شىقتى دەپ ءجۇرمىز. ماسكەۋ مەملەكەتتىك مۇراعاتىنىڭ سيرەك قورىنان الىپ كەلگەن سول گازەت تىگىندىلەرىن وقىپ وتىرىپ، مىناداي حابارعا كوزىمىز ءتۇستى:

«پروتوكول №112. باسپا ءسوز تاراتۋ ءىسىنىڭ ىلگەرىلەپ، جەمىستى ءھام پايدالى بولۋى ءۇشىن وبلىستىق كىندىك كوميتەت قاۋلى جاسادى: استراحاننان كەلگەن جاڭا باسپاحانا مەن حان ورداسىنداعى «ۇران» باسپاحاناسىن بىرگە قوسىپ، قىزمەت ەتتىرۋگە ءھام ول باسپاحانانى باسقارۋ ءىسىن جولداس ۆىگدورششيككە تاپسىرۋعا.

وبلاستنوي كىندىك كوميتەت».

«يزۆەستيا»،«حابار»-دىڭ العاشقى سانىندا، ءبىرىنشى بەتتە باسىلعان بۇل قۇجات جاڭا باسىلىمنىڭ حان ورداسىندا بۇرىننان قىزمەت ەتكەن «ۇران» گازەتىنىڭ نەگىزىندە اشىلعانىن مالىمدەپ تۇر عوي.

جالپى، وسى كەزگە دەيىن «ورال ءوڭىرى» گازەتىنىڭ «تۋعان كۇنى» بىرنەشە مارتە وزگەرگەن. «1920 جىلى ورال قالاسىندا «قىزىل تۋ» دەگەن اتاۋمەن شىعا باستاعاندىعى» تۋرالى مالىمەت 1950 جىلدارعا دەيىن رەسمي حابارلانىپ كەلدى. بۇل داتانىڭ ارىگە جىلجۋى باسىلىمدى بيسەن جۇماعالييەۆ اعامىزدىڭ باسقارۋىمەن (1952-1955، «ەكپىندى قۇرىلىس») تۇسپا-تۇس كەلەدى.

«ءبىزدىڭ وبلىستىق گازەتتەر 1920 جىلدان شىعىپ كەلەدى دەپ جازىلىپ جۇرگەن. بىردە وڭتۇستىكتەگى شيپا مەكەندەردىڭ بىرىندە دەمالىپ قايتقان قارت جۋرناليست عۇباش جوندىبايەۆ ماسكەۋدەگى بوس ۋاقىتىن پايدالانىپ، ريەۆوليۋسيا مۋزەيىنە بارىپ، بوكەي گۋبەرنياسىندا ەكى تىلدە 1918 جىلدىڭ 17 قاراشاسىنان شىعا باستاعان گازەتتەردى تاۋىپ الادى دا، ەكەۋىنىڭ فوتوكوشىرمەسىن اكەلمەسى بار ما؟! بۇل وقيعا ءبىزدى ءبىر سىلكىندىرىپ تاستادى» دەپ ەسكە الادى قارت جۋرناليست.

وسى دەرەكتىڭ نەگىزىندە گازەتتىڭ جاڭا «تۋعان كۇنى» بەكىتىلىپ، وبلىستىق «ورال ءوڭىرى»، «پريۋرالە» گازەتتەرى ەلۋ جىلدىق التىن تويىنا بايلانىستى «قۇرمەت بەلگىسى» وردەنىمەن ناگرادتالعان.

وسى جەردە ءبىر وي كەلەدى: «يزۆەستيا»،«حابار» گازەتىنىڭ العاشقى ساندارىن تاۋىپ، اكەلگەن ازاماتتار ونىڭ ءبىرىنشى بەتىندەگى «حاتتامانى»،«ۇران» گازەتى تۋرالى دەرەكتى دە كورگەنى انىق. نەگە ەندەشە باسىلىم تاريحىن بۇدان دا ءارى جىلجىتىپ، 1917 جىلدان شىققان «ۇران» گازەتىنەن باستامادى ەكەن؟

الاشوردانىڭ ۇرانى

«ۇران» گازەتى تۋرالى دەرەكتەردى ىزدەستىرە ءجۇرىپ، كسرو-نىڭ كۇركىرەپ تۇرعان 1950 جىلدارى «ۇران» گازەتىنىڭ نەگە «ۇمىت قالعانىن» تۇسىندىك. بار ماسەلە «ۇراندى» ۇيىمداستىرعان ازاماتتاردىڭ 1917-1918 جىلدارى بولشيەۆيكتىك يدەياعا ەمەس، قازاقتىڭ قانىنا جاقىن الاش قوزعالىسىنا بۇيرەك بۇرعانىندا ەكەن.

ايگىلى «قىزىل سۇڭقار» ساكەن سەيفۋللين ءوزىنىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋ» اتتى كىتابىندا سول كەزەڭدەگى قازاق ءباسپاسوزىنىڭ تارتىسى تۋرالى مىناداي قۇندى دەرەك كەلتىرەدى:

«1917-18 جىلداردا قازاق بولشيەۆيكتەرى ساياسي كۇرەستى «الاشپەن» ايقاسىپ باستاعان ەدى. سەمەيدە شىققان «سارىارقا» مەن «اباي» «الاشتىڭ» ورداسى بولدى. تورعايدىڭ، قوستانايدىڭ، ورالدىڭ «الدىڭعى قاتارداعى» وقىعاندارى ورىنبور قالاسىنداعى «قازاق» گازەتىنىڭ شىلاۋىندا بولدى. بۇلار كوپ جەرگە بارلىق قازاقستانعا ءجون-جوباسىن بەرىپ تۇردى. «قازاق» گازەتى «الاشتىڭ» ۇيىم ورداسى بولىپ تۇردى.

بوكەي ورداسىنىڭ ءبىراز وقىعاندارى، اقىن، مولدا قاراش ۇلى باس بولىپ، «ۇران» دەگەن گازەت شىعارىپ، «الاشوردانى» ۇران قىلىپ تۇردى. تىربانىپ بۇلارعا قارسى بولعان جاقىپ ۇلى سەرىكتەر عانا ءجۇردى.

قاراش ۇلى ومار «الاش» ۇرانىن جىر قىلىپ، كىتاپشا جازىپ شىعاردى. ۇمىتپاسام، كىتاپشاسىنىڭ اتى «تەرمە» ەدى. كىتاپشاسىندا الەكەڭدى ماقتايدى... «تۋ ۇستاعان توپتىڭ الەكەڭ ءجۇر باسىندا. سۇر كەپكىسى باسىندا؛ گيمنازيستەر، ستۋدەنتتەر قاسىندا...» دەيدى. قازاقتىڭ بارلىق گازەتتەرىن ماقتايدى. جالعىز «ءۇش ءجۇز» گازەتىن بوقتايدى. «تىرشىلىك» تۋرالى ەپتەپ، جۇمباقتاپ، نوقات قويىپ جازادى».

كورىپ وتىرعانىمىزداي، «ۇراننىڭ» ۇمىتىلۋى ونى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ساياسي كوزقاراسىنا، ۇستانعان باعىتىنا بايلانىستى بولدى.

«زەرتتەۋشىگە قاتەرلى...»

«ۇران» گازەتى تۋرالى كەڭىرەك بىلگىمىز كەلگەن ءۇمىتىمىز ازىرگە كوپ ناتيجە بەرمەي تۇر. قازاق ءباسپاسوزىنىڭ قالىپتاسۋ تاريحىنا ارنالعان ەڭبەكتەردە «ۇران» تۋرالى جالپى تىزىمدە ايتىپ كەتكەنىمەن، جەكە توقتالمايدى. عالىمدار ساعىمباي قوزىبايەۆ، ايگۇل رامازانوۆا، قىرىقباي اللابەرگەن شىعارعان «الەم ءباسپاسوزى تاريحىنان» اتتى وقۋ قۇرالىندا (الماتى، «سانات»، 1998) ءحىح عاسىر-دىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق ءباسپاسوزىنىڭ تاريحى تۋرالى ارنايى ءبولىم بەرىلگەن. الايدا 1917-1918 جىلدارى جارىق كورگەن «سارىارقا»، «بىرلىك تۋى»، «جاس ازامات»، «الاش» گازەتتەرى مەن «اباي» جۋرنالى تولىعىراق توقتالعان اۆتورلار «ۇران» تۋرالى ەشتەڭە جازباعان.

«قازاق مەرزىمدى ءباسپاسوزى: شىعۋ تاريحى مەن دەرەكتىك ماڭىزى (حح ع. 20-30 جج) اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگىندە (الماتى، «ەلتانىم»، 2011) عالىم سۆەتلانا سماعۇلوۆا دا «ۇران» تۋرالى مۇلدەم جازبايدى.

«ۇران» گازەتىنە قاتىستى دەرەكتەر جاناما بولسا دا، عۇمار قاراش پەن عابدولعازيز مۇساعالييەۆتىڭ ومىرىنە قاتىستى قۇجاتتاردا قامتىلعان. «الاش» قوزعالىسى» اتتى (الماتى، 2008) جيناقتا بەرىلگەن ع.مۇساعالييەۆتىڭ «1917 جىلى وردادا «ۇران» اتالاتىن جارتىلاي رەسمي گازەت شىعارعانىن» ايتادى. «XX عاسىردىڭ باسىنداعى ۇلتتىق دەموكراتيالىق اعىمداعى قازاق زيالىلارىنىڭ ءبىرى عابدۋلعازيز مۇساعالييەۆتىڭ قىزمەتى» اتتى ماقالاسىندا («قازۇۋ حابارشىسى»، زاڭ سەرياسى، N2 (54). 2010) عالىم ت.مۋتتايروۆا بىلاي دەپ جازادى:

«1917 جىلدىڭ اقپان ايىندا پاتشا تاقتان ءتۇسىپ، ۋاقىتشا ۇكىمەت قۇرىلعاندا، عابدۋلعازيز مۇساعالييەۆ شىلدە ايىنان باستاپ، ورال قالاسىندا ءوزىنىڭ ارىپتەستەرىمەن قوسىلا وتىرىپ، «ۇران» دەپ اتالاتىن جارتىلاي رەسمي گازەتتى شىعارادى. ۇلت ىستەرى كوميسسارياتىنىڭ قازاق بولىمشەسىنىڭ بوكەي وبلىسىنا كوشۋىنە بايلانىستى «ۇران» گازەتى قازان ريەۆوليۋسياسىنىڭ مۇراتتارىن ناسيحاتتايدى».

بەلگىلى تاريحشى يساتاي كەنجالييەۆتىڭ «عۇمار قاراش» كىتابىندا (يساتاي ناسەكەن ۇلى، ورال قالاسى، 2004) «ۇران» گازەتىنىڭ ماڭىندا بولعان تۇلعالار تۋرالى مالىمەت بار:

«ع.قاراش باسپا جۇمىسىنا دا ارالاسادى. اۋەلى ع.مۇساعالييەۆپەن وردادا شىعىپ تۇرعان «ۇران» گازەتىنىڭ ىسىنە قاتىسادى. 1918 جىلى كۇزدە رسفسر ۇلت ىستەرى حالىق كوميسسارياتى (ۇىحك) قازاق ءبولىمىنىڭ باسشىلىعىمەن قازاقشا-ورىسشا گازەت-جۋرنال شىعارۋ ءىسى قولعا الىنادى. مۇعالىمدەر ءۇشىن «ءمۇعالىم» جۋرنالىن دايىنداۋعا كىرىسەدى. ءار جەردەن اراب ارىپتەرىن، باسپاحانا ستانوگىن ت.ب. جابدىعىن تاۋىپ اكەلۋ، پوليگرافيا مامانىن تابۋدا ع.قاراش تاجىريبە-سى پايدالانىلدى. ۇىحك-نىڭ قازاق ءبولىمى ۇگىت-ناسيحات جۇمىسىن جۇرگىزۋ ءۇشىن كورنەكى قايراتكەرلەردىڭ ەڭبەكتەرىن قازاق تىلىندە شىعارۋعا اۋدارماشىلار كوميسسياسىن قۇرادى. وعان س.مەڭدەشيەۆ، ع.قاراش، ح.ەسەنبايەۆ، ت.سافييەۆ، ع.مۇساعالييەۆ ت.ب. كىرەدى. قازاقتا بولماعان اۋدارما جۇمىسى باستالادى. بۇل كەزدە عۇمار جۇمىسباستى حالدە بولادى. «الاشقا» دەگەن ولەڭى سەمەيدەگى «سارىارقا» گازەتىندە 1918 جىلعى 22 قاڭتاردا جاريالانادى. «الاش ازاماتتارىنا» دەگەن ولەڭى ورداداعى «ۇران» گازەتىنە شىعادى. بۇنى زەرتتەگەن قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى مۇستافا يسماعۇلوۆتىڭ ەڭ بولماسا ءبىر تاريحي ماقالا جازباعانى وكىنىشتى. ارينە، كەزەڭ تاريحى اۋىر، زەرتتەۋشىگە قاتەرلى دە ەدى...»

يساتاي كەنجالييەۆ اعامىزدىڭ «زەرتتەۋشىگە قاتەرلى» دەگەن دياگنوزى سول زاماننىڭ كوپ شىندىعى دەر كەزىندە نە سەبەپتى ايتىلماعاندىعىن ءدال تۇسىندىرەدى. ارينە، ول ءۇشىن ەشكىمدى سىناپ، كىنالاۋدىڭ قاجەتى دە جوق. «جايىق پرەسس» ج ش س ماسكەۋ مەن سانكت پەتەربۋرگ مۇراعاتتارىنا سۇراۋ سالىپ، «ۇران» گازەتىن ىزدەستىردى. اقىرى، الماتى قالاسىنداعى كىتاپ مۋزەيىنەن وسى گازەتتىڭ بىرنەشە داناسىن تاۋىپ وتىرمىز. بۇل ءسۇيىنشى سۇراۋعا لايىق جاڭالىق! زامانا دوڭگەلەگى شىر اينالعان الاساپىران كەزەڭدە الاش ارىستارى شىعارعان گازەتتى وقىپ، اۋدارىپ، ول جاڭالىقتى دا وزدەرىڭىزبەن بولىسەتىن بولامىز، قۇرمەتتى وقىرمان.

پايدالانعان ادەبيەتتەر جانە دەرەكتەر ءتىزىمى:

1. قازاق ءباسپاسوزى تاريحىنىڭ وچەركى (1860-1958) ح بەكحوجين.

2. قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ تاريحى (1870-2008) ق.اللابەرگەن،ج نۇسقاۋباي ۇلى،ف ورازايەۆ.

قۇتتىباي ءىنجۋ ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ
جۋرناليستيكا فاكۋلتەتى

---