ءۇش نويان (II)
I
اعىلشىندار مەن فرانسۋزدار
بەلگىلەنگەن ۋاقىتتا كوڭىلدەس دوستار ءتورت دايەكشىسىن ەرتىپ، ليۋكسەمبۋرگ سارايىنىڭ سىرتىنداعى قورشاۋلى ءبىر الاڭعا كەلدى، بۇل ارادا ەشكىلەر جايىلىپ ءجۇر ەكەن. اتوس قويشىعا ۋاق تيىن-تەبەن بەرىپ ەدى، ول دەرەۋ كەتىپ قالدى. ولار دايەكشىلەرىن قاراۋىلعا قويدى.
كوپ ۇزاماي وسى الاڭعا ءۇن-تۇنسىز ءبىر توپ كىسى كەلىپ، ىشكە كىرىپ مۋشكەتەرلەرگە قوسىلدى؛ سوسىن اعىلشىننىڭ ادەت-عۇرپى بويىنشا، ءوزارا تانىسا باستادى.
اسىل تەكتى اعىلشىندار ءوز دۇشپاندارىنىڭ ەسىمدەرىن ەستىگەندە ەلەڭ-ەلەڭ ەتىسىپ، تاڭىرقاپ قانا قويماي، ءبىر ءتۇرلى سەكەمدەنىپ، ۇركىپ قالعانداي دا بولدى.
— بۇدان ءبىز ەشتەڭەگە تۇسىنبەدىك — دەدى لورد ۆينتەر، ءۇش دوس اتتارىن ايتقاننان كەيىن — ءبىز ءالى سىزدەردىڭ كىم ەكەندەرىڭىزدى بىلمەيمىز، اتى كەلىسپەگەن كىسىلەرمەن سايىسقىمىز دا كەلمەيدى. بۇلارىڭىز ءبىر وڭكەي قويشى-قولاڭنىڭ اتى عوي.
— ءوزىڭىز دە سەزىپ تۇرعان شىعارسىز، ميلورد، بۇل — ويدان شىعارىلعان لاقاپ اتتار، — دەدى اتوس.
— ال، ەندەشە ءبىز سىزدەردىڭ شىن اتتارىڭىزدى بىلگىمىز كەلەدى، — دەدى اعىلشىن.
— ءبىراق ءسىز ءبىزدىڭ ءاتى-جونىمىزدى بىلمەي-اق قۇمار وينادىڭىز عوي جانە استىمىزداعى ەكى اتىمىزعا دەيىن ۇتىپ الدىڭىز، — دەدى اتوس.
— ءسىز دۇرىس ايتاسىز، ءبىراق ءبىز انا جولى تەك اقشامىزدى عانا باسكە تىكسەك، ەندى باسىمىزدى بايگەگە تىككەلى وتىرمىز؛ ءبىز كىم كورىنگەنمەن ويناي بەرەمىز، ال، سايىسقاندا — تەك تەرەزەسى تەڭ كىسىلەرمەن عانا سايىسامىز.
— مىنا ءسوزىڭىز ءادىل ەكەن، — دەدى اتوس، سوسىن وزىمەن جەكپە-جەككە شىعاتىن اعىلشىندى وڭاشا شاقىرىپ الىپ، سىبىرلاپ اتىن ايتتى.
پورتوس پەن اراميس تە اتى-جوندەرىن ايتتى.
— قالاي، كوڭىلىڭىز كونشىدى مە، ەندى مەنى شپاگا ايقاستىرۋعا جارايتىن اسىل تەكتى كىسى دەپ قۇرمەت كورسەتە الاسىز با؟ — دەدى اتوس دۇشپانىنا.
— يا، سۋدار، — دەدى اعىلشىن ءيىلىپ ىزەت كورسەتىپ.
— جارايدى! ال، ەندى مەن سىزدەرگە ءبىر سىر ايتقىم كەلەدى، — دەدى اتوس سۋىق قاباق تانىتىپ.
— ول نەندەي سىر؟ — دەدى اعىلشىن تاڭىرقاپ.
— ءسىزدىڭ مەنەن شىن ەسىمىمدى سۇراماعانىڭىز ءجون ەدى.
— نەگە؟
— نەگە دەيسىز بە، ولاي دەيتىنىم: جۇرت مەنى ولدىگە ەسەپتەپ ءجۇر؛ ولاي دەيتىنىم: ءتىرى ەكەنىمدى ەشكىم بىلمەسە ەكەن دەۋىمە دالەلدى سەبەبىم بار؛ ەندى وسى ءبىر قۇپيا سىرىم ەلگە تاراپ كەتپەس ءۇشىن مەن ءسىزدى امالسىزدان ءولتىرۋىم كەرەك.
وسىنىن ءوزى ويناپ تۇرعان جوق پا ەكەن دەپ، اعىلشىن اتوسقا بايىپتاپ قاراپ ەدى، جىگىتتىڭ ونداي سىڭايى بايقالمادى.
— مىرزالار، ءبارىڭىز دە دايىنسىز با؟ — دەدى اتوس دوستارى مەن دۇشپاندارىنا الما-كەزەك قاراپ.
— ءيا، — دەستى اعىلشىندار مەن فرانسۋزدار قوسارلانىپ.
— ەندەشە، باستالىق!
سو زامات باتىپ بارا جاتقان كۇن شاپاعىنا شاعىلىسىپ، سەگىز شپاگا بىردەن جارق-جۇرق ەتتى: اۋەلدەن ءبىر-بىرىن قانقۇيلى جاۋ سانايتىن بۇلاردىڭ سايىسى كۇرت باستالىپ كەتتى.
سايىستىڭ جاتتىعۋ زالىندا جۇرگەندەي-اق، اتوس اسپاي-ساسپاي، سابىرمەن، سالماقپەن، ابايلاي ايقاسىپ ءجۇردى.
شانتيليدەگى شىرعالاڭنان اۋزى كۇيىپ قالعان پورتوس، بۇرىنعىداي وڭمەندەپ تاپىراقتاماي، سايىس كەزىندە اياعىن انداپ باسىپ، ءادىس-ايلانى كوپ قولداندى.
ال، اراميس بولسا، ءوز پوەماسىنىڭ ءۇشىنشى جىرىن اياقتاۋعا ءتيىستى، سول سەبەپتى دە شارۋاسىن تەزىرەك بىتىرۋگە تىرىستى.
اتوس دۇشپانىن ءبىرىنشى بولىپ ءولتىردى؛ بۇل ونى ءبىر-اق رەت تۇيرەگەن ەكەن، ءبىراق الگىدە عانا ەسكەرتكەنىندەي، سول تۇيرەۋ اجال بولىپ جابىسىپتى، شپاگا جۇرەكتى تەسىپ ءوتىپتى.
بۇدان كەيىن پورتوس دۇشپانىن جەر جاستاندىردى: ول اعىلشىننىڭ جامباسىن تۇيرەپ وتسە كەرەك. ودان ءارى قارسىلاسار قاۋقارى قالماعاسىن اعىلشىن شپاگاسىن دۇشپانىنا بەرە سالدى، سول-اق ەكەن، پورتوس ونى كوتەرىپ، كۇيمەگە اپارىپ جاتقىزدى.
ءاراميستىڭ دۇشپانىن قاتتى تىقسىرىپ ەسىن العانى سونداي، ەلۋ قادامداي شەگىنىپ بارعاسىن، ول الدى-ارتىنا قاراماي دالاقتاپ قاشا جونەلدى، ءسويتىپ ول مالاي بىتكەننىڭ مازاعىنا قالدى.
ال، ەندى د'ارتانيانعا كەلەتىن بولساق، جايباراقات، كوپ جانىقپاي، شەبەر قورعانۋعا كىرىستى؛ اقىرىندا دۇشپانىن دىڭكەلەتىپ بارىپ، قولىنداعى شپاگاسىن قاعىپ ءتۇسىردى. قارۋسىز قالعان بارون بىر-ەكى باسىپ كەيىن شەگىنە بەرەم دەگەندە، تايعاناقتاپ شالقاسىنان قۇلاپ ءتۇستى.
د'ارتانيان ءبىر اتتاپ دۇشپانىنىڭ قاسىنا بارىپ، تاماعىنا شپاگاسىن تاقاي قويدى.
— مەن ءسىزدى ولتىرە سالار ەدىم، سۋدار، ويتكەنى جانىڭىز قولىمدا تۇر، ءبىراق قارىنداسىڭىزعا بولا سىزگە تىرلىكتى قايتا تارتۋ ەتەيىن، — دەدى ول اعىلشىنعا.
د'ارتانياننىڭ توبەسى كوككە جەتكەندەي بولدى: ول ويىنا العان جوسپارىن ورىندادى، وسىدان بىرنەشە ساعات بۇرىن ءبىر ءساتتى ويى باسىنا تۇسكەندە ول كادىمگىدەي قۋانىپ قالعان ەدى.
وسىنداي كونتەرلى، كونبىس جىگىتكە تاپ بولعانىنا رازى بولعان اعىلشىن د'ارتانياندى قۇشىرلانا قۇشاقتاپ، ءۇش مۋشكەتەرگە مىڭ سان العىس ايتتى؛ پورتوستىڭ جارالى دۇشپانى كۇيمەگە سالىنىپ، ال، ءاراميستىڭ جاۋى قاشىپ كەتكەننەن كەيىن، بۇلار ءولى كىسىنى اينالدىرىپ كورە باستادى.
جاراسى اۋىر بولعانمەن ءالى ءتىرى شىعار دەگەن ۇمىتپەن پورتوس پەن اراميس ونى شەشىندىرىپ كورە بەردى؛ سول مەزەتتە ونىڭ بەلدىگى اقشاعا تولى ءاميانى ءتۇسىپ قالدى: د'ارتانيان ونى الىپ، لورد ۆينتەرگە ۇسىندى.
— مەن ونى قايتەمىن، شايتان العىردى؟ — دەدى اعىلشىن.
— ولگەن كىسىنىڭ ۇي-ىشىنە قايتارىپ بەرەرسىز، — دەپ جاۋاپ قاتتى د'ارتانيان.
— ونىڭ ءۇيى وسىنداي تيىن-تەبەنگە قاراپ وتىر دەيسىز بە! سەمياسىنا مۇرا رەتىندە ون بەس مىڭ لۋيدور رەنتا قالادى. بۇل ءامياندى دايەكشىلەرىڭىزگە بەرەرسىز.
د'ارتانيان ءامياندى قالتاسىنا سالا سالدى.
— ال، ەندى، جاس دوسىم، ءوزىڭىزدى دوس دەۋىمە رۇقسات ەتەسىز عوي دەپ ويلايمىن — ەگەر قالاساڭىز، بۇگىن كەشكە مەن ءسىزدى قارىنداسىم لەدي كلاريكپەن تانىستىرايىن، — دەدى لورد ۆينتەر. — مەنىڭ سىزگە وڭ قاباق تانىتىپ، جاقىن تارتقانىن قالار ەدىم، ويتكەنى كورول سارايىندا اجەپتاۋىر بەدەلى بار ايەلدىڭ ءسىزدى جاقتاي ايتقان ءبىر اۋىز ءسوزى قادەڭىزگە جارار.
د'ارتانيان بۇعان ءماز بولىپ قىزارىپ كەتتى دە، ءوز كوڭىلى دە سونى قالايتىنىن ءبىلدىرىپ، ءتاجىم ەتتى.
سول مەزەتتە د'ارتانياننىڭ قاسىنا اتوس كەلدى.
— الگى ءامياندى قايتەسىز؟ — دەدى ول جىگىتكە سىبىرلاپ.
— ونى سىزگە بەرەيىن دەپ ەدىم، يناباتتى اتوس.
— ماعان با؟ نە سەبەپتەن؟
— ويتكەنى ءامياننىڭ يەسىن ولتىرگەن ءسىزسىز. ول — جەڭگەن كىسىنىڭ ولجاسى.
— سوندا جاۋدىڭ مۇراگەرى بولماقپىن با! ءسىز مەنى كىم دەپ ءجۇرسىز وسى؟
— سوعىس سالتى سولاي. سونداي سالت جەكپە-جەك سايىستا نەگە بولماسقا؟ — دەدى د'ارتانيان سابىرمەن.
— مەن ءتىپتى ايقاس الانىندا دا سول سالتتى ساقتاپ كورگەن ەمەسپىن، — دەپ جاۋاپ قاتتى اتوس بۇعان.
پورتوس يىعىن قۋشيتتى دا قويدى. اراميس اتوستى قوستاپ، جىميىپ ەزۋ تارتتى.
— ولاي بولسا، بۇل اقشانى لورد ۆينتەر ايتقانداي، دايەكشىلەرگە بەرەيىك، — دەدى د'ارتانيان.
— ماقۇل، دايەكشىلەرگە بەرسەك — بەرەلىك، — دەپ اتوس ونىمەن كەلىسە كەتتى، — ءبىراق بىزدىكىنە ەمەس، اعىلشىنداردىڭ دايەكشىلەرىنە بەرەلىك.
اتوس ءامياندى الىپ، لوردتىڭ كوشىرىنە تاستادى:
— سەرىكتەرىڭىزبەن ءبولىسىپ الارسىز!
قالتاسىندا كوك تيىنى جوق كىسىنىڭ تاپ وسىنداي مارتتىگىنە ءتىپتى
پورتوستىڭ ءوزى قايران قالدى، كەيىن، لورد ۆينتەر مەن ونىڭ دوسى جۇرگەن جەرلەرىندە فرانسۋزدىڭ كەرەمەت جومارتتىعى ءجايلى ءسوز قوزعاعاندا، بۇعان تاڭ قالىپ، تاڭداي قاقپاعان جان بولمادى، ارينە، ولاردىڭ قاتارىنا گريمو، مۋشكەتون، پلانشە مەن بازەن مىرزالاردى قوسۋعا بولماس ەدى.
د'ارتانيانمەن قوشتاسىپ جاتىپ لورد ۆينتەر وعان قارىنداسىنىڭ ادرەسىن ايتتى؛ ول كورول الاڭىندا، سول كەزدە مودا بولعان كۆارتالدا، التىنشى ۇيدە تۇرادى ەكەن. جاس جىگىتتى تانىستىرۋ ءۇشىن ونى لوردتىڭ ءوزى ەرتىپ اپارماق بولدى. د'ارتانيان ونىمەن ساعات سەگىزدە اتوستىڭ ۇيىندە كەزدەسپەك بولىپ ءسوز بايلاستى.
ميلەديگە بارماق بولعان ساپارى ءبىزدىڭ جاس گاسكوندى قاتتى تولقىتتى. ول وسى ۋاقىتقا دەيىن سول ءبىر ايەلدىڭ ءوزىنىڭ تاعدىر-تالايىندا ءبىر ءتۇرلى تۇسىنىكسىز رول اتقارىپ كەلگەنىن ەسىنە الدى. جىگىت كاردينالدىڭ كوپ تىڭشىلارىنىڭ ءبىرى سول ايەل ەكەنىن بىلەتىن، ءبىراق سوعان قاراماستان، ەسىل دەرتى، ىنتىزارى سول ايەلدە، شاماسى، بۇل كىسىنىڭ ءوزى دە بىلە بەرمەيتىن عاجايىپ ءبىر سەزىم بولسا كەرەكتى. ونىڭ قاۋىپتەنەتىن ءبىر-اق جەرى — ميلەدي مۇنىڭ مەنگپەن دۋۆردە كەزدەسكەن كىسى ەكەنىن ءبىلىپ قويا ما دەپ قورقادى. وندا ايەل جىگىتتىڭ دە تريەۆيل مىرزانىڭ دوسى ەكەنىن، دەمەك، جان-تانىمەن كورولدى جاقتايتىنىن بىردەن بىلەدى، ارينە، بۇل ءجايت ونىڭ ايەل الدىنداعى بەدەلىن ءبىراز تۇسىرەدى، ال، تاپ ءقازىر بۇل ميلەدي قاي دارەجەدە بىلسە، ول دا مۇنى سول دارەجەدە بىلەدى، اڭدىسا قالسا، ەكەۋىنىڭ شاما-شارقى بىردەي بولماق. ال، ميلەدي مەن گراف دە بارد اراسىندا باستالعان عاشىقتىق شىرعالاڭىنا كەلسەك، گراف قانشا جاس جىگىت بولعانىنا، داۋلەتتى، باي بولعانىنا، ءتىپتى ونى كاردينالدىڭ جاقسى كورەتىنىنە قاراماستان، ءوp كوكىرەك جىگىتىمىز بۇعان ونشا قينالىپ جاتپادى. ەگەر ءسىز تاربادا تۋعان بولساڭىز، جيىرما جاس دەگەننىڭ ءجونى بولەك قوي.
ەڭ اۋەلى د'ارتانيان ۇيىنە قايتىپ كەلىپ، كيىم-كەشەگىن، ءۇستى-باسىن مۇقيات تازالاتىپ، سىلانىپ-سيپاندى؛ سوسىن ول اتوسقا قايتا كەلىپ، ۇيرەنشىكتى ادەتى بويىنشا، وعان كۇللى جاي-جاعدايدى تولىق بايانداپ بەردى. اتوس ونىڭ ويىنا العان ءىسىن زەيىنمەن تىڭداعاننان كەيىن، ءبىراز باسىن شايقاپ وتىردى دا، اباي بولارسىڭ دەپ كۇرسىنە كەڭەس بەردى.
— بۇنىڭىز نە! — دەدى ول — ءسىز وسى جۋىردا عانا ءبىر ايەلدەن ايرىلىپ قالدىڭىز، ءوزىڭىزدىڭ سوزىڭىزگە قاراعاندا، ول ءبىر اسەم، مەيىربان، عازيز جان بولسا كەرەك-تى، ەندى، مىنە، كوزسىز كوبەلەكتەي باسقا ايەلدىڭ ىزىنە تۇسكەنىڭىز قالاي؟
د'ارتانيان كىنالاي ايتىلعان بۇل ءسوزدىڭ ءادىل ەكەنىن بىلەدى.
— بوناسە بيكەنى مەن جان-جۇرەگىممەن سۇيگەن ەدىم، ال، ميلەديدى اقىلىممەن سۇيەمىن. مەن ونىڭ ۇيىنە بارعىم كەلەتىن باستى سەبەپ — سول ايەلدىڭ ساراي توڭىرەگىندە قانداي رول اتقاراتىنىن انىقتاۋ.
— قانداي رول! ءسىزدىڭ ايتقان سوزدەرىڭىزگە قاراعاندا، ونى ءبىلۋ قيىن ەمەس ءتارىزدى. ول — كاردينالدىڭ جاسىرىن تىڭشىسى، ول ايەل ءسىزدى الداپ-ارباپ، تورعا اپارىپ تۇسىرەدى دە، سوسىن باسىڭىزدان ايرىلاسىز، شارۋاڭىز ءبىتتى دەگەن سول-داعى.
ءھىم... سۇيىكتى اتوس، ءسىز قاراسپاندى ءتوندىرىپ، دۇنيەنىڭ ءبارىن تۇنجىراتىپ جىبەرەسىز.
— سويتپەگەندە، قايتەمىن، قىمباتتىم، مەن ايەل اتاۋلىعا سەنبەيتىن جانمىن، وعان دالەلدى سەبەپتەرىم دە بار، اسىرەسە اقسارى ايەلدەرگە سەنبەيمىن. ءسىز، شاماسى، ماعان ميلەدي — اقسارى ايەل دەپ ايتتىڭىز عوي دەيمىن؟
— ونىڭ التىن شاشىنا تەڭ كەلەتىن شاشتى ومىردە كورگەن ەمەسپىن.
بايعۇس د'ارتانيان! — دەدى اتوس كۇرسىنىپ.
— ەگەر سەنسەڭىز، مەن سونىڭ ءمان-جاعدايىن بىلەيىن دەپ ەدىم. وزىمە قاجەتتى نارسەنى بىلگەننەن كەيىن ءجونىمدى تابامىن عوي.
— قايتەيىن، ءوزىڭىز ءبىلىڭىز، — دەدى اتوس ەنجار كەيىپپەن.
لورد ۆينتەر ءتيىستى ۋاقىتىندا كەلدى، ءبىراق ەرتەرەك ەسكەرتىلىپ قويعان اتوس، ول كەلمەي تۇرعاندا باسقا بولمەگە كىرىپ كەتكەن. اعىلشىن د'ارتانياننىڭ جالعىز وتىرعان ۇستىنە كەلدى، كەلىسىمەن ونى اسىعىس ەرتىپ اكەتتى، ويتكەنى ساعات سەگىزگە جاقىنداپ قالعان ەدى.
تومەندە سۇلىكتەي قوس ات جەگىلگەن اسەم كۇيمە كۇتىپ تۇر ەكەن، جاس جىگىتتەر كوزدى اشىپ-جۇمعانشا زاۋلاتىپ وتىرىپ، كورول الانىنا كەلىپ جەتتى.
لەدي كلاريك د'ارتانياندى سابىرمەن قارسى الدى. ونىڭ وسىناۋ ءۇيى باي جيھازدى ەكەن؛ اعىلشىنداردىڭ كوپشىلىگى سوعىس ايداپ، فرانسيادان كەتىپ قالسا دا، نەمەسە كەتكەلى جاتسا دا، ميلەدي ءۇيىن وڭداپ جوندەۋگە قىرۋار قارجى جۇمساپتى، سوعان قاراعاندا، اعىلشىنداردى ەلدەن الاستاۋ جونىندەگى جالپى نۇسقاۋ وعان سالقىنىن تيگىزبەسە كەرەك.
— ءسىزدىڭ الدىڭىزدا تۇرعان جاس دۆوريانين، — دەدى لورد ۆينتەر د'ارتانياندى قارىنداسىمەن تانىستىرىپ جاتىپ، — مەنىڭ ءومىرىمدى ءوز قولىندا ۇستاپ تۇرىپ، ءبىز قانشا بىتىسپەس جاۋ بولساق تا، ولاي دەيتىنىم، اۋەلى مۇنىڭ نامىسىنا تيگەن مەنمىن جانە مەن — اعىلشىنمىن عوي، ءبىراق سوعان قاراماستان بۇل سول ارتىقشىلىعىن ءىس جۇزىنە اسىرمادى. ەگەر ءسىز مەنى زارەدەي جاقسى كورەتىن بولساڭىز، سۋدارىنيا، بۇل جىگىتكە العىس ايتىڭىز!
ميلەدي ءسال عانا قاباق شىتىپ، اق ءجۇزىن بولار-بولماس ءبىر كىربەڭ شالىپ وتكەندەي بولدى، ال، ەرنىنە ءبىر وقىس جىلۋسىز كۇلكى ءۇيىرىلدى، ايەلدىڭ بەت قۇبىلىسىن باقىلاپ تۇرعان د'ارتانيان مۇنى كورگەندە ەركىنەن تىس سەلك ەتە ءتۇستى.
اعاسى ەشتەڭەنى دە بايقامادى: ول سو ساتتە مۇنى قامزولىنان تارتقان، ميلەديدىڭ جانىنداي جاقسى كورەتىن مايمىلىن ەركەلەتە سيپاۋ ءۇشىن ارتىنا بۇرىلعان ەدى.
— حوش كەلىپسىز، سۋدار! — دەدى ميلەدي، ءبىر جانعا جايلى جۇمساق ۇنمەن، ونىڭ داۋسى كەلىنشەكتىڭ د'ارتانيان جاڭا عانا ءوز كوزىمەن كورگەن كوڭىلسىز كۇيىمەن مۇلدە ۇيلەسپەي جاتقان-دى. — ءسىز بۇگىن مەنىڭ قۇرمەتىمە ماڭگى-باقي يە بولدىڭىز.
سول ارادا اعىلشىن بۇلارعا قايتا بۇرىلىپ قاراپ، الگى ءبىر جەكپە-جەك سايىن تاپتىشتەپ، ەگجەي-تەگجەيلى ءسوز ەتە باستادى. ميلەدي ونى مەيلىنشە زەيىن قويىپ تىڭدادى، ىشتەگى سەزىم-تۇيسىگىن قانشا بىلدىرمەيمىن دەسە دە، بۇل اڭگىمەنىڭ كەلىنشەككە تۇرپىدەي ءتيىپ تۇرعانىن وپ-وڭاي-اق اڭعارۋعا بولاتىن ەدى، ول بىردە قىزارىپ، بىردە بوزارىپ، شىدامى تاۋسىلعانداي كىپ-كىشكەنتاي اياعىمەن ەدەندى تىقىلداتا تەپسىنىپ تۇردى.
لورد ۆينتەر مۇنىڭ ءبىرىن دە بايقامادى. اڭگىمەسىن بىتىرگەننەن كەيىن ول پودنوستا يسپان شارابى قۇيىلعان شىنى مەن ستاكاندار تۇرعان ستول باسىنا باردى. ەكى ستاكانعا شاراپ قۇيىپ، د'ارتانيانعا ءىشىڭىز دەپ يشارات ەتتى.
د'ارتانيان اعىلشىننىڭ دەنساۋلىعىنا ىشۋدەن باس تارتسا ونى ولەردەي وكپەلەتەتىنىن جاقسى بىلەتىن. سول سەبەپتى دە ستول قاسىنا كەلىپ، قولىنا ەكىنشى ستاكاندى الدى. ءبىراق ول ميلەديدى كوزىنەن تاسا قالدىرمادى، شار اينادان ونىڭ ءوڭى وزگەرىپ سالا بەرگەنىن بايقادى.
ەندى وزىنە ەشكىم قاراپ تۇرعان جوق دەپ ويلاعاننان با، ايتەۋىر ايەلدىڭ بەت-اۋزى جىرتقىشقا ءتان كەيىپ تاۋىپ، ىرسيىپ كەتكەن. ول دولدانىپ ورامالىن تىستەلەيدى. سول مەزەتتە اپ-اسەم كانيزاك قىز كەلىپ كىردى، د'ارتانيان ونى بۇرىنىراق كورگەن؛ ول لورد ۆينتەرگە اعىلشىنشا بىردەڭەلەردى ايتىپ ەدى، اناۋ ءبىر تىعىز شارۋامەن كەتۋىم كەرەك ەدى دەپ د'ارتانياننان رۇقسات سۇرادى جانە مەن ءۇشىن قوناقتان كەشىرىم سۇراڭىز دەپ قارىنداسىنا تاپسىرما بەرىپ جاتتى.
د'ارتانيان ونىمەن قول الىسىپ قوشتاسىپ، ميلەديدىڭ قاسىنا قايتىپ كەلدى. ايەل ءجۇزى كىسى تاڭ قالارلىقتاي بولىپ دەرەۋ جادىراپ سالا بەردى، ءبىراق ورامالىنا جۇققان قىزىل تامشىعا قاراعاندا ەرنىن تىستەلەپ، قاناتىپ تاستاعان سياقتى.
كەلىنشەكتىڭ شىرىن ەرنى گۇل كۇلتەسىندەي قىپ-قىزىل ەدى.
اڭگىمە جاندانىپ سالا بەردى. ميلەدي ابدەن ساباسىنا تۇسكەن ءتارىزدى. ول د'ارتانيانعا لورد ۆينتەر مۇنىڭ اعاسى ەمەس، كۇيەۋىنىڭ ءىنىسى عانا ەكەنىن ايتتى: ميلەدي سول سەميانىڭ ۇلكەن ۇلىنا تۇرمىسقا شىعادى، كۇيەۋى قايتىس بولعاسىن كەلىنشەك سابيىمەن جالعىز قالادى، ەگەر لورد ۆينتەر ۇيلەنبەسە، سول بالا لوردتىڭ بىردەن-بىر مۇراگەرى بولىپ قالماق. وسىنىڭ بارىنەن د'ارتانيان بۇلاردا ءبىر بۇركەۋلى پەردە بارىن، سول پەردە ىشىندە قۇپيا سىر جاتقانىن اڭعاردى، ءبىراق سول پەردەنى بۇل ءالى ىسىرىپ، اشا الماي ءجۇر.
جارتى ساعات سويلەسكەننەن كەيىن ميلەديدىڭ وزىمەن وتانداس ەكەنىنە د'ارتانياننىڭ اقيقات كەزى جەتتى: ونىڭ فرانسۋزشا مەيلىنشە ەركىن جانە اقاۋسىز ادەمى سويلەيتىنى سونشا، وعان ءتىپتى زارەدەي دە كۇمان كەلتىرۋگە بولماس ەدى.
د'ارتانيان كەلىنشەككە شىن ىقىلاسىمەن قۇلاي بەرىلگەنىن ءبىلدىرىپ، ونى ەركەلەتە دارىپتەپ، كوپ-كوپ جىلى سوزدەر ايتتى. ءبىزدىڭ گاسكون جىگىتىمىزدىڭ سۋدىراعان سىلدىر ءسوزىن تىڭداعاندا، ميلەدي وعان وڭ قاباعىن بەرىپ، جىميا كۇلىپ وتىردى. اقىرىندا كەتەتىن دە ۋاقىت جەتتى. د'ارتانيان قوش ايتىسىپ، قوناقجايدان شىققاندا ەكى اياقتى، جۇمىر باستى پەندەنىڭ ىشىندەگى ەڭ باقىتتىسى بولىپ شىققان ەدى.
باسقىش ۇستىندە وعان اپ-اسەم كانيزاك قىز جولىقتى. ءوتىپ بارا جاتىپ ول مۇنى جايىمەن قاعىپ كەتتى دە، قىپ-قىزىل بولىپ ۇيالىپ، اسا ءبىر نازىك ۇنمەن جىگىتتەن كەشىرىم سۇرادى، ارينە، ونىڭ بۇل ابەستىگىن جىگىت تاباندا كەشىردى.
كەلەسى كۇنى د'ارتانيان بۇل ۇيگە تاعى كەلدى، كەلىنشەك ونى كەشەگىدەن دە جىلى قابىلدادى. بۇ جولى لورد ۆينتەر جوق ەكەن، كەش بويى قوناعىنىڭ كوڭىلىن ميلەديدىڭ ءبىر ءوزى اۋلادى. ول شاماسى جاس جىگىتتىڭ جاي-كۇيىن بىلۋگە ىنتىزار بولسا كەرەك، ونىڭ شىققان تەگىن، دوس-جاراندارىنىڭ كىم ەكەنىن، كاردينالعا قىزمەت ەتۋ بۇرىن ويىڭىزدا بولعان جوق پا ەدى دەپ تاپتىشتەپ سۇراپ الدى.
جيىرما جاستا عانا بولسا دا، جىگىتىمىزدىڭ اسا ساق جۇرەتىنى بارىمىزگە ايان عوي، مىنە، تاپ وسى اراعا كەلگەندە د'ارتانيان ءوزىنىڭ ميلەديگە كۇماندانا قارايتىنىن ەسىنە الدى؛ ول ايەل الدىندا جوعارى مارتەبەلى تاقسىردى كەلىستىرە ماقتاپ، ەگەر مەن دە كاۆۋا مىرزانى، دە تريەۆيل مىرزا سياقتى، جاقسى بىلگەن بولسام، وندا ءسوزسىز كورولدىڭ گۆاردياسىنا ەمەس، كاردينالدىڭ گۆاردياسىنا تۇسەر ەدىم دەگەندى ايتتى.
ميلەدي جايباراقات وتىرىپ اڭگىمە جەلىسىن باسقا جاققا اۋدارىپ جىبەردى دە، اسا ءبىر سامارقاۋ ۇنمەن د'ارتانياننان: ءسىز بۇرىن انگليادا بولىپ پا ەدىڭىز، — دەپ سۇرادى.
د'ارتانيان: دە تريەۆيل مىرزانىڭ تاپسىرماسىمەن ات ساتىپ ءۇشىن سو جاققا بارعانىم راس جانە وسىندا كورسەتۋ ءۇشىن وزىممەن ءبىpگە ءتورت اتتى الا كەلدىم، دەپ جاۋاپ بەردى.
سويلەسىپ وتىرعاندا ميلەدي ەكى رەت پە، الدە ءۇش رەت پە، ەرنىن تىستەپ الدى: مىنا گاسكوننىڭ ءبىر اككىلىكپەن كەلىپ وتىرعانى انىق-تى.
ءدال كەشەگى ۋاقىتىندا د'ارتانيان كەتىپ قالدى. دالىزدە وعان تاعى دا ادەمى، اسەم كەتتي — كانيزاكتى وسىلاي اتايتىن — كەزدەسە كەتتى. قىزدىڭ بۇعان قيىلا قاراعانى سونداي، ونى ەلەمەۋ ءتىپتى دە مۇمكىن ەمەس-تى، ءبىراق د'ارتانيان كانيزاكتىڭ بيلەۋشى حانشاسىنا ىنتىق بولىپ جۇرگەسىن، سونىڭ ءوزى بولماسا، باسقا ايەلگە نازار اۋدارمايتىن.
د'ارتانيان ميلەديگە كەلەسى كۇنى دە، ودان كەيىنگى ەكىنشى، ءۇشىنشى كۇندەرى دە كەلدى، ءار كەلگەن سايىن كەشقۇرىم ميلەدي ونى جادىراي، قۋانا قارسى الاتىن بولدى.
ءار كەش سايىن — بىردە دالىزدە، بىردە اۋىزعى بولمەدە، ەندى بىردە باسقىش ۇستىندە د'ارتانيان مەن اسەم كانيزاك كەزدەسىپ قالىپ ءجۇردى.
ءبىراق، ءبىز جوعارىدا ايتقانىمىزداي، د'ارتانيان سورلى كەتتيدىڭ بۇل ىقىلاسىنا ءتىپتى نازار اۋدارمادى.
II
پروكۋروردىڭ ۇيىندەگى تۇسكى AC
ءالحيسسا، اعىلشىندارمەن جەكپە-جەك سايىستا پورتوس جارقىراپ كوزگە تۇسسە دە، ول پروكۋرورشانىڭ ۇيىندەگى تۇسكى اسقا شاقىرىلعانىن ۇمىتپادى. كەلەسى كۇنى ساعات ون ەكىدەن وتە بەرگەن شاقتا مۋشكەتون قوجاسىنىڭ كيىمىن تازالاپ ءبىتىردى، سودان كەيىن پورتوس ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل كىسى سياقتى ماڭعازدانىپ، ايۋلى كوشەسىنە قاراي اياڭدادى.
پورتوستىڭ جۇرەگى دە لۇپىلدەي سوعادى، ءبىراق شىدامسىز، جاس ماحاببات قۋعان د'ارتانياننىڭ جۇرەگىنە قايدان جەتسىن! جوق، ونىڭ بويىن قىزدىرعان ماحاببات ەمەس، باسقا ءجايت — قارا باسىنىڭ قامى ەدى: ەندى ول اقىرىندا سو ءبىر كىلتيپاندى تابالدىرىقتان اتتايدى، سول ءبىر بەلگىسىز باسقىشپەن جوعارى كوتەرىلەدى، ءماتر كوكناردىڭ، ەسكى ەكيۋلەرى وسىمەن بىرتىندەپ كوتەرىلىپ، كوبەيىپ جاتقان قۇتتى باسقىش قوي ول.
اقىرىندا ول قيالمەن كوز الدىنا ون سان رەت ەلەستەتكەن كوكەيكەستى ساندىقتى، قاقپاعى اسپالى قۇلىپپەن بەكىتىلگەن ۇزىن دا تەرەڭ ساندىقتى، سىرتىن توت باسىپ، ەدەنگە ابدەن جابىسىپ قالعان، سول تۋرالى تالاي حيكايا ەستىگەن ەسكى ساندىقتى ەندى ءوز كوزىمەن كوردى، تاپ سول ساندىقتى پروكۋرورشا ءسال عانا تارامىستانىپ، قاتىڭقىراپ كەتسە دە، ءالى اسەم ءسانىن جوعالتپاعان كىشكەنتاي قولىمەن بۇعان اشىپ كورسەتەدى عوي.
مۇنىڭ ۇستىنە ءوزى سياقتى ۇي-كۇيى جوق كەزبە، قاتىن-بالاسىز، باق-داۋلەتسىز كىسى، مەيمانجايلار مەن شايحانالارعا، اسحانالار مەن شاراپحانالارعا ۇيرەنىپ قالعان سولدات، لاجدىڭ جوقتىعىنان قولىنا تۇسكەن كەزدەيسوق تاعامدى قاناعات تۇتقانى بولماسا، تويا تاماق ءىشۋدى جاقسى كورەتىن جازعان باسى، مىنە، ەندى اقىرىندا وت باسى، وشاق قاسىندا وتىرىپ اۋقاتتاناتىن بولدى، ءۇي ءىشىنىڭ جانعا-جايلى، ءتاتۋ-تاتتى تىرلىگىنەن ءراحات-لاززات تاباتىن بولدى، ءبيبىنىڭ ۋاق-تۇيەك قامقورلىعىنا مويىنسۇنىپ قابىلدايتىن بولدى، كارى تارلانداردىڭ ايتۋىنشا، سونداي قامقورلىق تارشىلىق-توراپتى كوپ كورگەن كىسىنىڭ جانىنا مايداي جاعادى دەيدى عوي.
سول ۇيگە كۇزەن رەتىندە كەلىپ، كۇن سايىن باي داستارقان باسىندا وتىرۋ، كارى پروكۋروردىڭ تيقى ماڭدايىنىڭ اجىمدەرىن سيپاپ، تەمىرقانات جاس حاتشىلاردى باسسەتتىڭ، گالبيك پەن لاندسكنەحتتىڭ نەبىر نازىك ءادىس-ايلالارىنا ۇيرەتىپ، ازداپ جۇندەپ الۋ ياعني ءبىر ساعاتتىق ساباعىنىڭ اقىسىنا اي بويى جيعان-تەرگەنىن سىپىرا قاعۋ — مىنە وسىنىڭ ءبارى پورتوسقا قاتتى ۇنايدى.
راس، مۋشكەتەر پروكۋرورلار جايلى سول زاماندا ەلگە تاراپ كەتكەن جانە كەيىنگى جۇرتقا دا جەتكەن جامان قاۋەسەتتى، ولاردىڭ قازىمىرلىعى، ساراڭدىعى، كەسسە قان شىقپاس مەتىندىگى جايلى قاۋەسەتتى ەسىنە الدى. ءبىراق ۇنەمشىلدىكتىڭ ازدى-كوپتى ۇستامالى اۋرۋى بولماسا (پورتوس ونى پروكۋرورشاسىنا جاراسپايتىن ابەس قىلىق، دەپ ەسەپتەيتىن)، ادەتتە ول كەڭپەيىل، جومارت ايەلدى، ارينە پروكۋرورشانىڭ بويىنا شاقتاپ ايتقاندا عوي — سوعان قاراپ ول بۇل ءبيبىنىڭ ءۇيىن اعىل-تەگىل بەرەكەلى ءۇي دەپ ويلاعان.
دەگەنمەن ەسىك الدىنا كەلگەندە مۋشكەتەردىڭ كوڭىلىنە بولار بولماس ءبىر كۇدىك كەلىپ كىرگەندەي بولدى. ءۇيدىڭ كىرە بەرىسى سيىقسىز داۋ ەكەن: لاس تا ساسىق ءدالىز، كۇڭگىرت باسقىش، ونىڭ توركوز تەرەزەسى ارقىلى كورشى اۋلادان كومەسكى جارىق ءتۇسىپ تۇر؛ ەكىنشى قاباتتا شاعىن ەسىك سىرتى، تاپ ءبىر گران-شاتلە تۇرمەسىنىڭ باس قاقپاسى سياقتى، سوياۋداي-سوياۋداي شەگەلەرمەن كەستەلەنە قاعىلىپتى.
پورتوس ەسىك قاقتى. ءوڭى بوپ-بوز، شومەلە شاشى قوبىراپ ءجۇزىن جاپقان، ۇزىن بويلى حاتشى كەلىپ ەسىك اشتى، ءيىلىپ ىزەت كورسەتكەنىنە قاراعاندا، ول كۇش-قايراتتىڭ يەسى بولىپ تابىلاتىن ەڭسەلى كىسى قوعامدا تياناقتى ورنى بار ادام عانا كيەتىن اسكەري ءمۋنديردى مولشىلىققا ابدەن داعدىلانىپ قالعان كەسكىن-كەيپى كەلىستى كىسىنى ۇيرەنگەن سياقتى.
سوڭىنان ودان گورى الاسالاۋ ەكىنشى حاتشى كورىندى؛ ءسال قالقىڭقىلاۋ ءۇشىنشى حاتشى ەكىنشىسىنىڭ سوڭىنان؛ ون ەكىلەر شاماسىنداعى جەتكىنشەك ءۇشىنشى حاتشىنىڭ سوڭىنان سىعالادى.
ءۇش جارىم حاتشى — سول كەزدىڭ ولشەم-مولشەرىنە جۇگىنسەك، بۇل كەڭسەگە ءىستى بولىپ قىرۋار جۇرت كەلەتىنىن حابارلاپ تۇرعانداي ەدى.
سونىمەن مەيمان ەسىك الدىنا جاقىنداي بەرگەندە كوكنار بايبىشە دە باسقىش الاڭىنا شىعا كەلدى، ساليقالى بايبىشەنىڭ سىرتقا شىققانى مۋشكەتەردى ءبىر قيىن جاعدايدان ساقتاپ قالدى. حاتشىلار وعان قۋاقىلانا كوز تاستاپ سامساپ تۇرعاننان كەيىن، وسى ءبىر ۇزىندى-قىسقالى جۇگەرمەكتەرگە نە دەرىن بىلمەي، جىگىت اڭىرىپ قالعان بولاتىن.
— بۇل مەنىڭ جيەنىم! — دەدى پروكۋرورشا داۋىستاپ، — كىرىڭىز، كىرىڭىزشى، پورتوس مىرزا!
پورتوستىڭ ەسىمى حاتشىلارعا كادىمگىدەي اسەر ەتتى دە، ولار جامىراي كۇلىپ جىبەردى، ءبىراق پورتوس ايبارلانا ءبىر قاراعاندا، ولار جىم بولىپ، تىمىرايىپ تۇرىپ قالىستى.
پروكۋروردىڭ كابينەتىنە بارۋ ءۇشىن، اۋەلى حاتشىلار تۇرعان اۋىزعى بولمەدەن حاتشىلار وتىراتىن كەڭسەنى — حات-قاعاز كومگەن عۇنجىر بولمەنى باسىپ ءوتۋ كەرەك-تى. كەڭسەدەن شىققاسىن اس ءۇيدى ەن جاعىندا قالدىرىپ، مەيمان مەن بايبىشە پروكۋروردىڭ قابىلداۋ بولمەسىنەن كەلىپ شىقتى.
بىرىمەن-بىرى ءوزارا جالعاسىپ جاتقان وسىناۋ بولمەلەر پورتوستى ءبىر مازاسىز ويعا سالدى. اشىق ەسىكتەردەن سىبىرلاعان ءاربىر ءسوز ەستىلەدى ەكەن؛ بۇعان قوسا، اسحانا جاققا ءجىتى كوزبەن ءبىر قاراعاننان-اق مۋشكەتەر، پروكۋرورشا قاتتى ۇيالاتىن، ءوزى قاتتى قىنجىلاتىن اقيقات ءبىر شىندىقتى بايقاپ قالدى: قارىننىڭ قامىن جەيتىن (مىناۋ يماراتتا، ادەتتە، بەرەكەلى تۇسكى تاعام الدىندا بولاتىن زاۋلاعان وت، ابىر-سابىر جۇرت، اس ابىگەرى سياقتى قيمىل-ارەكەت مۇلدە جوق ەكەن.
پروكۋرور، شاماسى، كۇنى بۇرىن ەسكەرتىلىپ قويسا كەرەك، ويتكەنى پورتوس كەلگەندە ول بۇعان نازار اۋدارمادى دا، مۋشكەتەر كەردەڭدەي باسىپ كەلىپ، شالعا سىپايى سالەم بەردى.
ءبىز سىزبەنەن تۋىسقانبىز با، قالاي، پورتوس مىرزا؟ — دەدى پروكۋرور، قامىستان توقىلعان كرەسلوسىنىڭ جاقتاۋىنا سۇيەنىپ، ورنىنان ءسال عانا كوتەرىلە ءتۇسىپ.
ول ابدەن شاندىرلانىپ قاتىپ قالعان ولمەلى شال ەكەن، ونىڭ ۇستىنە ورانىپ العان قولپىلداعان كەڭ قارا قامزولى شالدىڭ ءالجۋاز دەنەسىن مۇلدە جاسىرىپ تاستاپتى؛ ونىڭ جىرتيعان سۇرقاي كوزدەرى اسىل تاس سياقتى جىلت-جىلت ەتەدى، شالدىڭ بەت-جۇزىندە وسى جىلتىلداعان كوزى مەن جىبىرلاعان ەرنى بولماسا، باسقا تىرلىك نىشانى بىلىنبەيدى. قىرسىق بايلاعاندا، ونىڭ اياعى وسىناۋ ءبىر قاپ سۇيەكتىڭ ىرقىنا كونبەيدى ەكەن، مىنە، اۋرۋى مەندەگەن بەس-التى ايدان بەرى قادىرمەندى پروكۋرور، شىنتۋايتتاپ كەلگەندە، ايەلىنىڭ قۇلاق كەستى قۇلىنا اينالعان ەكەن.
جيەن جىگىت بىردەن ىڭ-شىڭسىز قابىلداندى، ەگەر مەشەل بولىپ قالماسا، مەتر كوكنار پورتوس مىرزانىڭ اياق استىنان تۋىسقان بولا قالعىسى كەلگەن نيەتىن ءتىپتى قابىلداماي تاستار ەدى.
— يا، سۋدار، ءبىز تۋىسقانبىز، — دەدى پورتوس ۇيالماي-قىزارماي، وبالىنا نە كەرەك، كوڭىلدەسىنىڭ كۇيەۋى ءوزىن قۋانا قارسى الادى ەكەن دەپ ول ەشقاشاندا ويلاماعان ەدى.
— شاماسى، ايەل جاعىنان تۋىس بولارمىز؟ — دەپ سۇرادى پروكۋرور كەكەتىپ.
پورتوس ونىڭ كەكەتكەنىن قاپەلىمدە ۇقپاي قالدى دا، ءبىر اڭقاۋ سورلىسىڭ عوي دەپ، قويۋ مۇرتىنىڭ استىنان مىرس ەتىپ قويا سالدى. اڭقاۋ پروكۋرور تىرلىكتە سيرەك كەزدەسەتىن قۇبىلىس ەكەنىن كامىل بىلەتىن كوكنار بايبىشە ءسال عانا جىميىپ، قىزارىپ كەتتى.
پورتوس كەلگەلى بەرى مەتر كوكنار ءوزىنىڭ ەمەن ستولىنا قاراما-قارسى تۇرعان ۇلكەن شكافقا قايتا-قايتا مازاسىزدانىپ قاراي باستادى. پورتوس وسى شكافتىڭ ءتۇر-پىشىنى باسقا بولسا دا، وي-قيالىمەن تالاي رەت قۇنىعا ەسىنە العان ساندىق ەكەنىن بىردەن بىلە قويدى، سوسىن قولما-قول اقيقات شىندىقتىڭ ويىنداعى ارمانىنان التى فۋتتاي بيىك بولىپ شىققانى ءۇشىن، ءوزىن ىشتەي ءبىر قۇتتىقتاي قويدى.
مەتر كوكنار مەيماننىڭ اتا تەگىن شۇقىلاپ، كوپ سۇراپ جاتپاي، تىنىمسىز ۇرى كوزىن شكافتان پورتوسقا قاراي اۋىستىردى دا:
— جورىق جولىنا اتتانباي تۇرعاندا ءبىزدىڭ جيەنىمىز تۋىسقاندارىمەن ءبىر رەت تە بولسا بىرگە وتىرىپ اۋقاتتانۋ قۇرمەتىنە ءبىزدى يە ەتەتىن شىعار. سولاي ما، كوكنار بايبىشە؟ — دەدى ول جايىمەن.
وسى جولى سوققى مەيماننىڭ اسقازانىڭا ءدال كەلىپ ءتيدى، پورتوس كادىمگىدەي قينالىپ قالدى؛ شاماسى، ونى كوكنار بايبىشە دە سەزىپ قالسا كەرەك، ويتكەنى الگى ءسوزدى ءىلىپ الا جونەلدى:
— ەگەر ءبىزدىڭ ءدام-تۇزىمىز ۇنامايتىن بولسا، مەنىڭ جيەنىم بىزگە بۇدان بىلاي كەلمەيدى، ال، ەگەر ۇناي قالسا، ءبىز ودان قاشان جورىققا جۇرگەنشە، بوس ۋاقىتىڭدى بىزگە باعىشتا دەپ سۇرايمىن: ويتكەنى ول پاريجدە از ۋاقىت قانا ايالدايدى دا، ءبىزدىڭ ۇيگە كوپ كەلە المايدى.
— و مەنىڭ اياعىم، سورلى اياعىم، قايدا جۇرسىڭدەر؟ — دەدى كوكنار كۇبىرلەپ، سوسىن جىميىپ كۇلمەك بولدى.
پورتوستىڭ، تاماقساۋ پيعىلىنا قاۋىپ-قاتەر شىنداپ تونگەن كەزدە، سارت ەتىپ كەلە قالعان وسىناۋ كومەگى ءۇشىن مۋشكەتەر پروكۋرورشاعا ىشىنەن ەلجىرەي مىڭ دا ءبىر العىس ايتتى.
ۇزاماي تۇسكى اس ساعاتى دا سوقتى. ءبارى جامىراسىپ اسحاناعا — اس ءۇيدىڭ قارسىسىنداعى ۇلكەن بولمەگە كەلدى.
ءۇي ىشىنەن ادەتتە شىعا بەرمەيتىن ءدامدى ءيىستى سەزگەن حاتشىلار مۇندا اسكەري دالدىكپەن ساۋ ەتە قالدى، قولدارىنا ورىندىقتارىن ۇستاپ، اۋقاتقا تونە تۇسكەن. ولار تىستەرىن قايراپ، پىسكەن اسقا باس سالعالى تۇر.
«سيىقتارىڭا بولايىن! — دەپ ويلادى پورتوس، ءۇش حاتشىنىڭ اشقاراق تۇرىنە قاراپ، بايعۇس بالا، ارينە، داستارقان باسىنا جىبەرىلمەگەن ەدى.— سيىقتارىن قاراشى! ناعاشى اپامنىڭ ورنىندا بولسام، مەن مىناداي وبىرلاردى ءبىر كۇن دە ۇستاماس ەدىم. بۇلاردىڭ ءوزى كەمەسى سۋعا باتىپ، التى اپتا بويى ءنار تاتپاعان كىسىلەر سياقتى عوي» مەتر كوكنار كورىندى؛ دوڭگەلەكتى كرەسلودا وتىرعان ونى كوكنار بايبىشە اكەلە جاتىر ەكەن، پورتوس وعان كۇيەۋىن ستول باسىنا سىرعىتىپ اكەلۋگە كومەكتەستى.
پروكۋرور اسحاناعا كىرىسىمەن، حاتشىلارى سياقتى، مۇنىڭ دا اۋىز جاعى مەن تاناۋى جىبىرلاپ قويا بەردى.
وھو! — دەدى ول. — سورپانىڭ ءيىسى قالاي اڭقيدى!
«وسى سوققانداردىڭ، شايتان العىر مىنا سورپانى سونشا ماقتايتىنى قالاي؟» — دەپ ويلادى پورتوس، كولكىلدەگەن سۇيىق سورپانى كورىپ، تەڭىزدەگى ارالدار سياقتى، ءار جەرىندە قالقىپ جۇرگەن ، تىم بولماسا، قاتقان نانىنا قوسا بەتىندە جىلانعاراق مايى بولسا ەكەن.
كوكنار بايبىشە جىميىپ كۇلىپ يەك قاعىپ ەدى، ءبارى اسىعىس ورنى-ورنىنا جايعاستى.
استى اۋەلى مەتر كوكنارعا، سوسىن پورتوسقا ۇسىندى؛ سوسىن كوكنار بايبىشە سورپانى ءوز تارەلكاسىنا قۇيدى، ال سورپاسىز ناندى ارەڭ شىداپ وتىرعان حاتشىلارعا ءبولىپ بەردى.
سول زاماتتا اسحانانىڭ ەسىگى سىقىرلاپ اشىلا بەردى دە، ەسىكتىڭ قوس قاناتىنىڭ اراسىنان پورتوس بالا حاتشىنى كوردى، داستارقان باسىنا كەلە الماعاسىن ول اس ءۇي مەن اسحانانىڭ ءدامدى يىسىنە ەلىتىپ، ءبىر جاپىراق نانىن قاجاپ تۇر ەكەن.
سورپادان كەيىن كۇتۋشى ايەل پىسىرىلگەن تاۋىق اكەلىپ قويدى — بۇل ءبىر يەن بايلىق ەدى، ويتكەنى ونى كورگەندە، سول ارادا وتىرعان كىسىلەردىڭ كوزى باقىرايىپ كەتتى.
كوكنار بايبىشە، تۋىستارىڭىزدى جاقسى كورەتىنىڭىز بىردەن، بەلگىلى بولىپ قالدى، — دەدى پروكۋرور قايعىلانا ەزۋ تارتىپ — وسىنىڭ ءبارى جيەنىڭىزدىڭ ارقاسىندا بولىپ جاتقانىنا ءشۇبا بار ما.
سورلى تاۋىق مەيلىنشە ارىق ەكەن، ونىڭ تۋلاقتاي قىلتاناقتى تەرىسىن ەشبىر سۇيەك تەسىپ وتە الماپتى. كارىلىكتەن جايباراقات: جاتىپ ءولۋ ءۇشىن تاساداعى ۇياسىنا بارىپ جاسىرىنعان جەرىنەن ۇستاپ العانشا، وسى ءبىر سورلى تاۋىقتى كوپ ىزدەپ، ارەڭ تاپقان بولۋ كەرەك.
«شايتان اتسىن! — دەپ ويلادى پورتوس. — جابىعىپ كەتكەنىمدى قاراشى! مەنىڭ قاريالاردى قۇرمەتتەيتىنىم راس، ءبىراق ولاردى پىسىرىلگەن، قۋىرىلعان كۇيىندە قۇرمەتتەۋ قيىن ەكەن».
ءوزىنىڭ پىكىرىن جۇرت قولدار ما ەكەن دەپ، ول اينالاسىنا كوز تاستادى. سويتسە، بۇعان كەرىسىنشە جۇرت، ءوزى جيىركەنە قاراعان تاۋىقتى، كەرەمەت ساناپ، كۇنى بۇرىن اشقاراق كوزىمەن جەپ وتىر ەكەن.
كوكنار بايبىشە تاباقتى الدىنا تارتىپ الدى دا، تاۋىقتىڭ ۇلكەن قارا سانىنىڭ ەكەۋىن دە وپ-وڭاي ءبولىپ، كۇيەۋىنىڭ تارەلكەسىنە سالدى، مويىنى مەن باسىن كەسىپ الىپ، وزىنە دەپ ءبىر شەتكە قويدى، قاناتىن پورتوسقا بەردى، سوسىن تاۋىقتى تۇگەلدەي كۇتۋشى ايەلگە بەردى، ءسويتىپ مۋشكەتەر، وتىرعان جۇرتتىڭ مىنەز-قۇلقىنا، تەمپەرامەنتىنە بايلانىستى تۇڭىلىستەن بەت-جۇزى قالاي قۇبىلاتىنىن كورىپ ۇلگىرمەي جاتىپ، الگى تاباق كوزدەن عايىپ بولدى.
تاۋىق ورنىنا ستول ۇستىندە ءبىر اياق بۇرشاق پايدا بولدى، ءنان تاباقتاعى بۇرشاق ۇستىنە قويدىڭ بىرنەشە سۇيەگى سالىنىپتى، سىرت، سۇيەكتەردىڭ ەتى بار سياقتانىپ كورىنەدى ەكەن.
ءبىراق حاتشىلار بۇعان الدانبادى، ولاردىڭ تۇنجىراعان جۇزىندە تاعدىر سالسا — ءبىز كوندىك» دەگەن ءبىر ەنجار ءپىشىن پايدا بولدى.
كوكنار بايبىشە جاقسى بيبىگە ءتان ەپتىلىكپەن بۇل تاعامدى جاس جىگىتتەرگە بيپازداپ ءبولىپ بەردى.
ەندى شاراپتىڭ دا كەزەگى كەلدى. مەتر كوكنار شاپ-شاعىن مارلەن شىنىدان جاس جىگىتتىڭ ءارقايسىسىنىڭ ستاكانىنا ۇشتەن بىرىندەي ەتىپ شاراپ قۇيدى، وزىنە دە سول شامالى قۇيىپ الدى، سوسىن شىنى ءبىر اتتاپ، پورتوس پەن كوكنار بايبىشە وتىرعان جاققا شىقتى.
جاس جىگىتتەر شاراپتارىنىڭ ۇستىنە سۋ قۇيىپ تولتىرىپ، ونىڭ جارتىسىن قاعىپ-قاعىپ تاستاستى، سوسىن وعان تاعى دا سۋ قۇيىستى، ءسويتىپ اس جەلىنىپ بىتكەنشە قولدارىنداعى قان قىزىل شارابىنىڭ ءتۇرى وڭىپ، سارعىش تارتقانشا ولار سۋدى ۇستەمەلەپ قۇيا بەردى.
پورتوس يمەنە وتىرىپ، تاۋىقتىڭ قاناتىن جەدى، كەنەت ستول استىنان پروكۋرورشانىڭ تىزەسى تىزەسىنە كەلىپ تيگەندە سەلك ەتىپ شوشىپ كەتتى. وسى ءۇي قاسقالداقتىڭ قانىنداي قاستەرلەپ وتىرعان شاراپتىڭ بۇل دا جارتى ستاكانىن ءىشتى، سو زامات ونىڭ سەزىم-تۇيسى، نازىك جاندار ازاردا-بەزەر بولىپ قاشاتىن، مونرەيل دەگەن ساسىق شاراپ ەكەنىن بىلە قويدى.
مەتر كوكنار مۋشكەتەردىڭ سۋ قوسىلماعان كۇشتى شاراپتى قاعىپ سالعانىن كوردى دە، ءبىر كۇرسىنىپ قويدى.
— مىنا بۇرشاقتان جەڭىز، جيەن، — دەدى كوكنار بايبىشە ءبىر ءتۇرلى بارلىققان داۋىسپەن، ونىسى بۇعان: «ماعان سەنسەڭىز، جەمەڭىز!» دەپ ايتىلعانداي بولدى.
— اشتان قاتسام دا، مەن ونى اۋىزعا المايمىن، — دەدى پورتوس كۇبىرلەپ.
ال، جۇرتقا ەستىرتە:
— سىزگە راحمەت، كۋزينا، مەن تويدىم، — دەدى ول داۋىستاپ.
جۇرت ۇندەمەي قالدى. پورتوس ەندى نە ىستەرىن بىلمەدى.
— اھ، كوكنار بايبىشە، سىزگە كوپ راحمەت، بۇگىن بىزگە ناعىز توي جاساپ بەردىڭىز-اۋ! قۇدايعا شۇكىر، سىلقيا ءبىر تويدىم عوي! — پروكۋرور بۇل ءسوزىن الدەنەشە رەت قايتالادى.
تۇسكى اس كەزىندە مەتر كوكنار بار بولعانى ءبىر تارەلكە سورپا ءىشىپ، تاۋىقتىڭ قوس سانىمەن ءبىر جاپىراق ەتى بار سۇيەكتى عانا كەمىردى.
پورتوس: بۇل نە، مازاق پا؟ — دەپ قاباعىن ءتۇيىپ، مۇرتىن شيراتا باستاپ ەدى، سابىر، باتىر، سابىر — دەگەندەي، كوكنار بايبىشەنىڭ تىزەسى مۇنى ءبىر ءتۇرتىپ قويدى.
Ac كەزىندەگى ءۇزىلىس، ءبارىنىڭ ۇندەمەي قالعانى پورتوسقا مۇلدە تۇسىنىكسىز بولسا دا، حاتشىلارعا تىكەلەي تونگەن ءقاۋىپ ەكەن: پروكۋروردىڭ، كوكنار بايبىشە جىميىپ قوستاعان، ءامىرلى كوزقاراسىنا مويىنسۇنىپ، ولار ستول باسىنان جايلاپ تۇرىپ، سالفەتكالارىن اسىقپاي بۇكتەپ، ءيىلىپ ىزەت كورسەتىپ ەسىككە قاراي بەتتەدى.
— جاستار، بارىڭدار ەندى، جۇمىس ىستەڭدەر: جۇمىس اس قورىتۋعا پايدالى، — دەدى پروكۋرور ماڭىزدانىپ.
حاتشىلار كەتىسىمەن كوكنار بايبىشە ورنىنان تۇرىپ، بۋفەتتەن ءبىر بولەك سىر، ايۆادان جاسالعان ۆارەنە، ءوز قولىمەن ءپىسىرىپ بال قوسقان بادام پيروگىن الدىق.
مۇنشا تاعامدى كورگەندە مەتر كوكناردىڭ قاباعى سالىنىپ كەتتى. ال وسى تاعامدارعا ءبىر قاراپ، پورتوس تۇستىكتەن قاعىلدىم-اۋ دەپ ەرنىن ءبىر تىستەپ قويدى.
ول بۇرشاق سالىنعان ءداۋ تاباق ءالى تۇر ما ەكەن دەپ ستول ۇستىنە كوز تاستاپ ەدى، تاباق بولماي شىقتى.
— يا، بۇل ناعىز توي عوي! — دەدى داۋىستاپ مەتر كوكنار، كرەسلوسىندا ءبىر قوزعالىپ قويدى. — ناعىز توي، epulae epubotum. لۋكۋلل لۋكۋللدىڭ ۇيىندە تۇستەنىپ جاتىر.
پورتوس نان مەن سىرعا شاراپتى قوسىپ، جۇرەگىمدى جالعارمىن دەپ. قاسىندا تۇرعان شىنىعا قاراسا، ول بوساپ قالعان ەكەن. كوكنار مىرزا مەن بايبىشەسى مۇنى كورمەگەن بولىپ وتىرا بەردى.
«جاقسى، — دەپ ويلادى پورتوس. — ەندى بۇنى ەسكەرىپ جۇرەتىن بولدىم»
ول ءبىر قاسىق ۆارەنەنى اۋزىنا سالىپ ەدى، كوكنار بايبىشەنىڭ جەلىمىنە ءتىسى جابىسىپ قالدى.
«قۇرباندىق شالىندى. كوكنار بايبىشەمەن بىرگە كۇيەۋىنىڭ شكافىنا ءبىر تۇسۋدەن ءۇمىتىم بولماسا، كورەر ەدىم بالەم!» — دەدى وزىنە ءوزى مۋشكەتەر.
مول اۋقاتقا شاش-ەتەكتەن ءبىر كەنەلىپ قالعان كوكنار مىرزا ەندى تىنىققىسى كەلگەنىن سەزدى. پورتوس: بۇل ەندى دەمالۋعا تاپ ءقازىر شىعار — دەپ ويلاپ قالعان، ءبىراق انت اتقان پروكۋرور ونى ءتىپتى ەستىگىسى دە كەلمەدى؛ قيقار شالدى كابينەتىنە اپارىپ تاستاۋعا تۋرا كەلدى، ول شكافىنىڭ قاسىنا جەتكەنشە باجىلدادى، سودان كوڭىلىن ءبىر دەمدەۋ ءۇشىن اياعىن ساندىعىنىڭ شەتىنە سالعاندا بارىپ تىنىشتالدى.
پروكۋرورشا پورتوستى كورشى بولمەگە ەرتىپ اكەلىپ، ونىمەن تاتۋلاسپاق بولدى.
— ءسىز بىزگە اپتاسىنا ءۇش رەت كەلىپ تۇستەنىپ تۇرىڭىز، — دەدى كوكنار بايبىشە.
— راحمەت، مەن ءوزىم وزگە بىرەۋگە سالماق سالعاندى جاقتىرمايتىن اداممىن. ونىڭ ۇستىنە جورىق جابدىعىن قاراستىرۋىم كەرەك.
— اح.ءيا، ءسىز سول ءبىر قاراڭ قالعىر جابدىقتى رەتتەۋىڭىز كەرەك — دەدى پروكۋرورشا نالىپ.
— امال قانشا، جورىق جابدىعىن ويلاۋىم كەرەك! — دەدى پورتوس نىعىرلاي سويلەپ.
— پورتوس مىرزا، ءسىزدىڭ پولكىڭىزدە جورىق جابدىعى قانداي زاتتاردان تۇرادى؟
— و، قىرۋار زاتتان قۇرالادى! — دەدى پورتوس. — وزىڭىزگە ءمالىم، مۋشكەتەرلەر — ەڭ تاڭداۋلى جاۋىنگەرلەر، گۆاردياشىلار مەن شۆەيسارلىقتارعا ءتىپتى دە قاجەتى جوق كوپتەگەن زاتتار ولارعا وتە قاجەت.
— سوندا قانداي زاتتار؟ ماعان سولاردى ءتىزىپ شىعىڭىزشى.
— ە، ونىڭ جالپى سوماسى...— دەدى پورتوس جەكەلەپ، ءبولىپ ايتقاننان گورى، جالپىلاپ تۇتاس ايتقاندى ارتىق سانايتىنىن سەزدىرىپ.
پروكۋرورشا دىزالاقتاپ ءسوزدىڭ سوڭىن كۇتتى.
— قانشا سوم دەدىڭىز؟،، ونشا كوپ ەمەس شىعار..، — دەدى ول بەزەكتەپ.
تىنىسى تارىلىپ بارا جاتقاسىن، بايبىشە توقتاي قالدى.
— و جوق، ەكى جارىم مىڭ ليۆردەن ارتىق اقشا قاجەت بولا قويماس. ەگەر ۇنەمشىل بولسام، ءتىپتى ەكى مىڭ ليۆر دە جەتەدى عوي دەپ ويلايمىن.
— جاساعان-اي، ساقتاي گور، ەكى مىڭ ليۆر دەگەن نە سۇمدىق. ول يەن داۋلەت قوي! — دەدى داۋىستاپ پروكۋرورشا.
پورتوستىڭ جاقتىرماي كىرجىڭ ەتكەنىن كوكنار بايبىشە بايقاپ قالدى.
— ءسىزدىڭ جورىق جابدىعىڭىز نەندەي زاتتاردان تۇرادى دوم سۇراپ جاتقانىم، — دەدى بايبىشە ءوز ويىن ءتۇسىندىرىپ، — ساۋدا الەمىندە مەنىڭ تۋىستارىم مەن كليەنتتەرىم كوپ-اق، سول سەبەپتى دە قاجەت زاتتاردى سىزدەن گورى ەكى ەسە ارزان باعاسىنا تۇسىرەتىنىمە كامىل سەنەمىن.
— اح، سولاي دەڭىز! وندا ءسوز باسقا، — دەدى پورتوس.
— ارينە، سۇيىكتى مىرزا! سونىمەن، ەڭ اۋەلى سىزگە ات كەرەك قوي، سولاي ەمەس پە؟
— يا، ات كەرەك.
— تاماشا! سىزگە ناعىز قاجەت جانۋار مەندە بار ەندەشە.
— سولاي ما! — دەدى پورتوس جادىراپ. — دەمەك، اتتىڭ شارۋاسىن رەتتەلدى دەلىك. سوسىن ماعان تولىق ەر-تۇرمان كەرەك، ونىڭ تولىپ جاتقان بولەك-سالاقتارى بار، مۋشكەتەردىڭ ءوزى ساتىپ الماسا بولمايدى. ءبىراق ونىڭ قۇنى ءۇش ءجۇز ليۆردەن اسپاسا كەرەك-تى.
— ءۇش ءجۇز ليۆر!.. قايتەيىن، لاج قانشا، ءۇش ءجۇز ليۆر بولسا بولا بەرسىن! — دەدى پروكۋرورشا كۇرسىنىپ.
پورتوس جىميىپ ءبىر كۇلىپ قويدى. وندا گەرسوگ بەكينگەم تارتۋ ەتكەن ەر-تۇرمان بار ەكەنى وقۋشىلارعا ءمالىم-دى، سونىمەن ول مىنا ءۇش ءجۇز ءليۆردى بايقاتپاي قالتاعا جىمقىرامىن دەپ ويلادى.
— ەندىگى كەزەكتە، دەدى ول ءسوزىن جالعاپ، — مەنىڭ دايەكشىمە دە ات كەرەك، سوسىن ماعان شيلان كەرەك. ال، قارۋ-جاراققا كەلسەك، وعان قام جەمەي-اق قويىڭىز، قارۋ-جاراعىم جەتكىلىكتى.
— دايەكشىگە دە ات كەرەك پە؟ — دەدى پروكۋرورشا يمەنىپ — ءبىراق بىلەسىز بە، دوسىم، مۇنىڭ ءوزى قىزمەتشىگە ارتىقتاۋ بولار!
— قالاي-قالاي كەرگيسىز، سۋدارىنيا! — دەدى پورتوس تاكاپپارسىپ. — ءسىز مەنى قايداعى ءبىر قايىرشى دەپ ويلاپ تۇرسىز با؟
— سىزگە نە بولعان! مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم، كەيدە ادەمى قاشىر اتتان بىردە-بىر كەم تۇسپەيدى، ەگەر ءبىز مۋشكەتونعا سۇلىكتەي ءبىر قاشىر تاۋىپ بەرسەك...
— جارايدى، مەيلى سۇلىكتەي قاشىر بولسا — بولا قويسىن، — دەدى پورتوس. — ءسىز دۇرىس ايتاسىز، اسا تەكتى يسپان بەكزاتتارىنىڭ كۇللى نوكەرى قاشىر ءمىنىپ جۇرگەنىن تالاي كورگەنمىن. ولاي بولسا، كوكنار بايبىشە، قاشىردى بارىنشا اشەكەيلەپ، شىلدىرماق تاعۋ كەرەك ەكەنىن ءوزىڭىز دە بىلەتىن بولارسىز.
— قام جەمەڭىز، — دەدى پروكۋرورشا.
— ەندىگى ءسوز شيلاندا، — دەدى پورتوس.
— و، وعان دا الاڭ بولماڭىز! — دەدى كوكنار بايبىشە داۋىستاپ. — كۇيەۋىمنىڭ كەمىندە بەس-التى شيلانى بار، سولاردىڭ ىشىنەن ەڭ ءتاۋىرىن الارسىز. سولاردىڭ بىرەۋىن ول ساياحات-ساپارعا شىققان سايىن الىپ ءجۇرۋدى جاقسى كورەتىن: ونىڭ ءوزى قوماقتى، ىشىنە دۇنيە ءبارى سىيىپ كەتەدى.
دەمەك، ول شيلاننىڭ ءالى بوس تۇرعانى عوي؟ — دەدى پورتوس اڭعىرت سويلەپ.
پروكۋرورشا دا:
— ارينە بوس، دەپ جاۋاپ بەرە سالدى.
— قىمباتتىم-اۋ، ماعان ىشىندە زاتتارى بار شيلان كەرەك! — دەدى پورتوس اڭقىلداپ.
كوكنار بايبىشە تاعى دا كۇرسىنە باستادى. مولەر ول كەزدە «ساراڭىن» ءالى جازباعان ەدى. ەندەشە كوكنار بايبىشە گارپاگوننىڭ ارعى تەگىنە جاتاتىن بولعانى دا.
اڭگىمەنى كەلتە قايىرساق، جورىق جابدىعىنىڭ قالعان زاتتارى دا تاپ وسىلاي تالقىلاندى، وسى كەڭەستىڭ ناتيجەسىندە، پروكۋرورشا اقشالاي سەگىز ءجۇز ليۆر بەرۋدى، وعان قوسا پورتوس پەن مۋشكەتوندى داڭق جولىمەن الىپ جۇرەتىن ارعىماق پەن قاشىر سىيلاۋدى ءوز مىندەتىنە الدى.
وسىنداي ءبىر شارتقا توقتاعان پورتوس، كوكنار بايبىشەمەن قوشتاسىپ كەتپەك بولدى. راس، ايەل ءبىراز قىلىمسىپ، كوزى كۇلمەڭدەپ ونى الىپ قالعىسى كەلىپ ەدى، ءبىراق پورتوس قىزمەت بابىن ايتىپ ىڭعاي بەرمەدى، سوسىن قايتسىن، بايعۇس ايەل جىگىتتى كورولدىڭ مارحابباتىنا جىبەرۋگە ءماجبۇر بولدى...
مۋشكەتەر ۇيىنە شەگى شۇرىلداپ، ابدەن اشىعىپ، اسا كوڭىلسىز ورالدى.
III
حانىم مەن كانيزاك
حوش، سونىمەن، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ار-ۇياتى ىشتەن جەگىدەي جەگەنىنە، اتوستىڭ اقىل-كەڭەسىنە دە قاراماستان، ساعات سايىن د'ارتانياننىڭ ەسىل-دەرتى ميلەديگە اۋىپ، عاشىق بولىپ قالدى. سول سەبەپتى دە كۇن قۇرعاتپاي كەلىنشەكتىڭ ۇيىنە بارىپ، ەرجۇرەك گاسكونىمىز ونىڭ قاسىنان شىر اينالىپ شىقپاي قويدى جانە ەرتە مە، كەش پە، ايتەۋىر ەركە سۇلۋ بۇعان وڭ قاباعىن ءبىر بەرەتىنىنە كامىل سەندى.
ءبىر كۇنى، كەشكە سالىم، اسپاننان اي قارمايتىن ادام سياقتانىپ، كوڭىلى تاسىپ كەلە جاتقاندا ول قاقپا الدىندا كانيزاكپەن ۇشىراسىپ قالدى؛ ءبىراق بۇ جولى سۇيكىمدى كەتتي ونى قاعىپ قانا وتكەن جوق، مايىسىپ كەلىپ جىگىتتىڭ قولىنان ۇستاي الدى.
«تاماشا! — دەپ ويلادى د'ارتانيان. — بۇ قىز، شاماسى، ماعان ونشاسىنىڭ ءبىر اماناتىن ايتقىسى كەلىپ ءجۇر عوي. ميلەديدىڭ ءوزى مەنى وڭاشا ديدارلاسۋعا شاقىرۋدان يمەنگەن دە، سونى ءقازىر مىنا كانيزاگى جەتكىزەتىن شىعار».
ويىن وسىلاي تۇيگەن جىگىت سۇلۋ قىزعا شوقتىعىنان قارادى.
— سۋدار، مەن سىزگە بىرەر ءسوز ايتسام دەپ ەدىم... — دەدى كانيزاك كۇبىرلەپ.
— سويلە، بالاقايىم، سويلە. قۇلاعىم سەندە، — دەدى د'ارتانيان.
— جوق، بۇل ارادا ايتا المايمىن: مەنىڭ سىزگە ايتايىن دەگەنىم — ۇزاق اڭگىمە جانە ەڭ قيىنى — وتە قۇپيا اڭگىمە.
— ەندى قايتەمىز؟
— ەگەر مىرزا جىگىت مەنىمەن ءبىر جۇرۋگە كەلىسسە... — دەدى كەتتي ۇياڭ عانا.
— قايدا اپارساڭ دا — قالمايمىن سۇلۋىم.
— ەندەشە جۇرەلىك.
د'ارتانياننىڭ قولىنان ۇستاعان كۇيى كەتتي ونى قاراڭعى بۇرالمالى باسقىشپەن ەرتىپ جۇرە بەردى؛ سوسىن ون بەس تەپكىشەكتەي جوعارى كوتەرىلىپ كەلىپ، ءبىر ەسىكتى اشتى.
— كىرىڭىز، سۋدار، — دەدى ول. — بۇل جەردە ەكەۋمىزدەن وزگە كىسى جوق، الاڭسىز وتىرىپ سويلەسە الامىز.
— بۇل ءوزى كىمنىڭ بولمەسى، سۇلۋىم؟ — دەدى د'ارتانيان.
— مەنىڭ بولمەم، سۋدار. مىنا ەسىك ارقىلى ول حانشامنىڭ ۇيىقتايتىن بولمەسىمەن جالعاسادى. ءبىراق ساسپاي-اق قويىڭىز، ميلەدي ءبىزدىڭ داۋسىمىزدى ەسىتپەيدى، ول ومىردە ءتۇن جارىم بولماي توسەگىنە جاتپايدى.
د'ارتانيان جايىمەن جان-جاعىنا كوز تاستادى. اياداي عانا جايلى بولمە ۇسىناقتى جينالىپتى، مۇنتازداي تازا، ءبىراق ەركىنەن تىس كەتتي ايتقان، ميلەديدىڭ جاتىن بولمەسىنە باراتىن ەسىكتەن كوزىن جازا الماي قويدى. كەتتي جاس جىگىتتىڭ جان-جۇرەگىندە نە بولىپ جاتقانىن ۇققان ءتارىزدى.
— ءسىز مەنىڭ حانشامدى وتە جاقسى كەرەسىز بە، سۋدار؟ — دەدى كانيزاك.
— و، كەتتي، وقى سوزبەن ايتىپ جەتكىزە المايمىن. ولەردەي جاقسى كورەمىن!
كەتتي تاعى ءبىر كۇرسىنىپ قويدى.
— قاسىرەت دەگەن وسى دا، سۋدار! — دەدى قىز.
— شايتان اتسىن، ونىڭ نەسى قاسىرەت؟ — دەدى جىگىت.
— ويتكەنى، سۋدار، مەنىڭ حانشام ءسىزدى مۇلدە جاقسى كورمەيدى، — دەدى كەتتي.
— ءھىم... سەن ونى حانشاڭنىڭ تاپسىرۋى بويىنشا ايتىپ وتىرسىن با؟ — دەدى د'ارتانيان.
— و جوق، سۋدار، جوق! سىزگە جانىم اشىعاسىن، ءوزىمنىڭ ايتىپ جۇرگەنىم عوي.
— سۇيىكتى كەتتي، ماعان وسىلاي ىقىلاس بىلدىرگەنىڭە كوپ-كوپ راحمەت، ءبىراق الگىدە ايتقان حابارىڭنىڭ ونشا جاقسى حابار ەمەس ەكەنىن ءوزىڭ دە سەزەتىن شىعارسىڭ.
— باسقاشا ايتساق، ءسىز مەنىڭ سوزىمە سەنبەيسىز عوي شاماسى، سولاي ما؟
— ءوزىمشىل كىسىنىڭ ونداي نارسەگە سەنۋى ءاماندا قيىن بولادى، سۇلۋىم.
— سونىمەن ءسىز ماعان سەنبەيسىز عوي؟
— نەسىن جاسىرايىن، ءوز ءسوزىڭنىڭ راستىعىنا كوزىمدى جەتكىزەتىن ءبىر دالەل تاپپاساڭ...
— ال، مىناعان نە دەيسىز؟
كەتتي كەۋدەسىنەن كىشكەنتاي عانا ءبىر حاتتى سۋىرىپ الدى.
— بۇل ماعان با؟ — دەدى د'ارتانيان حاتتى قاعىپ الىپ.
— جوق، بوتەن كىسىگە.
— بوتەن كىسىگە؟
— يا.
— ونىڭ اتىن، ايت! — دەدى د'ارتانيان ورەپكىپ.
— ادرەسىنە قاراڭىز.
— گراف دە ۆاردقا ما!
سەن-جەرمەندە بولعان وقيعا سو زامات ءور كوكىرەك گاسكوننىڭ ەسىنە بىردەن تۇسە كەتتى. جىگىتتىڭ نە ىستەيتىنىن (دۇرىسى — نە ىستەگەنىن) بىردەن سەزگەن كەتتي شار ەتە ءتۇستى، ءبىراق وعان قاراماستان، جىگىت جاي وعىنداي جىلدامدىقپەن حاتتى اشىپ جىبەردى.
— قۇداي-اي، مۇنىڭىز نە، سۋدار! — دەدى قىز داۋىستاپ.
— ەشتەڭە ەتپەيدى! — دەدى د' ارتانيان، سوسىن حاتتى قولما-قول وقىپ شىقتى.
« ءسىز مەنىڭ ءبىرىنشى حاتىما جاۋاپ بەرگەن جوقسىز. سىزگە نە بولعان اۋرۋسىز با، الدە دە گيز حانىمنىڭ ۇيىندەگى بالدا ماعان قالاي قيىلىپ قاراعانىڭىزدى ۇمىتىپ قالعانسىز با؟ مىنە، سىزگە تاعى ءبىر قولايلى جاعداي كەلدى، گراف! ەندى سودان ايرىلىپ قالىپ جۇرمەڭىز»
د'ارتانيان سۇرلانىپ سالا بەردى. مۇنان وتكەن قورلىق بولماس؛ ماحابباتتى مازاق ەتتى دەگەن وسى-داعى دەپ ويلادى ول.
— سۇيكىمدى دە سورلى بولعان د'ارتانيان مىرزا! — دەدى كەتتي بۇعان جانى اشىپ، ول جاس جىگىتتىڭ قولىن تاعى دا قايتا-قايتا قىستى.
— مەنى اياپ تۇرسىڭ عوي، قايىرىمدى قارعاشىم؟ — دەدى د'ارتانيان.
— ءيا، شىن كوڭىلمەن اياپ تۇرمىن! ماحابباتتىڭ نە ەكەنىن مەن دە بىلەمىن!
— ماحابباتتىڭ نە ەكەنىن سەن دە بىلەسىڭ بە؟ — دەدى د'ارتانيان، ءبىرىنشى رەت قىزعا توقتالا قاراپ.
— سورلاعاندا، بىلەتىن بولدىم عوي!
— ولاي بولسا، مەنى بەكەر اياعانشا، حانشاڭنان ءوشىمدى قايتارۋعا كومەكتەسسەيشى.
— سوندا ءوشىڭىزدى قالاي قايتارعىڭىز كەلەدى؟
— مەن ميلەديگە انا جىگىتىنەن قايراتتى دا جىگەرلى ەكەنىمدى كورسەتكىم كەلەدى، سوسىن وزىممەن باسەكەلەس جىگىتتىڭ ورنىن باسقىم كەلەدى.
— جوق، سۋدار، ولاي بولسا مەن سىزگە ەشقاشاندا كومەكتەسپەيمىن،- دەدى كەتتي دەرەۋ بۇعان قارسى شىعىپ.
— نەگە؟ — دەپ سۇرادى د'ارتانيان.
— ونىڭ ەكى سەبەبى بار.
— اتاپ-اتاپ ايتشى كانە؟
— بىرىنشىدەن، مەنىڭ حانشام ءسىزدى ەشقاشاندا جاقسى كورمەيدى.
— سەن ونى قايدان بىلەسىن؟
— ءسىز ونى ولەردەي وكپەلەتتىڭىز.
— مەن بە؟ حانشاڭمەن تانىسقان ساتتەن بەرى قۇلاق كەستى ق ۇلى سياقتى اياعىنا باس ۇرۋمەن كەلەمىن، سوندا مەن ونى قالايشا وكپەلەتپەكپىن؟ وتىنەمىن، ايتشى، كانە!
— مەن ول سىردى ءوز جانىمدى ۇققان كىسىگە... يا، سونداي كىسىگە عانا ايتامىن.
د'ارتانيان كەتتيگە تاعى دا انىقتاپ ءبىر قارادى. ول ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي ۇلبىرەپ تۇرعان اسەم قىز ەدى، كوپتەگەن گەرسوگينيالار تاپ وسىنداي ۋىز سۇلۋلىققا ويلانباستان-اق باق-داۋلەتتەرىن بەرە سالار ەدى.
— كەتتي، قالاعان ۋاقىتىندا مەن سەنىڭ جان-جۇرەگىڭدى تۇسىنۋگە ءازىرمىن، وعان الاڭ بولماي-اق قوي، قىمباتتى قارعاشىم، — دەدى جىگىت قىزىنىپ.
سودان كەيىن ول قىزدى قۇشىرلانىپ ءبىر ءسۇيىپ ەدى، بايعۇس نارتتاي بولىپ قىزارىپ كەتتى.
— جوق! — دەدى كەتتي داۋىستاپ. — ءسىز مەنى جاقسى كورمەيسىز. مەنىڭ حانشامدى جاقسى كورەسىز، ونى ماعان الگىدە عانا ءوزىڭىز ايتقانسىز.
— ەكىنشى سەبەپتى ايتۋعا بوگەت بولىپ تۇرعان سول عانا ما، ءتايىرى؟
— ەكىنشى سەبەپ، سۋدار... — دەدى كەتتي، جاس جىگىتتىڭ سۇيگەنىنەن جانە ەركەلەتە قاراۋىنان جۇرەك توقتاتىپ ەركىنسىپ العاسىن، — ەكىنشى سەبەپ: ماحابباتتا اركىم ءوزىنىڭ قارا باسىنىڭ قامىن عانا ويلايدى.
كەتتيدىڭ ءاماندا وزىنە جاۋتاڭداي قارايتىنىن، اۋىزعى بولمەدە، باسقىشتا، دالىزدە وقىس كەزدەسىپ قالىپ، كەزدەسكەن سايىن مۇنى قولىمەن ءبىر سيپاپ وتەتىنىن، سوندا قىزدىڭ ۇرلانىپ كۇرسىنەتىنىن د'ارتانيان ەندى عانا ەسىنە الدى. داۋلەتتى، تەكتى ايەلگە ۇنايمىن دەپ ءجۇرىپ، ول كانيزاكتى كوزىنە ىلمەپتى: سۇڭقار اۋلايتىن كىسى تورعايعا كوڭىل ءبولۋشى مە ەدى.
دەگەنمەن تاپ وسى جولى ءبىزدىڭ گاسكونىمىز، كەتتيدىڭ الگى دە عانا بالالىق اڭقاۋلىقپەن بە، الدە ۇياتسىزدىقپەن بە، ايتەۋىر اشىپ ايتقان ماحابباتىنان قانداي پايدا تاباتىنىن بىردەن اڭعارا قويدى: گراف دە ۆاردقا جىبەرىلگەن حاتتى ۇستاپ قالا الادى، ميلەديدى ۇدايى باقىلايدى، كەتتيدىڭ حانشاسىنىڭ جاتىن بولمەسىمەن جالعاسىپ جاتقان ۇياسىنا كەز كەلگەن ۋاقىتتا كىرۋگە مۇمكىندىك بار. ميلەديدى ءوز ەركىمەن بە، زورلاپ پا، ايتەۋىر، ىرقىنا كوندىرۋ ءۇشىن زالىم جاستىڭ سورلى قىزدى ويشا قۇرباندىققا شالىپ قويعانىن ءبارىمىز دە كورىپ وتىرمىز عوي.
— حوش، سۇيىكتى كەتتي، سەن ءسويتىپ مەنىڭ ماحابباتىما ءشۇبالانادى ەكەنسىڭ-داعى، ەندى مەنىڭ سونى دالەلدەگەنىمدى قالايسىڭ عوي؟ — دەدى ول قىزعا.
— ءسىز قايداعى ماحابباتتى ايتىپ وتىرسىز؟
— ءسىزدى سۇيۋگە ءازىر ەكەنىمدى ايتام-داعى.
— ونى قالاي دالەلدەيسىز؟
— ادەتتە، سەنىڭ حانشاڭمەن بىرگە وتكىزەتىن ساعاتتاردى سەنىمەن بىرگە وتكىزسەم — قالاي قارايسىڭ؟
— وتە جاقسى بولار ەدى! — دەدى كەتتي الاقانىن شاپالاقتاپ.
— ولاي بولسا، قارعاشىم، بەرى كەلە عوي، — دەدى د'ارتانيان كرەسلوعا جايعاسىپ وتىرىپ جاتىپ، — ساعان ءبىر ايتايىن دەگەنىم، ومىردە كورگەن كۇتۋشىلەردىڭ ىشىندەگى ەڭ اسەمى ءوزىڭسىڭ.
ونىڭ وسى سوزدەردى ناشىنە كەلتىرىپ، كەلىستىرىپ ايتقانى سونشا، ونسىز دا جىگىتكە قۇلاپ تۇسكەلى وتىرعان بايعۇس قىز ونىڭ ايتقانىنا بىردەن سەنە قويدى. دەگەنمەن د'ارتانياننىڭ قايران قالعان بىرنارسەسى، سۇيكىمدى كەتتي مىنەزگە قاتال بولىپ شىقتى، جىگىتتىڭ ىرقىنا كونبەي قويدى.
بىرەۋى شابۋىلداپ، ەكىنشىسى قورعانىپ، ارباسىپ وتىرعاندا ۋاقىت ەلەۋسىز وتە بەرىپتى.
ساعات ءتۇن جارىمدى سوقتى، سول مەزەتتە ميلەديدىڭ بولمەسىنەن قوڭىراۋ سوعىلدى.
جارىلقاۋشى جاساعان-اي! مەنى حانشا شاقىرىپ جاتىر. كەتىڭىز! كەتىڭىز تەزىرەك! — دەدى كەتتي دىزاقتاپ.
د'ارتانيان قىزدىڭ ايتقانىنا كونە كەتەتىن كىسىدەيىن ورنىنان تۇرىپ، قالپاعىن الدى، ءبىراق، باسقىشقا شىعاتىن ەسىكتى اشۋدىڭ ورنىنا، ۇلكەن شكافتىڭ ەسىگىن اشىپ، ميلەديدىڭ كويلەكتەرى مەن پەنيۋارلارىنىڭ اراسىنا بارىپ جاسىرىندى.
— ءسىز نە ىستەپ جاتىرسىز؟ — دەدى كەتتي ساسقالاقتاپ.
كىلتتى الا كىرگەن د'ارتانيان شكافتى ىشىنەن بەكىتتى دە، ءۇن-تۇنسىز تۇرا بەردى.
— ءاي! — دەدى ميلەدي قاتقىل ۇنمەن. — ۇيىقتاپ قالعانسىز با، نەمەنە؟ قوڭىراۋ قاققاندا نەگە كەلمەيسىز؟
د'ارتانيان ميلەدي بولمەسىنىڭ ەسىگى شالقايتا اشىلعانىن ەستىدى.
— مىنە، كەلە جاتىرمىن! — دەدى كەتتي داۋىستاپ، حانشاسىنا قارسى ۇمتىلىپ.
ولار جاتىن بولمەگە بىرگە كىرىپ كەتتى، ەسىك اشىق قالعاندىقتان دا د'ارتانيان ميلەديدىڭ كۇتۋشىسىنە ۇرسىپ جاتقانىن ەسىتتى؛ اقىرىندا ايەل ساباسىنا ءتۇستى، كەتتي وعان قىزمەت كورسەتىپ جاتقاندا ەكەۋى دە سويلەستى دە، اڭگىمە وزىنە — د'ارتانيانعا اۋىستى.
— بۇگىن كەشكىلىك مەن ءبىزدىڭ گاسكوندى كورمەدىم بىلەم، — دەدى ميلەدي. قالايشا، سۋدارىنيا، ول شىنىمەن كەلمەدى دە؟ قولى ەشتەڭەگە جەتپەي جاتىپ، جەڭىلتەكتىك جاسايتىنداي وعان نە بولىپتى؟- دەدى كەتتي تاڭىرقاپ.
— و جوق! ونى دە تريەۆيل مىرزا نەمەسە دەزەسسار مىرزا ۇستاپ العان شىعار. مەن ءوز كۇشىمدى ءوزىم بىلەمىن، كەتتي: ول مەنەن قۇتىلا المايدى!
— ءسىز وعان نە جاسايسىز، سۋدارىنيا؟
— نە جاسايسىز دەيسىز بە؟ قام جەمەڭىز، كەتتي، ول جىگىت پەن مەنىڭ ارامىزدا ونىڭ ءوزى دە بىلمەيتىن ءبىر گاپ بار. سونىڭ كەسىرىنەن مەن جوعارى مارتەبەلى تاقسىردىڭ سەنىمىنەن ايرىلىپ قالا جازدادىم. و، مەن ودان كەگىمدى الامىن!
— ءسىز ونى جاقسى كورەتىن شىعار دەپ ءجۇر ەدىم، سۋدارىنيا.
— جاقسى كورەدى دەيسىز بە؟.. مەن وعان ولەردەي ءوشپىن! لورد تەردىڭ ءومىرىن ۋىسىندا ۇستاپ تۇرىپ، ولتىرمەگەن اقىماق، سونىڭ اشىق اۋىزدىعىنان ۆينتەردىڭ ءۇش ءجۇز مىڭ ليۆر رەنتادان ايرىلىپ قالدىم.
— شىن ايتاسىز، — دەدى كەتتي، — ءسىزدىڭ ۇلىڭىز اعاسىنىڭ بىردەن-بىر مۇراگەرى عوي، ول ەر جەتكەنشە كۇللى قاراجات ءسىزدىڭ ەركىڭىزدە بولاتىن ەدى.
وسىناۋ سيقىرلى ايەل مۇنىڭ كوزىنشە سونشالىق جىلى شىراي، دوس پەيىلىن تانىتقان ەدى، ەندى مىنە، كىناسىز كىسىنى ولتىرمەدىڭ دەپ جىگىتتىڭ ءوزىن كىنالاپ جاتقانىن ەستىگەندە، ادەتتە سىپايى، زيالى اڭگىمە ءسوز كەزىندە وزگەشە شەبەرلىكپەن جۇمسارىپ، جىبەكتەي سىزىلىپ تۇراتىن ايەل داۋسىنىڭ شاڭقىلداي شىققانىن ەستىگەندە، د'ارتانياننىڭ تۇلا بويى تۇرشىگىپ، دىرىلدەپ كەتتى.
— نەگە ەكەنىن ءوزىم دە بىلمەيمىن، ەگەر كاردينال تيىسپە دەپ ءامىر ەتپەگەندە، مەن ودان كەگىمدى باياعىدا قايىراتىن ەدىم، — دەدى ميلەدي ءسوزىن جالعاپ.
— ءيا! ءبىراق ءسىز، سۋدارىنيا، گالانتەرەيشىنىڭ جىگىت جانىنداي جاقسى كورگەن بۇلدىرشىندەي ايەلىن اياعان جوقسىز عوي.
— ءا الگى كور قازۋشىلار كوشەسىندەگى دۇكەنشى بيكەشتى مە! بۇل ونىڭ دۇنيەدە بار-جوعىن باياعىدا-اق ۇمىتىپ كەتتى عوي! ءپالى، ول ءبىر ساتىمەن قايتارىلعان كەك بولدى!
د'ارتانياننىڭ ماڭدايىنان سۋىق تەرى بۇرق ەتتى: مىنا ايەل شىنىندا دا ادامنىڭ جانى تۇرشىگەتىن جالماۋىز ەدى.
ول اڭگىمەگە قۇلاعان تۇرە بەردى، ءبىراق مۇنىڭ سورىنا، ايەلدىڭ تارانۋى، سىلانىپ-سيپانۋى بىتكەن ەدى.
— ال، ەندى وزىڭىزگە بارىڭىز-داعى، ەرتەڭ مەنىڭ سىزگە بەرگەن حاتىما جاۋاپ الۋعا تىرىسىڭىز، — دەدى ميلەدي.
— دە بارد مىرزاعا دەگەن حاتىڭىزعا ما؟ — دەدى كەتتي.
— ءيا، دە بارد مىرزاعا جولداعان حاتتى ايتامىن.
— مەنىڭشە، د'ارتانيان مىرزا بايعۇسقا مۇلدە ۇقسامايتىن كىسى انا دە بارد مىرزا بولسا كەرەك، — دەدى كەتتي.
— سۇيىكتىم، ەندى كەتىڭىز، مەن باس ارتىق ءسوزدى جەك كورەمىن، — دەدى ميلەدي.
د'ارتانيان ەسىكتىڭ جابىلعانىن، ەكى ىلمەكتىڭ سىرت ەتىپ سالىنعانىن ەستىدى، بۇل — ەسىگىن ىشتەن بەكىتىپ العان ميلەدي ەدى. ونشا شۋ شىعارماي كەتتي دە ەسىكتى جايىمەن كىلتتەي سالدى؛ د'ارتانيان شكافتى سودان كەيىن بارىپ اشتى.
— قۇداي-اي! سىزگە نە بولعان؟ ءتىپتى قۋارىپ كەتىپسىز عوي! — دەدى كەتتي سىبىرلاپ.
— و، سۋدارىنيا! — دەدى د'ارتانيان كۇبىرلەپ.
— تس-س، ۇندەمەڭىز! كەتىڭىزشى! مەنىڭ بولمەم ميلەديدىڭ جاتىپ جايىنان جۇقا قورشاۋمەن بولىنگەن، و جەردەن ءاربىر ءسوزدى ەستۋگە بولادى!
— سول سەبەپتى دە كەتپەيمىن، — دەدى د'ارتانيان.
— ول نە دەگەنىڭىز؟ — دەدى كەتتي قىزاراقتاپ.
— نەمەسە كەيىنىرەك... كەتەرمىن...
جىگىت قىزعا تارپا باس سالدى. قارسىلاسۋعا بولماي قالدى، قارسىلاسساڭ ۋ-شۋ شىعادى، ءقايتسىن، كەتتيدىڭ كونبەسكە لاجى قالمادى.
بۇل — ميلەديگە دەگەن وشپەندىلىگىنىڭ بۋىرقانعان ءبىر ءساتى ەدى. كەگى قايتقاندا كىسىنىڭ ايىزى ءبىر قانادى دەيدى جۇرت، سول ءسوزدىڭ راس ەكەنىنە د'ارتانياننىڭ كوزى ەندى جەتتى. ەگەر ونىڭ جۇرەگىندە شىن سەزىمنىڭ نىشانى بولسا، ول وسى ءبىر جاڭا جەڭىسىن قاناعات تۇتار ەدى، ءبىراق جىگىتىمىز وڭەز مەنمەندىك پەن باققۇمارلىققا بوي الدىرعان بولاتىن.
دەگەنمەن ول ءوزىنىڭ كەتتيگە دەگەن كۇللى ىقپالىن ەڭ اۋەلى بوناسە بيكەنىڭ جاي-كۇيىن شۇقىلاي سۇراپ، ءبىلىپ الۋعا جۇمسادى — بۇل د'ارتانياننىڭ ءبىر جاقسى قاسيەتى بولسا كەرەك-تى. بايعۇس قىز راسپياتيە الدىندا ونشا سىر شاشا بەرمەيتىن كورىنەدى. ءبىراق قىز بوناسە بيكەنىڭ ءالى ءتىرى ەكەنىنە كامىل سەنەتىنىن ايتتى.
سول سياقتى كەتتي ميلەديدىڭ كاردينال سەنىمىنەن قالاي ايرىلىپ قالا جازداعانىن دا بىلمەيدى ەكەن، ءبىراق ول ءجايتتى د'ارتانيان بۇل قىزدان دا جاقسى بىلەتىن: انگليادان دا شىعا بەرگەندە ول ميلەديدى ۇستالىپ قالعان كەمەلەردىڭ بىرەۋىنىڭ ۇستىنەن كورگەن، سول سەبەپتى دە اڭگىمە الماز القا جونىنەن بولعانىنا كۇمان كەلتىرمەيتىن.
ءبىراق ميلەديدىڭ بۇعان، د' ارتانيانعا دەگەن ناعىز قانقۇيلى وشپەندىلىگىنىڭ ءتۇپ تامىرى جىگىتتىڭ لورد ۆينتەردى ولتىرمەگەنىندە جاتقانى ايدان انىق.
كەلەسى كۇنى د'ارتانيان تاعى دا ميلەديدىڭ ۇيىنە كەلدى. ميلەديدىڭ كوڭىلىنىڭ حوشى بولماي وتىر ەكەن، د'ارتانيان دە ۆارد مىرزادان جاۋاپ بولماعاسىن رەنجىپ وتىرعان شىعار دەپ ويلادى. كەتتي كىرىپ كەلىپ ەدى، ميلەدي وعان زەكىپ تاستادى. كەتتيدىڭ د'ارتانيانعا قاراعان كوزى: «ءسىز ءۇشىن قانداي پالەگە شىداپ جۇرگەنىمدى كوردىڭىز» — دەپ تۇرعانداي ەدى.
دەگەنمەن كەش سوڭىندا ارىستان جۇرەكتى ايەل ازداپ جۇمسارايىن دەدى: ول د'ارتانياننىڭ ەركەلەتە ايتقان عاشىقتىق سوزدەرىن جىميا تىڭداپ، ءتىپتى جىگىتكە بالعىن قولىن سۇيۋگە رۇقسات ەتتى.
د`ارتانيان كەلىنشەكتىڭ ۇيىنەن ونىڭ قىلىعىنا قايران قالىپ، اڭىرىپ شىقتى، ءبىراق بۇل جىگىتىمىز وڭايلىقپەن باسى قاتىپ، ەسەڭگىرەتىپ قالاتىن وسالدان ەمەس-تى، ميلەديدى اينالدىرىپ ءجۇرىپ، ول كوڭىلىندە ءبىر شاعىن جوسپاردى قۇرىپ تا قويعان ەدى.
ەسىك الدىنان ول كەتتيگە كەزدەستى دە، بۇرىنعى ادەتىمەن، قىزدىڭ بولمەسىنە كوتەرىلدى. ول ميلەديدىڭ كەتتيگە تاپسىرمانى ورىندامايسىز دەپ كىنا تاعىپ، قاتتى ۇرىسقانىن بىلەتىن. ميلەدي گراف دە ۆاردتىڭ نەگە ۇندەمەي جاتقانىن تۇسىنە الماي-اق قويدى، سول سەبەپتى دە ەرتەڭ، تاڭعى ساعات توعىزدا مەنەن كەلىپ ءۇشىنشى حاتتى ال دەپ ءامىر ەتتى.
د'ارتانيان كەتتيدىڭ: ەرتەڭ سول حاتتى وزىڭە اپارىپ بەرەمىن، دەگەن ۋادەسىن الدى، بايعۇس قىز كوڭىلدەسى نە تالاپ ەتسە، سونىڭ ءبارىن ورىنداي بەرەتىن: ول ەسىنەن اداسىپ قالعان ەدى.
بۇگىن دە تاپ كەشەگى وقيعا قايتالاندى: د'ارتانيان شكاف ىشىنە تىعىلدى، ميلەدي كەتتيدى شاقىرىپ الىپ، جۋىنىپ-تارانىپ بولعاسىن، كەتتيدى قايتاردى دا، ەسىگىن جاۋىپ الدى. كەشەگى سياقتى، د'ارتانيان ۇيىنە تاڭعى ساعات بەستە قايتىپ ورالدى.
ساعات ون بىردە وعان كەتتي كەلدى، قولىندا ميلەديدىڭ جاڭا حاتى بار. بۇل جولى بايعۇس قىز حاتتى د'ارتانيانعا ءۇن-تۇنسىز بەرە سالدى، ەندى ول جىگىت ويىنا نە كەلسە، سونى جاساۋىنا ەرىك بەردى: قىز سۇلۋ سولداتىنا جان-تانىمەن بەرىلىپ ەدى.
د'ارتانيان حاتتى اشىپ، تومەندەگى جولداردى وقىدى:
«ءسىزدى سۇيەمىن دەپ مەن وسىمەن ءۇشىنشى رەت حات جازىپ وتىرمىن. ساقتانىڭىز، ءتورتىنشى رەت مەن؛ ءسىزدى جەك كورەمىن — دەپ جازىپ جۇرمەيىن»
ەگەر ءسىز شىن پەيىلمەن ەرسى مىنەزىڭىزدەن قايتىپ، وكىنىش بىلدىرسەڭىز، وسى حاتتى اپارىپ بەرگەن قىز، تاربيەلى جىگىتتىڭ مەنىڭ راقىم-كەشىرىمىنە قانداي جولمەن كەلىپ نە بولاتىنىن ادەمىلەپ ايتىپ بەرەدى»
وسى حاتتى وقىپ تۇرعاندا د'ارتانيان ءبىر قىزارىپ، ءبىر بوزاردى.
— و، ءسىز ونى ءالى دە سۇيەدى ەكەنسىز! — دەدى جاس جىگىتتىڭ جۇزىنە تەلمىرە قاراپ تۇرعان كەتتي.
— جوق، كەتتي، سەن قاتەلەسىپ تۇرسىڭ، مەن ونى ءقازىر سۇيمەيمىن، ءبىراق مەنى مەنسىنبەگەنى ءۇشىن ودان كەك العىم كەلەدى.
— ءيا، كەكتى قالاي الاتىنىڭىزدى ءسىز ماعان ايتقانسىز.
— ساعان ءبارىبىر ەمەس پە، كەتتي! سەنىڭ ءوزىڭدى عانا سۇيەتىنىمدى بىلەسىن عوي.
— سونىڭ ءوزىن بىلۋگە بولا ما؟
— انا ايەل جازاسىن العاندا بىلەرسىڭ.
كەتتي ءبىر كۇرسىندى دە قويدى.
د'ارتانيان قولىنا قالام الىپ مىناداي حات جازدى:
«سۋدارىنيا، مەن وسى ۋاقىتقا دەيىن ءسىزدىڭ اۋەلگى ەكى حاتىڭىزدىڭ شىنىمەن-اق ماعان ارنالعانىنا كۇمان كەلتىردىم، ويتكەنى ءوزىمدى مۇنداي قۇرمەتكە مۇلدە لايىق ەمەسپىن عوي دەپ ەسەپتەدىم، ونىڭ ۇستىنە ءوزىم قاتتى اۋىرىپ قالدىمداعى، سىزگە قولما-قول جاۋاپ بەرۋگە ءبارىبىر جۇرەگىم داۋالاماس ەدى.
الايدا، بۇگىن مەن ءسىزدىڭ ىقىلاس-ىنتاڭىزعا سەنۋگە ءماجبۇر بولىپ وتىرمىن، ويتكەنى ءسىزدىڭ مەنى ءسۇيۋ باقىتىنا يە ەتكەنىڭىزدى تەك حاتىڭىز عانا ەمەس، كۇتۋشى قىزىڭىز دا ايتىپ بەردى.
تاربيەلى كىسى ءسىزدىڭ كەشىرىمىڭىزگە قايتكەندە يە بولاتىنىن كانيزاگىڭىز ماعان ۇيرەتپەي-اق قويسىن. سونىمەن بۇگىن تۇنگى ساعات ون بىردە، سىزدەن شىن كوڭىلدەن جالىنىپ، كەشىرىم سۇراۋ ءۇشىن ءازىم كەلەمىن. مۇنى تاعى دا ءبىر كۇنگە كەشىكتىرسەك — ول مەنىڭشە ءسىزدى قايتا قورلاعاندىق بولىپ شىعار ەدى.
اجالدى پەندەلەردىڭ ىشىنەن باقىتقا ءوزىڭىز كەنەلتكەن پاقىرىڭىز، گراف دە ۆارد.
بۇل — بارىنەن بۇرىن جالعان حات ەدى، ەكىنشىدەن، ول دورەكى حات ەدى، ال، ءبىزدىڭ بۇگىنگى سالت-سانامىزدىڭ تۇرعىسىنان قاراساق، ول كىسىنى جابىرلەيتىن جامان حات ەدى، ءبىراق ول زاماندا جۇرت قازىرگىدەي ءبىر-بىرىنىڭ كوڭىلىنە قاراپ، سىزىلىپ تۇرمايتىن. بۇنىڭ ۇستىنە د'ارتانيان، ميلەديدىڭ ءوزىنىڭ ايتقان سوزدەرىنە قاراپ، ول ايەلدىڭ بۇدان دا سۇمدىق وپاسىزدىققا كوپە-كورىنەۋ باراتىنىن بىلەتىن، سول سەبەپتى دە ونى ونشا سىيلاپ، قۇرمەتتەي بەرمەيتىن. سوعان قاراماستان وسى ايەلگە دەگەن ءبىر ەسسىز قۇمارلىق، جيىركەنىش سەزىمى ارالاسقان، ەلىتكىش ەسەر قۇمارلىق، ەگەر قالاساڭىز، سونىڭ توسىندە-توياتتاۋ قۇشتارلىعى جىگىتتىڭ بويىن بيلەپ العان ەدى.
د'ارتانياننىڭ ايلاسى ونشا قيىن ەمەس-تى: كەتتيدىڭ بولمەسىنەن ونىڭ حانشاسىنىڭ ۇستىنە وڭمەندەپ كىرىپ بارىپ ول اۋەلى شوشىپ كەتىپ، اسىپ-ساسىپ، ابدىراپ قالعاندا ايەلدى دەگەنىنە كوندىرۋ. بالكىم، ونىڭ ويى ءساتسىز دە اياقتالار، كىم بىلگەن، ءبىراق... تاۋەكەلسىز تابىس جوق. ەندى ءبىر اپتادان كەيىن جورىق ناۋقانى باستالادى، اتتانۋ كەرەك، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ماحاببات كۇيىن ويناپ جۇرۋگە ۋاقىتى جوق ەدى.
— ءما، مىنانى ال، — دەدى جاس جىگىت كەتتيگە جەلىمدەۋلى حاتتى بەرىپ، سوسىن ونى ميلەديگە اپارىپ بەر: بۇل — دە ۆارد مىرزانىڭ جاۋابى.
كەتتي بايعۇس بوپ-بوز بولىپ كەتتى: ول حاتتا نە جازىلعانىن اڭعارىپ قالعان-دى.
سۇيىكتىم، تىڭداشى، — دەدى د'ارتانيان وعان، — وسى وقيعانىڭ ءبارى يا ولاي، ءيا بۇلاي بولىپ بىتەتىنىن ءوزىڭ دە بىلەسىن. سەنىڭ ءبىرىنشى حاتتى گرافتىڭ دايەكشىسىنە ەمەس، مەنىڭ دايەكشىمە بەرگەنىڭدى، دە ۆارد مىرزا اشاتىن باسقا حاتتاردى مەنىڭ اشقانىمدى ميلەدي ءبىلىپ قالۋى مۇمكىن. سوندا ول سەنى بىردەن قۋالاپ جىبەرەدى، ءبىراق ول وشىككەندە تەك قۋالاۋمەن عانا تىنبايتىن ايەل ەكەنىن ءوزىن دە جاقسى بىلەسىڭ.
— بىلەمىن! — دەپ جاۋاپ قاتتى كەتتي. — ال، وسىنىڭ ءبارىن مەن كىمگە بولا جاسادىم؟
مەن ءۇشىن جاسادىڭ، ونى جاقسى بىلەمىن، سۇلۋىم، — دەدى جاس جىگىت، — جانە يمانداي شىنىم، مەن ساعان مىڭ سان العىس ايتامىن.
— ال، مىنا حاتىڭىزدا نە جازىلعان؟
— ميلەدي ونى ساعان ءوزى-اق ايتادى.
— و، ءسىز مەنى جاقسى كورمەيسىز. مەن ءبىر جۇرگەن بەيباق، سورلىمىن عوي! — دەدى قىز كۇڭىرەنىپ.
ءبىراق ايەلدەردىڭ تاپ وسىلاي كىنالاۋىنا مىڭ دا ءبىر داۋا — ءبىر اق جاۋاپ بار، ول بايعۇستار سوعان الدانىپ قالادى. د'ارتانيان قىزعا تاپ سولاي جاۋاپ بەردى، ءسويتىپ كەتتي شىندىقتان تاعى دا الىستاپ كەتتى.
راس، حاتتى ميلەديگە اپارىپ بەرۋگە بەل بايلاعانشا، قىز سولقىلداپ ۇزاق جىلادى، اقىرىندا سول شەشىمگە كەلىپ توقتادى، د'ارتانيانعا كەرەگىنىڭ ءوزى وسى بولاتىن.
بۇعان قوسىمشا، ول قىزعا: كەشكە حانىمىڭنان ەرتە كەتەمىن دە، شىعىسىمەن ساعان كەلەمىن، دەپ ۋادە بەردى.
جىگىتتىڭ وسى ۋادەسى كەتتي بايعۇستى ءبىر جولاتا جۇباتىپ، كوڭىلىن حوش-ۋاق ەتتى.
IV
مۇندا اراميس پەن پورتوستىڭ جورىق جابدىعى جايلى باياندالادى
ءبىزدىڭ ءتورت دوسىمىز جورىق جابدىعىن ىزدەۋگە كىرىسكەلى بەرى ۇدايى باس قوسىپ، بىرگە ءجۇرۋدى توقتاتقان ەدى. ولاردىڭ ءارقايسىسى ءار جەردەن، دالىرەك ايتقاندا، ءيىنى كەلگەن جەردەن تاماقتانىپ ءجۇردى. ونسىز دا زۋلاپ ءوتىپ جاتقان التىن ۋاقىتتىڭ ءبىرازى قىزمەتپەن كەتىپ جاتتى. الايدا، جەتىسىنە ءبىر رەت، كۇندىزگى ساعات ءبىردىڭ كەزىندە، اتوستىڭ ۇيىندە كەزدەسىپ تۇرۋعا ءسوز بايلاستى، ويتكەنى ول aيتقان سەرتىن ۇستاپ، ۇيىنەن شىقپاي قويدى.
كەتتي د'ارتانيانعا كەلگەن كۇن — دوستاردىڭ باس قوساتىن كۇنى-تىن. كانيزاك كەتىسىمەن د'ارتانيان فەرۋ كوشەسىنە قاراي بەتتەدى.
بۇل اتوس پەن ءاراميستىڭ فيلوسوفيالىق تاقىرىپتا اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ وتىرعان ۇستىنەن ءتۇستى. اراميس قايتادان ءدىن شەكپەنىن كيەم بە دەپ تولعانىپ ءجۇر ەكەن. اتوس بۇرىنعى ادەتى بويىنشا، ونى قۇپتاپ، سوعان بار نەمەسە قۇپتاماي، ونى قوي دەپ اشىپ ايتپاپتى، ول اركىمنىڭ ەركى وزىندە دەگەن پىكىرگە جۇگىنەدى ەكەن. اتوس جۇرت اقىل سۇراي كەلگەندە عانا، وندا دا قيىلىپ كوپ سۇراعاندا عانا، اقىل-كەڭەس بەرەتىن.
«ادەتتە، — دەيتىن اتوس، — جۇرت اقىل-كەڭەس سۇراعاندا ونى ورىنداماۋ ءۇشىن سۇرايدى، ال، ەگەر كەيبىرەۋلەر سول كەڭەسكە قۇلاق اسىپ، ورىنداي قالسا، كەيىن سول كىسىنى كىنالاۋ ءۇشىن ورىندايدى».
د'ارتانياننىڭ ىزىنشە پورتوس تا كەلدى. سونىمەن ءتورت دوس ءبىر جەرگە جينالىپ قالدى.
تورتەۋىنىڭ بەت پىشىنىنەن ءتورت ءتۇرلى سەزىم اڭعارىلعانداي: پورتوستىڭ جۇزىنەن — جايباراقاتتىق، د'ارتانياننىڭ جۇزىنەن — ءۇمىت پەن سەنىم، ءاراميستىڭ جۇزىنەن — بەيمازا ابىگەرلىك، اتوستىڭ جۇزىنەن — بەيقامدىق كورىنىپ تۇر ەدى.
اڭگىمەنىڭ باستالعانىنا ءبىر مينۋت وتپەي جاتىپ، پورتوس جوعارى دارەجەلى داۋلەتتى ءبىر حانشانىڭ مۇنى قيىن جاعدايدان قۇتقارۋعا نيەت بىلدىرگەنىن تۇسپالداپ ايتىپ بەرگەنى سول ەدى، اسىعىپ - اپتىعىپ مۋشكەتون جەتىپ كەلدى.
ول پورتوستى ۇيگە شاقىرا كەلىپتى، مىرزا، ءسىز وندا تەز بارماساڭىز بولمايدى، دەدى قىزمەتشى جالىنىشتى ۇنمەن.
— ماسەلە مەنىڭ جورىق جابدىعىم ءجايلى شىعار؟ — دەدى پورتوس.
— سولاي دەۋگە دە، دەمەۋگە دە بولادى، — دەدى مۋشكەتون.
— ءاي، ونى ماعان ايتۋعا بولماي ما، نەمەنە؟
— ءجۇرىڭىز، سۋدار، ءجۇرىڭىز.
پورتوس ورنىنان تۇرىپ، دوستارىمەن قوشتاسىپ، مۋشكەتونعا ەرىپ كەتىپ قالدى. سالدەن كەيىن ەسىكتەن بازەن كورىندى.
— سىزگە نە كەرەك ەدى، دوسىم؟ — دەدى اراميس، ويىنا شىركەۋ قايتا تۇسسە بولعانى، ونىڭ ءسوزى دە جۇمسارىپ سالا بەرەتىن.
— سۋدار، ءسىزدى ۇيدە ءبىر كىسى كۇتىپ وتىر، — دەدى بازەن.
— كىسى؟.. قانداي كىسى؟
— قايىرشى بىرەۋ.
— وعان قايىر-ساداقا بەرىڭىز-داعى، كۇناكار بايعۇس ءۇشىن دۇعا قايىرىڭىز دەپ وتىنەرسىز.
— ول قايىرشى سىزبەنەن قايتسە دە سويلەسكىسى كەلەدى جانە ءسىزدى وزىمەن قۋانا-قۋانا كورىسەدى دەيدى.
— ول ماعان ەشبىر ءسوز ايتقان جوق پا؟
— ءيا، ايتتى. «ەگەر اراميس مىرزانىڭ مەنىمەن كورىسۋگە زاۋقى سوقپاسا، — دەدى ول، — مەنىڭ تۋردان كەلگەنىمدى ايتىڭىز».
— تۋردان دەيسىز بە؟ — ءاراميستىڭ داۋسى شىعىپ كەتتى. — مىرزالار، مەن سىزدەردەن مىڭ-سان رەت كەشىرىم وتىنەمىن، ول كىسى ماعان كوپتەن كۇتكەن حاباردى اكەلگەن شىعار.
وسىنى ايتتى دا، ول ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، اسىعىس دالاعا شىقتى اتوس پەن د'ارتانيان ەكەۋى وڭاشا قالدى.
— پورتوستىڭ ءىسىنىڭ وڭعا باسقانىن جاقسى بىلەمىن، — دەدى د'ارتانيان، ال، ءاراميستى الاتىن بولساق، ول ءۇشىن شىنداپ قام جەگەن جان ەمەسپىن. مىنا ءسىز شە، سۇيىكتى اتوس، ءسىز اعىلشىننىڭ وزىڭىزگە ءتيىستى پيستولدەرىن جۇرتقا جومارتتىقپەن تاراتىپ بەردىڭىز، ال، ەندى ءوزىڭىز نە ىستەمەكشىسىز؟
دوستىم، مەن سو ءبىر سەلتەڭبايدى ولتىرگەلى وزىمە ءوزىم ريزا بولىپ ءجۇرمىن، ويتكەنى اعىلشىندى ءولتىرۋ — قاسيەتتى ءىس، ءبىراق مەن ونىڭ پيستولدەرىن قالتاما سالىپ السام، ءوزىمدى ولە-ولگەنشە كەشىرمەس ەدىم.
— قويىڭىزشى، سۇيىكتى اتوس! ءبىر عاجابى، ءسىزدىڭ تۇسىنىگىڭىزدىڭ وزىنە كىسى اقىلى جەتە بەرمەيدى.
— قوي، وسى دا جەتەر!.. كەشە وسىندا ءبىر كەلىپ شىعۋىنىڭ وزىمەن ماعان كادىمگىدەي قۇرمەت كورسەتكەن دە تريەۆيل مىرزا، ءسىزدى كوردينالدىڭ قامقورلىعىنداعى كۇماندى ءبىر اعىلشىنداردىڭ ۇيىنە ءجيى بارادى دەگەندى ايتتى. سول راس پا؟
— مەنىڭ ءبىر اعىلشىن ايەلىنىڭ ۇيىندە بولاتىنىم راس، ءبىراق ونى كەزىندە سىزگە ايتقانمىن.
— اح، ءيا، الگى اقسارى ايەلدىڭ ءۇيى عوي، ول جونىنەن مەن سىزگە ءبىراز كەڭەس بەرگەن ەدىم، شاماسى، سول كەڭەستى تەككە بەرگەن بولۋىم كەرەك، ويتكەنى ءسىز وعان ءتىپتى قۇلاق اسقان دا جوقسىز عوي دەيمىن.
— مەن سىزگە ءوز دالەلدەرىمدى ايتىپ ەدىم عوي.
— ءيا، ءيا. شاماسى، ءسىز ونىڭ جورىق جابدىعىن تابۋعا سەبى تيەدى دەپ ايتتىڭىز بىلەم.
— ولاي دەپ ايتقان ەمەسپىن! مەنىڭ كوزىمنىڭ اقيقات ءبىر جەتكەن جەpi — ول ايەل بوناسە بيكەنى ۇرلاسۋعا قاتىسىپتى.
— تۇسىنەمىن. ءبىر ايەلدى تابۋ ءۇشىن، ءسىز ەكىنشى ءبىر ايەلدى اينالدىرادى ەكەنسىز: ول — ەڭ ۇزاق جول، ءبىراق ەڭ سۇيكىمدى جول.
د'ارتانيان ويىنداعىسىن تۇگەلدەي اتوسقا ايتقىسى كەلىپ ءبىر تۇردى دا، تومەندەگى ءجايتتى ەسكەرىپ ايتپاي قويدى: ار-نامىس ماسەلەسىنە كەلگەندە اتوس ەشتەڭەگە توزبەيتىن اسا ساق، نامىسقوي كىسى-تىن، ءبىزدىڭ عاشىقتارىمىزدىڭ ميلەديگە قارسى باعىتتالعان شاعىن جوسپارىندا بۇل پۋريتانين قابىلدامايتىن كەيبىر جايتتەر بار ەدى، د'ارتانيان ونى كۇنى بۇرىن سەزگەن-دى، ونىڭ ۇندەمەي قالعانى دا وسىدان ەدى، ال، اتوس الەمدەگى ەڭ ءبىر سامارقاۋ كىسى بولعاندىقتان دا، د'ارتانيان بىلگەنىن ىشىنە بۇگىپ قالدى.
سونىمەن ءبىز بىر-بىرىنە اسا ماڭىزدى ەشتەڭەنى ايتا قويمايتىن ەكى دوستى وسى ارادا قالدىرالىق تا، ءاراميستىڭ سوڭىنان ەرەلىك.
جاس جىگىتتىڭ اسىعىپ-ۇسىگىپ بازەننىڭ سوڭىنان تۇرا جۇگىرگەنىن، دۇرىسىن ايتساق، مۇنىڭ وزىمەن تىلدەسكىسى كەلەتىن تىلەنشى تۋردان كەلدى دەگەندە، ءاراميستىڭ دايەكشىسىنەن وزىپ كەتكەنىن ءبىزدىڭ ءوزىمىز دە كوردىك قوي؛ ول فەرۋ كوشەسىنەن ۆوجيرار كوشەسىنە ءبىر-اق اتتاپ جەتكەندەي بولدى.
ۇيگە كىرىسىمەن ول شىنىندا دا ءۇستى-باسى البا-جۇلبا، ويلى كوزدى ءبىر باكەنە كىسىنى كوردى.
— مەنى سۇراعان ءسىزسىز بە؟ — دەدى مۋشكەتەر.
— مەن اراميس مىرزانى سۇراپ ەدىم. ول — ءسىزبىسىز؟
— سونىڭ تاپ ءوزىمىن. ءسىز ماعان ءبىر اماناتتى تاپسىرايىن دەپ پە ەدىڭىز؟
— ەگەر ءسىز ماعان ءبىر كەستەلى ورامال كورسەتسەڭىز، سونى تاپسىرايىن.
ىشكى قالتاسىنان كىشكەنتاي ءبىر كىلتتى الىپ، اقىقپەن ويۋلاپ تاستاعان قارا قوبديشانى اشتى دا:
— مىنە، سول ورامال، قاراڭىزشى، مىنە، — دەدى اراميس.
— ماقۇل. دايەكشىڭىزدى سىرتقا جۇمساڭىز، — دەدى قايىرشى.
بۇل قايىرشىنىڭ قوجايىنىمدا نە شارۋاسى بار ەكەن، — دەپ، سونى بىلگەنشە شىدامى تاۋسىلىپ، ۇيگە يەسىمەن ءبىر مەزگىلدە جەتكەن بازەن وسى جولى جىلدامدىعىنان ەشبىر پايدا كورمەدى: قايىرشىنىڭ ۇسىنىسى بويىنشا، قوجاسى وعان سىرتقا شىق دەگەن بەلگى بەردى، بازەن بۇعان امالسىزدان كوندى.
دايەكشى شىعىسىمەن، قايىرشى: مەنى بىرەۋ كورىپ، ەستىپ قالماس پا ەكەن، دەگەندەي اينالاسىنا كوزىن ءبىر جۇگىرتىپ ءوتتى دە، قايىس بەلبەۋمەن تارتا سالعان جۇلىم-جۇلىم شەكپەنىن اشىپ، قامزولىنىڭ كەۋدە جاعىن سوگىپ جىبەرىپ، ءبىر حاتتى سۋىرىپ الدى.
حاتتىڭ ءمورىن كورگەندە، ءاراميستىڭ قۋانىشتى داۋسى ەرىكسىز شىعىپ كەتتى، ول حات سىرتىنداعى جازۋدى ءبىر ءسۇيىپ، ونى جايىمەن ابايلاپ اشا بەردى، وندا مىناداي سوزدەر بار ەدى:
«دوس، تاعدىر ءبىزدى ءالى دە ءبىراز ۋاقىت ايىرا تۇراتىن ءتارىزدى، ءبىراق جاستىق شاقتىڭ تاڭعاجايىپ تاماشا كۇندەرى ءىز-تۇزسىز كەتىپ جاتقان جوق. ءسىز ءوز بورىشىڭىزدى لاگەر ىشىندە ءجۇرىپ اتقارا بەرىڭىز، مەن باسقا جەردە اتقارامىن. ءۇشبۋ حاتتى تاپسىراتىن كىسى نە بەرسە، سونى الىڭىز، دەگدار، ءباھادۇر دۆوريانين قالاي سوعىسسا، ءسىز دە سولاي سوعىسىڭىز جانە مەنى ويىڭىزدان شىعارماڭىز. ءسىزدىڭ قارا كوزىڭىزدى ايمالاپ سۇيەمىن.
حوش ياكي دۇرىسىن ايتسام، كورىسكەنشە!»
بۇل كەزدە قايىرشى قامزولىن ءالى سوگىپ جاتىر ەدى؛ ول كىر-قوڭىس كيىمىنىڭ اراسىنان يسپاننىڭ ءجۇز ەلۋ قوسار ءپيستولىن جايىمەن سۋىرىپ الىپ، ستول ۇستىنە قويدى، بۇعان اڭ-تاڭ قالعان اراميس اۋزىن اشام دەگەنشە ول ەسىكتى اشىپ، ءيىلىپ ءتاجىم ەتىپ، زىم-زيا جوق بولىپ كەتتى.
سودان كەيىن جاس جىگىت حاتتى قايتا وقىپ شىقتى، سويتسە، ونىڭ سوڭىنا تاعى ءبىر سوزدەر جازىلىپتى:
«ر. S. وسى حاتتى تاپسىرۋشىنى قۇرمەتپەن قابىلداڭىز — ول گراف جانە يسپان گراندى»»
— و، التىنداي ارماندار! — دەدى اراميس كوڭىلى تاسىپ. — ءومىر عاجاپ ەدى! ءيا، ءبىز جاسپىز! ءيا، ءبىزدىڭ باقىتتى كۇندەرىمىز كەلەدى ءالى! مەنىڭ ماحابباتىم، قانىم مەن جانىم، ءومىر تىرلىگىم — ءبارى سەندىك، تەك قانا ساعان، جالعىز وزىڭە عانا باعىشتالعان، اياۋلى اسىلىم، تاڭعاجايىپ عاشىعىم!
ستول ۇستىندە جالتىلداپ جاتقان التىنعا قاراماستان، ول حاتتى قۇشىرلانىپ سۇيە بەردى.
بازەن جۇرەكسىنىپ جايىمەن ەسىك قاقتى. ءاراميستىڭ ەندى ونى سىرتتا ۇستايتىن قيسىنى جوق، سول سەبەپتى بولمەگە كىرۋىنە رۇقسات ەتتى.
التىندى كورگەندە بازەن وعان قايران قالىپ، اڭقيىپ تۇرىپ قالدى، ءتىپتى د'ارتانياننىڭ كەلگەنىن ايتۋدى دا ۇمىتىپ كەتتى، ال د'ارتانيان بولسا، الگى قايىرشى كىم ەكەن، سونى بىلەيىن، دەپ اتوستىڭ ۇيىنەن شىققاسىن جولاي سوعا كەتكەن ءتۇرى وسى ەكەن.
الايدا، بازەننىڭ مۇنىڭ كەلگەنىن ايتۋدى ۇمىتىپ كەتكەنىن ءبىلىپ، اراميستەن ونشا يمەنبەي ەركىن كىرىپ، ءوزىنىڭ كەلگەنىن ءوزى مالىمدەدى.
— وھو! شايتان السىن! — دەدى د'ارتانيان. — ەگەر مىنا ورىكتەp، سۇيىكتى اراميس، سىزگە تۋردان جىبەرىلگەن بولسا، مۇنى وسىرگەن باعبانعا ءتانتى بولعانىمدى جەتكىزۋىڭىزدى وتىنەمىن.
— ءسىز قاتەلەسىپ تۇرسىز، دوسىم، — دەدى اراميس ادەتىنشە سىر شاشپاي، — بۇل الگى ءبىر بۋىن ولەڭمەن جازىلعان پوەماما باسپاگەرىمنىڭ جىبەرگەن گونورارى عوي، ونى مەن ءبارىمىز ساياحات-ساپاردا جۇرگەندە-اق باستاعانمىن.
— اح، سولاي ما ەدى! — دەدى د'ارتانيان. — باسپاگەرىڭز اسا جومارت ەكەن، سۇيىكتى اراميس. بۇدان وزگە ايتارىم جوق سىزگە.
— قالاي، سۋدار، — دەدى بازەن تاڭىرقاپ، — شىنىمەن-اق پوەما ءۇشىن سونشا اقشا تولەيتىن بولعانى ما؟ ول مۇمكىن ەمەس! و، سۋدار، ەندەشە ءسىز ويىڭىزعا نە كەلسە، سونىڭ ءبارىن جاساي الادى ەكەنسىز؟ ءسىز دە ۆۋاتيۋر مىرزا نەمەسە دە بەنسەراد مىرزا سياقتى ايگىلى اقىن بولا الادى ەكەنسىز. ماعان بۇل كاسىبىڭىز دە قاتتى ۇنايدى. اقىن — ابباتتان ءسال-اق كەم ءتۇسىپ جاتادى. اح، اراميس مىرزا، سىزگە دەگەن ءبىر ءوتىنىشىم، اقىن بولىڭىزشى!
— بازەن، دوسىم، مەنىڭشە، ءسىز اڭگىمەگە ورىنسىز كيىپ كەتتىڭىز بىلەم، — دەدى اراميس.
بازەن ءوز كىناسىن بىردەن ءتۇسىندى دە، ءموليىپ تومەن قاراپ، بولمەدەن شىعىپ كەتتى.
— سولاي دەڭىز، — دەدى د'ارتانيان جىميىپ. — ءسىز ءوز تۋىندىلارىڭىزدى ساف التىنعا ساتاسىز، جۇلدىزىڭىز ونىڭىزدان تۋعان ادامسىز، دوسىم. تەك ساق بولعايسىز، انە ءبىر قالتاڭىزدان شەتى شىعىپ تۇرعان حاتتى جوعالتىپ الماڭىز، ول حات تا باسپاگەرىڭىزدەن بىلگەن شىعار.
اراميس قىپ-قىزىل بولىپ كەتتى دە، حاتتى ارىرەك تىعىپ، قامزولىن تۇيمەلەپ تاستادى.
— سۇيىكتى د'ارتانيان، كانە، ءقازىر دوستارىمىزعا بارالىق. مەن، مىنە، بايىدىم، قاشان ءسىز بايىعانعا دەيىن، ەندى ءبارىمىز بىرىگىپ تاماقتانۋدى قايتا باستايمىز، — دەدى اراميس.
— قۋانا-قۋانا بارامىن! — دەدى د'ارتانيان. — ءبىز كوپتەن بەرى ءتاۋىر تاعام كورگەن جوقپىز.
ونىڭ ۇستىنە بۇگىن كەشكە نار تاۋەكەل دەپ ءبىر ءقاۋىپتى ىسكە بەل بايلاپ وتىرمىن، شىنىمدى ايتسام، كونە بۋرگۋند شارابىنىڭ بىرنەشە شىنىسىمەن ءسال-پال جىلىنىپ العىم كەلەدى.
— كەلىستىك، كونە بۋرگۋند شارابى بولسا — بولا قويسىن. Meن وعان قارسى ەمەسپىن، — دەدى
اراميس، التىندى كورگەننەن كەيىن بۇل ءفانيدى تارك ەتۋ جونىندەگى ويىنان ءبىرجولاتا ارىلىپ.
اسا ءزارۋ شارۋاعا قاجەت بولار دەپ قوسار ءپيستولدىڭ ۇش-تورتەۋىن قالتاسىنا سالدى دا، ول قالعان اقشانى اقىقپەن ويۋلانعان قارا قوبديشاعا كىلتتەپ تاستادى، بۇل قوبديشادا جىگىتكە بويتۇمار بولىپ جۇرگەن ايگىلى بەت ورامال جاتىر ەدى.
ەكى دوس اۋەلى اتوستىڭ ۇيىنە قاراي بەتتەدى. ۇيدەن ەشقايدا شىقپايمىن دەگەن سەرتىنە بەرىك اتوس استى ۇيگە اكەلۋگە زاكاز بەردى؛ ول اۋقات اتاۋلىنىڭ قادىر-قاسيەتىن جەتە بىلەتىن بولعاندىقتان، د'ارتانيان مەن اراميس وسى ماڭىزدى ءىستى رەتتەۋ جونىندەگى ءوز جولىن اتوسقا بەردى.
ولار جايىمەن پورتوسقا قاراي بەتتەگەنى سول ەدى، ب ا ق كوشەسىنىڭ بۇرىشىنان ابدەن ەڭسەسى ءتۇسىپ، ءبىر ات پەن قاشىردى الدىنا سالىپ ايداپ كەلە جاتقان مۋشكەتوندى كوردى.
— اۋ، مىناۋ مەنىڭ سارى ايعىرىم عوي! — دەدى د'ارتانيان اڭ-تاڭ قالىپ، بۇعان ءوزى ازداپ قۋانىپ تا قالعان ءتارىزدى. — اراميس، مىنا جانۋارعا قاراڭىزشى!
— و، ماستەك بولعانىڭا! — دەدى اراميس.
— ەندەشە، قىمباتتىم، وزىڭىزگە عانا ايتايىن، مەنىڭ پاريجگە ءمىنىپ كەلگەن جانۋارىم وسى.
— قالاي، سوندا ءسىز بۇل اتتى بىلەسىز بە؟ — دەدى مۋشكەتون قايران قالىپ.
— جانۋاردىڭ ءتۇر-تۇسى وزگەشە ەكەن. مەن مۇنداي اتتى تۇڭعىش رەت كورىپ تۇرمىن، — دەدى اراميس.
— ءپالى، دۇرىس ايتاسىز! — دەدى د'ارتانيان قۋانىپ. — مەن ونى ءۇش ەكيۋگە ساتقاندا، وسى ءتۇسى ءۇشىن ساتتىم عوي، ايتپەسە بۇ جانۋاردىڭ وزىنە ون سەگىز ليۆر دە بەرمەس ەدى... مۋشكەتون، جارقىنىم، بۇل ات ءسىزدىڭ قولىڭىزعا قالاي ءتۇسىپ ءجۇر؟
— اح، سۋدار، سونى سۇراماي-اق قويىڭىزشى! ءبىزدى وسىلاي تالكەك ەتكەن الگى گەرسوگينيامىزدىڭ كارى كۇيەۋى!
— سوندا قالاي تالكەك ەتتى، مۋشكەتون؟
— بىلەسىز بە، اسا ءبىر داۋلەتتى-تەكتى حانىم، گەرسوگينيا دە... ءبىز دەگەندە ىشكەن اسىن جەرگە قويادى. ءبىراق، سىزدەردەن راقىم وتىنەمىن، مەنىڭ مىرزام ول كىسىنىڭ اتىن اتاۋعا تىيىم سالعان. ول كىسى ءبىزدى وزىنەن ازداعان سىي الۋعا — عاجايىپ ءبىر يسپان بيەسى مەن اندالۋز قاشىرىن الۋعا كۇشپەن كوندىرگەندەي بولدى، الگى جانۋارلاردىڭ اسەمدىگى سونداي، قاراساڭ كوز تويمايدى. كۇيەۋى سونى بىلەدى ەكەن، الگى قوس جانۋاردى جەتەلەپ بىزگە اكەلە جاتقاندا، جولاي ۇستاپ الادى دا، ولاردىڭ ورنىنا مىنا ءبىر ماقۇلىقتاردى جىبەرەدى.
— سولاردى قايتادان اپارىپ تاستاعالى بارا جاتىرسىڭ با؟ — دەدى د'ارتانيان.
— تاپ سولاي. ءوزىڭىز ويلاڭىزشى، الگى بەرەمىز دەگەن سايگۇلىكتەرىنىڭ ورنىنا ءبىز مىنا ماستەكتەردى قالاي الامىز! — دەدى مۋشكەتور كۇيىنىپ.
ارينە سىزدەر بۇل تۋلاقتى الا المايسىزدار، شىركىن-اي، پورتوستى مىنا جيرەن ايعىرىمنىڭ ۇستىندە شالقايىپ وتىرعان كۇيىن دە ءبىر كورەر مە ەدىم، سوندا پاريجگە كەلگەندە ءوزىمنىڭ كىمگە ۇقساعانىمدى بىلەر ەدىم-اۋ. ال، ءبىز سەنى ۇستامالىق، مۋشكەتون. بار، مىرزاڭنىڭ تاپسىرماسىن ورىندا. ونىڭ ءوزى ۇيىندە مە؟
ۇيدە، سۋدار، ءبىراق قاتتى ىزالانىپ وتىر، ءوزىڭىز تۇسىنەسىز عوي، — دەدى مۋشكەتون.
سوسىن ول ءوز جونىمەن، ۇلى اۆگۋستينشىلەر جاعالاۋىنا قاراي كەتە باردى، ال، ەكى دوس اڭگۇدىك پورتوستىڭ ەسىگىن كەلىپ قاقتى. ءبىراق پورتوس بۇلاردىڭ اۋلادا كەلە جاتقانىن كورىپ، ەسىكتى ادەيى اشپادى. دوستاردىڭ تاۋى شاعىلىپ قالدى.
بۇل كەزدە مۋشكەتون ەكى ماستەكتى ايداپ بارا جاتقان كۇيى جانا كوپىردى جاناي ءوتىپ، ايۋلى كوشەسىنە دە جەتكەن-دى. ول وسىندا كەلگەسىن قوجاسىنىڭ ءامىرىن ورىنداپ، ات پەن قاشىردى پروكۋرور ءۇيىنىڭ تۇتقاسىنا بايلادى دا، ەندى «كۇل بولماساڭ — پۇل بول» دەپ، پورتوسقا كەلىپ، تاپسىرماسىنىڭ ورىندالعانىن حابارلادى.
ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەسىن، تاڭ سارىدەن ءنار تاتپاعان بيشارالار ەسىكتى تارتقىلاپ بىرەۋى كىسىنەپ، بىرەۋى اقىرىپ، اۋلا ءىشىن ازان-قازان ەتتى، سوسىن پروكۋرور كىشى حاتشىسىنا كوشەگە شىعىپ، انە ءبىر ات پەن قاشىر كىمدىكى ەكەن، كورشىلەردەن سۇراپ ءبىلشى دەپ جۇمساپ جىبەردى.
كوكنار بايبىشە ءوزىنىڭ سىيلىعىن بىردەن تانىدى، ءبىراق اۋەلگى كەزدە: بۇنىڭ قايتىپ كەلگەنى نەسى؟ — دەپ ەشتەڭەگە تۇسىنبەدى، ۇزاماي پورتوستىڭ ءوزى كەلگەندە ايەل ءمان-جايعا تۇسىنە قويدى. جاس جىگىت ءوزىن-وزى تەجەپ، سابىر ويلايىن دەسە دە، كوزى وت شاشىپ ابدەن اشۋعا مىنگەن ەدى، سەزىمتال بايبىشە مۋشكەتەردىڭ تۇرىنەن شوشىپ كەتتى.
مۇنىڭ ءمانىسى مۋشكەتون د'ارتانيان مەن اراميسكە جولاي كەزدەسكەنىن قوجاسىنان جاسىرا المايدى دا، الگى جيرەن سارى ات د'ارتانياننىڭ پاريجگە ءمىنىپ كەلگەن بەارن ازبانى ەكەنىن، ول سو جانۋاردى ءۇش ەكيۋگە ساتقانىن ايتىپ بەرەدى.
پروكۋرورشامەن سەن-ماگلۋار موناستىرىنىڭ قاسىنان جولىقپاققا ءسوز بايلاسىپ، پورتوس حوش ايتىستى. ونىڭ كەتۋگە بەت العانىن كورىپ، پروكۋرور جىگىتتى اۋقاتتانۋعا شاقىردى، ءبىراق مۋشكەتەر ماڭعازدانا باس تارتتى.
كوكنار بايبىشە سەن-ماگلۋار موناستىرىنا ابىرجىپ كەلدى. ايەل سول ارادان كوپ وكپە-ناز، رەنىش-كۇيىنىش سوزدەرىن ەستيتىنىن سەزدى، ءبىراق پورتوستىڭ زيالى قاۋىمعا ءتان مانەرلى ءجۇرىس-تۇرىسى بايبىشەنىڭ مىسىن قۇرتىپ، باسىپ تاستايدى.
ءور كوكىرەك، ءوزىمشىل جىگىت ايەلدىڭ كەسىرىنەن جانى كۇيىپ، قورلانعاندا الەمنىڭ كۇللى قارعىسىن سونىڭ باسىنا قالاي اقتاراتىن بولسا، پورتوس تا تومەن قاراپ ءموليىپ تۇرعان پروكۋرورشاسىنىڭ باسىنا بار بالەنى ءبىر-اق اقتاردى.
— و، قۇداي! — دەدى ايەل. — مەن قولىمنان كەلگەننىڭ ءبارىن جاسادىم. ءبىزدىڭ كليەنتتەرىمىزدىڭ ءبىرى اتپەن ساۋدا جاساۋشى ەدى. ول كەڭسەگە قارىزدانىپ قالعان بولاتىن. مەن وسى ات پەن قاشىردى سول قارىزدار ەسەبىنەن العانمىن. ول ماعان كورولگە لايىقتى ات تاۋىپ بەرەمىن دەگەن.
— ەندەشە، سۋدارىنيا، الگى الىپ ساتار ساۋداگەرىڭىز سىزگە بەس ەكيۋدەن كوپ اقشاعا قارىزدانىپ قالسا، ونىڭ ناعىز باۋكەسپە ۇرى بولعانى.
— ءبىراق جۇرتتىڭ ارزان نارسەنى ىزدەگەنى ايىپ ەمەس قوي، پورتوس مىرزا، — دەدى پروكۋرورشا اقتالۋعا تىرىسىپ.
— ونىڭىز راس، سۋدارىنيا، ءبىراق ارزانعا قۇمار كىسى وزگەلەردىڭ قولى اشىق، مىرزا دوس-جاران ىزدەۋىنە كەسە-كولدەنەڭ تۇرماۋى كەرەك قوي.
سوسىن پورتوس بۇرىلىپ، كەتىپ قالماقشى بولدى.
— پورتوس مىرزا! پورتوس مىرزا! — دەدى پروكۋرورشا بەزەكتەپ. — مەن كىنالىمىن، كىنامدى مويىندايمىن دا. ءسىز سياقتى سۇلۋ جىگىتتىڭ جورىق جابدىعى ءجايلى ءسوز بولعاسىن، ساۋدالاسىپ جاتپاۋىم كەرەك ەدى!
وعان ءلام دەمەستەن، پورتوس كەتپەك بولىپ، تاعى ءبىر اتتادى.
سول ارادا پروكۋرورشاعا پورتوس ءبىر نۇرلى مۇنارعا مالىنعانداي، گەرسوگينيالار مەن ماركيزالاردىڭ قالىڭ ءبىر توبى جاپىرلاسىپ كەلىپ، ونىڭ اياعىنىڭ استىنا التىن سالىنعان قالتالاردى لاقتىرىپ تاستاپ جاتقانداي بولىپ كورىندى.
— توقتاڭىزشى، پورتوس مىرزا! — دەدى ايەل داۋىستاپ. — قۇداي ءۇشىن توقتاي تۇرىڭىزشى، سويلەسەتىن ءسوز بار!
— سىزبەن سويلەسسەم، ۇدايى ءبىر بالەگە ۇرىنامىن دا جۇرەمىن، — دەدى پورتوس.
— ايتىڭىزشى، ءسىز مەنەن نە تالاپ ەتەسىز؟
— ەشتەڭەنى دە تالاپ ەتپەيمىن، ويتكەنى سىزدەن سۇراعان نە، سۇراماعان نە — ءبارىبىر ەمەس پە.
پروكۋرورشا پورتوستىڭ قولىنا اسىلىپ، مۇڭايا ءتىل قاتتى:
— و پورتوس مىرزا، ايەل ونداي نارسەنى ءتۇسىنۋشى مە ەدى؟ اتتىڭ نە ەكەنىن قايدان بىلەيىن؟ ەر-تۇرمان دەگەننىڭ نە ەكەنىن قايدان بىلەيىن؟
— سۋدارىنيا، ول ءىستى مىنا ماعان، ماسەلەنىڭ ءمان-جايىن بىلەتىن كىسىگە، تاپسىرۋ كەرەك ەدى. ءبىراق ءسىز بىردەڭەنى ۇنەمدەگىڭىز، بولماشى بىرەر تيىندى جىمقىرعىڭىز كەلدى...
— ول — مەنىڭ قاتەم. پورتوس مىرزا، ءبىراق مەن ونى جوندەيمىن... قۇداي اقى، جوندەيمىن!
— قالاي جوندەيسىز؟ — دەدى مۋشكەتەر.
— تىڭداڭىز. بۇگىن كەشكىلىك كوكنار مىرزا گەرسوگ دە شونەنىڭ ۇيىنە بارادى، ول مۇنى بىردەڭە جونىنەن اقىلداسپاق بولىپ شاقىرتسا كەرەك. ول وندا ەكى ساعاتتان كەم بولمايدى. كەلىڭىز، ءوزىمىز وڭاشا قالامىز دا، قاجەتتى نارسەلەردى بىرگە وتىرىپ ەسەپتەيمىز.
— ىسكە ءسات، قىمباتتىم! مىنە، بۇل — باسقا ءسوز.
— سونىمەن ءسىز مەنىڭ كىنامدى كەشىرەسىز عوي؟
— ءالى كورەمىز، — دەدى پورتوس ماڭىزدانىپ.
ەكەۋى بىر-بىرىنە: «كەشكە دەيىن» دەسىپ كەتىپ قالىستى.
«شايتان السىن! — دەپ ويلادى پورتوس كەتىپ بارا جاتىپ. — تاپ وسى جولى مەتر كوكناردىڭ ساندىعىنا قولىم جەتەتىن-اق شىعار!»
V
تۇندەگى مىسىقتاردىڭ ءبارى قارا
پورتوس پەن د'ارتانيان اسىعا كۇتكەن كەش تە جەتتى اقىرىندا، ادەتىمەن، د'ارتانيان ميلەديدىڭ ۇيىنە ساعات توعىزدار شاماسىندا كەلدى. كەلىنشەك اسا كوڭىلدى وتىر ەكەن؛ ەشقاشاندا ول مۇنى تاپ وسىلاي جادىراپ قارسى العان ەمەس. بۇنىسىن حاتى جەتكەنىن. يگى اسەر ەتكەنىن گاسكون جىگىتىمىز بىردەن ءتۇسىندى.
كەتتي كىرىپ، شەربەت اكەلىپ قويدى. حانشاسى وعان مەيىرلەنە ءبىر قاراپ ، جايناڭ قاعىپ، جىميا كۇلىپ قويدى، ءبىراق قىز بايعۇستىڭ كوڭىلى قاياۋلى بولعاسىن، ءتىپتى ميلەديدىڭ ىقىلاستانىپ وتىرعانىن بايقامادى.
د'ارتانيان وسىناۋ ەكى ايەلگە الما-كەزەك قاراپ وتىرىپ، وسىلاردى جاراتقاندا تابيعات مىقتاپ ءبىر قاتەلەسىپتى-اۋ دەپ ويلادى ىشتەي تەكتى حانشاعا ول وپاسىز، ساتقىن جۇرەك بەرىپتى دە، كانيزاكقا — گەرسوگينيانىڭ جۇرەگىن بەرىپتى.
ساعات ون كەزىندە ميلەدي مازاسىزدانىپ، سىر الدىرا باستادى، د'ارتانيان ونىڭ نە ەكەنىن قولما-قول ءتۇسىندى. ايەل ساعاتىنا قايتا-قايتا قاراپ، ءبىر وتىرىپ، ءبىر تۇردى، د'ارتانيانعا قاراپ جىميىپ: «ءسىز، ارينە، وتە سۇيكىمدى جىگىتسىز، ەگەر ءقازىر كەتسەڭىز ءتىپتى اسەم، التىن جىگىت بولار ەدىڭىز!» دەپ تۇرعانداي.
د'ارتانيان تۇرەگەلىپ، قالپاعىن الدى. ميلەدي سۇيۋگە قولىن سوزا بەردى؛ جاس جىگىت ءوز قولىن كەلىنشەكتىڭ قىسىپ جىبەرگەنىن سەزدى، بۇل ونىڭ قىلىمسىعان قىلىعى ەمەس، مۇنىڭ كەتكەنىنە رازى بولىپ العىس ايتقان ءتۇرى ەدى.
— بۇل وعان ولەردەي عاشىق ەكەن، — دەپ كۇبىرلەدى دە، جىگىت شىعىپ كەتتى.
كەتتي بۇ جولى جولىقپادى: قىز اۋىزعى بولمەدە دە، دالىزدە دە، قاقپا الدىندا دا بولماي شىقتى. باسقىشتى دا، اياداي بولمەنى دە د'ارتانيان جالعىز ءجۇرىپ تاۋىپ الدى.
كەتتي الاقانىمەن بەتىن باسىپ، جىلاپ وتىر ەكەن.
قىز د'ارتانياننىڭ ىشكە كىرگەنىن ەستىسە دە، باسىن كوتەرمەدى. جاس جىگىت جاقىنداپ كەلىپ، قىزدىڭ قولىن ءوز قولىنا الدى؛ سول-اق «كەن، ول سولقىلداپ جىلاپ جىبەردى.
د'ارتانياننىڭ ويلاعانىنداي-اق، ميلەدي حاتتى العاسىن، قۋانىپ كەتىپ، ءبارىن دە كۇتۋشىسىنە ايتىپ قويىپتى، سوسىن وسى جولى كەتتي تاپسىرماسىن ويداعىداي ورىنداعانىنا رازى بولىپ، وعان اقشالى ءاميان سىيلاپتى.
بولمەسىنە كىرىسىمەن، كەتتي ءامياندى بۇرىشقا قاراي لاقتىرا قالعان ەكەن ونىڭ اۋزى اشىلىپ قالىپتى؛ ءامياننىڭ اينالاسىندا ءۇش-تورت التىن تەڭگە شاشىلىپ جاتىر.
جاس جىگىت ارقاسىنان ەركەلەتە سيپاعاسىن قىز باسىن كوتەردى. قىزدىڭ تۇر-پىشىنىنەن د'ارتانياننىڭ ءوزى شوشىپ كەتتى؛ ول جىگىتكە قاراي ەگىلە قولىن سوزعانى بولماسا، ءتىس جارىپ ءتىل قاتپادى.
د'ارتانيان تابيعاتىندا قانشا قاتال جىگىت بولعانىمەن، ءقىزدىڭ-ۇنسىز قاسىرەت شەگىپ وتىرعانىن كورىپ، ەت جۇرەگى ەلجىرەپ سالا بەردى؛ ءبىراق ول قايتسە دە كوزدەگەن بەتىنەن، اسىرەسە سوڭعى العان بەتىنەن اينىعىسى كەلمەدى، كۇنى بۇرىن بەلگىلەپ قويعان ارەكەت-قيمىلىن جۇزەگە اسىرماق بولدى. سول سەبەپتى دە كەتتي الدىندا وسالدىق جاساپ، سىر بەرمەۋگە تىرىستى، تەك ءوزىنىڭ مىنا قىلىعىن ءوش الۋدىڭ قاراپايىم ءتاسىلى دەپ ءتۇسىندىردى.
ءساتى تۇسكەندە، ونىڭ ءوش الۋىنا قولايلى جاعداي دا جاسالعان سياقتى، ويتكەنى ميلەدي كوڭىلدەسىنە بەتىنىڭ وپا-دالابىن كورسەتكىسى كەلمەدى مە، ايتەۋىر، كەتتيگە ۇيدەگى شامنىڭ ءبارىن، ونىڭ ىشىندە مەنىڭ جاتىن بولمەمدەگى شامدى دا ءوشىر دەپ ءامىر بەرىپتى. دە ۆارد مىرزا تاس قاراڭعى تۇندە كەلىپ، تاڭ اتقانشا كەتىپ قالۋى كەرەك.
ەندى ءبىر مينۋتتەن كەيىن ولار ميلەديدىڭ ۇيىقتايتىن بولمەسىنە كىرگەنىن ەستىدى. د'ارتانيان دەرەۋ لىپ ەتىپ شكافقا كىرىپ كەتتى. ول سوندا بارىپ بوي تاسالاسىمەن، شىلدىراپ قوڭىراۋ داۋسى ەستىلدى.
كەتتي حانشاسىنىڭ بولمەسىنە كىرىپ، ەسىكتى جاۋىپ الدى، ءبىراق قورشاۋدىڭ جۇقالىعى سونشا، ەكى ايەلدىڭ سويلەسكەن ءسوزى انىق ەستىلىپ تۇردى.
ميلەديدىڭ ءتىپتى قۋانىشتان ەسى شىعىپ كەتكەن ءتارىزدى؛ ول كانيزاكتىڭ دە ۆاردپەن جالعان كەزدەسۋىنىڭ ۋاق-تۇيەگىنە دەيىن قالدىرماي ايتىپ بەرگىن دەپ ءامىر ەتتى: ول حاتتى قالاي الدى، جاۋاپتى قالاي جازدى، بەت ءپىشىنى قالاي ەكەن، ناعىز عاشىق جىگىتكە ۇقساي ما؟ — دەگەن سياقتى سۇراۋلاردى ۇستى-ۇستىنە قويا بەردى، سونىڭ بارىنە اسپاي-ساسپاي، بايسالدى جاۋاپ بەرمەك بولعان كەتتيدىڭ داۋسى دىرىلدەپ، ءۇزىلىپ-ۇزىلىپ كەتەدى، حانشاسى مۇنىڭ ءتىپتى مۇڭايا سويلەپ تۇرعانىن دا سەزبەدى — باقىت شىركىن ءوزىمشىل كەلەدى عوي.
سونىمەن، گرافتىڭ كەلەتىن ۋاقىتى دا جاقىنداپ قالدى، ميلەدي ەندى بولمەسىنىڭ جارىعىن شىنىمەن ءسوندىرتىپ، دە ۆارد مىرزانى كەلىسىمەن ماعان كىرگىز دەپ ءامىر ەتتى.
كەتتي سارىلىپ كوپ كۇتپەدى. شكافتىڭ كىلت سالىناتىن ساڭىلاۋىنان ءۇي ءىشى قاپ-قاراڭعى بولىپ كەتكەنىن كورىسىمەن، ول جاسىرىنعان جەرىنەن اتىپ شىقتى؛ بۇل كەتتي ميلەديدىڭ ۇيىقتايتىن بولمەسىنە كىرەتىن ەسىكتى جاۋىپ جاتقان كەزدە بولىپ ەدى.
— ول نە شۋ؟ — دەدى ميلەدي.
— بۇل — مەن. گراف دە ۆاردپىن، — دەدى د'ارتانيان باسەڭ.
— و، قۇداي-اي، بۇل ءتىپتى دىزاقتاپ، ءوزى ايتقان ساعاتتان دا بۇرىن كەلدى-اۋ! — دەدى كەتتي كۇبىرلەپ.
— نە بولدى؟ — دەدى ميلەديدىڭ داۋسى دىرىلدەپ. — ول نەگە كىرمەي تۇر؟ گراف، گراف، — دەدى كەلىنشەك، — ءسىزدى كۇتىپ وتىرعانىمدى ءوزىڭىز دە بىلەسىز عوي!
ايەلدىڭ قۇشتار داۋسىن ەستىسىمەن، د'ارتانيان كەتتيدى جولىنان جايىمەن يتەرىپ تاستاپ، ىشكە كىرىپ كەتتى.
ءوزىڭ بوتەن بىرەۋدىڭ اتىن جامىلىپ، جالعان كوڭىلدەس بولىپ ۇرلانىپ بارىپ، ايەلدىڭ باقىتتى باسەكەلەسىنە باعىشتاپ ايتقان عاشىقتىق سوزدەرىن ەستۋدەن وتكەن دەرت، قورلىق، اشۋ-ىزا بۇل دۇنيەدە ءسىرا دا بولا قويماس!
د'ارتانيان تاپ وسىنداي ءبىر ازاپتى، قيىن حالگە ءتۇستى، مۇنداي بولادى دەگەن وي ونىڭ ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە دە كىرىپ-شىقپاعان: قىزعانىش جۇرەگىن تىرناپ، جانىن جەپ بارادى، تاپ وسى ساتتە د'ارتانيان كورشى بولمەدە ah ۇرىپ، جىلاپ وتىرعان كەتتيدەن بەتەر قاسىرەت تارتتى.
— ءيا، گراف، — دەدى ميلەدي نازىك ۇنمەن جىگىتتىڭ قولىن قىسىپ جاتىپ، — يا، وزىڭىزبەن ءاربىر ديدارلاسقان سايىن كوزىڭىزدەن، سوزىڭىزدەن مەنى جاقسى كورەتىنىڭىزدى ۇدايى سەزەتىنمىن، مىنە، مەن سول سۇيىسپەنشىلىكتەن باقىتتىمىن. مەن دە ءسىزدى سۇيەمىن. و، ەرتەڭ، تاپ كۇنى ەرتەڭ مەن سىزدەن ءوزىم تۋرالى نە ويلايتىنىڭىزدى بىلدىرەتىن ءبىر ايعاق العىم كەلەدى! ال، ءسىز مەنى ۇمىتىپ كەتپەس ءۇشىن، مىنە، مىنا ءبىر زاتتى الىڭىز.
ول جالما-جان ساۋساعىنان جۇزىگىن الىپ، د'ارتانيانعا بەرە قويدى. د'ارتانيان بۇل جۇزىكتى ميلەديدىڭ قولىنان كورگەنىن ەسىنە ءتۇسىردى: ول — ساپفير كوزى بار الماس جۇزىكتى. د'ارتانيان ءا دەگەندە ونى العىسى كەلمەي، قايتارىپ ەدى، ميلەدي الماي قويدى.
جو-جوق، — دەدى كەلىنشەك، — ماعان دەگەن ماحابباتىڭىزدىڭ بەلگىسى رەتىندە الىڭىز... بۇعان قوسا، — دەدى ول تەبىرەنىپ، — جۇزىكتى الساڭىز ماعان ءبىر وراسان زور جاقسىلىق جاسايتىنىڭىزدى ءوزىڭىز دە بىلمەي قالاسىز.
«وسى ايەلدىڭ تۇلا بويى تولعان قۇپيا»، — دەپ ويلادى د'ارتانيان».
سول ساتتە ول ميلەديگە بار شىندىقتى ايتىپ قويۋعا ءازىر تۇرعانىن سەزدى. وسىندا كەلگەندە — ءوش الۋ ءۇشىن ادەيى كەلگەنىن مويىنداماقشى بولىپ، اۋزىن اشا بەرگەندە، ميلەدي ءسوزىن جالعاي قويدى:
— بايعۇس دوسىم-اۋ، انە ءبىر سۇمىراي، انە ءبىر گاسكون ءسىزدى ولتىرە كەتە جازدادى-اۋ!
سۇمىرايى د'ارتانياننىڭ تاپ ءوزى.
سول ساتتە ول ميلەديگە بار شىندىقتى ايتىپ قويۋعا ءازىر تۇرعانىن سەزدى. وسىندا كەلگەندە — ءوش الۋ ءۇشىن ادەيى كەلگەننىڭ مويىنداماقشى بولىپ، اۋزىن اشا بەرگەندە، ميلەدي ءسوزىن جالعاي بەردى:
— جاراڭىز ءالى جانىڭىزعا باتا ما؟ — دەدى ميلەدي.
— ءيا، قاتتى باتادى، — دەدى د'ارتانيان قاپەلىمدە نە دەپ جاۋاپ قاتارىن بىلمەي قالىپ.
— ەندەشە، قام جەمەڭىز، ءسىزدىڭ كەگىڭىزدى ءوزىم قايتارامىن، كەكتەنگەندە مەن راقىمسىز قاتالمىن! — دەدى ميلەدي سىبىرلاپ.
— جوق! ارامىزداعى سىردى اشاتىن ءسات ءالى جەتكەن جوق»، — دەپ ويلادى د'ارتانيان.
وسىنداي ءبىر قىسقا سويلەسكەننەن ابدىراپ قالعان د'ارتانيان ءبىرازعا دەيىن وز-وزىنە كەلە المادى، ءبىراق وسىندا كەلگەندە ءوشىمدى قايتارامىن دەپ كەلگەن ويىنان قۇلان-تازا ارىلعانداي ەدى. ءبىر عاجاپ جەرى — جىگىت وسى ايەلدىڭ الدىندا مۇلدە دارمەنسىز: ول ميلەديدى سۇمدىق جەك كورەدى، ءبىراق سونىمەن بىرگە وسى كەلىنشەككە قاراپ تابىنۋعا ،ءازىر: بۇرىن ول ءبىر كىسىنىڭ جۇرەگىنە بىر-بىرىنە قاراما-قارسى قوس سەزىم تاپ وسىلاي تابىسادى، ال، تابىسا كەلە، قاۋىشا كەلە، وزگەشە ءبىر قۇتىرىندى، تاجال ماحابباتقا اينالادى دەپ استە ويلاماعان.
حوش، سونىمەن، كۇمبىرلەي سوققان ساعات داۋسى دا ەستىلدى، ايرىلىسار ءسات تە جەتتى. ميلەديدىڭ قاسىنان كەتىپ بارا جاتقاندا ول ءبىر قيماس وكىنىشتەن باسقا ەشتەڭەنى دە سەزگەن جوق، ەكەۋى قۇشىرلانا ءسۇيىسىپ جاتىپ، كەلەسى اپتادا تاعى كەزدەسپەككە ءسوز بايلاستى. بايعۇس كەتتي، د'ارتانيان بولمەسى ارقىلى ءوتىپ بارا جاتقاندا، وعان بىرەر ءسوز ايتىپ قالامىن عوي دەپ ۇمىتتەنگەن، ءبىراق ونى قاراڭعىدا ميلەديدىڭ ءوزى شىعارىپ سالىپ، ونىمەن باسقىشقا بارعاندا عانا قوشتاستى.
ەرتەڭىنە ەرتەمەن د'ارتانيان اتوستىڭ ۇيىنە جەتكەنشە اسىقتى، ءبىر تۇسىنىكسىز عاجاپ جايتكە تاپ بولدى، ەندى اتوسپەن اقىلداسپاسا بولمايدى. جۇرت وعان بولعان وقيعانى تۇگەل ايتىپ بەردى؛ اڭگىمە كەزىندە اتوس جاقتىرماي بىرنەشە رەت قاباعىن ءتۇيدى.
— ءسىزدىڭ ميلەديىڭىز، — دەدى ول، — ماعان ءبىر جيىركەنىشتى كەسەپات جان بولىپ كورىنەدى، دەگەنمەن، ءسىز ونى الدايمىن دەپ ۇلكەن قاتە جاساعانسىز: تەك اقىرى قايىر بولعاي، ءسىز وزىڭىزگە قورقىنىشتى زۇلىم جاۋ تاۋىپ الىپسىز.
وسىنى ايتتى دا، اتوس كوروليەۆانىڭ جۇزىگى ورنىنا سالىنعان، الماسپەن كومكەرىلگەن ساپفير ساقيناعا كوز توقتاتىپ ءبىر قارادى، ال، كوروليەۆانىڭ جۇزىگى قوبديشادا ساقتاۋلى جاتىر ەدى؟
— ءسىز مىنا ساقيناعا قارادىڭىز با؟ — دەدى گاسكون، دوستارىنىڭ الدىندا وسى ءبىر قىمبات سىيلىقتى كورسەتىپ، تاعى ءبىر مارتەبەسى ءوسىپ قالاتىنىنا ءماز بولىپ.
— ءيا، وسى ساقينا ءبىر ءۇيدىڭ اتادان بالاعا مۇرا بولىپ قالاتىن ءبىر اسىل زاتىن ەسىمە ءتۇسىرىپ وتىرعانى.
— عاجاپ ساقينا ەمەس پە؟ — دەدى د'ارتانيان.
— كەرەمەت! — دەدى اتوس. — مەن دۇنيەدە تاپ وسىنداي ءموپ-مولدىر ەكى ساپفير بولادى عوي دەپ ويلاماپ ەدىم. ءسىز، شاماسى، مىنانى الگى الماسىڭىزعا ايىرباستاپ العان شىعارسىز؟
— جوق، — دەدى د'ارتانيان، — بۇل — مەنىڭ عاجايىپ اعىلشىن ايەلىمنىڭ، ياكي، دۇرىسىن ايتسام، مەنىڭ عاجايىپ فرانسۋز ايەلىمنىڭ سىيلىعى، مەن ونىڭ كىم ەكەنىن سۇراعانىم جوق، ءبىراق فرانسيادا تۋعانىن كامىل بىلەمىن.
— ءسىز مىنا ساقينانى ميلەديدەن الدىڭىز با؟ — دەدى اتوس تاڭىرقاپ، ونىڭ داۋسىنان تولقىپ وتىرعانى سەزىلدى.
— ءسىز ءدال تاپتىڭىز. مۇنى ول ماعان ەتكەن تۇندە سىيلادى.
— ساقينانى ماعان كورسەتىڭىزشى، — دەدى اتوس.
— مىنە، سول ساقينا، — دەدى د'ارتانيان، ونى ساۋساعىنان الىپ.
اتوس ساقينانى اينالدىرىپ قاراپ، اپپاق بولىپ قۋارىپ كەتتى؛ سوسىن ونى سول قولىنىڭ تەتەلەسىنە كيگىزىپ كوردى؛ تاپ وسى ساۋساققا ادەيى جاساتقاندايىن شاپ-شاق ەكەن. اتوستىڭ ادەتتەگى سابىرلى ءجۇزى تۇنەرىپ، كەۋدەسىن اشۋ-ىزا، وشپەندىلىك كەرنەگەندەي بولدى.
— مۇنىڭ سول ءبىر ساقينا بولۋى مۇمكىن ەمەس، — دەدى ول. — ول لەدي كلاريكتىڭ قولىنا قالاي بارىپ تۇسكەن؟ ءبىر عاجابى، وسى ەكى ساقينانىڭ بىر-بىرىنەن اينىمايتىنىن ءتۇسىنۋ دە قيىن.
— ءسىز بۇل ساقينانى تانىپ وتىرسىز با؟ — دەدى د'ارتانيان.
— مەن وسىنى تانىعان سياقتى ەدىم، ءبىراق قاتەلەسىپ كەتتىم عوي دەيمىن.
ول ساقينادان كوزىن الماعان كۇيى، ونى د'ارتانيانعا قايتىپ بەردى.
— بىلاي بولسىن، د'ارتانيان، — دەدى ول ءبىراز وتىرعاسىن، — مىنا ساقينانى قولىڭىزدان الىڭىز نەمەسە ونىڭ تاسىن ىشىنە قاراي اينالدىرىپ قويىڭىز: بۇل مەنىڭ ەسىمە قايداعى-جايداعىلارىمدى ءتۇسىرىپ وتىرعانى، ايتپەسە، سەنىمەن جايباراقات وتىرىپ سويلەسە الاتىن ءتۇرىم جوق... ءسىز مەنىمەن ءبىر نارسە تۋرالى اقىلداسقىڭىز كەلىپ ەدى، ەندى نە ىستەرىمدى دە بىلمەي ءجۇرمىن دەپ ەدىڭىز... تۇرا تۇرىڭىزشى... ماعان انا ءساپفيردى تاعى ءبىر رەت كورسەتىڭىزشى. جاڭاعى مەن ايتقان ساقينا تاسىنىڭ ءبىر قىرىندا تىرنالعان ءىز بار ەدى: ونىڭ ءوز سەبەبى بار-تىن.
د'ارتانيان ساقينانى ساۋساعىنان قايتادان الىپ، اتوسقا ۇسىندى.
اتوس شوشىپ كەتتى.
— قاراڭىزشى، بۇل نە عاجاپ؟ — دەدى ول.
ول الگىدە عانا ەسىنە العان سىزاتتى د'ارتانيانعا قولما-قول كورسەتتى.
— وسى ساپفير سىزگە كىمنەن قالىپ ەدى، اتوس؟
— شەشەمنەن قالعان كوز ەدى، شەشەم ونى كۇيەۋىنەن العان ەكەن. سىزگە ءالى ازىردە ايتىپ ەدىم عوي، بۇل ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ەجەلدەن مۇرا بولىپ كەلە جاتقان اسىلى... ول ءبىزدىڭ وت باسىنان ەش جاققا شىعىپ كەتپەۋى كەرەك-تى.
— سوندا ءسىز... ءسىز ونى ساتىپ جىبەرىپ پە ەدىڭىز؟ — دەدى د'ارتانيان كۇرسىنىپ.
— جوق، — دەدى اتوس وزگەشە ءبىر ۇنمەن مىرس ەتىپ. — سىزگە ونى بۇگىن قالاي سىيلاسا، مەن دە ونى العاشقى ماحاببات تۇنىندە تاپ سولاي سىيلاپ ەدىم.
د'ارتانيان ويلانىپ قالدى؛ ميلەديدىڭ جانى وعان ءتۇپسىز ءبىر، قاراڭعى شىڭىراۋ بولىپ ەلەستەدى.
ول ساقينانى قولىنا سالماي، قالتاسىنا سالدى.
— تىڭداڭىزشى، — دەدى اتوس ونى قولىنان ۇستاپ، — ءسىزدى جانىمداي جاقسى كورەتىنىمدى ءوزىڭىز دە بىلەسىز. ەگەر بالام بولسا، مەن ونى وزىڭىزدەن جاقسى كورمەس ەدىم. ماعان سەنسەڭىز، سول ايەلدى تالاق ەتىڭىزشى. مەن ونى مۇلدە بىلمەيمىن، ءبىراق ىشىمنەن بىرەۋ — ول ءبىر قۇرىعان كىنالى جان، وعان جۋىعان ادام باقىتسىز بولادى، دەپ تۇرعان سياقتى.
— ءسىز دۇرىس ايتاسىز. مەن ونىمەن ايرىلىسامىن. شىنىمدى ايتسام، سول ايەلدەن ءوزىم دە قورقامىن، — دەدى د'ارتانيان.
— ايرىلىسۋعا باتىلىڭىز جەتە مە؟ — دەدى اتوس.
— جەتكەندە قانداي. جانە مەن ونى ۇزاققا سوزبايمىن، — دەدى د'ارتانيان.
— بارەكەلدە، بالام. دۇرىس جاسايسىز، — دەدى اتوس، گاسكوننىڭ قولىن اكەسىندەي قامقور كوڭىلمەن قىسىپ. — ومىرىڭىزگە ەندى عانا ەنە باستاعان سول ءبىر ايەل اق كوڭىلىڭىزگە قورقىنىشتى ءىزىن تاستاپ كەتكەننەن قۇداي ساقتاسىن.
وسىنى ايتىپ اتوس باسىن يزەدى، بۇل — ءوز ويىممەن ءوزىم وڭاشا قالسام دەگەن بەلگىسى.
ۇيگە كەلسە، ءوزىن كەتتي كۇتىپ وتىر ەكەن. ەگەر تۇتاس ءبىر اي بويى قىزۋى كوتەرىلىپ اۋىرسا دا، قىز سورلى تاپ كەشەگى ۇيقىسىز وتكىزگەن ازاپ تۇنىندەگىدەي بولىپ جۇدەمەس.
حانشاسى ونى جالعان دە ۆاردقا قايتا جۇمساپتى. ميلەدي ماحابباتقا ەلىتىپ، باقىتتان ماس بولىپ قالعان ءتارىزدى؛ ول اشىناسى ەكىنشى ماحاببات ءتۇنىن قاشان سىيلايتىنىن بىلگىسى كەلەتىن كورىنەدى.
ەندى كەتتي بەيباق شولمەكتەي بولىپ قۋارىپ، ونە بويى قالتىلداي، د'ارتانياننىڭ جاۋابىن كۇتىپ وتىر.
ادەتتە جاس جىگىتكە اتوس قاتتى ىقپال جاسايتىن، ەندى ونىڭ ءوزىم دەگەن ءور كوكىرەگى ءوش العاننان كەيىن ساباسىنا ءتۇسىپ، قاناعات سەزىمىن تاپقاننان كەيىن، اعا-دوسىنىڭ اقىلى ءوز جۇرەگىنىڭ اۋەنىمەن ۇندەسىپ كەتتى دە، ميلەديمەن شۇعىل ايرىلىسۋىنا كۇش-جىگەر بەردى. ول قولىنا قالام الىپ، تومەندەگى سوزدەردى جازدى:
«سۋدارىنيا، تاياۋداعى بىرنەشە كۇن ىشىندە مەنىمەن جولىعامىن دەپ ويلاماڭىز؛ دەرتىمنەن ايىققالى بەرى وسى ءتارىزدى شارۋا كوبەيىپ، باسىمنان اسىپ كەتتى، سول سەبەپتى دە ونى ءبىراز رەتتەپ الۋ كەرەك بولىپ تۇر. ال، ءسىزدىڭ كەزەگىڭىز كەلگەندە، مەن ونى وزىڭىزگە حابارلاۋ قۇرمەتىنە يە بولارمىن.
قولىڭىزدان سۇيەمىن.
گراف دە ۆارد»
ساپفير تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز دە ايتىلمادى. ءبىزدىڭ گاسكونىمىز ميلەديگە قارسى قارۋدى وزىندە ساقتاپ قالعىسى كەلدى مە، الدە — اشىعىن ايتساق — وسى ءساپفيردى جورىق جابدىعىنا قاجەتتى ەڭ cوڭعى قاراجات ەسەبىندە الىپ قالدى ما، كىم بىلگەن؟
دەگەنمەن ءبىر ءداۋىردىڭ قىلىعىنا ەكىنشى ءبىر ءداۋىردىڭ كوزقاراسى تۇرعىسىنان باعا بەرۋ دۇرىس بولماس ەدى. ءبىزدىڭ ۋاقىتتىڭ كەز كەلگەن ادال ادامى وزىنە ماسقارا قورلىق سانايتىن نارسە، ول كەزدە سالتقا اينالعان تابيعي ءىس بولىپ كورىنەتىن، سول سەبەپتى دە ەڭ جاقسى اۋلەتتەن شىققان جاس جىگىتتەردى كوڭىلدەستەرى باعىپ-قاعاتىن.
د'ارتانيان كەتتيگە حاتتى اشىق كۇيىندە بەردى؛ ونى وقىعاندا قىز اۋەلدە ەشتەڭەگە تۇسىنبەدى، سوسىن ەكىنشى قايتارا وقىپ شىعىپ، قۋانعاننان ەسىنەن تانىپ قالا جازدادى.
ول مۇنداي باقىتقا ءتىپتى سەنگىسى دە كەلمەدى؛ د'ارتانيان وعان حاتتا جازىلعان سوزدەردى اۋىزشا ايتىپ بەرۋگە ءماجبۇر بولدى، حاتتى تاپسىرعان ساتتە ءمارت مىنەزدى ميلەدي بايعۇس قىزعا ءقاۋىپ توندىرەتىنىنە قاراماستان، كەتتي كورول الاڭىنا قاراي قانات بايلاپ ۇشقانداي بولدى. ەڭ جاقسى دەگەن ايەلدىڭ جۇرەگى كۇندەسىنىن قاسىرەتىن سەزبەس قاتىگەز كەلەدى.
كەتتي حاتتى قالاي اسىعىس اكەلسە، ميلەدي دە ونى سولاي اسىعىس اشا قويدى. ءبىراق العاشقى سوزدەردى وقىسىمەن-اق ايەل ولەردەي بولىپ قۋارىپ سالا بەردى، سوسىن قاعازدى ىزالانا ۋماجداپ، كەتتيگە بۇرىلىپ قارادى دا، كوزى شاتىناپ كەتتى.
— بۇل نە حات؟ — دەدى ول.
— ول جاۋاپ قوي، سۋدارىنيا، — دەدى كەتتي دىرىلدەپ.
— مۇمكىن ەمەس! — دەدى ميلەدي شاڭق ەتىپ. — مۇمكىن ەمەس! دۆوريانين ايەلگە مۇنداي حات جازباسا كەرەك-تى... — كەنەت ول ءدىر ەتىپ، شوشىپ ءتۇستى. — قۇداي-اي، ساقتاي گور، شىنىمەن-اق ءبىلىپ قويدى ما ەكەن؟ — دەدى ول كۇبىرلەپ. سوسىن ۇندەمەي قالدى.
ميلەدي شىقىرلاتا ءتىسىن قايراپ، ءجۇزى اۋەلى سۇرلانىپ بارىپ، كوگەرە باستادى. ونىڭ تىنىسى تارىلىپ، تەرەزەگە بارىپ تازا اۋا جۇتپاقشى بولدى، ءبىراق قولىن سوزۋعا عانا دارمەنى جەتتى؛ تىزەسى دىرىلدەپ، كرەسلوعا قۇلاپ ءتۇستى.
كەتتي ميلەدي ەسىنەن تانىپ قالعان ەكەن دەپ، جۇگىرىپ بارىپ ونىڭ كورساجىن اعىتپاقشى بولىپ ەدى، ايەل ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلدى.
— سىزگە نە كەرەك؟ ءداتىڭىز بارىپ، مەنىڭ دەنەمە قالاي قول تيگىزدىڭىز! — دەدى شيرىعىپ.
— سۋدارىنيا، مەن ءسىزدى ەسىڭىزدەن تانىپ قالعان ەكەن، كومەك كورسەتەيىن دەپ ويلاپ ەدىم، — دەدى كۇتۋشى قىز، ميلەديدىڭ ءتۇسى قاتۋلانىپ كەتكەنىنەن زارە-قۇتى قالماي قورقىپ كەتىپ.
— ەسىنەن تانىپ دەيدى! مەن بە! مەن بە؟ نەمەنە، ءسىز مەنى ابدەن جۇيكەلەپ قالعان قايداعى ءبىر اقىماق ايەل دەپ ويلايسىز با؟ جۇرت مەنى ماسقارالاپ، قورلاعان كەزدە مەن ەسىمنەن تانىپ قالمايمىن، قايتا مەن دۇشپانىمنان كەگىمدى قايتارامىن — ەسىتتىڭىز بە؟
سوسىن ول قولىن ءبىر سىلتەپ، شىعىڭىز دەپ ءامىر ەتتى.
VI
كەكتەنۋ
كەشقۇرىم ميلەدي: د'ارتانيان وسىندا كەلىسىمەن ماعان كىرگىزىڭىز، دەپ بۇيىردى. ءبىراق ول كەلمەدى.
ەرتەڭىنە ەرتەڭگىسىن كەتتي جاس جىگىتكە تاعى كەلىپ، كەشە بولعان وقيعالاردى تۇگەلدەي ايتىپ بەردى. د'ارتانيان ءبىر جىميدى دا قويدى: ايەلدەن ءوشىن العانداعى كۇتكەنى — ميلەديدىڭ وسى ءبىر قىزعانىشتى اشۋ-ىزاسىن قوزدىرۋ ەدى.
كەشكە سالىم ميلەدي كەشەگىدەن بەتەر اشۋلاندى، گاسكون جىگىت جونىندەگى بۇيرىعىن تاعى قايتالادى، ءبىراق تاپ كەشەگىدەي ونى سارىلىپ بوسقا كۇتتى.
كەلەسى كۇنى كەتتي د'ارتانيانعا، مۇنىڭ الدىنداعى ەكى كۇندەگى سياقتى جادىراپ-جايناپ، قۋانىپ كەلمەي، ءبىر ءتۇرلى مۇڭايىپ جاسىپ كەلدى. د'ارتانيان قىز بايعۇستان نە بولعانىن سۇرادى. جاۋاپ ورنىنا ول قالتاسىنان ءبىر حات الىپ، جىگىتكە ۇسىنا بەردى.
بۇل حاتتى ميلەديدىڭ ءوزى جازىپتى، ءبىراق وسى جولى حات گراف دە ۆاردقا ەمەس، د'ارتانياننىڭ وزىنە جولدانىپتى.
ول حاتتى اشىپ، وقىپ شىقتى:
«يناباتتى مىرزا، د'ارتانيان، دوستارىڭىزدى ۇمىتقانىڭىز، اسىرەسە، الدا ۇزاق ۋاقىتقا ايرىلىساتىن كەز كەلە جاتقاندا ۇمىتقانىڭىز جاقسى ەمەس. لورد ۆينتەرمەن ەكەۋمىز كەشە، ونىڭ الدىنداعى كۇنى ءسىزدى بەكەردەن-بەكەر ۇزاق كۇتتىك. بۇل ءجايت بۇگىن دە شىنىمەن-اق قايتالانباق پا؟
سىزگە شىن كوڭىلدەن رازى
لەدي كلاريك».
— ءبارى دە تۇسىنىكتى، وسى حاتتى ءوزىم دە كۇتىپ ەدىم. گراف دە ۆاردتىڭ باعاسى تۇسكەن سايىن، مەنىڭ باعام جوعارىلاپ بارادى، — دەدى د'ارتانيان.
— سونىمەن ءسىز باراسىز با؟ — دەدى كەتتي.
— مەنى تىڭداشى، قىمباتتىم — دەدى گاسكون، اتوسقا بەرگەن ۋادەسىن بۇزباق بولعان نيەتىن ءوزىنىڭ كوز الدىندا ءوزى اقتاپ الۋ ءۇشىن، — وسىنداي ارنايى شاقىرعانعا بارماي قالۋ اقىلسىزدىق بولار ەدى، سەن ونى دۇرىس ءتۇسىن. ەگەر مەن بارماي قالسام، ميلەدي مەنىڭ اياق استىنان نە سەبەپتى تىيىلا قالعانىما تۇسىنبەيدى، سوسىن الدەنەنى سەزىپ، اڭعارىپ قالۋى مۇمكىن... سول سياقتى دولى ايەلدەردىڭ وشپەندىلىگىنىڭ اياعى نەگە اپارىپ سوعاتىنىن كىم بىلەدى.
— و قۇداي-اي! — دەدى كەتتي كۇرسىنىپ. — ءسىز سويلەگەندە دۇنيەنىڭ ءبارىن كىسىنىڭ قاسىنا اكەلىپ ءتوندىرىپ قوياسىز دا، ءوزىڭىز دۇرىس بولىپ شىعا كەلەسىز، ءبىراق ءسىز بارعاسىن ونى تاعى دا اينالدىرا باستايتىن شىعارسىز، ال، ەگەر وسى جولى ءسىز وعان ءوزىڭىزدىڭ شىن اتىڭىزبەن، مىنا كەسكىن-كەلبەتىڭىزبەن ۇنايتىن بولساڭىز، وندا ايتپادى دەمەڭىز، اۋەلدەگىدەن ءحالىڭىز قيىن بولادى!
سورلى قىز الدا كەيىنىرەك بولاتىن وقيعانى، ازداپ تا بولسا، كۇن ىلگەرى سەزىپ قالعان ەدى.
د'ارتانيان قولىنان كەلگەنشە قىزدى جۇباتىپ، ميلەديدىڭ قىلىمسىعان قىلىقتى تورىنا تۇسپەيمىن دەپ ۋادە بەردى.
ول لەدي كلاريككە ىنتا-ىقىلاسىنا وزگەشە رازى ەكەنىمدى جانە مارحاباتىنا قۇلدىق ۇراتىنىمدى ايتا بارارسىڭ دەپ كەتتيدەي دۇعاي سالەم جولدادى. ءبىراق حات جازۋدان جۇرەكسىندى، ويتكەنى ميلەديدىڭ ءجىتى كوزى بايقامايتىنداي ەتىپ، جازۋىمدى ونشا وزگەرە الماسپىن، دەپ ويلادى.
ساعات توعىزدى سوققان كەزدە د'ارتانيان كورول الاڭىندا بولدى. اۋىزعى بولمەدە توسىپ تۇرعان دايەكشىلەر بۇرىن ەسكەرتىلىپ قويعان با قالاي، د'ارتانيان ۇيگە كىرىسىمەن، ميلەدي مەنى قابىلداماس پا ەكەن دەپ سۇراماي جاتىپ، مۇنىڭ كەلگەنىن حانشالارىنا حابارلاماق بولىپ جۇگىرىپ كەتتى.
— كىرگىزىڭىز، — دەدى ميلەدي شاڭق ەتىپ، ونىڭ اششى داۋسىن د'ارتانيان اۋىزعى بولمەدە تۇرىپ ەسىتتى.
مالاي ونى مەيمانجايعا ەرتىپ اكەلدى.
— كىم كەلسە دە، مەن جوقپىن! ەسىتتىڭىز بە، كىم كەلسە دە! — دەدى ميلەدي نىعارلاپ.
مالاي شىعىپ كەتتى.
د'ارتانيان ميلەديگە ەلگەزەك تە زەرەك كوزىن جۇگىرتتى: جىلاعاننان با، الدە ۇيقىسىز وتكىزگەن تۇننەن بە، ايتەۋىر، كەلىنشەك شولمەكتەي بوزارىپ، كوز جانارى جاسىپ، شارشاپ قالعانى بايقالادى. ادەتتەگىدەي، بولمە ءىشى ونشا جارىق ەمەس، ادەيى قولدان كومەسكىلەپ قويعان ءتارىزدى، ءبىراق سوعان قاراماستان، جاس ايەل سوڭعى ەكى كۇندە جانىن جەگىدەي جەپ، كوڭىلىنە ءبىر تىنىم بەرمەگەن بەيمازا كۇيىپ ءتىپتى دە جاسىرا المادى.
د'ارتانيان وعان بۇرىنعى ۇيرەنشىكتى كەيپىمەن جاقىنداي بەردى. ءوزىن ءوزى زورلاپ، ول ازەر دەگەندە قاباعىن اشىپ، جىميىپ كۇلگەندەي بولدى، ءبىراق وسى ءبىر جىلۋسىز جىميۋ ساقىرلاعان ىشكى ايازدىڭ ىزعارى ىسپەتتەس ەدى.
د'ارتانيان ميلەديدىڭ جاي-كۇيىن، حال-احۋالىن سۇرادى.
— ءحالىم ناشار، وتە ناشار، — دەدى ول.
— ەندەشە مەن سىزگە كەسىر بولىپ جابىستىم-اۋ. ارينە، ءقازىر ءسىزدىڭ تىنىعۋىڭىز كەرەك، مەن كەتەيىن، — دەدى د'ارتانيان.
— و، جوق! كەتپەڭىز، قايتا قالىڭىز، د'ارتانيان مىرزا، وزىڭىزدەي سۇيكىمدى جىگىتپەن سويلەسىپ كوڭىل كوتەرەيىن، — دەدى ميلەدي.
«وحو! — دەپ ويلادى د'ارتانيان. — بۇل پالە ماعان ەشقاشاندا تاپ وسىلاي ىقىلاس كورسەتپەگەن ەدى، ساق بولماسام بولماس».
ميلەدي قولىنان كەلگەنىنشە جىگىتپەن ەجەلگى دوستارشا سويلەسىپ، اڭگىمەنى قىزدىرىپ، جانداندىرىپ وتىرۋعا كۇش سالدى. ءبىر ءسات جوعالىپ وتكەن قىزۋلى جىگەر وزىنە قايتا ورالدى، ايەلدىڭ كوزى جايناپ، وڭىنە شىراي جۇگىرىپ، شىرىن ەرنى قىزعىلت تارتتى. ءوزىن باياعىدان سيقىرلاپ تاستاعان سيرسەيا د'ارتانياننىڭ قارسى الدىنا تاعى كەلىپ وتىر. ءبىرجولاتا ءسونىپ قالدى دەگەن ماحابباتى تەك قالعىپ قانا كەتكەن ەكەن، زاماتىندا قايتا وياندى. ميلەدي ءجاي جىميىپ وتىر، وسى ءبىر كۇلكى ءۇشىن د'ارتانيان ارىن دا، جانىن دا قۇربان ەتۋگە دايىن ەكەنىن سەزدى.
ءبىر ءسات ول ءتىپتى ار-ۇيات ازابىن دا سەزگەندەي بولدى.
ميلەدي بىرتە-بىرتە ءسوزۋار بولىپ كەتتى. ول د'ارتانياننان كوڭىلدەسىڭىز بار ما دەپ سۇرادى.
اح! — دەدى د'ارتانيان ءۇزىلىپ كەتەردەي ۇياڭ سويلەپ. — وسىنداي تۇراق بەرىپ، مەن سورلىعا سونشا قاتالدىق، جاساماساڭىز قايتەدى؟ ءسىزدى كورگەلى بەرى مەن بايعۇس تەك ءوزىڭىز دەپ تىنىستاپ، ءوزىڭىز دەپ اھ ۇرىپ جۇرگەن جوقپىن با!
ميلەدي سيقىرلى كەيىپپەن جىميىپ ءبىر كۇلدى.
— سونىمەن، ءسىز مەنى سۇيەسىز بە؟ — دەدى كەلىنشەك.
— ونى ءوزىڭىز ايتپاي-اق ءبىلىپ، اشپاي-اق كورىپ وتىرسىز عوي.
— ءيا، ءبىلدىم-اق كوردىم-اق دەيىن، ءبىراق تاكاپپار، اساۋ جۇرەكتى كوندىرۋ دە قيىن ەكەنىن ءوزىڭىز دە بىلەسىز.
— و، مەن قيىننان قورىقپايمىن. مۇمكىن ەمەس نارسەدەن قورقامىن.
— ناعىز ماحابباتقا مۇمكىن ەمەس نارسە بولمايدى، — دەدى قارسى داۋ ايتىپ.
— ەشبىر كەدەرگى دەيسىز بە، سۋدارىنيا؟
ەشبىر، — دەدى ميلەدي.
— شايتان اتسىن! — دەپ ويلادى د'ارتانيان وزىنشە. — ءسوزى كادىمگىدەي تۇزەلىپتى. وسىناۋ كەسىر ايەل ماعان عاشىق بولىپ قالعاننان ساۋ ما، جالعان دە ۆاردقا اسىل تاس سىيلاعانى سياقتى، ماعان دا — ەندى مەنىڭ وزىمە — باسقا ءبىر ساپفير سىيلاعىسى كەلىپ وتىرعان جوق پا؟»
د'ارتانيان ءوز ورىندىعىن ميلەديدىڭ كرەسلوسىنا جاقىنداتىپ قويدى.
— تىڭداڭىزشى، ءوزىڭىز ايتقان ماحابباتىڭىزعا مەنىڭ كوزىمدى جەتكىزۋ ءۇشىن نە جاسار ەدىڭىز؟ — دەدى كەلىنشەك.
— ءسىز نە تالاپ ەتسەڭىز، سونى جاسايمىن. بۇيىرىڭىز — مەن ءشىرمىن!
— بارىنە دە ءازىرسىز بە؟
— بارىنە دە! — دەدى د'ارتانيان داۋىستاپ، مۇنداي ۋادەنىڭ ونشا قيىن بولمايتىنىن ول كۇنى بۇرىن ءبىلىپ وتىر ەدى.
— جارايدى. ەندەشە سويلەسەلىك! — دەدى ميلەدي، كرەسلوسىن د'ارتانياننىڭ ورىندىعىنا جاقىنداتىپ.
— قۇلاعىم سىزدە، سۋدارىنيا، — دەدى جىگىت.
ميلەدي ءبىر مينۋتتەي ۇندەمەي قالدى، شاماسى، كوكەيىندەگى ويدى ايتار-ايتپاسىن بىلمەي، ءبىراز كۇمىلجىپ بارىپ، ءبىر شەشىمگە كەلۋ كەرەك.
— مەنىڭ ءبىر جاۋىم بار، — دەدى ول.
— ءسىزدىڭ بە، سۋدارىنيا؟ — شىنىمەن تاڭ قالعان كىسىدەي د'ارتانياننىڭ داۋسى شىعىپ كەتتى.— قۇداي ساقتاسىن، سونىڭ ءوزى مۇمكىن بە ەكەن؟ ءسىز كەرەمەتتەي مەيىرىمدى جانسىز!
— اتا جاۋىم.
— شىنىمەن-اق راس پا؟
— ول جاۋىزدىڭ مەنى قورلاپ، جابىرلەگەنى سونداي، ەندى ءبىز ولە ولگەنشە قىرقىسىپ وتەمىز. مەن ءسىزدى سوعان قارسى جۇمسايتىن قارۋىم دەپ ەسەپتەۋىمە بولا ما؟
وسى ءبىر كەكشىل زۇلىم جاننىڭ وزىنەن نەنى تىلەپ وتىرعانىڭ د'ارتانيان ءا دەگەننەن تۇسىنە قويدى.
— بولعاندا قانداي، سۋدارىنيا! مەنىڭ شپاگام مەن ءومىرىم، ماحابباتىممەن بىرگە ءسىزدىڭ ەركىڭىزدە! — دەدى ول لەپىرىپ.
— ولاي بولسا، — دەدى ميلەدي، — ەگەر ءسىزدىڭ عاشىقتىعىڭىزعا، ەرلىگىڭىز ساي كەلسە...
— وندا نە دەيسىز؟ — دەدى د'ارتانيان.
— وندا ما... — دەدى ميلەدي ءبىراز ءمۇدىرىپ بارىپ، — وندا ءسىز تاپ بۇگىنگى كۇننەن باستاپ، مۇمكىن ەمەس نارسەدەن سەسكەنبەۋىڭىزگە ابدەن بولادى.
— جوق، مەن بۇل باقىتقا شىداي الماسپىن!—دەدى د'ارتانيان داۋىستاپ، سوسىن ميلەديدىڭ الدىنا تىزەرلەپ وتىرا كەتتى دە، ونى قولىن شوپىلدەتىپ سۇيە بەردى، ايەل قولىن تارتىپ المادى.
«مەن ءۇشىن انە ءبىر جيىركەنىشتى دە ۆاردتان كەگىمدى ال، سوسىن مەن وسكەن، وشپەندىلىگىمنىڭ كورسوقىر قارۋى بولاتىن، ءوp كوكىرەك eceر نەمە، سەنەن قۇتىلۋدىڭ جولىن بىردەڭە ەتىپ تابارمىن!» — دەپ ويلادى ميلەدي تىستەنىپ.
«ەكى ءجۇزدى وپاسىز، قاتەرلى كەلىنشەك، ءوز ەركىڭمەن كەلىپ قۇشاعىما كىر! كەل، كەلشى ماعان! سودان كەيىن بۇرىنعى قورلاعانىڭ، جابىرلەگەنىڭ ءۇشىن، مىنا مەنىڭ قولىممەن ولتىرگىڭ كەلگەن كىسى ەكەۋمىز ءوزىڭدى مازاق ەتىپ كۇلەرمىز»، — دەپ ويلادى د'ارتانيان.
د'ارتانيان باسىن كوتەردى.
— مەن ءازىرمىن، — دەدى ول.
— ەندەشە ءسىز مەنى تۇسىنگەن بولدىڭىز عوي، سۇيىكتى د'ارتانيان؟ — دەدى ميلەدي جاۋدىرەپ.
— مەن ءسىزدىڭ ويىڭىزدى جالت ەتىپ ءبىر قاراعان كوزىڭىزدەن-اق بىلەر ەدىم.
— سونىمەن، ءسىز مەن ءۇشىن شپاگاڭىزدى، ءقازىردىڭ وزىندە كوپكە ايگىلى شپاگاڭىزدى، جالاڭاشتاۋعا كەلىسەسىز بە؟
— كەز كەلگەن ۋاقىتتا.
— ءبىراق مەن ول قىزمەتىڭىزدى قالاي وتەيىن؟ مەن عاشىقتاردى جاقسى بىلەمىن: ولار ەشتەڭەنى تەگىننەن-تەگىن ىستەمەيدى، — دەدى ميلەدي.
— مەنىڭ قانداي سىيدى اڭسايتىنىمدى — ءسىز بەن بىزگە لايىق بىردەن-بىر سىيدى اڭسايتىنىمدى، ءوزىڭىز دە بىلەسىز! — دەدى د'ارتانيان.
سوسىن ايەلدى ابايلاپ وزىنە قاراي تارتتى.
كەلىنشەك قارسىلاسپادى.
— قۇلقىنقۇمار! — دەدى كەلىنشەك جىميىپ.
— اح! — دەدى د'ارتانيان ماسايراپ، شىنىندا دا وسى ءبىر ايەلدىڭ جىگىت جۇرەگىندەگى قۇشتارلىق سەزىمدى مازداتىپ جىبەرەتىن ءبىر سيقىرى بار ەدى. — وسى باقىتىما ءوزىم دە سەنبەيمىن، مەن ونى كورگەن ءتۇس سياقتى، ءبىر ءسات جالت ەتىپ، جوق بولىپ كەتە مە دەپ قورقامىن، سول باقىتىمدى دەرەۋ اقيقات شىندىققا اينالدىرسام دەپ اسىعاتىنىم دا سودان!
— ەندەشە سول قيالىڭىزداعى باقىتقا لايىق قىزمەت ەتىڭىز.
— مەن ءسىزدىڭ ەركىڭىزدەمىز، — دەدى د' ارتانيان.
— مۇنىڭىز راس پا؟ — دەدى ميلەدي
— اۋەلى جاقسىلاپ ويلانىپ الىڭىزشى، مەنىڭ جان سىرىم قۇپيام سونىڭ اتىندا تۇر عوي.
— ءبىراق مەن ونىڭ اتىن ءبىلۋىم كەرەك.
— ءيا، ءبىلۋىڭىز كەرەك. مەنىڭ سىزگە كوزسىز سەنەتىنىمدى كورىپ وتىرسىز عوي !
— باقىتتىمىن. ونىڭ اتى كىم؟
— ءسىز ول كىسىنى بىلەسىز.
— بىلەمىن بە؟
— ءيا.
— ءبىراق مەنىڭ جان دوستارىمنىڭ بىرەۋى ەمەس شىعار، ايتەۋىر؟ — د'ارتانيان، ءوزىنىڭ ەشتەڭەنى بىلمەيتىنىنە كامىل سەندىرۋ ءۇشىن كولگىرسي كۇمىلجىپ، تايساقتاي باستادى.
— دەمەك، ول ءسىزدىڭ دوستارىڭىزدىڭ ءبىرى بولسا، جالتارىپ كەتپەكسىز بە؟ — دەدى ميلەدي شاڭق ەتىپ، سو زامات كوزىنەن ءبىر ىزعارلى كورىندى.
— جوق، ول مەنىڭ تۋعان اعام بولسا دا جالتارمايمىن! — دەدى ارتانيان ماسايراپ كەتكەن كىسىدەيىن.
— ءبىزدىڭ گاسكونىمىز كوزسىز تاۋەكەلدەن اۋلاق ەدى، ول نە ىستەيتىنىن كامىل ءبىلىپ وتىرعان-دى.
— ءسىزدىڭ شىن پەيىل بەرگەنىڭىز ماعان قاتتى ۇنايدى، — دەدى ميلەدي.
— قايتەيىن! مەنىڭ سىزگە ۇنايتىن قاسيەتىم تەك سول عانا بولعانى ما؟ — دەدى د'ارتانيان كۇيىنىپ.
جوق، ءسىزدىڭ ءوزىڭىزدى، مىنا ءسىزدى سۇيەمىن! — دەدى كەلىنشەك ونى قولىنان ۇستاپ.
سول مەزەتتە د'ارتانيان ايەلدىڭ قولىن قۇمارلانا قىسقانىن كوردى دە، ميلەديدىڭ جالىندى جان تولقىنى وزىنە كوشكەندەي، تۇلا بويى شىمىرلاپ سالا بەردى.
— ءسىز مەنى سۇيەسىز عوي! و، مەن اقىلىمنان اداسىپ بارا جاتقان سياقتىمىن! — دەدى ول ىشقىنا سىبىرلاپ.
جىگىت ونى باس سالىپ قۇشاقتادى. ايەل ونىڭ، ايمالاي سۇيگەنىنەن جالتارمادى، سۇلەسوق، سامىرقاۋ قالپىنان اينىمادى.
ونىڭ ەرنى سۇپ-سۋىق ەكەن: د'ارتانيان تاس ءمۇسىندى سۇيگەندەي اسەر الدى.
دەگەنمەن ول وسى قۋانىشىنا ەلىتىپ، ماحاببات وتىنا شارپىعانداي بولدى؛ ول ءتىپتى ميلەديدىڭ نازىك سەزىمىنە سەنگەندەي، دە ۆاردتىڭ قىلمىسىنىڭ اقيقات ەكەنىنە سەنگەندەي. ەگەر تاپ ءقازىر دە ۆارد قاسىندا بولسا، ول ونى ويلانباستان ولتىرە سالار ەدى.
ميلەدي دە وسى ءساتتى پايدالانا قويدى.
— ونىڭ اتى... — دەدى ايەل ءسوز باستاپ.
— بىلەمىن، دە ۆارد قوي! — دەدى د'ارتانيان شىداماي.
— ءسىز ونى قايدان بىلەسىز؟ — دەدى ميلەدي ونىڭ قولىنا ءمان بەرىپ، ىشىندە نە جاتقانىن بىلگىسى كەلگەندەي تەسىلە قاراپ.
د'ارتانيان اڭداماي ءمۇلت كەتكەنىن تۇسىنە قويدى.
— ايتىڭىز، ايتىڭىزشى! ايتىڭىز دەيمىن سىزگە! ونى قالاي ءبىلدىڭىز؟ — دەدى ميلەدي ەجىكتەپ.
— قالاي ءبىلدىم دەيسىز بە؟ — د'ارتانيان ونىڭ سۇراعىن قايتا ايتتى.
— ءيا، قالاي؟
— كەشە ءبىر ۇيدە مەن دە ۆارد مىرزامەن كەزدەستىم، ول ماعان ءبىر ساقينانى كورسەتتى، ونىڭ سوزىنە قاراعاندا، ساقينانى وعان ءسىز سىيلاعان كورىنەسىز.
— سۇمىراي! — دەدى ميلەدي اشىنىپ.
وسىناۋ سوز بىزگە تۇسىنىكتى ءبىر سەبەپتەرمەن د'ارتانياننىڭ جۇرەگىن ءتىلىپ تۇسكەندەي بولدى.
— سونىمەن؟ — دەدى ميلەدي جىگىتكە.
— سونىمەن، مەن ول سۇمىرايدان ءسىزدىڭ كەگىڭىزدى قايتارامىن! — دەدى د'ارتانيان قاھارىنا ءمىنىپ.
— سىزگە كوپ راحمەت، باتىر دوسىم! مەنىڭ ءوشىمدى قاشان الاسىز؟ — دەدى ميلەدي.
— ەرتەڭ، تاپ ءقازىر، قالاعان ۋاقىتىڭىزدا!
ميلەدي: «تاپ ءقازىر!» دەپ ايقايلاپ جىبەرە جازدادى، ءبىراق بۇلاي اسىعىستىق جاساعانىم د'ارتانيانعا ەرسى كورىنەر دەپ ويلادى،
مۇنىڭ ۇستىنە ول سەكۋندانتتاردىڭ كوزىنشە گرافپەن ءتۇسىنىسىپ جاتپاس ءۇشىن مىڭ سان ساقتىق شارالارىن جاساپ، ءوزىن قورعاۋشى تىلماشىنە مىڭ سان اقىل ايتۋى كەرەك ەدى. د'ارتانيان ونىڭ كوڭىلىندەگى كۇدىگىن ءبىر-اق سوزبەن سەيىلتتى.
— ەرتەڭ ءسىزدىڭ كەگىڭىزدى قايتارامىن نەمەسە ءولىپ تىنامىن! — دەدى ول.
— جوق! ءسىز ولمەيسىز، مەنىڭ ءوشىمدى الاسىز. ول — قورقاق كىسى، — دەدى ميلەدي.
— بالكىم، ايەلدەردىڭ الدىندا قورقاق شىعار، ال، ەركەكتەردەن قورىقپايدى. باسقانى قايدام، مەن ونى ازداپ بىلەمىن.
— ءبىراق، مەن قاتەلەسپەسەم، ەكەۋىڭىز شەكىسىپ قالعاندا تاعدىر ءسىزدى جەبەگەن سياقتى ەدى
— تاعدىر — جەزوكشە ايەل: بۇگىن جاقسى كورسە، ەرتەڭ تەرىس اينالىپ جۇرە بەرەدى.
— باسقاشا ايتساق، ءسىز قازىردەن تايساقتاپ تۇرسىز عوي.
جوق، قۇداي ساقتاسىن، مەن تايسالمايمىن، ءبىراق ماعان ۇمىتتەنگەنىمنەن باسقا ەشتەڭە سىيلاماي، اجالعا ايداپ سالىپ وتىرعانىڭىز ادىلدىك بولا قويار ما ەكەن؟
ميلەدي بۇعان كوزىمەن جاۋاپ بەردى، ول: «اح، سول دا ءسوز بە ەكەن! باتىلىراق قيمىلداڭىز!» دەپ تۇرعانداي ەدى.
ايەل قولما-قول كوزىمەن ايتقانىن ەندى نازىك سوزىمەن جەتكىزدى:
— ءسىز دۇرىس ايتاسىز.
و، ءسىز پەرىشتەسىز! — دەدى د'ارتانيان داۋىستاپ.
سونىمەن ءبىز بارىنە كەلىستىك قوي؟ — دەدى ايەل.
— سىزگە ايتقان نازىمنان باسقانىڭ بارىنە كەلىستىك، قىمباتتىم.
— ەگەر مەن سىزگە وزىڭىزگە دەگەن ماحابباتىما سەنىڭىز دەسەم — سونىڭ ءوزى جەتپەي مە؟
— مەندە ەرتەڭگى كۇن دەگەن بولمايدى، كۇتۋگە ۋاقىتىم جوق.
— تس-س! مەنىڭ اعام كەلە جاتىر. ول ءسىزدى كورمەۋگە ءتيىس.
ميلەدي قوڭىراۋ سوعىپ ەدى، كەتتي كىرىپ كەلدى.
مىنا ەسىكتەن شىعىپ كەتىڭىز، — دەدى ميلەدي، كىشكەنتاي ءبىر جاسىرىن ەسىكتى اشىپ، — سوسىن ساعات ون بىردە قايتىپ كەلىڭىز. ءبىز وعان دەيىن اڭگىمەمىزدى بىتىرەمىز. كەتتي ءسىزدى ماعان كىرگىزەدى.
وسى ءسوزدى ەستىگەندە سورلى قىز ەسىنەن تانىپ قالا جازدادى.
— ەي، سۋدارىنيا! ءسىز نەمەنە تاس مۇسىندەي مەلشيىپ تۇرىپ قالدىڭىز؟ ەسىتتىڭىز بە؟ بۇگىن ساعات ون بىردە ءسىز ماعان د'ارتانيان مىرزانى ەرتىپ كەلەسىز.
«شاماسى، مۇنىڭ كۇللى جۇزدەسۋى ساعات ون بىردە بولادى ەكەن، — دەپ ويلادى د'ارتانيان. — بۇل ونىڭ ادەتىنە اينالىپ كەتسە كەرەك».
ميلەدي وعان قولىن سوزدى، جىگىت ونى قاستەرلەپ ءبىر ءسۇيدى.
«الايدا... — دەپ ويلادى ول كەتتيدىڭ وكپە-نازىنا كەتىپ بارا جاتقاندا ارەڭ جاۋاپ بەرىپ، — وسى مەن اقىماق بولىپ قالماس پا ەكەنمىن! مىنا ايەلدىڭ قانداي قىلمىستان دا تايىناتىن ءتۇرى جوق. اباي بولايىق».
VII
ميلەديدىڭ قۇپياسى
د'ارتانيان ۇيدەن شىققاسىن، قىزدىڭ جالىنىپ جالبارىنعانىنا قاراماستان، كەتتيدىڭ بولمەسىنە بارمادى؛ مۇنىڭ ەكى سەبەبى بار ەدى: قىزدىڭ وكپە-نازىنان، كىنالاپ-ايىپتاۋىنان، ءوتىنىش-شاعىمىنان قۇتىلماق، سونىمەن بىرگە ءبىراز تولعانىپ، اقىل توقتاتىپ، ءوز ويىن رەتتەپ، ءتىپتى مۇمكىن بولسا، انا ايەلدىڭ ويىن دا تانىپ الماق بولدى.
وسى وقيعاداعى ايدان انىق ءبىر نارسە — د'ارتانيان ميلەديدى . ەسى كەتە جاقسى كورەدى، ال، ايەل مۇنى مۇلدە جاقسى كورمەيدى. ءبىر ءسات د'ارتانيان وسى بالەدەن امان قۇتىلۋدىڭ ەڭ دۇرىس جولى — ۇيىنە قايتىپ بارىپ، ميلەديگە ۇزاق ەتىپ حات جازۋ، ءسويتىپ وسى| ۋاقىتقا دەيىن ءوزى مەن دە ۆارد ەكەۋى ءبىر ادام بولىپ كەلگەنىن، دەمەك، دە ۆاردتى ءولتىرۋ بۇل ءۇشىن ءوزىن-وزى ولتىرگەنمەن بىردەي ەكەنىن اشىق مويىنداۋ عوي دەپ ويلادى. ءبىراق مۇنىڭ دا تۇلا بويىن وشپەندىلىك سەزىمى بيلەپ العان-دى؛ ول ەندى ءوز اتىمەن اشىقتان-اشىق بارىپ، وسى ايەلدەن تاعى ءبىر تويات تاپسام دەيدى قايتارار كەگىنىڭ ءدامىن تاتىپ تاعى ءبىر قۇشىرىن قاندىرۋ ءۇشىن جىگىت بۇل كۇنادان باس تارتا المادى.
ول كورول الاڭىن التى-جەتى رەت اينالىپ شىقتى، سوندا ميلەدي بولمەسىنىڭ تەرەزە جاپقىشىنان ءتۇسىپ تۇرعان جارىعىن كورۋ ءۇشىن ءاربىر ون قادام سايىن بۇرىلىپ قاراي بەردى؛ ءبىرىنشى كەزەكتەگى سياقتى، بۇگىن ميلەديدىڭ جاتىن بولمەسىنە بارۋعا اسىعاتىن ءتۇرى كورىنبەيدى، بۇل ايداي اقيقات ەدى.
اقىرىندا جارىق تا ءسوندى.
وسى جارىقپەن بىرگە د'ارتانياننىڭ قوبالجىعان كوڭىلى دە باسىلايىن دەدى؛ ونىڭ ەسىنە العاشقى ءلاززاتى كەلىپ ءتۇستى، سول-اق ەكەن، جىگىتتىڭ جۇرەگى ەلجىرەپ، ءجۇزى لاۋلاپ، وقشاۋ ۇيگە كەلىپ كىردى دە، كەتتيدىڭ بولمەسىنە قاراي تۇرا ۇمتىلدى.
ارۋاقتاي قۋارىپ كەتكەن كەتتي قالش-قالش ەتىپ، عاشىعىن ۇستاپ قالۋعا تىرىسىپ كورىپ ەدى، ءبىراق بارىنە قۇلاق ءتۇرىپ وتىرعان ميلەدي، د'ارتانياننىڭ كىرگەنىن ەستىپ، ەسىكتى اشىپ جىبەردى.
— كىرىڭىز، — دەدى ول.
وسىنىڭ ءبارى سۇمدىق ۇياتسىز، جان تۇرشىگەتىن ارسىز ارەكەت بولعاندىقتان دا، د'ارتانيان ءوزى كوزىمەن كورىپ، قۇلاعىمەن ەسىتىپ تۇرعان نارسەگە ءتىپتى سەنگىسى دە كەلمەدى. ول كىسى تەك تۇسىندە عانا كورەتىن ءبىر قيالى عاجايىپ وقيعالاردىڭ ءدال ورتاسىندا جۇرگەندەي بولىپ سەزىندى.
ماگنيت تەمىرگە قالاي اسەر ەتسە، وزىنە سولاي اسەر ەتكەن ءبىر قۇدىرەتتى كۇشكە ەرىك بەرىپ، ول دەرەۋ ميلەديگە قاراي ۇمتىلا بەردى.
ونىڭ ارتىنان سارت ەتىپ ەسىك جابىلدى.
كەتتي سول ەسىككە قاراي تۇرا جۇگىردى.
قىزعانىش پا، اشۋ-ىزا ما، قورلانىپ-جابىرلەنگەن تاكاپپار كوڭىل مە، ايتەۋىر، عاشىق ايەلدىڭ جۇرەگىندە بۋىرقانعان قۇشتار سەزىمنىڭ ءبارى قوسىلىپ كەلىپ، قىزعا اشكەرەلە دەپ ءامىر ەتتى، ءبىراق بۇل قىز وسىنداي سۇمدىق ايلا-شارعىعا قاتىسقانىن ايتىپ قويسا، ءوزىنىڭ باسى كەتەر ەدى، ونىڭ ۇستىنە د'ارتانياننان ماڭگىلىككە ايرىلىپ قالار ەدى. ماحابباتقا بەرىلگەن بايعۇس كوڭىلى وسىنداي ءبىر پىكىرگە ۇيىعاسىن، ول جىگىتتىڭ وسى كۇناسىن دە سوڭعى رەت كەشپەك بولدى.
ال، د'ارتانيانعا كەلەتىن بولساق، ول دەگەنىنە جەتتى: تاپ ءقازىر ميلەدي مۇنىڭ باسەكەلەس باقتالاسىن ەمەس، ءوزىن ءسۇيىپ جاتىر نەمەسە سۇيگەن كەيىپ كورسەتىپ جاتىر. راس، ىشىندەگى قۇپيا ءبىر داۋىس جاس جىگىتكە: سەن تەك كەك الۋ قۇرالىسىڭ، سەنى ايمالاپ ءسۇيىپ جاتقانى دا، ساعان بىرەۋدى ولتىرتكىزۋ ءۇشىن، دەپ ەسكەرتىپ تۇرعانداي ەدى، ءبىراق مەنمەن كوڭىل، وزىمشىلدىك، ەسىرىكتەنىپ عاشىق بولىپ قالعانى — سول داۋىستى ءوشىرىپ، قارسىلىقتى باسىپ تاستادى. ونىڭ ۇستىنە ءبىزدىڭ گاسكونىمىزدىڭ وزىنە ءوزى كامىل سەنەتىنى بارىمىزگە ايان عوي، سول سەبەپتى دە ول ءوزىن دە ۆاردپەن ويشا سالىستىرا كەلىپ: مىنا مەنى، د'ارتانياندى، كوڭىل-كوركىمە قاراپ، نەلىكتەن سۇيۋگە بولمايدى دەپ ساۋال قويدى.
سونىمەن، جىگىت تاپ سول مينۋتتىڭ قىزىعىنا ءتۇسىپ كەتتى. ميلەدي ەندى وعان الگى ءبىر ساتتە ءوزىنىڭ جانىن تۇرشىكتىرگەن قارا نيەتتى ايەل بولۋدان قالدى؛ ول ءقازىر ءلاززات وتىنا جانىپ-كۇيىپ، باسقا دۇنيەنى ۇمىتقان كوڭىلدەس، سوعان ءوزىنىڭ دە ايىزى قانىپ جاتىر ەدى.
حوش، سونىمەن ەكى ساعاتتاي ۋاقىت ءوتتى. ەكى عاشىقتىڭ قۇشتار كوڭىلى سۋىپ، ماۋقى باسىلايىن دەدى. د'ارتانيان سياقتى، ەسىنەن اداسىپ قالاتىنداي بولىپ قۇلاي بەرىلمەگەن ميلەدي، تىرلىك قامىنا ءبىرىنشى بولىپ قايتىپ كەلدى جانە كەلىسىمەن جاس جىگىتتەن: كەلەسى كۇنى گراف دە ۆاردتى سايىسقا شاقىرۋ ءۇشىن ءبىر دالەلدى جەلەۋ ويلاپ تاپتىڭىز با، دەپ سۇرادى.
ءبىراق بۇ كەزدە د'ارتانياننىڭ ويى باسقا ارنامەن اعىپ جاتقان، ول ەسۋاس كىسى سياقتى، بار دۇنيەنى ۇمىتقان ەدى، سول سەبەپتى دە ول ءقازىر ۋاقىت ءتىپتى كەش بولىپ قالدى، شپاگامەن جەكپە-جەككە شىعۋدى ويلاۋعا مۇرسات بار ما، دەپ ءازىل قاشىردى.
ميلەديدىڭ كوكەيىنەن كەتپەي قويعان وسى ءبىر جايتكە جىگىت نەمقۇرايلى قاراعاسىن ميلەدي ودان شوشىپ كەتتى دە، ەندى سۇراۋدى تىكە قويا باستادى.
ءدال قازىرگە دەيىن وسى ءبىر كىسى اقىلىنا سىيمايتىن سايىستى ەلەپ-ەسكەرىپ، ەسىنە الماعان د'ارتانيان اڭگىمەنى باسقا تاقىرىپقا اۋدارعىسى كەلدى، ءبىراق وعان ال-دارمەنى جەتپەدى.
ميلەديدىڭ تۇرلاۋلى اقىلى مەن تەگەۋرىندى ەرىك-جىگەرى اڭگىمەنى كۇن ىلگەرى بەلگىلەگەن شەڭبەردەن شىعارماي قويدى.
د'ارتانيان تاقا بولماعاسىن، سول دە ۆاردتى قايتەسىز، قاتال ويىڭىزدان قايتىپ، ونىڭ كۇناسىن كەشىرىڭىز، دەدى وسپاقتاپ.
ءبىراق ونىڭ اۋەلگى سوزدەرىن ەسىتىپ بولماي جاتىپ-اق جاس ايەل ءدىر ەتىپ، جىگىتتەن ۇركىپ جىلجىپ كەتتى.
— ءسىز وسى قورقىپ جاتقان جوقسىز با، سۇيكىمدى د'ارتانيان؟ — دەدى ايەل كەكەتىپ، ونىڭ شاڭقىلداعان اششى داۋسى قاراڭعىدا تىم ەرسى ەستىلدى.
— سولاي دەپ ويلاۋدىڭ وزىنە قالاي ءداتىڭىز باردى، قىمباتتىم! — دەدى د'ارتانيان. — ەگەر سول ءبىر گراف دە ۆارد بايعۇس ءسىز ويلاعاننان گورى كىناسىز بولىپ شىقسا قايتەمىز؟
— كىنالى مە، كىناسىز بە، ول مەنى ايتەۋىر ءبىر الداپ كەتتى، ەندەشە ول ولۋگە ءتيىس! — دەدى ميلەدي قاتۋلانىپ.
— ەگەر ءسىز وعان وسىلاي جازا كەسسەڭىز، ول ەندەشە ءولسىن! — دەدى د`ارتانيان قاتال داۋىسپەن، بۇل داۋىس ميلەديگە وزىنە قۇلدىق ۇرعان كىسىنىڭ داۋىسى بولىپ ەستىلدى.
سول مەزەت ايەل وعان قايتادان جابىسا كەتتى.
ميلەديگە ءتۇن ۇزاق بولىپ كورىندى مە، الدە قىسقا بولىپ كورىندى مە، — ول جاعىن ءبىز بىلمەيمىز، ال د'ارتانيانعا ءتۇن ايەلمەن ەكى-اق ساعات بىرگە جاتقانداي، بولىپ كورىندى دە، تەرەزە جاپقىشتىڭ ساڭىلاۋىنان اعارىپ تاڭ اتتى، ۇزاماي تاڭ جارىعى جاتىن بولمەنى بوزامىق ساۋلەگە مالىندىردى.
سوسىن د'ارتانياننىڭ كەتكەلى جاتقانىن كورىپ، ميلەدي وعان مەن ءۇشىن دە ۆاردتان كەك الامىن دەگەن ۋادەڭىزدى ۇمىتپاسسىز دەدى.
— مەن وعان ءازىرمىن، ءبىراق اۋەلى ءبىر نارسەگە كوزىمدى جەتكىزگىم كەلەدى، — دەدى د'ارتانيان.
— ول نە؟ — دەدى ميلەدي.
— ول — ءسىز مەنى شىنىمەن سۇيەسىز بە دەگەن ءسوز.
— مەن وعان ءسىزدىڭ كوزىڭىزدى جەتكىزگەن سياقتىمىن.
— ءيا، جانىممەن دە، تانىممەن دە مەن دە سىزدىكىمىن.
— راحمەت، باتىرىم. ءوزىڭىزدى جاقسى كورەتىنىمدى قالاي دالەلدەسەم، ءسىز دە مەنى جاقسى كورەتىنىڭىزدى سولاي دالەلدەيسىز عوي؟
— البەتتە، — دەدى د'ارتانيان. — ءوزىڭىز ايتقانداي، مەنى شىننان جاقسى كورسەڭىز، زارەدەي دە بولسا مەنى بىردەڭەگە ۇشىراپ قالادى دەپ قورىقپايسىز با؟
— نەدەن قورقۋىم كەرەك سوندا؟
— نەدەن دەيسىز بە؟ اۋىر جارالانىپ قالۋىم مۇمكىن، بالكىم، ءتىپتى ءولىپ تە كەتەرمىن.
— ولاي بولۋى مۇمكىن ەمەس، ءسىز ەرجۇرەك باتىرسىز، سايىستىڭ ايتۋلى شەبەرىسىز، — دەدى ميلەدي.
— ايتىڭىزشى، كەگىڭىزدى تاپ وسىلاي ەتىپ قايتاراتىن، ءبىراق مىنا جەكپە-جەكتى قاجەت ەتپەيتىن باسقا ءبىر ايلانى ارتىق كورمەيسىز بە؟
ميلەدي كوڭىلدەسىنە ءۇنسىز قاراپ تۇرىپ قالدى: اتار تاڭنىڭ اي جارىعى ونىڭ سۇرقاي كوزىنە وزگەشە ءبىر زۇلىمدىق ۇشقىنىن شاشقانداي بولدى.
— ماعان ءسىز شىنىمەن-اق تايساقتاپ تۇرعانداي كورىنەسىز، — دەدى ول.
— جوق، تايسالمايمىن، ءبىراق ءسىز سول ءبىر سورلى گرافقا سۋىعالى بەرى، نەسىن جاسىرايىن، مەن ونى ايايتىن بولدىم، مەنىڭشە، ءسىزدىڭ ماحابباتتان ايرىلۋدىڭ ءوزى ءاربىر ەركەك ءۇشىن اۋىر جازا، سول سەبەپتى ونى جازالاپ جاتۋدىڭ ءتىپتى دە قاجەتى جوق.
— مەن ونى ءسۇيدى دەپ سىزگە كىم ايتتى؟ — دەدى ميلەدي شۇقشيا.
— قالاي بولعان كۇندە دە، سىزگە ءقازىر باسقا بىرەۋدى سۇيەسىز دەپ ايتسام، ونىم ءوزىمشىل ءور كوكىرەكتىك بولا قويماس دەپ ويلايمىن، — دەدى جاس جىگىت ەركەلەگەن نازىك ۇنمەن، — جانە قايتالاپ ايتايىن، گرافقا جانىم اشيدى.
— ءسىزدىڭ بە؟
— ءيا، مەنىڭ.
— جۇرت ەمەس، نەگە ءسىزدىڭ جانىڭىز اشيدى؟
— ويتكەنى ونىڭ...
— نە دەيسىز؟
— ...ءسىزدىڭ الدىڭىزدا ءتىپتى دە كىناسىز ەكەنىن نەمەسە دالىرەك ايتقاندا، ءسىز ويلاعاننان گورى كىناسىز بولعانىن تەك مەن عانا انىق بىلەمىن.
— ءتۇسىندىرىڭىز... — دەدى ميلەدي ءشۇبالى ۇنمەن. — ءتۇسىندىرىڭىز، ويتكەنى شىن سىرىم، مەن ءسىزدىڭ نە ايتايىن دەپ تۇرعانىڭىزدى ۇقپادىم.
ايەل ءوزىن قۇشاقتاپ جاتقان د'ارتانيانعا قاراعاندا كوزى وت شاشقانداي بولدى.
— مەن — ۇياتى بار كىسىمىن، — دەدى د'ارتانيان، وسى ءىستى ءبىرجولاتا تىندىرماق بولىپ، ءسىزدىڭ ماحابباتىڭىزعا يە بولعالى بەرى، سوعان شىن كوڭىلدەن سەنگەلى بەرى... ءسىزدىڭ ماحابباتىڭىزعا سەنۋىمە بولادى عوي، سولاي ەمەس پە؟
— ءيا، ءيا، ارينە... ايتا بەر؟
— ەندەشە، مەن قۋانعاننان توبەم كوككە تيگەندەي بولىپ ءجۇر،ءبىراق مەنىڭ سىزگە ايتا الماي جۇرگەن ءبىر اۋىر سىرىم بار، ول قانداي سىر؟
— ەگەر ءسىزدىڭ ماحابباتىڭىزعا كۇمان كەلتىرسەم، ونى ايتپاس تا ەدىم، ءبىراق ءسىز مەنى سۇيەسىز عوي، اياۋلى عاشىعىم؟ ءسىزدىڭ مەنى سۇيەتىنىڭىز راس قوي، ايتەۋىر؟
— ارينە سۇيەمىن.
ولاي بولسا، ماعان مىنانى ايتىڭىزشى: ەگەر ءسىزدى جانىمداي جاقسى كورگەندىكتەن دە، الدىڭىزعا الدەنەدەن ايىپتى بولىپ قالسام، كىنامدى كەشىرەر مە ەدىڭىز؟
— مۇمكىن، كەشىرەرمىن.
د'ارتانيان ەرنىن ميلەديدىڭ ەرنىنە جاقىنداتقىسى كەلىپ ەدى، ايەل ونى كەۋدەسىنەن يتەرىپ جىبەردى.
— سىر دەيسىز بە... — دەدى ول ءوڭى قۋارىپ. — ول قانداي سىر؟
— بەيسەنبى كۇنى ءسىز وسى بولمەدە گراف دە ۆاردپەن كەزدەستىڭىز عوي، سولاي ەمەس پە؟
— مەنىڭ بولمەمدە مە؟ جوق، ونداي ەشتەڭە دە بولعان جوق، — دەدى ميلەدي ءوڭى سول ەشبىر وزگەرىسسىز، بەدىرەيگەن كۇيى ءاربىر ءسوزىن نىعارلاي سويلەپ، ەگەر د'ارتانيان بۇنى كامىل بىلمەسە، وعان كۇمان كەلتىرەر ەدى.
— مەنىڭ اسەم پەرىشتەم، وتىرىك ايتپاي-اق قوي، ودان ءبارىبىر پايدا جوق، — دەدى جىگىت كۇلىمسىرەپ.
— مۇنىڭىز نە وسى؟ ايتىڭىزشى تەزىرەك! ءسىز مەنى ولتىرەرسىز!
— و، سابىر ەتىڭىز، مەنىڭ الدىمدا ءسىزدىڭ ەشبىر كىناڭىز جوق، مەن ءسىزدى كەشىرگەنمىن.
— سوسىن نە بولدى، ودان ءارى نە بولدى؟
— دە ۆاردتىڭ ماقتاناتىن ەشبىر ءجونى جوق.
— نەگە؟ انەبىر ساقينا ءجايىن ءسىز ماعان ءوزىڭىز ايتتىڭىز عوي...
— اياۋلىم مەنىڭ، ول ساقينا مەندە. سىزدە بەيسەنبى كۇنى قوناق بولعان گراف دە ۆارد پەن بۇگىنگى د'ارتانيان — ەكەۋى ءبىر ادام،
اڭقاۋ بوزبالا بۇل اڭ-تاڭ قالىپ ۇيالار، سوسىن ازداپ دولدانار دا كوزىن ءبىر سىعىپ الىپ باسىلار دەپ ويلاعان، ءبىراق ول قاتتى قاتەلەسىپتى، جىگىتتىڭ اداسۋى كوپكە سوزىلمادى.
ميلەدي ارۋاقتاي اپپاق بولىپ، كىسىنىڭ زارەسىن الاتىن كەيىپپەن، جاتقان جەرىنەن ءسال كوتەرىلىپ، د'ارتانياندى الۋەتتى قولىمەن يتەرىپ تاستاپ، توسەكتەن قارعىپ ءتۇستى.
اينالا جاپ-جارىق ەدى.
جالىنىپ كەشىرىم سۇراماقشى بولىپ، د'ارتانيان ونى جۇقا باتەستەن تىگىلگەن پەنيۋارىنان ۇستاپ ەدى، ول تىجىرىنىپ ءبىر جۇلقىنىپ قالدى. ايەل بار كۇشىمەن ءبىر بۇلقىنعاندا باتەس دار ەتىپ، جىرتىلىپ كەتتى، ونىڭ يىعى جالاڭاش قالدى، سول زامات كەلىنشەكتىڭ اق بورىقتاي جۇمىر يىعىنىڭ بىرەۋىنەن د'ارتانيان، توبە شاشى تىك تۇرىپ، لالەك گۇلدىڭ تاڭباسىن — جەندەتتىڭ قورلاۋشى قولىمەن باسىلعان قارعىس تاڭباسىن كوردى
— جارىلقاۋشى جان يەم-اي! — دەدى ول ۇرەيلەنىپ، پەنيۋاردان قولىن جازىپ جىبەرىپ.
سوسىن ول تۇلا بويى تۇرشىگىپ، سەلت ەتپەستەن توسەك ۇستىندە ءۇن-تۇنسىز سىلەيىپ وتىرىپ قالدى.
ءبىراق د`ارتانياننىڭ جانى تۇرشىگىپ كەتكەنىنەن ميلەدي ءوزىنىڭ اشكەرەلەنىپ قالعانىن سەزدى؛ جىگىتتىڭ مۇنىڭ تاڭباسىن كورگەنى كۇمانسىز. ەندى ول ميلەديدىڭ ءتىرى جان بىلمەيتىن قۇپياسىن، قورقىنىشتى قۇپياسىن ءبىلىپ قويدى.
ول جىگىتكە دولدانعان ايەل رەتىندە ەمەس، جارالى بارىستاي بولىپ جالت بۇرىلدى.
— وڭباعان! — دەدى ميلەدي. — ماعان جاساعان وپاسىزدىعىڭدى بىلاي قويعاندا، سەن مەنىڭ قۇپيامدى ءبىلىپ الدىڭ! ەندى ولەسىڭ!
ول تۋالەت ۇستىندە تۇرعان ويۋ-بەدەرلى شاعىن قوبديشاعا جۇگىرىپ بارىپ، ونى دىرىلدەگەن قولىمەن اشىپ تاستاپ، ىشىنەن التىن ساپتى قىلپىلداعان ءبىر كىشكەنە قانجاردى الىپ، كەيىن قاراي جارتىلاي جالاڭاش تۇرعان د'ارتانيانعا تۇرا ۇمتىلدى.
جاس جىگىتتىڭ جاۋجۇرەك باتىر ەكەنى بارىمىزگە ءمالىم عوي، ءبىراق ايەلدىڭ الەم-تاپىرىق بولىپ كەتكەن جۇزىنەن، ۇلكەيىپ زارلەنىپ كەتكەن كوزىنىڭ قاراشىعىنان، قۋارعان ءوڭى مەن قان-قىزىل ەرنىنەن شوشىپ كەتتى؛ ول وزىنە قاراي ءبىر ءابجىلان جىلجىپ كەلە جاتقانداي، قابىرعاعا شەگىنە بەردى؛ سول كەزدە ونىڭ تەرشىگەن قولىنا شپاگاسى ىلىنە كەتتى، جىگىت ونى دەرەۋ قىنابىنان سۋىرىپ الدى.
ءبىراق كەزەۋلى شپاگاعا قاراماستان، جىگىتكە قانجار سالۋ ءۇشىن ميلەدي كەرۋەتكە شىقپاقشى بولدى، ءبىراق شپاگا ءتوسىن تەسىپ بارا جاتقاسىن توقتادى.
بۇدان كەيىن شپاگانى قولىمەن ۇستاي الۋعا تىرىستى، ءبىراق د'ارتانيان سۇڭگىسىن جالاقتاتىپ، بىردە ونى ايەلدىڭ كوزىنە، بىردە توسىنە تاقاپ، شەگىندىرىپ، ابايلاپ جىلجىپ، ەدەنگە ءتۇستى، سوسىن جانتالاسىپ، كەتتيدىڭ بولمەسىنە كىرەتىن ەسىككە قاراي شەگىنە باستادى.
ال، ميلەدي بولسا حايۋان سياقتى ارسىلداپ، جىگىتكە قۇتىرىنا اتىلىپ-اتىلىپ تۇسەدى.
بۇنىڭ ءوزى بىرتە-بىرتە جەكپە-جەك سايىسقا ۇقساپ كەتتى دە، د'ارتانيان ەسىن جينايىن دەدى.
— جارايسىڭ، سۇلۋىم! جارايسىڭ! ءبىراق، قۇداي ءۇشىن، ساباڭىزعا ءتۇسىڭىزشى، ايتپەسە ءسىزدىڭ انا جىلتىراعان بەتىڭىزگە ەكىنشى گۇلدىڭ تاڭباسىن سالامىن! — دەدى ول ايەلدى ءاجۋالاپ.
— سۇمىراي! سۇمىراي! — دەدى ميلەدي ىرىلداپ.
ەسىككە قاراي شەگىنىپ بارا جاتىپ تا، د'ارتانيان قارۋىن كەزەپ قورعانۋىن قويمادى.
ايەل مۇنى قۋالاپ ءجۇرىپ، ورىندىقتاردى قۇلاتتى، جىگىت ودان قاشىپ ءجۇرىپ، قۇلاعان ورىندىقتاردى قالقان ەتتى، بۇلاردىڭ تارستا-تۇرس ۋ-شۋىن ەستىگەن كەتتي ەسىكتى اشا قويدى. باعانادان بەرى وسى ەسىككە جەتۋ ءۇشىن شىر كوبەلەك اينالىپ جۇرگەن د'ارتانيان، سول ساتتە ودان ءۇش-اق قادامداي جەردە تۇرعان ەدى. ول ميلەديدىڭ بولمەسىنەن كۇتۋشىنىڭ بولمەسىنە ءبىر-اق سەكىرىپ ءوتتى دە، جاي وعىنداي جىلدامدىقپەن ەسىكتى جاۋىپ، كەتتي ىلمەك سالعانشا، ونى دەنەسىمەن باسا قويدى.
سولاق ەكەن، ميلەدي ءوزىنىڭ جاتىن بولمەسىن كۇتۋشىنىڭ بولمەسىنەن ءبولىپ تۇرعان قورشاۋدى سىندىرماق بولدى، بۇل پالەكەتتىڭ بويىنا كەرەمەت كۇش قالاي سىيىپ جۇرگەن! بۇل قولىنان كەلگەسىن قانجارىمەن ەسىكتى سوققىلاي باستادى، سوندا ونىڭ كەيبىر سوققىسى تاقتايدى تەسىپ ءوتىپ جاتتى.
قانجاردى سالعان سايىن ول جىگىتتى قارعاي بەردى، قارعاي بەردى.
— تەز، تەزدەت، كەتتي! — دەدى د'ارتانيان كۇبىرلەپ، ەسىكتىڭ ىلمەگى سالىنعاسىن. — مەنىڭ ۇيدەن شىعۋىما كومەكتەس. ەگەر ءبىز ول ەسىن جيناعانشا قاراپ تۇرساق، قىزمەتشىلەرىنە مەنى ءولتىر دەپ ءامىر ەتەدى.
— ويباي-اۋ، ءسىز مىنا سيقىڭىزبەن قالاي جۇرەسىز؟ ءتىپتى تىر جالاڭاش تۇرسىز عوي، — دەدى كەتتي.
— ءيا، ءيا، ونىڭ راس، — دەپ د'ارتانيان، جارتىلاي جالاڭاش تۇرعانىن ەندى بايقاپ. — مەنى بىردەڭە ەتىپ كيىندىر، تەك تەزىرەك قيمىلداشى. تۇسىنسەڭ، مەن ءومىر مەن ءولىمنىڭ اراسىندا تۇرمىن...
كەتتي ونىڭ ءجايىن جاقسى-اق ءتۇسىنىپ تۇر: كوزدى اشىپ-جۇمعانشا وعان گۇلدى ايەل كويلەگىن كيگىزىپ، باسىنا كەڭ كاپوردى قوندىرىپ، يىعىنا شەكپەن جاپتى، سوسىن جالاڭ اياعىنا ءبىر تۋفلي بەرىپ، باسقىشپەن تومەن قاراي جەتەلەي جونەلدى. بۇلار ۋاقىتىندا كەتىپ ۇلگەردى، ميلەدي دەرەۋ قونىراۋ قاعىپ، بۇكىل ءۇيدى دۇرلىكتىردى. قاقپاشى ەسىكتى اشا بەرگەن ساتتە، جارتىلاي جالاڭاش ميلەدي تەرەزەدەن موينىن سوزىپ: جىبەرمەڭدەر! — دەپ ايقايلادى.
VIII
ەشبىر اۋرە-سارساڭعا تۇسپەي اتوس جورىق جابدىعىن قالاي تاپتى
جاس جىگىت قاشىپ كەتسە دە، ايەل ونىڭ سوڭىنان قولىن ەربەڭدەپ، باجىلداپ ءدوڭ ايبات شەگىپ قالا بەردى. ول كوزدەن ءبىرجولا تاسا بولعان كەزدە، ميلەدي ەسىنەن تانىپ قالدى.
د'ارتانياننىڭ ەسى شىعىپ كەتكەنى سونشا، كەتتي بايعۇستىڭ ءال-احۋالى قانداي بولادى دەپ ويلاپ جاتپاي، كۇللى پاريجدىڭ ەڭ جارتىسىنان جۇگىرىپ ءوتىپ، اتوستىڭ ەسىگىنىڭ الدىنا كەلگەندە ءبىراق توقتادى. جانى تۇرشىگىپ كۇيزەلۋ، ىزىنەن قالماعان ۇرەي، كەيبىر جەردە مۇنى قۋالاي ءتۇسىپ قالىپ قويعان اسكەري كۇزەتشىلەردىڭ ايقايى،تاڭ سارىدەن ءوز شارۋالارىنا بارا جاتقان سيرەك وتكىنشىلەردىڭ قيقۋى — وسىنىڭ ءبارى جىگىتتى قامشىلاپ، ىشقىنتىپ جۇگىرتە بەرگەن.
ول اۋلادان ءوتىپ، ءۇشىنشى قاباتقا كوتەرىلدى دە، اتوستىڭ ەسىگىن تارسىلداتىپ قاعا باستادى. ۇيقىدان كوزى ءىسىنىپ كەتكەن گريمو ەسىك اشتى. د'ارتانياننىڭ ىشكە اتىپ كىرگەنى سونداي، قىزمەتشىنى قاعىپ قۇلاتىپ كەتە جازدادى.
انشەيىندە مىلقاۋ كىسىدەي ۇندەمەيتىن بايعۇسقا وسى جولى ءتىل ءبىتتى:
— ءاي، سەن! ساعان نە كەرەك ءوزى، ۇياتسىز ءجۇزىقارا؟ وڭمەندەپ قايدا باراسىڭ، سايقال؟ — دەدى ول ايقايلاپ.
د'ارتانيان باسىنداعى كاپورىن ءبىر جاعىنا قيسايتىپ، جامىلعىدان قولىن شىعاردى. مۇنىڭ مۇرتىن، جالاڭ شپاگاسىن كورگەننەن كەيىن، گريمو بايعۇس الدىنداعى كىسىنىڭ ەركەك ەكەنىن ءبىلدى. ءبىراق قاپەلىمدە ونى قانىشەر ۇرى ەكەن دەپ ويلاپ قالدى.
— ويباي، مىندا كەلىڭدەر! قۇتقارىڭدار! جاردەم بەرىڭدەر! دەدى ول باجىلداپ.
— ءۇنىڭدى ءوشىر، اقىماق! مەن — د'ارتانيانمىن. سەن مەنى شىنىمەن-اق تانىماي قالدىڭ با؟ قوجاڭ قايدا؟ — دەدى جاس جىگىت باستىرمالاتىپ.
— ءسىز — د'ارتانيان مىرزاسىز با؟ مۇمكىن ەمەس! — دەدى گريمى داۋىستاپ.
— گريمو، ءسىز نەمەنە سويلەپ كەتتىڭىز بە... — دەدى حالات كيگەن اتوس، جاتىن بولمەسىنەن شىعىپ كەلە جاتىپ.
— ءبىراق، سۋدار، گاپ مىنادا...
— ءوشىر ءۇنىڭدى!
گريمو ۇندەمەي قالدى، تەك مىرزاسىنا د'ارتانياندى مەگزەي كورسەتتى دە قويدى.
اتوس جولداسىن بىردەن تانىدى، ءوزىنىڭ سالقىن قاندى سالماقتىلىعىنا قاراماستان قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردى، مىنا ماسكاراد كوستيۋمىنە: شالقايتا كيگەن كاپور، ەتەگى ەدەندى سىزعان كويلەك، ءتۇرلى جەڭ مەن ۇرەيلى بەتىندەگى تىكىرەيگەن مۇرت — مىنە، وسىنىڭ بارىنە قاراپ تۇرىپ كۇلمەي قالۋدىڭ ءوزى قيىن ەدى.
— كۇلمەڭىز، دوسىم، — دەدى د'ارتانيان داۋىستاپ، — قۇداي ءۇشىن، كۇلمەڭىزشى، ويتكەنى شىن سىرىمدى ايتسام، بۇل جەردە كۇلەتىن ەشتەڭە دە جوق!
ونىڭ بۇل ءسوزدى سالماقپەن، ۇرەيلەنىپ تۇرىپ ايتقانى سونداي، اتوستىڭ كۇلكىسى كۇرت ءۇزىلدى.
— ءتۇرىڭىز قاشىپ كەتىپتى، دوسىم... جارالانىپ قالعان جوقسىڭ با؟ — دەدى اتوس ونى قولىنان ۇستاي الىپ.
— جوق، ءبىراق الگىدە عانا ءبىر سۇمدىققا تاپ بولىپ قالعانىم، ءسىز جالعىزبىسىز، اتوس؟
— شايتان السىن، وسىنداي كەزدە كىم بولۋشى ەدى!
— ەندەشە جاقسى بولدى.
سوسىن د'ارتانيان دەرەۋ اتوستىڭ جاتىن بولمەسىنە كىرىپ كەتتى.
كانە، ايتىڭىز! — دەدى اتوس ەسىكتى جاۋىپ، وزدەرىنە ەشكىم بوگەت بولماس ءۇشىن ونىڭ ىلگەگىن دە سالىپ جاتىپ، — نەمەنە، كورول قايتىس بولعان جوق پا؟ ءسىز كاردينالدى ءولتىرىپ كەتكەن جوقسىز با؟ ءتۇرىڭ قاشىپ كەتىپتى! تەزىرەك ايتىڭىزشى، ەستىگەنشە شىداماي ءولىپ بارامىن.
اتوس، ەل قۇلاعى ەستىمەگەن، كىسى اقىلىنا سىيمايتىن ءبىر وقيعانى تىڭداۋعا ازىرلەنىڭىز، — دەدى د'ارتانيان، ايەل كويلەگىن سىپىرىپ تاستاپ، ىشكى جەيدەسىمەن قالعاسىن.
اۋەلى مىنا حالاتتى كيىڭىز، — دەدى مۋشكەتەر.
د'ارتانيان ورەپكىگەن كوڭىلىن ءالى باسا الماعان ەكەن، حالاتتى كيگەندە ءبىرازعا دەيىن ونىڭ جەڭىن تابا الماي ابىگەرگە ءتۇستى.
حوش، سونىمەن؟ — دەدى اتوس.
— سونىمەن... ءيا، سوڭىمەن، ميلەديدىڭ يىعىنا لالەك گۇلدىڭ تاڭباسى باسىلعان، — دەدى كۇبىرلەپ د'ارتانيان اتوستىڭ قۇلاعىنا اۋزىن تاقاپ بارىپ.
— اح! — دەدى مۋشكەتەر، وق ءدال جۇرەگىنە بارىپ تيگەندەي-اق. شىنىڭىزدى ايتىڭىزشى، الگى ءبىر ايەلدىڭ ولگەنىنە كوزىڭىز انىق جەتە مە؟ — دەدى د'ارتانيان.
— ول الگى ايەل مە؟ — اتوس مۇنى جاي عانا قايتالاپ سۇرادى، د'ارتانيان ونى ازەر ەسىتتى.
— يا، سول ايەل، ءسىز ول تۋرالى ماعان بىردە امەندە اڭگىمە ايتقانسىز.
— اتوس اھلاپ، باسىن تومەن سالدى.
— بۇل ايەل جيىرما التى جيىرما جەتىلەر شاماسىندا، — دەدى د'ارتانيان ءسوزىن جالعاپ.
— شاشى اقسارى ما؟ — دەدى اتوس.
— ءيا.
سۇرقاي، وزگەشە سۇرقايلاۋ كەلگەن كوگىلدىر كوزدى، قويۋ قارا كىرپىكتى، قارا قاستى ايەل مە؟
— ءيا.
— ۇزىن بويلى، سىمباتتى ما؟ سول جاعىندا ءبىر ءتىسى ءتۇسىپ قالعان عوي؟
— ءيا.
— لالەك گۇلدىڭ تاڭباسى كىشكەنە عانا جيرەن ءتۇستى، ءار ءتۇرلى امال-جاساپ، وشىرمەك بولعان، ءا؟
— ءيا.
— ءبىراق ءسىز ونى اعىلشىن ايەلى دەپ ەدىڭىز عوي؟
— جۇرتتىڭ ءبارى ونى ميلەدي دەپ اتايدى، ءبىراق ونىڭ فرانسۋز بولۋى دا ىقتيمال. لورد ۆينتەر — ونىڭ كۇيەۋىنىڭ ءىنىسى ەكەن.
— د'ارتانيان، مەن ونى كورگىم كەلەدى!
— ساقتانىڭىز، اتوس، ساقتانىڭىز: ءسىز ونى ولتىرمەك بولعانسىز! بۇل سونى الدىڭىزعا كەلتىرە الاتىن ايەل جانە سىلتەگەنى ءمۇلت كەتپەيدى.
ول ءلام دەپ اۋزىن دا اشا المايدى، ايتپەسە، كىناسى بەلگىلى بولىپ قالادى.
بۇل ايەل ەشتەڭەدەن تايىنبايدى! ءسىز ونىڭ دولدانىپ اشۋلانعانىن كوردىڭىز بە؟
— جوق.
— ول — جولبارىستىڭ قانشىعى، پانتەرا! اح، سۇيىكتى اتوس،سورلاتقاندا سول ايەل ەندى ەكەۋمىزدەن دە كەك الا ما دەپ قورقامىن...
د'ارتانيان ءسويتىپ باسىنان وتكەن حيكايانى: ميلەديدىڭ اشۋ-ىزادان جىندانىپ كەتە جازداعانىن، ونى ولتىرمەك بولعانىن جىر ەتىپ ايتىپ بەردى.
ءسىز دۇرىس ايتاسىز، جان-يمانىم كامىل، مەن ءوز ءومىرىمدى سوقىر تيىنعا دا تۇرمايدى دەپ ەسەپتەيمىن، — دەدى اتوس. — ءساتى تۇسسە، ءبىز ارعى كۇنى پاريجدەن كەتەمىز، ءبىزدى، شاماسى، لا-روشەلگە جىبەرەتىن بولۋعا ءتيىس، ال، ءبىز اتتانىپ كەتكەسىن...
— ەگەر ول ءسىزدى تانىپ قويسا، اتوس، ول سايقال ىزىڭىزگە ءتۇسىپ، جەر شەتىنە دەيىن بارۋدان تايىنبايدى. مەيلى، ونىڭ قاھارى ماعان-اق تۇسە بەرسىن.
— ە، دوسىم، ول مەنى ولتىرگەننەن دۇنيە ءبۇلىنىپ كەتەر دەيسىز بە!
ءسىز مەنى شىنىمەن-اق ءومىرىن قاستەرلەپ ءجۇر دەپ ويلايسىز با؟ — دەدى اتوس جابىعىپ.
— وسىنىڭ بارىندە ءبىر سۇمدىق تىلسىم سىر بار... بىلەسىز بە، اتوس، سول ايەل — كاردينالدىڭ شپيونى، وعان اقيقات كوزىم جەتەدى.
ەندەشە، ساقتانىڭىز. ەگەر كاردينال ءسىزدىڭ لوندونداعى حيكاياڭىزعا ءتانتى بولىپ رايدان قايتپاسا، مىنا ايەل ءۇشىن وشىگەتىنى انىق. الايدا ول ءسىزدى اشىقتان-اشىق ايىپتايىن دەسە، قولىندا دالەلى جوق، ءبىراق، وشپەندىلىكتى، اسىرەسە ول كاردينالدىڭ وشپەندىلىگى بولسا، ونى ىشتە كوپ ساقتاۋعا بولمايدى، ولاي بولسا، ساقتانىڭىز. ەندى ۇيدەن شىققاندا جالعىز شىقپاڭىز؛ اۋقات-استان دا ساقتانىڭىز — قىسقاسىن ايتقاندا، ەشكىمگە، ءتىپتى كولەڭكەڭىزگە دە سەنبەڭىز.
— باقىتىمىزعا قاراي، ءبىز تەك ارعى كۇنگە دەيىن شىداساق بولماي ما، ولاي دەيتىنىم، اسكەردە تەك جاۋ سولداتتارى بولماسا، باسقا ەشكىمنەن قاۋىپتەنبەسەك تە بولادى، — دەدى د'ارتانيان.
— ال، ازىرگە، — دەدى اتوس، — مەن ءوزىمنىڭ ۇيكۇشىك بولام دەگەن سەرتىمنەن تايىپ، قايدا بارساڭىز دا سىزبەن بىرگە جۇرەمىن. ءسىزدىڭ كور قازۋشىلار كوشەسىنە قايتۋىڭىز كەرەك، مەن سىزبەن بىرگە بارامىن.
— ءبىراق ءبىزدىڭ ءۇي وسى ارادان قانشا جاقىن بولعانىمەن، مىنا تۇرىممەن بارا المايمىن، — دەدى د'ارتانيان.
— ول راس، — دەدى اتوس، سوسىن قوڭىراۋ قاقتى.
گريمو كەلىپ كىردى.
اتوس قولىمەن ىمداپ، د'ارتانياننىڭ ۇيىنە بارىپ، كيىم-كەشەگىن اكەل، — دەپ ءامىر ەتتى. گريمو دا وعان: ءبارىن دە جاقسى ءتۇسىندىم، دەپ كەتىپ قالدى.
— سولاي، سۇيىكتى دوس! — دەدى اتوس. — ءبىراق وسى وقيعانىڭ ءبارى بىزگە جورىق جابدىعىن دايىنداۋعا سەبىن تيگىزبەيدى عوي، ويتكەنى ەگەر مەن قاتەلەسپەسەم، ءسىزدىڭ كۇللى كيىم-كەشەگىڭىز ميلەديدىڭ ءۇيىن دە قالىپ قويدى، ال، و سايقال ونى قايتارىپ جىبەرۋدىڭ قامىن جاسار دەيمىسىز. جولىمىز بولعاندا، ءسىزدىڭ ءساپفيرىڭىز بار.
— ساپفير — سىزدىكى، سۇيىكتى اتوس! ونى ءسىزدىڭ اۋلەتتىڭ مۇرا ساقيناسى دەپ ءوزىڭىز ايتقانسىز.
— ءيا، مەنىڭ اكەم ونى ەكى مىڭ ەكيۋگە ساتىپ العان، ءبىر كەزدە مۇنى ماعان سول كىسىنىڭ ءوزى ايتقان بولاتىن. وسى ساقينا — اكەمنىڭ شەشەمە تارتۋ ەتكەن توي سىيلىعىنىڭ ءبىر جيھازى، كەرەمەتتەي ساقينا! شەشەم ونى ماعان سىيلاعان، ال، مەن — ەسۋاس بولعاندىقتان ونى قاسيەتتەپ ساقتاۋدىڭ ورنىنا، انا مەكەر قاتىنعا سىيلادىم...
— ولاي بولسا، قىمباتتىم، مىنا ساقينانى الىڭىز: ونىڭ سىزگە قاستەرلى زات ەكەنىن بىلەمىن.
— قىلمىستى ارام قولدان شىققاننان كەيىن، ونى ەندى قايتىپ الادى دەيسىز بە! ەشقاشاندا المايمىن! بۇل ساقينا بىلعانعان، د'ارتانيان!
— ەندەشە ونى ساتىپ جىبەرىڭىز.
— شەشەمنەن العان ءساپفيردى ساتىپ ماعان نە كورىنىپتى. Meن ونى ارۋاق اتتاۋ دەپ بىلەمىن.
— ەندەشە ونى اماناتقا قالدىرىڭىز، سوندا وعان ءسوز جوق مىڭ ەكيۋدەي الاسىز. ول اقشا ءسىزدىڭ بار مۇقتاجىڭىزدى وتەيدى، ال كەيىن، جۇرە كەلە ءبىرىنشى تۇسكەن اقشاعا ونى قايتا ساتىپ الاسىز، سوسىن ول وزىڭىزگە بۇرىنعى كىر-قوڭىسىنان تازارىپ كەلەدى، ويتكەنى روستوۆششيكتەردىڭ قولىنان وتەدى عوي.
اتوس كۇلىمسىرەپ قويدى.
ءسىز — تاماشا جولداسسىز، سۇيىكتى د'ارتانيان، — دەدى ول. — اقجارقىن جايدارى كوڭىلىڭىزبەن ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ، سارى ۋايىمعا سالىنعان سورلىلاردىڭ رۋحىن كوتەرەسىز. كەلىستىك! وسى ساقينانى اماناتقا وتكىزسەك — وتكىزەيىك. ءبىراق مەنىڭ ءبىر شارتىم بار.
— قانداي شارت؟
— بەس ءجۇز ەكيۋدى — ءسىز، بەس ءجۇزىن — مەن الامىن.
— سىزگە نە بولعان، اتوس! ماعان ول اقشانىڭ شيرەگىنىڭ دە قاجەتى جوق — مەن گۆارديا قاتارىندامىن. ەر-تۇرمانىمدى ساتسام — كەرەك اقشانى تابامىن. ماعان نە كەرەك؟ پلانشەگە ات كەرەك، سونىمەن شارۋا تامام. مۇنىڭ ۇستىنە ءسىز مەندە دە ساقينا بار ەكەنىن ۇمىتىپ وتىرسىز.
ونى ءسىز مەنەن دە بەتەر قاستەرلەيسىز. ماعان ايتەۋىر سولاي كورىنەدى.
ءيا، ويتكەنى قاتتى تارىعىپ قالعان كەزىمىزدە ول ءبىزدى اۋىر جاعدايدان قۇتقارىپ قانا قويمايدى، ءتىپتى باسقا تونگەن قاۋىپتەن دە اراشالاپ قالسا كەرەك-تى. ول تەك قىمبات الماس قانا ەمەس — سيقىرلى بويتۇمار دا.
— مەن ءسىزدىڭ ايتقانىڭىزعا تۇسىنگەن جوقپىن، ءبىراق سىزگە سەنەمىن. حوش، سونىمەن مەنىڭ ساقينامنىڭ، دۇرىسى — ءسىزدىڭ ساقيناڭىزدىڭ ءجايىنا كەلەلىك. ءسىز — وعان بەرەتىن اقشانىڭ جارتىسىن الامىن، ايتپەسە، مەن ونى سەناعا تاستايمىن. ءبىراق ەلگەزەك ءبىر بالىق تابىلىپ، سول اقشانى، ەرتەدە پوليكراتقا اكەلىپ بەرگەنىندەي، بىزگە دە اكەلىپ بەرەدى دەپ ويلامايمىن.
— ماقۇل وندا، كەلىستىك! — دەدى د'ارتانيان.
سول ساتتە گريمو، وعان ەرىپ پلانشە كەلدى، مىرزاسى كەشىككەنىنە كوڭىلى الاڭ بولىپ جانە وعان نە بولعانىن كوزىمەن كورگىسى كەلگەن دايەكشى قولايلى ءساتتى پايدالانىپ، كيىمدى ءوزى اكەلىپتى.
د'ارتانيان تەز كيىندى. اتوس تا ودان قالىسپادى. ەكى دوس ازىرلەنىپ بولعاننان كەيىن، اتوس گريموعا بىردەڭەنى كوزدەگەندەي بەلگى بەردى. گريمو قابىرعادان ءىلۋلى مۋشكەتتى الىپ، مىرزاسىمەن بىرگە جۇرمەك بولدى.
ولار امان-ەسەن كور قازۋشىلار كوشەسىنە كەلىپ جەتتى. ەسىك الدىنا بوناسە تۇر ەكەن. ول د'ارتانيانعا مىسقىلداي ءبىر قاراپ قويدى.
— اسىعىڭىز، سۇيىكتى پاتەرشىم، ءسىزدى ءبىر سۇلۋ قىز كۇتىپ وتىر، ال، ايەلدەر، ءوزىڭىز بىلەسىز، كۇتتىرىپ قويعاندى ۇناتپايدى، — دەدى ول ن جىمىسقىلانىپ.
ول كەتتي عوي! — دەپ د'ارتانيان جوعارىعا قاراي تۇرا ءجۇرىپ.
شىنىندا دا ءوز بولمەسىنىڭ الدىنداعى الاڭنان كەتتيدى كورىپ سورلى قىز ءدىر-دىر ەتىپ، ەسىككە سۇيەنىپ تۇر ەكەن.
— ءسىز مەنى قورعايمىن، انا ايەلدىڭ قاھارىنان قۇتقارامىن دەپ ۋادە بەرگەنسىز. ەسىڭىزدە مە، مەنى قۇرتقان ءسىزسىز! —دەدى كەتتي شىر-شىر ەتىپ.
— ارينە، ارينە! قام جەمە، كەتتي. كانە، مەن كەتكەننەن كەيىن نە بولدى؟ — دەدى د'ارتانيان ونى جۇباتىپ.
— سونى مەنىڭ ءوزىم دە بىلمەيمىن، — دەدى كەتتي. — ول ايقايلاپ باجىلداپ جاتقاسىن مالايلار جينالىپ قالدى، ميلەدي ىزاعا بۋلىعىپ، جىندانىپ كەتە جازدادى. سىزگە ايتپاعان قارعىسى جوق. سول ارادا تۇرىپ: ءسىزدىڭ وعان مەنىڭ بولمەم ارقىلى كىرگەنىڭىزدى ەسىنە ءتۇسىرىپ، مەنى ءسىزدىڭ سىبايلاسىڭىز دەپ ويلاپ قالار دەپ قاشىپ قورقىپ كەتتىم. سوسىن بار اقشامدى، دۇنيە-مۇلكىمنىڭ ءتاۋىر-تاۋىرىن الدىمداعى، تايىپ تۇردىم.
— بايعۇس، بالا! ەندى سەنى قايتسەم ەكەن؟ ارعى كۇنى جۇرگەلى جاتىرمىن.
— قالاۋىڭىز ءبىلسىن، د'ارتانيان مىرزا! مەنىڭ پاريجدەن كەتۋىمە كومەكتەسىڭىز، فرانسيادان كەتۋىمە كومەكتەسىڭىز...
— قارعام-اۋ، مەن سەنى وزىممەن بىرگە لا-روشەلدى قاماۋعا الىپ كەتە المايمىن عوي! — دەدى د'ارتانيان.
— ارينە، الىپ كەتە المايسىز، ءبىراق ءسىز الىپ ءۋالاياتتاردىڭ ءبىر جەرىنە، اتا مەكەنىڭىزدەگى تانىس حانىمداردىڭ بىرىنە ورنالاستىرۋىڭىزعا بولار ەدى...
— سۇيىكتى كەتتي، مەنىڭ ەلىمدە بيبىلەر كۇتۋشىلەر ۇستامايدى. ايتپاقشى، تۇرا تۇر، ءقازىر رەتتەيمىز... پلانشە، ءاراميستى شاقىرىپ كەلشى. ءقازىر وسىندا كەلسىن. ءبىزدىڭ ونىمەن سويلەسۋىمىز كەرەك.
— تۇسىنىكتى، — دەدى اتوس. — ءبىراق پورتوسپەن نەگە سويلەسپەدىك! مەنىڭشە، ونىڭ، ماركيزاسى...
— پورتوستىڭ ماركيزاسى كۇيەۋىنىڭ حاتشىلارىنىڭ كومەگىمەن كيىنەدى، — دەدى د'ارتانيان كۇلىپ. — ال، ءبىزدىڭ كەتتيدىڭ ايۋلى كوشەسىندە تۇرعىسى كەلمەيدى... كەتتي، راس ايتتىم با؟
— مەنى جاقسىلاپ تۇرىپ جاسىرساڭىزدار، قايدا ەكەنىمدى قۇدايدىڭ ءتىرى جانى بىلمەسە، ماعان ءبارىبىر، كەز كەلگەن جەردە تۇرا بەرەمىن، — دەدى كەتتي.
— كەتتي، ءبىز ەكەۋمىز ايرىلىسقالى تۇرمىز، ەندى مۇنان بىلاي مەنى قىزعانبايسىڭ عوي...
— د'ارتانيان مىرزا، قايدا جۇرسەم دە، مەن سەنى ولە-ولگەنشە ءسۇيىپ وتەمىن! — دەدى كەتتي.
— شايتان السىن، تۇراقتىلىقتىڭ قونىس تەپكەن جەرىن قاراشى! — دەدى اتوس كۇبىرلەپ.
— مەن دە... — دەدى جىگىت، — مەن دە سەنى ماڭگى ءسۇيىپ وتەمىن، قام جەمە. ءبىراق مەنىڭ مىناداي ءبىر سۇراعىما جاۋاپ بەرشى، ول ماعان اسا قاجەت: ءبىر كەزدە تۇندە ۇرلانىپ اكەتىلگەن جاس ايەل جايلى ءبىر حابار ەستىگەن جوقسىن با؟
— تۇرا تۇرىڭىزشى... و، توبا، ءسىز ءالى سول ايەلدى دە سۇيەسىز بە؟
— جوق، ونى مەنىڭ دوستارىمنىڭ بىرەۋى جاقسى كورەدى. ءيا، ول مىنە، مىنا اتوس.
— مەن بە؟! — دەدى اتوس، تاپ ءبىر جىلاندى باسىپ كەتكەن كىسىدەي شوشىنىپ.
— ارينە سەن! — دەدى د'ارتانيان اتوستىڭ قولىن قىسىپ. — ءبارىڭىزدىڭ بايعۇس بوناسە بيكەنى ىزدەۋگە قاتىسىپ جۇرگەنىمىزدى جاقسى بىلەسىڭ. ءبىراق كەتتي ونى ەشكىمگە دە ايتپايدى... سولاي ما كەتتي؟ بىلەسىڭ بە، سۇيىكتىم، — دەدى د'اتانيان ءسوزىن جالعاپ، — جاڭا وسىندا كەلە جاتقاندا ەسىك الدىنان ءبىر كەسپىرسىز كىسىنى كورگەن شىعارسىڭ، بيكە سونىڭ ايەلى.
— و، توبا! ءسىز ونى مەنىڭ ەسىمە جاقسى سالدىڭىز-اۋ. مەن ودان قورقامىن. ول مەنى تەك تانىماسا بولعانى!
— تانىماسا دەگەنىڭ قالاي؟ نەمەنە، سەن ونى بۇرىن كورىپ پە ەدىڭ؟
— ول ەكى رەت ميلەديگە كەلگەن.
— سولاي ما! قاشان كەلىپ ەدى؟
— وسىدان ەكى — ەكى جارىم اپتا بۇرىن.
— يا، ءيا، ءوزى دە سولاي بولعان.
ول كەشە كەشكىلىك تاعى كەلىپ كەتكەن-دى.
— كەشە كەشكىلىك؟
— ءيا، سىزدەن ءسال عانا بۇرىن كەتكەن.
— سۇيىكتى اتوس، ءبىز شپيوندار تورىمەن قورشالىپپىز!.. كەتتي، سوندا ول سەنى تانىدى دەپ ويلايسىڭ با؟
— مەن الگىدە ونى كورىسىمەن، كاپوردى تومەن تۇسىرە قويدىم، ءبىراق بايقاپ قالدى عوي دەيمىن.
— اتوس، تومەن ءتۇسىنىڭىزشى، ماعان قاراعاندا ول سىزگە ءبىراز سەنەتىن سياقتى — ول ءالى ەسىك الدىندا تۇر ما ەكەن، قاراي قويىڭىزشى.
اتوس تومەنگە ءتۇسىپ، تەز قايتىپ كەلدى.
— ءوزى جوق، ەسىگى قۇلىپتاۋلى، — دەدى ول.
ول كۇللى كوگەرشىن ءبىر ۇيادا دەپ ايتۋعا كەتكەن بولدى.
— ەندەشە ءبارىمىز ۇشىپ كەتەلىك تە، وسىندا پلانشەنى قالدىرالىق، ول كەيىن بىزگە نە بولعانىن حابارلايدى، — دەدى اتوس.
— ءبىر مينۋت كىدىرەلىك! ءاراميستى قايتەمىز؟ ءبىز وعان كىسى جىبەردىك قوي. ول راس، ءاراميستى توسايىق.
سول مەزەتتە اراميس كەلىپ كىردى.
اراميسكە بولعان وقيعانى تۇگەل ايتىپ شىققاننان كەيىن، ونىڭ دارەجەلى تانىستارىنىڭ بىرەۋىنەن كەتتيگە ورىن تاۋىپ بەرۋدىڭ وتە قاجەت بولىپ تۇرعانىن ءتۇسىندىردى.
اراميس ءبىر ءسات ويلانىپ قالدى دا، سوسىن قىزارىپ كەتىپ:
— د'ارتانيان، وسى كومەك سىزگە شىنىمەن-اق قاجەت پە؟ — دەپ سۇرادى.
— ءومىر بويى وزىڭىزگە رازى بولىپ وتەمىن.
— ەندەشە، دە بۋا-تراسي حانىم مەنەن ءوزىنىڭ ءۋالاياتتىڭ ءبىر جەرىندە تۇراتىن كوڭىلدەس ءبىر قۇربىسى سەنىمدى كانيزاك تاۋىپ بەرۋىن ءوتىنىپ ەدى، ەگەر ءسىز، د'ارتانيان، بۇل بيكەگە كەپىلدىك بەرسەڭىز...
— و سۋدار! — دەدى كەتتي داۋىستاپ. — مەنىڭ پاريجدەن كەتۋىمە جاعداي جاساعان حانىمعا جان-تانىمەن ادال قىزمەت ىستەيمىن، ماعان سەنۋىڭىزگە بولادى.
— ولاي بولسا، ءبارى رەتتەلەدى، — دەدى اراميس.
ول ستولعا وتىرىپ، حات جازىپ، ونى ساقيناسىمەن باستىرىپ جەلىمدەپ، كەتتيگە بەردى.
— ال، ەندى سۇيىكتىم، — دەدى د'ارتانيان، — بۇل جەردە قالۋدىڭ بىزگە دە، ساعان دا ءقاۋىپتى ەكەنىن ءوزىڭ دە بىلەسىڭ، سول سەبەپتى دە ءقازىر اجىراسۋىمىز كەرەك. ءبىز سەنىمەن زاماننىڭ ءبىر جاقسى كەزىندە كەزدەسەرمىز.
— ەسىڭىزدە بولسىن، ءبىز ەكەۋمىز قايدا، قاشان كەزدەسسەك تە، ءسىزدى تاپ ءقازىر قالاي سۇيسەم، سولاي سۇيەتىن بولامىن، — دەدى كەتتي.
— قۇمار ويىنشىنىڭ انتى، — دەدى اتوس، د'ارتانيان كەتتيدى شىعارىپ سالماق بولىپ باسقىشقا شىعىپ كەتكەسىن.
كۇندىزگى ءتورت كەزىندە اتوستىڭ ۇيىندە كەزدەسپەك بولىپ، پاتەر كۇزەتىن پلانشەگە تاپسىرىپ، ءبىزدىڭ ءۇش جىگىتىمىز ەندى ءبىر ءۇش مينۋت وتكەن شامادا جون-جونىنە تاراستى.
اراميس ۇيىنە قايتتى دا، اتوس پەن د'ارتانيان ءساپفيردى اماناتقا وتكىزبەك بولىپ كوشەگە شىقتى.
ءبىزدىڭ گاسكونىمىز شامالاعانداي-اق، ولار ساقينانى اماناتقا قالدىرىپ، ءۇش ءجۇز پيستول اقشا الدى. بۇعان قوسا، روستوۆششيك: ەگەر سىزدەر وسى ساقينانى ماعان باسىبايلى ساتاتىن بولساڭىزدار، مەن وعان بەس ءجۇز پيستول تولەۋگە ءازىرمىن، ويتكەنى بۇ ساقينا مەندەگى ءبىر سىرعامەن كەرەمەتتەي ۇيلەسەدى ەكەن دەدى.
اتوس پەن د'ارتانيان، قانشا ايتقانمەن، ءوز ءىسىن جەتە بىلەتىن پىسىق سولداتتار ەمەس پە — مۋشكەتەرگە، كەرەكتى جورىق جابدىعىن الۋعا نەبارى ءۇش-اق ساعات جۇمسادى. ونىڭ ۇستىنە اتوس اسا كەڭپەيىل، كونبىس جان ەدى. ەگەر ءبىر زات وعان ۇناي قالسا، ول ساۋدالاسىپ جاتپاي، سۇراعان اقشاسىن بەرە سالاتىن. د'ارتانيان ونىڭ بۇل مىنەزىنە ەسكەرتۋ جاساماق بولىپ وقتالىپ كورىپ ەدى، اتوس جىميىپ ءبىر كۇلدى دە، ونىڭ يىعىنا قولىن سالدى، د'ارتانيان سول ارادا تۇرىپ: ەگەر گاسكوننىڭ كەدەي اقسۇيەگى ماعان ساۋدالاسۋ جاراسسا دا، ءوزىن حانزادادان كەم كورمەيتىن ادامعا ول ءتىپتى دە جاراسپايدى عوي دەگەن تۇيىنگە كەلدى.
مۋشكەتەر اندالۋزيانىڭ التى جاستاعى، «قوي مويىندى، قويان جاق، قويماي شابار تىك اياق» ءبىر مويىل قارا ارعىماعىن تاۋىپ الدى. ول ونى اينالدىرا قاراپ، ەشبىر ءمىن تابا المادى. وعان مىڭ ليۆر سۇرادى. بالكىم، مۋشكەتەر ونى ارزانعا دا تۇسىرە الاتىن ەدى، ءبىراق، د'ارتانيان الىپ ساتارمەن ساۋداعا ەرەگىسىپ جاتقاندا، اتوس ءجۇز ءپيستولدى ساناپ تاستاي سالدى.
گريموعا ارنالىپ پيكارديانىڭ جاتاعان كەلگەن ءبىر مىقتى جابىسى ءۇش ءجۇز ليۆرگە ساتىپ الىندى.
سونىمەن، اتوس الگى اتقا ەر-تۇرمان مەن گريموعا قارۋ-جاراق ساتىپ العاندا، ءجۇز ەلۋ پيستول اقشاسىنان كوك تيىن دا قالمادى. د'ارتانيان كوڭىلدەس دوسىنا: مەنىڭ ۇلەسىمە تيگەن اقشادان الىڭىز، كەيىن بىردەڭە ەتىپ بەرەسىز، دەپ كورىپ ەدى. اتوس بۇعان شىعىپ ءبىر قۋشيتتى دا قويدى.
— الگى روستوۆششيك ءساپفيردى ءبىرجولاتا ساتىپ العاندا قانشا اقشا بەرمەكشى بولىپ ەدى؟ — دەدى ول.
— بەس ءجۇز پيستول.
— ياعني ەكى ءجۇز پيستول ارتىق بەرەدى، ونىڭ ءجۇز ءپيستولى سىزگە، ءجۇزى — ماعان. دوسىم-اۋ، ول تۇتاس ءبىر بايلىق ەمەس پە! دەرەۋ روستويششيككە بارىڭىز.
— قالاي؟ ءسىز نەمەنە...
— قايتەسىز، د'ارتانيان، ول ساقينا ەسىمە قايداعى ءبىر مۇڭلى جايىتتەردى تۇسىرەدى. ال، ونى قايتا ساتىپ الاتىن ءۇش ءجۇز پيستول ەندى ءبىزدىڭ قولىمىزعا ەشقاشاندا تۇسپەيدى، دەمەك، ءبىز بۇل ىستەن ەكى مىڭ ليۆردى تەككە جوعالتقالى تۇرمىز. ءسىز وعان ساقينا — سونىكى ەكەنىن ايتتىڭىزداعى، ەكى ءجۇز ءپيستولدى الىپ قايتىپ كەلىڭىز.
— اتوس، جاقسىلاپ ءبىر ويلانىڭىزشى!
— ءبىزدىڭ زاماندا قولداعى اقشا عانا ءقادىرلى جانە كەرەك كەزىندە قۇرباندىققا دا بارعان دۇرىس. بارىڭىز، د'ارتانيان، بارىڭىز! گريمو مۋشكەتىن الىپ، سىزبەن بىرگە جۇرەدى..
ارادا جارتى ساعات وتكەننەن كەيىن، جولاي ەشبىر حيكاياعا ۇرىنباي، ەكى مىڭ ءليۆردى الىپ، د'ارتانيان دا قايتىپ كەلدى.
ويلاماعان جەردەن اتوس شارۋاسىن رەتتەۋگە قاجەت اقشانى وسىلاي تاپقان ەدى.
IX
ەلەس
سونىمەن كۇندىزگى ساعات تورتتە دوستار اتوستىڭ ۇيىندە باس قوستى. جورىق جابدىعىنىڭ قامىنان قۇتىلعان ەدى، ەندى ءارقايسىسىنىڭ جۇزىنەن كوپتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن ءزارۋ ءبىر قام-حاراكەتتەرى نىشان بەرىپ وتىرعان، ويتكەنى باقىت-قۋانىشتىڭ ءاربىر ساتىندە بولاشاق دۇربەلەڭنىڭ ءىزى جاتادى عوي.
كەنەت د'ارتانيانعا باعىشتالعان ەكى حاتتى الىپ، پلانشە كىرىپ كەلدى.
حاتتىڭ بىرەۋى — ۇزىنشا كەلگەن، اسەم دە شاعىن كونۆەرتكە سالىنىپ، جاسىل بالاۋىزبەن جاپسىرىلىپ، ۇستىنە ادەمى ءمور باسىلىپتى، و.دا جاسىل بۇتاقتى تىستەپ العان كوگەرشىن بەينەلەنىپتى.
ەكىنشى حات ءتورت بۇرىشتى دا ۇلكەن ەكەن، ونىڭ بەتىنە جوعارى مارتەبەلى گەرسوگ-كاردينالىن، ايبارلى گەربى بىلشيتا باسىلىپتى.
كىشكەنە حاتتى كورگەندە د'ارتانياننىڭ جۇرەگى قۋانعاننان لۇپىلدەپ كەتتى: جىگىت جازۋدى تانىعان سياقتى. راس، ول بۇل جازۋدى ءبىر-اق رەت كورگەن، دەگەنمەن جۇرەگىندە جاتتالىپ قالىپتى.
سونىمەن، ول كىشكەنە حاتتى الىپ، اسىعىس اشا باستادى.
«الداعى سارسەنبىدە، — دەلىنىپتى حاتتا، — كەشكى ساعات التى مەن جەتىنىڭ اراسىندا شايوعا باراتىن جول ۇستىندە سەرۋەندەپ جۇرگەيسىز، سوندا ءوتىپ جاتقان كۇيمەلەردىڭ ىشىنە بايىپتاپ قارارسىز. ءبىراق ەگەر ءسىز ءوز ءومىرىڭىز بەن ءوزىڭىزدى جاقسى كورەتىن كىسىلەردىڭ ءومىرىن قاستەرلەيتىن بولساڭىز، ءوزىڭىزدى ءبىر ءسات قانا كورۋ ءۇشىن جانىن شۇبەرەككە تۇيگەن ايەلدى تانىعانىڭىزدى سەزدىرەتىن بىردە-بىر قيمىل-ارەكەت جاساماڭىز، ءلام دەپ ءسوز ايتپاڭىز».
حاتتى جازعان كىسىنىڭ قولى جوق ەكەن.
— بۇل — قۇرىلعان تور، د'ارتانيان. وندا بارماڭىز، — دەدى اتوس.
— ءبىراق مەن مىنا جازۋدى تانيتىن سياقتىمىن، — دەدى د'ارتانيان وعان.
— بالكىم، ونى سوعان ۇقساتىپ ادەيى جازعان شىعار. جىلدىڭ بۇل ۋاقىتىندا، كەشكى ساعات التى-جەتىلەردىڭ كەزىندە، شايوعا باراتىن جولدا ءتىرى جان بولمايدى. بۇل — بوندي ورمانىنا سەرۋەنگە بارعانمەن بىردەي، — دەدى اتوس ءسوزىن جالعاپ.
— ال، ءبىز و جاققا بىرگە بارساق قايتەدى؟ — دەپ ۇسىنىس جاسادى د'ارتانيان. — نە شايتان ەكەن ءوزى! قوسشىلارىمىزبەن، ات-كولىگىمىزبەن، قارۋ-جاراعىمىزبەن تورتەۋمىزدى بىردەن جۇتىپ قويماس!
— ونىڭ ۇستىنە جورىق جابدىعىمىزدى جۇرتقا كورسەتىپ قايتۋعا دا قولايلى، — دەدى پورتوس.
ەگەر بۇل حاتتى جازعان ايەل بولسا جانە ءوزى سىرت كوزگە كورىنگىسى كەلمەسە، وندا ءسىز، د'ارتانيان، ونىڭ ابىرويىنا شاك كەلتىرەسىز. وسىنى ءبىر ويلاڭىزشى! ول دۆوريانينگە ەرسى قىلىق بولماق، — دەدى اراميس.
— ءبىز كەيىن قالامىز دا، كۇيمەگە د'ارتانياننىڭ ءوزى تاياپ بارادى، — دەدى پورتوس.
— سولاي ەكەنى راس، ءبىراق زۋلاپ بارا جاتقان كۇيمەدەن پيستولەتپەن اتىپ كەتۋ وڭاي.
— پالە! — دەدى د'ارتانيان. — وق جاناپ وتەدى. ال، ءبىز كۇيمەنى قۋىپ جەتەمىز دە، ىشىندەگى كىسىلەرىن تۇگەلدەي جايراتا سالامىز. ءسويتىپ دۇشپاندارىمىزدىڭ سانىن ازايتامىز.
— وسىنىڭ ءسوزى دۇرىس. مەن سايىس جاعىندامىن. ءبىز قارۋىمىزدى ءبىر سىناپ كورۋىمىز كەرەك قوي! — دەدى پورتوس.
— ماقۇل ءبىر راحاتتانىپ قالايىق! — دەدى اراميس ءوزىنىڭ ادەتتەگى بايقام داۋسىمەن.
— ەركىڭىز ءبىلسىن، — دەدى اتوس.
— مىرزالار، — دەدى د'ارتانيان، — ءقازىر ساعات ءتورت جارىم بولدى، ساعات التىعا دەيىن ءبىز شايو جولىنا ازەر جەتەمىز.
— ال، كەش اتتانساق، ءبىزدى ەشكىم دە كورە المايدى، ارينە كىسىگە ودان وتكەن وكىنىش بولا ما. كانە، ەندەشە جولعا دەرەۋ ازىرلەنەلىك، مىرزالار، — دەدى پورتوس.
— Ay، ءسىز ەكىنشى حاتتى ۇمىتىپ كەتتىڭىز، — دەدى اتوس. — سىرتىنداعى مورىنە قاراعاندا، مەنىڭشە ول اشىپ كورۋگە تۇرارلىق حات ءتارىزدى. شىنىمدى ايتايىن، سۇيىكتى د'ارتانيان، ءوزىڭىز سونشاما ەلجىرەپ تۇرىپ قوينىڭىزعا تىعىپ العان الگى ءبىر شاتپاقتان گورى، مىنا حات مەنى قاتتى الاڭداتىپ وتىر.
د'ارتانيان قىزاراقتاپ قالدى.
— جارايدى، مىرزالار، ەندەشە اشىپ كورەلىك، جوعارى مارتەبەلى تاقسىردىڭ مەندە نە شارۋاسى بار ەكەن، — دەدى جاس جىگىت.
د'ارتانيا حاتتى اشىپ وقىپ شىقتى:
كورول گۆاردياسى دەزەسسار روتاسىنان د'ارتانيان مىرزا بۇگىن كەشكى ساعات سەگىزگە كاردينالدىق سارايىنا شاقىرىلادى.
لا ۋدينەر، گۆارديا كاپيتانى».
شايتان السىن! — دەدى اتوس باسەڭ، — مىنا كەزدەسۋ انا ەكىنشىڭنەن قاۋىپتىرەك.
مەن ءبىرىنشى كەزدەسۋدەن كەيىن ەكىنشىسىنە بارامىن. بىرەۋى ساعات جەتىگە ەكىنشىسى سەگىزگە بەلگىلەنگەن. ۋاقىت ەكەۋىنە دە جەتەدى — دەدى د'ارتانيان.
— ءھىم... مەن بولسام بارماس ەدىم، — دەدى اراميس. — سىپايى جىگىت ايەل جۇزدەسۋگە شاقىرعاندا بارماي قالا المايدى، ال، اقىلدى دا ساق دۆوريانين، ەگەر ول: وسى مەنى ءقايبىر جاقسى كورگەننەن شاقىرىپ وتىر دەيسىڭ، دەپ ءشۇبالانسا بولدى، جوعارى مارتەبەلى تاقسىرعا بارماي قالاتىنداي ءبىر دالەل تابادى عوي.
— مەن ءاراميستى قۇپتايمىن، — دەدى پورتوس.
— مىرزالار، — دەدى د'ارتانيان، — مەن بۇدان بۇرىن دا دە كاۆۋا مىرزا ارقىلى مارتەبەلى تاقسىردان وسىنداي ءبىر شاقىرتۋ-حات العان ەدىم. مەن ونى ەلەمەي قويىپ ەدىم، سونىڭ ەرتەڭىنە ۇلكەن باقىتسىزدىققا ۇشىرادىم: كونستانسيا جوعالىپ كەتتى. نە بولسا و بولسىن، بارامىن.
— ەگەر سونداي ءبىر بەرىك شەشىمگە كەلسەڭىز — بارىڭىز، — دەدى اتوس.
— باستيليانى قايتەسىڭ؟ — دەدى اراميس.
— سول دا ءسوز بولىپ پا! سىزدەر مەنى ودان شىعارىپ الاسىزدار — دەدى د'ارتانيان.
— البەتتە! — دەپ جاۋاپ قاتتى اراميس پەن پورتوس، ءوز كۇشتەرىنە كامىل سەنەتىن كىسىدەيىن جانە سونىڭ ءوزى وپ-وڭاي ءىس سياقتى، بۇل ەكەۋى ءسوزدى باتىل ايتتى. — البەتتە، ءبىز سەنى ودان بىردەن سۋىرىپ الامىز، ءبىراق ءبىز ارعى كۇنى اتتاناتىن كىسىلەرمىز، سول سەبەپتى دە ءسىزدىڭ ازىرشە باستيلياعا تۇسپەي تۇرا تۇرعانىڭىز ءجون بولار ەدى.
— ەندەشە بىلاي ەتەلىك، — دەدى اتوس. — بۇگىن كەشكىلىك ءبىز ونى جالعىز قالدىرمايىق، ال، جىگىتىمىز كاردينالدىڭ سارايىنا بارىپ كىرگەن كەزدە، ءارقايسىمىز سوڭىمىزعا ءۇش-ۇش مۋشكەتەردەن ەرتىپ، شىعاتىن ەسىكتەردى اڭدىيىق. ەگەر ءىش جاقتان كۇدىكتى ءبىر جابىق اربا شىقتى دەگەنشە وعان شابۋىل جاسايىق. ءبىز وسى كوپتەن بەرى كاردينالدىڭ گۆاردياشىلارىمەن شەكىسپەي كەتىپ ەدىك، بالكىم، دە تريەۆيل مىرزا ءبىزدى ءولىپ قالدى دەپ ويلاپ جۇرگەن شىعار!
— بارەكەلدە، اتوس، ءسىز قولباسشى بولۋ ءۇشىن تۋعانسىز. مىرزالار بۇل جوسپارعا سىزدەر نە ايتاسىزدار؟ — دەدى اراميس.
— كەرەمەت جوسپار! — دەدى جاس جىگىتتەر قوسىلىپ.
— سونىمەن، — دەدى پورتوس، — مەن ءقازىر جۇگىرىپ كازارماعا بارامىن دا، جىگىتتەردى كەشكى ساعات سەگىزگە ءازىر تۇرىڭدار دەپ ەسكەرتەمىن. كەزدەسەتىن جەرىمىز — كاردينال سارايىنىڭ الدىنداعى الاڭ دەيمىن. ال، سىزدەر وعان دەيىن قىزمەتشىلەرگە اتتاردى ەرتتەتە بەرىڭىزدەر.
— مەنىڭ ءالى كولىگىم جوق، — دەدى د'ارتانيان. — ال ءبىراق دە تريەۆيل مىرزادان ات سۇراتىپ كىسى جىبەرە الامىن.
— سۇراتپاي-اق قويىڭىز، وداندا مەنىڭ ءبىر اتىمدى الىڭىز، — دەدى اراميس.
— اتىڭىز سونشا كوپ پە ەدى؟ — دەدى د'ارتانيان.
— ۇشەۋ، — دەدى اراميس كۇلىمسىرەپ.
— قىمباتتىم، ءسىز فرانسيا مەن ناۆاررانىڭ كۇللى اقىندارىنان دا اتقا باي ەكەنىڭىزگە كوزىم جەتەدى، — دەدى اتوس.
تىڭداڭىزشى، سۇيىكتى اراميس، ءۇش اتپەن نە ىستەيتىنىڭىزدى شاماسى، ءوزىڭىز دە بىلمەيتىن بولۋىڭىز كەرەك. مەن ءسىزدىڭ ءۇش اتىمدى بىردەن ساتىپ العانىڭىزعا تۇسىنبەي وتىرمىن.
— گاپ مىنادا، ءۇشىنشى اتتى ماعان بۇگىن ەرتەڭگىسىن ليۆرەيسىز ءبىر موناح اكەلىپ بەردى، ول كىمنىڭ قىزمەتشىسى ەكەنىن ايتقىسى كەلمەدى، تەك مىرزامنىڭ امىرىمەن...
— ...نەمەسە حانشاسىنىڭ امىرىمەن، — دەدى د'ارتانيان ونىڭ ءسوزىن بۇزىپ.
— ماسەلە وندا ەمەس، — دەدى اراميس قىزارىپ. — ول حانشاسىنان مەنىڭ قوراما اتتى جەتكىزىپ بەر، ءبىراق كىم جىبەرگەنىن ايتپا دەگەن بۇيرىق الىپتى.
— جوق، مۇنداي كەرەمەت تەك اقىنداردىڭ باسىندا عانا بولادى! — دەدى اتوس سالماقپەن.
— ولاي بولسا ءىستى باسقاشا شەشەلىك، — دەدى د'ارتانيان. — ءوزىڭىز جولعا قاي اتپەن شىعاسىز؟ ساتىپ العان اتىڭىزبەن شىعاسىز با، الدە سىيلىققا كەلگەن اتىڭىزبەن شىعاسىز با؟
— ارينە، سىيلىققا العان اتىممەن شىعامىن. د'ارتانيان، ءوزىڭىز دە بىلەسىز، مەن ونى قورلاي المايمىن...
— ...بەيتانىس سىيلاۋشىنى ما، — دەدى د'ارتانيان ءسوزدى باقتاپ.
— ياكي سىي يەسى — بەيتانىس ايەلدى مە، — دەدى اتوس ونىڭ ءسوزىم تۇزەتىپ.
— سوندا ساتىپ العان اتىڭىز وزىڭىزگە كەرەك بولماي قالعانى ما؟
— سولاي دەسەم دە بولادى.
— ونى ءوزىڭىز تاڭداپ الىپ پا ەدىڭىز؟
— تاڭداعاندا قانداي! وزىڭىزگە ءمالىم، يەسىنىڭ قاۋىپسىزدىگى ءامان دا استىنداعى اتىنا-بايلانىستى!
— ەندەشە ونى ماعان ءوزىڭىز العان باعاسىنا ساتىڭىز.
— مەن ونى سىزگە ءوزىم-اق ال دەپ ايتپاقشى ەدىم، ول توپىرىشتى كەيىن، قالاعان كەزىڭىزدە قايتارارسىز.
— ول سىزگە قانشاعا ءتۇستى؟
— سەگىز ءجۇز ليۆرگە.
— سۇيىكتى دوس، مىنە ءسىزدىڭ قىرىق قوس ءپيستولىڭىز، — دەدى د'ارتانيان قالتاسىنان اقشانى الىپ جاتىپ. — ءسىزدىڭ پوەمالارىڭىز تاپ وسىنداي تەڭگەلەرمەن اقى تولەيتىنىن كامىل بىلەمىن.
— ءسىز سونشا بايسىز با؟ — دەدى اراميس اڭ-تاڭ قالىپ.
— بايمىن، كرەزدەي بايمىن، قىمباتتىم!
د'ارتانيان ونى دالەلدەۋ ءۇشىن قالتاسىندا قالعان اقشاسىن ءبىر سىلدىراتىپ قويدى.
— ەر-تۇرمانىڭىزدى مۋشكەتەر كازارماسىنا بەرىپ جىبەرىڭىز، سوسىن اتىڭىزدى باسقالارمەن بىرگە اكەلىپ بەرەدى.
— جاقسى. ياپىرماۋ، ساعات بەس بولىپ قالىپتى، اسىقپاساق بولمايدى.
ارادا شيرەك ساعات وتكەن شامادا فەرۋ كوشەسىنىڭ شەتىنەن تاماشا يسپان ازبانىن مىنگەن پورتوس كورىندى. ونىڭ سوڭىندا، استىندا اپ-اسەم وۆەرن اتى بار مۋشكەتون كەلە جاتتى. پورتوس قۋانىش پەن تاكاپپارلىقتان جارالعانداي ەدى.
ونىمەن ءبىر مەزەتتە كوشەنىڭ ەكىنشى شەتىنەن اعىلشىن ارعىماعىن ويناقتاتىپ اراميس شىعا كەلدى. وعان ىلەسە رۋان اتىن ءمىنىپ، ۆەكلەنبۋرگ تۇقىمداس كوشەلى ءبىر سايگۇلىكتى جەتەلەپ، بازەن بوي كورسەتتى؛ ونىڭ جەتەگىندەگى د'ارتانياننىڭ اتى ەدى.
ەكى مۋشكەتەر ەسىكتىڭ الدىنا كەلىپ اتتارىنان ءتۇستى؛ اتوس پەن د'ارتانيان ولارعا تەرەزەدەن قاراپ تۇردى.
— شايتان اتسىن! اتىڭىز قانداي كەرەمەت ەدى، سۇيىكتى پورتوس - دەدى اراميس.
— دەدى پورتوس، —بۇل ماعان اۋەلدەن-اق جىبەرىلۋگە ءتيىستى ات ەدى. كۇيەۋىنىڭ وسپادارسىز ويىن-قالجىڭىنان مۇنى باسقا اتپەن اۋىستىرادى، دەگەنمەن، اقىرىندا كۇيەۋ سازايىن تارتتى دا، ءبارى مەنىڭ كوڭىلىمدەگىدەي بولىپ شىقتى.
ۇزاماي پلانشە، ونىمەن بىرگە قوجاسىنىڭ اتىن جەتەلەپ گريمو دا جەتتى. د'ارتانيان مەن اتوس ۇيدەن شىعىپ، اتارىنا قوندى، ءسويتىپ شارت جولداس توپتاسىپ الىپ جولعا شىقتى: استارىنداعى اتتارى ءۇشىن — اتوس بۇرىنعى ايەلىنە، اراميس — كوڭىلدەسىنە، پروكۋرورشاسىنا، ال د'ارتانيان بولسا، كوڭىلدەستەردىڭ بارىنەندە ارتىق — كيەلى ساتكە قارىزدار بولاتىن.
قىزمەتشىلەرى بۇلاردىڭ سوڭىنان بۇلكىلدەپ كەلە جاتتى.
پورتوستىڭ بولجاعانىنداي، بۇل جاساق كورگەن جۇرتقا قاتتى اسەر ەتتى، ەگەر كوكنار بايبىشە يسپان ايعىرىنىڭ ۇستىندە تورەدەي بولىپ وتىرعان كوڭىلدەسىن كورسە، كۇيەۋىنىڭ اقشالى ساندىعىن ءبىراز ويسىراتقانىنا مۇلدە وكىنبەس تە ەدى.
لۋۆرعا جاقىنداعاندا ءتورت دوس سەن-جەرمەننەن قايتىپ كەلە جاتقان دە تريەۆيل مىرزامەن كەزدەستى؛ بۇلاردىڭ عاجايىپ جول جابدىعىن تاماشالاپ، قاراۋ ءۇشىن ول مۋشكەتەرلەردى ادەيى ايالداتتى سول-اق ەكەن، بۇلاردىڭ توڭىرەگىنە قايمانا حالىق توپىرلاسىپ جينالىپ قالدى.
د'ارتانيان وسى ءبىر ءساتتى پايدالانىپ، دە تريەۆيل مىرزاعا ۇلكەن قىزىل ءمور، گەرسوگتىڭ گەربىسى باسىلعان ءبىر حات العانىن ايتىپ ارينە، ەكىنشى حات تۋرالى ونىڭ ءلام دەمەگەنى وزىنەن-وزى بەلگىلى.
دە تريەۆيل مىرزا بۇلاردىڭ ءوزارا كەلىسىپ العان شەشىمىن قۋاتتادى دا، ەگەر د'ارتانيان ەرتەڭ ونىڭ قابىلداۋىنا كەلمەي قالاتىن بولسا، وندا جاس جىگىتتى قايدان بولسا دا تابۋ جولىن قاراستىرامىن دەپ ۋادە بەردى.
سول ساتتە ساماريت ايەل كوپىرىنىڭ ۇستىندەگى ساعات التىنى سوقتى. ءبىر شۇعىل شارۋامىز بار ەدى دەپ دوستار دە تريەۆيل مىرزامەن قوشتاستى.
اتتارىنىڭ باسىن ەركىن جىبەرىپ، شاپقان كۇيى ولار شايوعا باراتىن جولدان كەلىپ شىقتى. كۇن باتىپ، ىمىرت ۇيىرىلە باستادى، كۇيمەلەر ارلى-بەرلى ءوتىپ جاتىر. دوستارى ءسال كەيىنىرەك تۇرىپ، د'ارتانياندى كۇزەتكە الدى، ول وتكەن-كەتكەن كۇيمە ىشىنە قانشا ءۇڭىلىپ قاراسا دا، تانىس جاندى كورە المادى.
اقىرىندا، ىمىرت ابدەن ۇيىرىلگەن شاقتا، بۇلار ون بەس مينۋت وتكەننەن كەيىن، سيەۆر جاقتا ءبىر كۇيمە زاۋلاتىپ تەز جاقىنداي بەردى. مۇنى كورگىسى كەلگەن ايەلدىڭ ءدال وسى كۇيمە ىشىندە ەكەن د'ارتانيان بىردەن سەزگەندەي بولدى جانە تاباندا جۇرەگىنىڭ تۋلاي جونەلگەنىن ءبىلىپ، جاس جىگىت بۇعان كادىمگىدەي تاڭدانىپ قالدى تاپ سول مەزەتتە كۇيمە تەرەزەسىنەن باسىن شىعارىپ، ءبىر ايەلدىڭ ءجۇزى كورىندى: ەرنىن باسقان قوس ساۋساعى وعان ۇندەمە دەپ تۇرعانداي نەمەسە ءسۇيدىم دەپ بارا جاتقانداي. د'ارتانياننىڭ قۋانعاننان داۋسى جاي عانا شىعىپ كەتتى: ول ايەل ياعني ونىڭ ەلەسى (ويتكەنى كۇيمە جاي وعىنداي جالت ەتىپ وتە شىقتى عوي) بوناسە بيكە ەدى.
حاتتا ايتىلعان ەسكەرتپەگە قاراماستان، د'ارتانيان ەركىنەن تىس اتقا تاقىم باسىپ، دەرەۋ قۋىپ جەتتى، ءبىراق نە پايدا، تەرەزە پەردەسى جابىلىپ قالعان ەكەن. ەلەس قاس قاعىمدا جوق بولدى.
د'ارتانيان تەك سوندا عانا حاتتىڭ ساقتاندىرعان سوزدەرىن ەسىنە الدى: «...ەگەر ءسىز ءوز ءومىرىڭىز بەن ءوزىڭىزدى جاقسى كورەتىن كىسىلەردى ءومىرىن قاستەرلەيتىن بولساڭىز... بىردە-بىر قيمىل-ارەكەت جاساماڭىز... ەشتەڭەنى كورمەگەن سىڭاي تانىتىڭىز».
ول ءوزى ءۇشىن ەمەس، ايەل ءۇشىن ءىشى قان جىلاپ، اتىنىڭ باسىن تارتتى: مەنى ءبىر رەت كورەمىن دەپ ول باسىن زور قاۋىپكە اقيقات بايلادى عوي دەپ ويلادى.
د'ارتانيان نە ىستەرىن ءوزى دە بىلمەي ءبىر ورىندا ەسەڭگىرەپ تۇرىپ قالدى. ەگەر ول شىنىمەن بوناسە بيكە بولسا جانە پاريجگە قايتىپ بارا جاتسا، وسى ءبىر قاس قاعىمداي كەزدەسۋ، ءسال دە بولسا ءبىر كورۋ، يشارا ءسۇيىس نەگە قاجەت بولدى ەكەن؟ ەگەر ول بيكە بولماسا — ولاي دا بولۋى دا عاجاپ ەمەس، ويتكەنى قىزىل ىڭىردە قاتەلەسۋ oپ-وڭاي — ءيا، ەگەر ول بيكە بولماسا، وندا بۇل جىگىتتىڭ وزىنە قارسى قۇرىلعان امال-ايلانىڭ باسى ەمەس پە ەكەن، ال، مۇنىڭ دۇشپاندارى سول ءۇشىن ءوزى جاقسى كورەتىن (وسى ماحابباتىن ول ەشكىمنەن دە جاسىرماعان) ايەلدى جەم ەتىپ تاستاپ وتىرعان جوق پا ەكەن؟
سەرىكتەرى جەلدىرتىپ د'ارتانياننىڭ قاسىنا كەلدى. ولاردىڭ ۇشەۋى دە كۇيمەنىڭ تەرەزەسىنەن ءبىر ايەلدىڭ باسىن شىعارىپ قاراعانىن انىق كورىپتى، ءبىراق ۇشەۋىنىڭ اتوستان وزگەسى بوناسە بيكەنى تانىماۋشى ەدى. اتوستىڭ پىكىرىنشە، ول — سول بيكەنىڭ تاپ ءوزى، ءبىراق ول د'ارتانيان سياقتى، ايەلدىڭ اسەم جۇزىنە بايىپتاپ قاراماعان، سول سەبەپتى دە كۇيمە تۇكپىرىنەن ەكىنشى بىرەۋدىڭ قاراسىن — ەركەكتىڭ قاراسىن كورگەن.
— ولاي بولسا، — دەدى د'ارتانيان، — دۇشپاندارى ونى ءبىر تۇرمەدەن ەكىنشى تۇرمەگە الىپ بارا جاتقانى. ءبىراق ولار بۇل بەيباققا نە ىستەمەكشى؟ ەندى مەن ونىمەن كەزدەسە الام با، جوق پا؟
— دوسىم، — دەدى اتوس بايسالدى قالىپپەن، — ەسىڭىزدە بولسىن، بۇل دۇنيەدە تەك ءولى كىسىمەن كەزدەسە المايسىڭ. ءسىز بەنەن ءبىز ول جونىنەن بىردەڭەنى بىلەمىز، سولاي ەمەس پە؟ ەندەشە، ەگەر ءسىزدىڭ عاشىعىڭىز ءولىپ قالماسا، ەگەر ءبىز الگىدە كۇيمە ىشىنەن اقيقات سول بيكەنى كورسەك، وندا ەرتە مە، كەش پە، ايتەۋىر ءبىر كۇنى ونى تاۋىپ الاسىز. بالكىم... — دەدى وزىنە ءتان ادەتىمەن تۇنجىراي سويلەپ، — بالكىم ول ءوزىڭىزدىڭ ويلاعانىڭىزدان دا تەزىرەك بولىپ قالار.
ساعات جەتى جارىمدى سوقتى، كۇيمە حاتتا جازىلعان ۋاقىتىنان جيىرما مينۋتتەي كەشىگىپ ءوتتى. دوستارى ءالى تاعى ءبىر جەرگە باراتىنىن د'ارتانياننىڭ ەسىنە سالدى جانە بارمايمىن دەسەڭىز ءالى دە كەش ەمەس، دەگەندى ەسكەرتىپ قويدى.
ءبىراق د'ارتانيان ءارى قايسار، ءارى بىلمەككە قۇمار ەلگەزەك جان-دى. ول كاردينال سارايىنا بارىپ، جوعارى مارتەبەلى تاقسىردىڭ وزىنە نە ايتاتىنىن ءبىلۋدى الدىنا ماقسات ەتىپ قويىپتى. ول قاسارىسىپ، العان بەتىنەن مۇلدە قايتقىسى كەلمەدى.
بۇلار سەنت-ونورە كوشەسىنە كەلسە، كاردينال سارايىنىڭ الدىنداعى الاڭنان، باعانا وزدەرى شاقىرتقان ون ەكى مۋشكەتەردى كوردى، ولار جولداستارىن كۇتىپ قىدىرىپ ءجۇر ەكەن. ءىستىڭ ءمان-جايىن ولارعا وسى ارادا عانا ءتۇسىندىردى.
كارول مۋشكەتەرلەرىنىڭ داڭقتى پولكىندە د'ارتانيان ابدەن ايگىلى بولىپ العان-دى؛ جۇرە كەلە ونىڭ پولكتەن ءوز ورنىن الاتىنىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلەتىن، سول سەبەپتى دە وعان كۇنى بۇرىن جان جولداس رەتىندە قارايتىن. شاقىرىلعان ىسكە ءارقايسىسىنىڭ شىن ىقىلاسپەن قاتىسۋعا كەلىسىمىن بەرگەنى دە، مىنە، سودان ەدى؛ مۇنىڭ ۇستىنە اڭگىمە كاردينال مەن ونىڭ نوكەرلەرىن ءبىر ءسۇرىندىرۋ جونىندە بولىپ وتىر، ال، بۇل قادىرمەندى دۆوريانيندەر مۇنداي ىسكە كەلگەندە ءاماندا جانىپ تۇسەدى.
اتوس ولاردى ءۇش وتريادقا ءبولىپ، بىرەۋىن ءوز باسشىلىعىنا الدى، ەكىنشىسىن — ءاراميستىڭ، ءۇشىنشىسىن — پورتوستىڭ قاراماعىنا بەردى. سوسىن ءۇش وترياد سارايعا تاياۋ جەردە، ءارقايسىسى ءوز الدىنا شىعاتىن ەسىكتى اڭدىپ وتىرا بەردى. ال، د'ارتانيانعا كەلسەك، ول يمەنبەي ۇلكەن ەسىكتەن بارىپ كىردى.
جاس جىگىت دوستارىنىڭ دەمەپ-جەبەيتىنىن سەزسە دە، كەڭ باسقىشپەن كوتەرىلىپ كەلە جاتقاندا كوڭىلى قوبالجۋلى ەدى. ونىڭ ميلەديگە جاساعانى وپاسىز ساتقىندىققا كوبىرەك ۇقسايدى، ءبىراق ول سول ايەلدى كاردينالمەن بايلانىستىراتىن ساياسي سيپاتتاعى ءبىر قارىم-قاتىناس بارىنا شەك كەلتىرمەيدى؛ مۇنىڭ ۇستىنە الگى ءوزى مىقتاپ جازاسىن بەرگەن دە ۆارد مارتەبەلى تاقسىردىڭ سىبايلاستارىنىڭ ءبىرى بولاتىن؛ ال، جوعارى مارتەبەلى تاقسىر جاۋلارىن قالاي جەك كورسە وعان قاراما-قارسى دوستارىن جانىنداي جاقسى كورەتىن.
ەگەر دە ۆارد كاردينالعا ەكەۋمىزدىڭ شەكىسىپ قالعانىمىزدى ايتقان بولسا، ارينە، ونىڭ ايتقانىنا كۇمان جوق جانە ول مەنىڭ كىم ەكەنىمدى ءبىلىپ قويسا، وندا مەن ءوزىمدى جازاعا باياعىدا كەسىلىپ قويدىم دەپ ەسەپتەۋىمە بولادى، — دەپ ويلادى د'ارتانيان باسىن شايقاپ. — ءبىراق كاردينالدىڭ ونى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن توسىپ كەلگەنىنىڭ سەبەبى نەدە؟ ءيا، سەبەبى بەسەنەدەن بەلگىلى — ميلەدي وزىنە جاقسى جاراساتىن كەيىپپەن، مۇڭايا-كولگىرسىپ وتىرىپ، كاردينالعا مەنىڭ ۇستىمنەن شاعىنعان، سوسىن سوڭعى قىلمىس ونىڭ شىدامىن تاۋىسقان.
«باقىتىما قاراي، قايىرىمدى دوستارىم ءوزىمدى تومەندە توسىپ تۇر، — دەپ ويلادى د'ارتانيان، — ولار مەنى قۇتقارىپ الۋ ءۇشىن ارەكەت ەتپەي تۇرىپ، قاماۋعا جىبەرتتىرمەيدى. دەگەنمەن دە تريەۆيل ميرزا مۋشكەتەرلەرىنىڭ ءبىر روتاسى كۇللى فرانسيانىڭ اسكەرى قولىندا تۇرعان كاردينالمەن جاپادان-جالعىز شايقاسا المايدى. كاردينالدىڭ الدىندا كوروليەۆا — دارمەنسىز دە، كورول — ەرىكسىز ءىس جىگەرسىز. د'ارتانيان، دوسىم مەنىڭ، سەن ەرجۇرەك باتىرسىڭ، جاقسى قاسيەتتەرىڭ تولىپ جاتىر، ءبىراق ءتۇپتىڭ تۇبىندە سەنى ايەلدەر قۇرتادى!»
اۋىزعى بولمەگە كەلىپ، دايەكشىگە حاتتى بەرگەن كەزدەگى، ونىڭ قالىڭ ويىنىڭ قايعىلى قورىتىندىسى، مىنە، وسىنداي-تىن. دايەكشى ونى قابىلداۋ زالىنا ەرتىپ اكەلىپ، سارايدىڭ تۇكپىر جاعىنا قاراي كەتىپ قالدى.
قابىلداۋ زالىندا كاردينالدىڭ بەس-التى گۆاردياشىسى تۇر ەكەن. مۇنىڭ جيۋسساكتى جارالاعانىن جاقسى بىلەتىن گۆاردياشىلار، د'ارتانياندى كورىسىمەن، بۇعان ءبىر-بىر قاراسىپ، ءبىر ءتۇرلى تابالاپ كۇلگەندەي بولدى.
بۇل كۇلكى د'ارتانيانعا جامان ىرىم سياقتى بولىپ كورىندى؛ ءبىراق ءبىزدىڭ گاسكوندى قورقىتۋ وڭاي ەمەس-تى، ءوزى شىققان ءۋالايات تۇرعىندارىنا ءتان ءوزىمشىل، ءور كوكىرەك قاسيەتىنىڭ ارقاسىندا ول، ىشىندە نە بولىپ جاتقانىن، اسىرەسە سول سەزىم قورقىنىشقا ۇقسايتىن بىردەڭە بولسا، سونى وزگە جۇرتقا بىلدىرمەۋگە تىرىساتىن، ول گۆاردياشى مىرزالاردىڭ جانىنان تاكاپپار باسىن بيىك ۇستاپ، كەكىرەيىپ وتە شىقتى دا، الدەكىمدى كۇتكەندەي، بەلىن تايانىپ، ايبىندانىپ تۇرىپ قالدى.
قىزمەتشى قايتىپ كەلىپ، د'ارتانيانعا ەرىڭىز دەگەندەي يشارا-ىم جاسادى. جاس جىگىتكە ارتىندا تۇرعان گۆاردياشىلار ءوزارا سىبىرلاسىپ جاتقانداي بولىپ كورىندى.
ول ءبىر ءدالىزدى جاناي، ۇلكەن زالدان ءوتىپ، كىتاپحاناعا كەلىپ كىردى دە، جازۋ ستولىنىڭ قاسىندا بىردەڭەنى جازىپ وتىرعان ءبىر كىسىنىڭ ۇستىنەن ءتۇستى.
قىزمەتشى ونى كىرگىزدى دە، بىردە-بىر ءسوز ايتپاي، ءۇنسىز شىعىپ كەتتى. د'ارتانيان جايىمەن الدىنداعى كىسىگە كوز جۇگىرتىپ قاراي باستادى
اۋەلدە ول الدىنداعى كىسى بەلگىسىز ءبىر ءىستى وقىپ، زەرتتەپ وتىرعان سوت قىزمەتكەرى مە دەپ ويلاپ قالدى، ءبىراق ۇزاماي، ستول باسىندا وتىرعان كىسى بىردەڭەنى جازىپ، دالىرەك ايتقاندا، جولىنىڭ ۇزىندىعى ءار ءتۇرلى ءبىر نارسەنى، بۋىندارىن ساۋساعىمەن ساناپ، جوندەپ وتىر ەكەن. ول الدىنداعى كىسىنىڭ اقىن ەكەنىن ءبىلدى. ەندى ءبىر مينۋتتەن كەيىن اقىن قولجازباسىن جاۋىپ، باسىن كوتەردى؛ قولجازبا مۇقاباسىنىڭ سىرتىنا «ميرام، بەس اكتىلى تراگەديا» دەپ جازىلعان ەكەن.
د'ارتانيان كاردينالدى تاني قويدى.
X
ايبارلى ارۋاق
كاردينال شىنتاعىمەن قولجازباسىن باسىپ، قولىمەن يەگىن سۇيەپ، جاس جىگىتكە ءبىر مينۋتتەي قادالا قاراپ قالدى. قۇدايدىڭ ءتىرى جانىندا كاردينال ريشەلەنىڭ كوزىندەي وتكىر دە سىنشى كوز جوق شىعار، د'ارتانيان ارقاسىن اياز قارىپ وتكەندەي، ءدىر ەتە ءتۇستى. ءبىراق ول سىرتقا سىر بەرمەدى دە، قاشان جوعارى مارتەبەلى تاقسىر وزىنە ارناپ ءتىل قاتامىن دەگەنشە ونشا اسپاي دا تاسپاي جانە جاسىپ جاسقانىپ تا كەتپەي، قالپاعىن قولىنا ۇستاعان كۇيى جايباراقات تۇرا بەردى.
— سۋدار، بەارننان كەلگەن د'ارتانيان ءسىزسىز بە؟ — دەدى وعان كاردينال.
— يا شاراپاتتى مىرزا، — دەدى جاس جىگىت.
تاربا مەن ونىڭ ماڭايىندا د'ارتانيان تۇقىمىنىڭ بىرنەشە تارماعى بار. ءسىز سونىڭ قايسىسىنا جاتاسىز؟ — دەدى كاردينال.
— مەن ۇلى اعزامنىڭ اكەسى، ۇلى كورول گەنريحپەن بىرگە ءدىن جولىنداعى سوعىستارعا قاتىسقان د'ارتانياننىڭ بالاسىمىن.
— يا-يا، تاپ سولاي! وسىدان جەتى-سەگىز ايداي بۇرىن اتا مەكەنىن تاستاپ استانادان باقىت ىزدەپ كەلگەن جىگىت مىنا ءسىز ەكەنسىز عوي!
— يا، شاراپاتتى مىرزا.
— ءسىز مەنگتىڭ ۇستىمەن ءوتتىڭىز، سول جەردە ءبىر وقيعاعا تاپ بولدىڭىز...سونىڭ، نە ەكەنىن انىق بىلمەيمىن... ايتەۋىر، ءبىر وقيعا...
— شاراپاتتى مىرزا، — دەدى د'ارتانيان، — مەنىڭ باسىمنان وتكەن وقيعا...
— ايتپاي-اق قويىڭىز، قاجەت ەمەس، — دەدى كاردينال كۇلىمسىرەپ، ونىڭ بۇل كۇلكىسى: ول وقيعانى مەن سىزدەن كەم بىلمەيمىن، دەپ تۇرعانداي ەدى. —ءسىزدىڭ جانىڭىزدا دە تريەۆيل مىرزاعا جازىلعان امانات حات بولعان، سولاي ما؟
— يا، شاراپاتتى مىرزا، ءبىراق مەنگتەگى سول ءبىر قايعىلى قاقتىعىس كەزىندە...
... حات جوعالىپ كەتكەن، — دەدى كاردينال ءسوزدى جالعاپ. — ءيا، مەن ونى بىلەمىن. ءبىراق جۇرتتىڭ قانداي ادام ەكەنىن تۇرىنە ءبىر-اق قاراعاننان بىلەتىن قىراعى فيزيونوميست دە تريەۆيل مىرزا ءسىزدى ءوزىنىڭ كۇيەۋ بالاسى دەزەسساردىڭ روتاسىنا ورنالاستىرىپ، جۇرە كەلە مۋشكەتەرلەر قاتارىنا تۇسەسىز دەپ ۇمىتتەندىرىپ قويدى.
— ءسىز بارىنەن دە حاباردار ەكەنسىز، شاراپاتتى مىرزا، — دەدى ارتانيان.
— سودان بەرى ءسىزدىڭ باسىڭىزدان تالاي-تالاي حيكايالار ءوتتى. ءسىز مۇلدە باسقا جەردە بولۋعا ءتيىس كۇنى كارتەزيان موناستىرىنىڭ سىرتىندا سەرۋەندەپ ءجۇردىڭىز. سوسىن دوس-جاراندارىڭىز بەن بىرگە فورجدىڭ شيپالى سۋىنا ساپار شەكتىڭىز. ولار جولدا كەشەۋىلدەپ قالدى دا، ال ءسىز بولساڭىز، ءارى قاراي ءجۇرىپ كەتتىڭىز. ول ابدەن تۇسىنىكتى ەدى — ءسىزدىڭ انگليادا ءبىراز شارۋاڭىز بولدى.
— شاراپاتتى مىرزا ،— دەدى ابىرجىپ ساسىپ قالعان د'ارتانيان، - مەنىڭ وندا بارعانىم...
— ۆيندزورعا اڭشىلىققا باردىڭىز با، الدە باسقا ءبىر جەرگە باردىڭىز با — وندا ەشكىمنىڭ دە جۇمىسى جوق. مەنىڭ ونى بىلەتىن سەبەبىم، قىزمەتىمنىڭ ءوزى كۇللى ءجاي-جاعداياتتى ءبىلىپ وتىرۋعا مىندەتتەيدى. ول جاقتان قايتىپ كەلىسىمەن ءسىزدى ۇلاعاتتى ءبىر جان قابىلدادى، ول كىسىنىڭ سىيلىعىن قاستەرلەپ ساقتاپ جۇرگەنىڭىز ماعان قاتتى ۇنايدى...
د'ارتانيان كوروليەۆا سىيلاعان جۇزىگىنە شاپ بەرىپ، ونىڭ اسىل تاسىن ىشىنە توڭكەرە سالدى، ءبىراق امال قانشا، ونى كەشىگىپ بارىپ جاساپ ەدى.
— وسى وقيعادان كەيىن، كەلەسى كۇنى سىزگە كاۆۋا مىرزا بارىپ..،سارايعا كەلۋىڭىزدى ءوتىندى، — دەدى كاردينال ءسوزىن ساباقتاپ. — ءسىز ونىڭ شاقىرعانىنا كەلمەي، قاتە جاسادىڭىز.
— شاراپاتتى مىرزا، ءسىزدىڭ جوعارى مارتەبەلى تاقسىر، قىرىڭىزعا الىنىپ قالدىم با دەپ قاتتى قورىقتىم.
— نە ءۇشىن، سۋدار؟ باستىعىڭىزدىڭ تاپسىرماسىن اسقان ەرلىكپەن وتە شەبەر ورىنداپ قايتقانىڭىز ءۇشىن بە؟ ەگەر ءسىزدىڭ ورنىڭىزدا وزگە كىسى بولسا، ونى وسىلاي ورىنداي الماس ەدى عوي. ءسىز جۇرتتىڭ قىرىنا الىنىپ قالدىم دەپ ىعىپ ءجۇرسىز، ال، شىنىندا ماقتاۋعا عانا لايىقتى جىگىتسىز! مەن ءسىز سياقتى قىلشا موينى تالشا بولىپ... امىرگە جانىن سالا... باعىناتىن كىسىلەردى ەمەس، باعىنبايتىن باس اساۋلاردى جازالايمىن. مۇنىڭ دالەلى رەتىندە ءوزىڭىزدى شاقىرتىپ كىسى جىبەرگەن كۇندى ەسىڭىزگە الىڭىزشى، سوسىن سول كۇنى كەشكە بولعان وقيعانى كوز الدىڭىزعا ەلەستەتىڭىزشى...
بوناسە بيكە تاپ سول كەشتە ۇرلانعان ەدى.
د'ارتانياننىڭ تۇلا بويى مۇزداپ سالا بەردى: ول وسىدان جارتى ساعات بۇرىن ءوزىنىڭ قاسىنان اعىپ وتە شىققان سورلى ايەلدىڭ ءجايىن ويلادى، ءسوز جوق ونى ايداپ بارا جاتقان دا سول باياعى ءوزىن جوق قىلاتىن مىلقاۋ كۇش قوي.
— حوش، سونىمەن، — دەدى كاردينال ءسوزىن جالعاپ، — ءبىراز ۋاقىتتان بەرى ءوزىڭىز ءجايلى ەشبىر حابار ەستىلمەگەننەن كەيىن، نە ىستەپ جۇرگەنىڭىزدى بىلەيىن دەپ ەدىم. رەتى كەلگەندە ايتايىن، ءسىز ماعان ءبىر سەبەپتەن رازى بولۋعا دا ءتيىستىسىز؛ ويتكەنى نەبىر قيىن قيلى-قيلى جاعدايلاردا سىزگە اياۋشىلىق ءبىلدىرىپ، امان قالدىرىپ جۇرگەنىمدى ءوزىڭىز دە بايقاعان بولارسىز.
د'ارتانيان ونى قۇرمەتتەپ، ءيىلىپ ءتاجىم ەتتى.
— وعان سەبەپ بولعان، قارا قىلدى قاق جاراتىن ادىلەت سەزىمى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ءسىز ءجايلى مەنىڭ كوكەيىمدە جۇرگەن وزگەشە ءبىر ويىم بار...
د'ارتانيان تاڭ قالعان ۇستىنە تاڭ قالا بەردى.
— سول ويىمدى سىزگە ءبىرىنشى شاقىرتقان كۇنى ايتايىن دەپ ەدىم، ءبىراق ءسىز كەلمەدىڭىز. ساتىنە قاراي، كەشىككەنىڭىز ەشبىر نارسەگە كەسىرىن تيگىزبەدى، ەندى سول ويىمدى بۇگىن ەستيسىز. د'ارتانيان مىرزا، مىنا جەرگە، ماعان قاراما-قارسى وتىرىڭىز! ءسىز اسا دەگدار ءدۆوريانينسىز، سول سەبەپتى مەنىڭ ءسوزىمدى تۇرەگەپ تۇرىپ تىڭداماي-اق قويىڭىز.
سوسىن كاردينال جاس جىگىتكە ورىندىقتى مەزگەپ كورسەتتى. ءبىراق د'ارتانياننىڭ وسى وقيعاعا اڭ-تاڭ قالىپ، ەسى شىعىپ كەتكەنى سونشا، سويلەسىپ وتىرعان كىسى الگى ءسوزىن ەكىنشى رەت قايتالادى.
— ءسىز ەرجۇرەك جىگىتسىز، — دەدى كاردينال ءسوزىن ساباقتاپ، — وعان قوسا اقىلدى دا ساق ادامسىز، مۇنىڭىز ءتىپتى جاقسى قاسيەت. مەن ءوزىم اقىلدى دا ىزگى جۇرەكتى جىگىتتەردى جاقسى كورەمىن. قورىقپاي-اق قويىڭىز، — دەدى ول جىميىپ، — ىزگى جۇرەكتى دەپ مەن ەر جىگىتتەردى ايتامىن. الايدا، ۋىز جاستىعىڭىزعا، ءومىر تابالدىرىعىن ەندى-ەندى' اتتاعانىڭىزعا قاراماستان، اسا قۇدىرەتتى جاۋلارىڭىز بار، ەگەر اباي بولىپ جۇرمەسەڭىز، ولار كوزىڭىزدى جويادى!
— ءيا، شاراپاتتى مىرزا، دۇرىس ايتاسىز، — دەدى جاس جىگىت، — وكىنگەننەن نە پايدا، ولار ونى وپ-وڭاي-اق جۇزەگە اسىرا الادى، ويتكەنى كۇش سولاردىڭ جاعىندا جانە ولاردى قولدايتىن قۇدىرەتتى كىسى بار، ال، مەن بولسام، سالت اتتى، ساباۋ قامشىلى اداممىن.
— ونىڭىز راس، ءبىراق ءسىز قانشا جالعىز بولعانىڭىزبەن، ءقازىردىڭ وزىندە كوپ ءىستى تىندىرىپ تاستادىڭىز، ءالى دە تالاي نارسەنى جاسايسىز، وعان مەن ءتىپتى دە ءشۇبالانبايمىن. ءبىراق، مەنىڭ بايقاۋىمشا ءسىزدىڭ وزىڭىزگە ءوزىڭىز قالاپ العان كەزدەيسوق كەسىرى مول، قيىن جولدا مىنا سىزگە ءبىر قامقورشى باسشىلىق جاساپ وتىرۋى كەرەك، وعان دىلگەرسىز، ولاي دەيتىنىم، ەگەر مەن قاتەلەسپەسەم، ءسىز پاريجگە باق-مانساپ قۋالاپ كەلگەنسىز عوي.
— مەنىڭ جاسىم، شاراپاتتى مىرزا، ەسەر ۇمىت-سەنىمنىڭ جاسى ەمەس پە، — دەدى د'ارتانيان.
— ەسۋاستىق ۇمىت-سەنىمدى اقىماقتارعا عانا بەرەلىك، سۋدار، ءسىز اقىلدى ادامسىز. مىنا سوزگە قۇلاق سالىڭىزشى، مەنىڭ گۆارديامداعى لەيتەنانت شەنىنە، سوعىس بىتكەسىن روتانى باسقارۋعا قالاي قارايسىز؟
و، شاراپاتتى مىرزا!
— ءسىز مۇنى قابىلدايسىز عوي، سولاي ما؟
— شاراپاتتى مىرزا... — د'ارتانيان ۇيالىپ كۇمىلجىپ قالدى.
— ءسىز قالاي، باس تارتاسىز با؟ — دەدى كاردينال تاڭىرقاي داۋىستاپ.
شاراپاتتى مىرزا، مەن ۇلى اعزامنىڭ گۆاردياسىنا تىركەلگەنمىن جانە وعان نارازى بولاتىنداي ەشبىر سەبەپ-دالەلىم جوق.
— ءبىراق مەنىڭ ويىمشا، — دەدى كاردينال بۇعان، — مەنىڭ گۆارديناشىلارىم، الا-قۇلاسى جوق، ۇلى اعزامنىڭ دا گۆاردياشىلارى، فرانسۋز اسكەرىنىڭ قاي بولىمىندە قىزمەت ەتسەڭىز دە، ءسىز ءبارى ءبىر كورولگە قىزمەت ەتەسىز.
— ءسىز مەنىڭ ءسوزىمدى جاڭساق ءتۇسىندىڭىز، شاراپاتتى مىرزا.
— سىزگە جەلەۋ كەرەك قوي، سولاي ما؟ تۇسىنەمىن. راسىندا دا ونداي جەلەۋىڭىز بار. جوعارىلاتۋ، ەندى-ەندى باستالاتىن سوعىس ناۋقانى، وزىڭىزگە ۇلكەن باسىممەن ۇسىنىپ وتىرعان قولايلى جاعداي — باسقالاردى قايدام، مىنا سىزگە اسا قاجەت — سوندا سەنىمدى قورعانىڭىز بولادى، ويتكەنى، د'ارتانيان مىرزا، ماعان ءسىزدىڭ ۇستىڭىزدەن وتە ءبىر اۋىر شاعىم تۇسكەنىن ءبىلىپ قويعانىڭىز ارتىق بولماس؛ ءسىز كۇن-تۇنىڭىزدى تۇگەلدەي كورول قىزمەتىنە باعىشتامايتىن كورىنەسىز.
د'ارتانيان قىزارىپ كەتتى.
— مىنا جەردە، — دەدى كاردينال قولىمەن ءبىر بۋدا قاعازدى ءبىر باسىپ، — سىزگە قاتىسى بار ءبىر كولەمدى ءىس جاتىر، ءبىراق سونى وقىماي تۇرىپ، مەن اۋەلى وزىڭىزبەن سويلەسىپ الماق بولدىم. ءسىز جۇرەك جۇتتى ادامسىز، ەگەر ءتيىستى جولعا باعىتتاپ وتىرسا، قىزمەت وزىڭىزگە زياننىڭ ورنىنا زور پايدا تيگىزەر ەدى. كانە، ەندەشە جاقسىلاپ ويلانىڭىز-داعى، تاۋەكەلگە بەل بايلاڭىز.
— ءسىزدىڭ قايىرىمدىلىعىڭىزدان ۇيالىپ تۇرمىن، شاراپاتتى مىرزا، —دەدى د'ارتانيان، — جانە كەڭ پەيىلدى جومارت جانىڭىزدىڭ الدىندا، جوعارى مارتەبەلى تاقسىر، ءوزىمدى قىبىرلاعان قۇرت-قۇمىرسقا دارەجەسىندە عانا سەزىنىپ تۇرعان جايىم بار، ەگەر ءسىز، شاراپاتتى مىرزا، ماعان وزىڭىزبەن اشىقتان-اشىق سويلەسۋگە رۇقسات ەتسەڭىز... — د'ارتانيان ءسوزىن ءۇزىپ، توقتاپ قالدى.
— سويلەڭىز.
— ماقۇل! ەندەشە، جوعارى مارتەبەلى تاقسىر، مەن سىزگە يمانداي شىنىمدى ايتايىن، مەنىڭ كۇللى دوس-جاراندارىم كورولدىڭ مۋشكەتەرلەرى مەن گۆاردياشىلارىنىڭ اراسىندا، ال، دۇشپاندارىم، تاعدىردىڭ تۇسىنىكسىز ءبىر تالكەگى مە قايدام، ايتەۋىر، جوعارى مارتەبەلى تاقسىر، سىزگە قىزمەت ەتەدى، ەگەر، شاراپاتتى مىرزا، ءسىزدىڭ ۇسىنىسىڭىزدى قابىلداسام، مەنى وسى اراداعى جۇرتتىڭ ءوزى جاقتىرماي، جيرەنە قارسى الار ەدى، ال، انا جاقتاعىلار دا جيرەن تەرىس اينالار ەدى.
— ءسىزدىڭ ءوزىڭىز جونىندەگى پىكىرىڭىزدىڭ تىم جوعارىلاپ كەتكەنى سونشا، مەنى شىن باعاڭىزدى ارزانداتىپ جىبەردى دەپ ويلاپ قالعان جوقسىز با؟ — دەدى كاردينال مەنسىنبەي ءبىر مىرس ەتىپ.
— شاراپاتتى مىرزا، بولماشى قىزمەتىمە قاراعاندا، ءسىزدىڭ قايىرىمىڭىزدا شەك جوق، ءوزىڭىزدىڭ شاپاعاتتى مارحاباتىڭىزعا لايىق بولاتىنداي، مەن ءالى سىزگە ونشا كوپ ەنبەك سىڭىرگەن جوقپىن دەپ ەسەپتەيمىن..؛ ۇزاماي لa-روشەلدى قاماۋ-قورشاۋ باستالادى، شاراپاتتى مىرزا. مەن جوعارى مارتەبەلى تاقسىردىڭ كوز الدىندا قىزمەت اتقاراتىن بولامىن، ال، ەگەر سول سوعىس كەزىندە ءساتى ءتۇسىپ، ءوزىمنىڭ ارەكەت-قيمىلىممەن ءسىزدىڭ نازارىڭىزعا ىلىكسەم، وندا... وندا مەن ءسىزدىڭ وزىمە جاساعان قامقورلىعىڭىزدى اقتايتىن ايتەۋىر ءبىر ەرلىك جاساعان بولىپ شىعامىن، ارينە ءسىز كوز قيىعىڭىزدى سالىپ سونداي قامقورلىق جاسايتىن بولساڭىز دەگەنىم عوي. ءار نارسەنىڭ ءوز مەرزىمى بار، شاراپاتتى مىرزا. بالكىم، مەن بولاشاقتا ءوزىمدى ءسىزدىڭ قۇزىرىڭىزعا باسىبايلى بەرەتىن پراۆوعا دا يە بولارمىن. ال، ءقازىر بۇلاي ەتسەم — سىرت كوزگە سىزگە ساتىلعانداي بولىپ كورىنەمىن.
— باسقا سوزبەن ايتساق، سۋدار، ءسىز ماعان قىزمەت ەتۋدەن باس تارتاسىز عوي، — دەدى كاردينال شىتىناپ، ءبىراق مۇنى ىشتەي قۇرمەتتەپ قالعان سىڭايى تانىلعانداي ەدى. — ەندەشە، ماقۇل دەلىك، ەركىن كۇيىڭىزدە قالا بەرىڭىز دە، كىمدى جاقسى، كىمدى جەك كورەتىنىڭىزدى كوڭىلىڭىزدە ساقتاي بەرىڭىز.
— شاراپاتتى مىرزا...
— جەتتى ەندى، بولدى! — دەدى كاردينال. — مەن سىزگە ءتىپتى دە اشۋلانبايمىن، ءبىراق ءبىز دوستارىمىزدى قىزعىشتاي قورعاپ، ولارعا سىي-سياپات كورسەتىپ وتىرساق، دۇشپاندارىمىزعا مۇلدە بورىشتار ەمەس ەكەنىمىزدى ءوزىڭىز دە تۇسىنەسىز عوي. الايدا، مەن سىزگە ءبىر كەڭەس بەرەيىن: د'ارتانيان مىرزا، ەندى ساق بولىپ جۇرگەيسىز، ويتكەنى مەنىڭ قامقورلىعىمنان ايرىلعان ساتتەن باستاپ، ءسىزدىڭ ءومىرىڭىزدى ساقتاۋ ءۇشىن ەشكىم دە كوك تيىنىن شىعىن ەتپەيدى!
— قايتەيىن، تىرىسىپ كورەم-داعى، شاراپاتتى مىرزام، — دەپ د'ارتانيان قايمىقپاي قارسى جاۋاپ قاتتى.
— كەيىن، جۇرە كەلە، ەگەر ءسىز جازاتايىم ءبىر باقىتسىزدىققا ۇشىراپ قالساڭىز، — دەدى كاردينال ريشەلە الدەنەنى مەڭزەپ، — وندا مەنىڭ ءسىزدى ادەيى شاقىرتىپ العانىمدى، سول ءبىر باقىتسىزدىقتى بولدىرماس ءۇشىن قولدان كەلگەننىڭ ءبارىن جاساعانىمدى ەسىڭىزگە الارسىز.
— بۇدان بىلاي قانداي بالەگە ۇشىراپ قالسام دا، — دەدى د'ارتانيان قولىن كەۋدەسىنە باسىپ، ءيىلىپ ىزەت كورسەتىپ، — تاپ وسى ساتتە ماعان كورسەتكەن جاقسىلىعىڭىز ءۇشىن سىزگە ماڭگى-باقي رازى بولىپ ەتەمىن.
— حوش، د'ارتانيان مىرزا، الگىدە عانا ايتقانىڭىزداي، ءبىز ەندى سوعىس ناۋقانىنان كەيىن كورىسەمىز. مەن ءسىزدى ۇدايى باقىلاپ جۇرەمىن... ويتكەنى مەن دە سول جاقتا بولامىن، — دەدى كاردينال د'ارتانيانعا ءوزى كيەتىن كوكپەڭبەك ساۋىت-سايماندى مەگزەپ، — سودان قايتىپ ورالعاسىن...ءبىز سىزبەنەن ەسەپ ايىرىسامىز!
— و، شاراپاتتى مىرزا، مەنى قاسىڭىزدى تىگىپ، قاھارىڭىزعا بۇدان اۋلاق ەتسەڭىز! ەگەر مەنىڭ ار-ۇياتى بار، وڭدى كىسى سياقتى ىس-ارەكەت جاساپ جۇرگەنىمە كوزىڭىز كامىل جەتكەن بولسا، وندا تۋرالىعىن ءوزىڭىز ايتارسىز، شاراپاتتى مىرزا! — دەدى د'ارتانيان داۋىستاپ.
— جاس جىگىت، — دەدى ريشەلە نىعىز، — ەگەر بۇگىنگى ايتقان ءسوزىمدى تاعى دا ءبىر قايتالاپ ايتاتىنداي مۇمكىندىك تۋا قالسا، وندا سونى سىزگە ايتامىن دەپ سەرت بەرەمىن.
ريشەلەنىڭ سوڭعى ءسوزى سۇمدىق ءشۇبالى سوزدەر ەدى؛ بۇل سوزدەر د'ارتانياندى تىكەلەي ايبات كورسەتكەننەن دە قاتتى شوشىتتى؛ ويتكەنى بۇل كۇن ىلگەرى ساقتان دەگەن قاتەرلى كەزدەر بولاتىن. حوش، سونىمەن، كاردينال ونى باسىنا ءتونىپ تۇرعان ءبىر باقىتسىزدىقتان ساقتاپ قالعىسى كەلگەن. جاس جىگىت وعان جاۋاپ قاتپاقشى بولىپ ەدى، قولىن مەنمەنسي ءبىر سىلتەپ، قابىلداۋ ۋاقىتىنىڭ بىتكەنىن ءبىلدىردى.
د'ارتانيان سىرتقا شىقتى، ءبىراق تابالدىرىقتان اتتاي بەرە، ەر مىنەزىنەن اينىپ قالا جازدادى؛ ەندى سالدەن كەيىن ول كاردينالعا ايتىپ بارار ەدى، ءبىراق سو زامات اتوستىڭ سابىرلى سۋىق ءجۇزى ونىڭ ءوز الدىنا كەلىپ تۇرا قالدى: ەگەر كاردينالمەن ىنتىماقتاسىپ وتسە، اتوس وعان قولىن دا بەرمەس ەدى. اتوس ونى كورمەي كەتەر ەدى.
تەك وسى قورقىنىش قانا جاس جىگىتكە سابىر-سانا بەردى — پاراساتتى دەگدار كىسىلەردىڭ اينالاسىنداعى ادامدارعا جاسايتىن ىقپالى دا كۇشتى بولادى عوي.
د'ارتانيان باعانا كەلگەن باسقىشپەن تومەن ءتۇستى. قاقپا الدىنان ول ءوزىن دەگبىرسىزدەنە كۇتىپ تۇرعان، كەشىككەسىن قاۋىپتەنە باستاپ اتوس پەن ءتورت مۋشكەتەردى كوردى.
د'ارتانيان ولارعا باسۋ ايتتى، ال، پلانشە بولسا: قوجايىنىم كاردينال سارايىنان امان-ەسەن قۇتىلىپ شىقتى، ەندى كۇزەتەتىن ەشتەڭە جوق دەپ، باسقا پوستىلاردى ەسكەرتپەك بولىپ، جۇگىرىپ كەتىپ قالدى.
دوستار باس قوسىپ اتوستىڭ پاتەرىنە كەلگەننەن كەيىن، اراميس پەن پورتوس وسىناۋ وزگەشە جۇزدەسۋدىڭ سەبەپ-جەلەۋىن سۇراي باستادى، ال، د'ارتانيان بولسا، ولارعا تەك ريشەلەنىڭ وعان لەيتەنانت سەنىمىمەن ءوز گۆاردياسىنىڭ قاتارىنا قوسىلۋعا ۇسىنىس جاساعانىن، ونىڭ بۇدان باس تارتقانىن عانا ايتىپ بەردى.
— ابدەن دۇرىس جاساعانسىز! — دەدى پورتوس پەن اراميس قوسارلانا داۋىستاپ.
اتوس ءبىر قالىڭ ويعا شومىپ ۇندەمەي قالدى. ءبىراق ەكەۋى وڭاشا العاندا، دوسىنا مۇڭايا ءتىل قاتتى:
— ءسىز نەنى ىستەۋ كەرەك بولسا، سونى ىستەپ قايتىڭىز، د'ارتانيان، ءبىراق بالكىم، ءسىز قاتەلەسكەن دە شىعارسىز.
د'ارتانيان ءبىر كۇرسىندى دە قويدى، ويتكەنى دوسىنىڭ ءۇنى، سەنى ءبىر ۇلكەن باقىتسىزدىق كۇتىپ تۇر دەگەن ءوز جۇرەگىنىڭ تىلسىم ۇنىمەن ۇندەسىپ جاتقان ەدى.
كەلەسى كۇن تۇگەلدەي جول جابدىعىنا ازىرلەنۋمەن ءوتتى؛ د'ارتانيان دە تريەۆيل مىرزامەن قوشتاسپاق بولىپ كەتىپ قالدى. ول كەزدە بۇلاردىڭ ءبارى مۋشكەتەرلەر مەن گۆاردياشىلار قىسقا ۋاقىتقا عانا اجىراسادى، ويتكەنى كورول سول كۇنى پارلامەنت ماجىلىسىندە بولىپ، ەرتەڭىنە جورىققا شىعادى دەپ ويلاعان-دى. سول سەبەپتى دە تريەۆيل مىرزا د'ارتانياننان مەنىڭ كومەگىمە دىلگەرسىز بە دەپ سۇراعان دا قويعان، د'ارتانيان بۇعان: مەندە قاجەت نارسەنىڭ ءبارى بار دەپ تاكاپپار جاۋاپ قاتقان-دى.
تۇنەمەلىكتە دەزەسساردىڭ گۆارديالىق روتاسىنىڭ سولداتتارى دە تريەۆيل مىرزانىڭ مۋشكەتەرلەر روتاسىنىڭ سولداتتارىنا كەلىپ قوسىلعان ەدى، بۇلار ىلگەرىدەن ءوزارا دوستاسىپ كەتكەن-دى. ولار قۇداي قالاعان ساتتە جانە ول قولدايتىن بولسا، تاعى دا كەزدەسەرمىز دەگەن ۇمىتپەن ءوزارا قوشتاسىپ ايىرىلىسىپ جاتتى. سول سەبەپتى دە ءتۇننىڭ مەيلىنشە مازاسىز وتكەنى ابدەن تۇسىنىكتى بولسا كەرەك، ويتكەنى مۇنداي كەزدەرى جۇرت قام-كوڭىلىن بەيقام ءبىر ويىن-ساۋىقپەن اڭدايدى عوي.
ەرتەڭگىلىك، ترۋبا داۋسى العاش شىعىسىمەن-اق، دوستار اجىراسىپ كەتتى. مۋشكەتەرلەر دە تريەۆيل مىرزانىڭ كازارمالارىنا، گۆاردياشىلار — دەزەسسار مىرزانىڭ كازارمالارىنا قاراي تۇرە جۇگىرىستى، ال، ەكى كاپيتان سو زاماتتا ءوز روتالارىن لۋۆرگە، كورول جاۋىنگەرلەرىنە بايقاۋ وتكىزىپ جاتقان جەرگە قاراي الىپ كەتتى.
كورول اۋرۋ كىسى سياقتى مۇڭايىپ تۇر ەكەن، سول سەبەپتى دە ونىڭ كەكىرەيگەن مەنمەن ءجۇزى ءسال عانا جۇمسارىپ كورىنەدى. راسىندا دا كەشە، پارلامەنت ءماجىلىسى كەزىندە، ونىڭ بەزگەگى ۇستاپتى. دەگەنمەن ول سول كۇنى كەشكە سالىم جورىققا شىعامىز دەگەن شەشىمىن وزگەرتپەيدى، جۇرت ونى قانشا ازعىرعانىمەن، بويىن جايلاعان اۋرۋدان ەرىك-جىگەر كۇشىمەن قۇتىلۋ ءۇشىن، ءوز جاۋىنگەرلەرىنە بايقاۋ وتكىزبەك بولادى.
بايقاۋدان كەيىن جورىق جولىنا تەك گۆاردياشىلار عانا شىعىپ كەتتى، ويتكەنى مۋشكەتەرلەر جولعا تەك كورولمەن بىرگە اتتانۋى كەرەكتى، بۇل پورتوستىڭ مۇزداي تەمىر قۇرسانىپ، ايۋلى كوشەسىندە ءبىر كورىنىپ كەتۋىنە جاعداي جاسادى.
تەرەزەسىنىڭ الدىنان ءوتىپ بارا جاتقان كەزدە پروكۋرورشا ۇستىنە سۋ جاڭا مۋندير كيىپ، سۇلىكتەي ارعىماق ۇستىندە وتىرعان پورتوستى كوردى. ايەلدىڭ جىگىتتى جاقسى كورەتىنى سونداي، ونىمەن قوشتاسپاي قالا المادى؛ ول پورتوسقا اتىڭنان ءتۇسىپ، ۇيگە كىرە كەت دەگەن بەلگى بەردى. پورتوس كەرەمەت سىمباتتى ەدى: ونىڭ شپورى سىلدىراپ، دۋلىعاسى جالتىراپ، شپاگاسى سارتىلداپ قونىشىن سوققىلاپ كەلە جاتتى. بۇ جولى ول ءتىپتى ايبارلى ەكەن، سول سەبەپتى دە حاتشىلارعا مىرسىلداپ كۇلۋ قايدا، بىردەن جىم بولدى.
مۋشكەتەردى مەتر كوكناردىڭ بولمەسىنە اكەلىپ كىرگىزدى، ءۇستى-باسى سۋ جاڭا، جادىراڭقى جاقىنىن كورگەندە پروكۋروردىڭ كىپ-كىشكەنتاي سۇرشا كوزى ىزالانا ءبىر جالت ەتتى. دەگەنمەن كوكەيىندەگى ءبىر ويدان ونىڭ جانى جاي تاپقانداي ەدى: جۇرتتىڭ سىڭايىنا قاراعاندا، جورتۋىل اسا قاتەرلى بولاتىن ءتارىزدى، سول سەبەپتى دە پورتوستى بىرەۋ بولماسا بىرەۋ ولتىرەر دەپ ۇمىتتەندى.
پورتوس مەتر كوكنارعا بىرەر اۋىز جىلى ءسوز ايتىپ، ونىمەن قوشتاسا باستادى؛ مەتر كوكنار وعان ساپارى ون بولۋىن تىلەدى. ال، كوكنار بيبىگە كەلەتىن بولساق، ول كوزىنە جاس الماي تۇرا المادى، ءبىراق ەشكىم ونىڭ جابىققان كوڭىلىن جاماندىققا جورىمادى، ويتكەنى ونىڭ تۋعان-تۋىسقانىن جانىنداي جاقسى كورەتىنىن ءبارى دە بىلەتىن، سول تۋىسقاندارىنا بولا كۇيەۋىمەن قىرىق پىشاق بولىپ، ۇدايى ۇرسىسىپ جاتاتىن.
ناعىز قوشتاسۋ كوكنار ءبيبىنىڭ جاتىن بولمەسىندە بولدى، ەكەۋى جان الىپ، جان بەرىسكەندەي بولىپ ايرىلىستى.
ول ىشتەن، سىرتقا قارعىپ تۇسەتىن كىسى سياقتانىپ، تەرەزەدەن ۇمتىلا شىعىپ، كوڭىلدەسىن كوزى جەتەتىن جەرگە دەيىن ۇزاتىپ، ورامالىن بۇلعاپ قالا بەردى. شىن ماحابباتتىڭ بەلگىسى بولىپ تابىلاتىن وسى قىلىققا پورتوس، مۇنداي كورىنىسكە ەتى ۇيرەنىپ كەتكەن كىسى دەيىن، ءتىپتى دە ءمان بەرمەدى، تەك بۇرىشتان اينالاتىن جەردە قالپاعىن شەشىپ الىپ، قوشتاسۋ بەلگىسىندەي ونى ءبىر رەت بۇلعادى دا قويدى.
ال، اراميسكە كەلسەك، ول ۇزىننان-ۇزاق ءبىر حات جازدى. كىمگە جازدى؟ ونى ەشكىم دە بىلمەيدى. سول كەشتە تۋر قالاسىنا جولعا شىعاتىن كەتتي كورشى بولمەدە ونى كۇتىپ وتىردى.
اتوس يسپان شارابىنىڭ سوڭعى شىنىسىن اسىقپاي سىزدىقتاتىپ ءىشىپ وتىر. بۇل كەزدە د'ارتانيان ءوز روتاسىمەن جورىق جولىنا شىعىپ كەتكەن ەدى.
سەن-انتۋان دەگەن جەرگە جەتكەندە ول ارتىنا بۇرىلىپ، باستيلياعا كوڭىلدەنە كوز تاستادى. جىگىت تەك باستيلياعا قاراپ تۇرعاندىقتان با، ايتەۋىر ميلەديدى بايقامادى، تورى ات مىنگەن كەلىنشەك، سىرت ءپىشىنى كۇدىكتى ءبىر ەكى ەركەككە ساۋساعىن شوشايتىپ، د'ارتانياندى كورسەتىپ جاتتى؛ الگى ەكەۋى مۇنى انىقتاپ كورۋ ءۇشىن ساپقا جاقىنداپ كەلىپ، ميلەديگە ساۋال قويعانداي قايتا قارادى؛ ايەل تاپ سونىڭ ءوزى دەگەن بەلگى بەردى دە، ەندى ءامىرىن اينا-قاتەسىز ورىندايتىنىنا كوزى جەتكەننەن كەيىن، اتىنا تاقىمىن باسىپ، لەزدە عايىپ بولدى.
ەكى بەيتانىس روتانىڭ سوڭىنان ەرىپ، سەن-انتۋاننىڭ شەتىنە كەلگەندە، ليۆرەيسىز مالاي تىزگىنىنەن ۇستاپ تۇرعان، ەرتتەۋلى قوس اتقا كەلىپ قوندى.
XI
لا-روشەلدى قاماۋ
لa-روشەلدى قاماۋعا الۋ ليۋدوۆيك XIII پاتشالىق قۇرعان كەزدىڭ اسا ءىرى ساياسي وقيعاسى، ال، كاردينالدىڭ ەڭ ۇلكەن اسكەري ارەكەتى بولدى. سول سەبەپتى دە بۇل وقيعا جايلى بىرەر ءسوز ايتۋ وتە قىزعىلىقتى جانە اسا قاجەت تە؛ مۇنىڭ ۇستىنە بۇل قورشاۋدىڭ كەيبىر ءجاي -جاعداياتى ءبىز اڭگىمە ەتىپ وتىرعان وقيعالارمەن تىعىز بايلانىسىپ كەتكەنى سونداي، ونى ءۇنسىز قالدىرۋعا ءتىپتى دە بولمايدى.
كاردينالدىڭ وسى قورشاۋدى جۇزەگە اسىرعانداعى الدىنا قويعان ساياسي ماقساتى اجەپتاۋىر ەدى. ءبىز ەڭ اۋەلى سول ماقساتتاردى سۋرەتتەلىك، سودان كەيىن ونىڭ جەكە باسىنىڭ ماقسات-مۇددەلەرىنە كوشەمىز، ويتكەنى قارا باسىنىڭ قامى جوعارى مارتەبەلى تاقسىرعا ساياسي ماقساتتارىنان ارتىق بولماسا، كەم اسەر ەتپەگەن بولاتىن.
گۋگەنوتتارعا بەكىنىستى مەكەن-جاي رەتىندە گەنريح IV بەرگەن ۇلكەن قالالاردىڭ ىشىنەن ەندى ولاردىڭ قولىندا قالعان جالعىز قالا — وسى لa-روشەل ەدى. دەمەك، كالۆينيزمنىڭ وسىناۋ سوڭعى تىرەگىن، حالىقتىڭ اشۋ-ىزامەن سىرتقى سوعىستار ۇرىعىن سەۋىپ، ءوسىرىپ جاتقان قاتەرلى توپىراقتى ءبىرجولاتا قۇرتپاق كەرەك.
نارازى يسپاندار، اعىلشىندار، يتالياندار، ءار الۋان ۇلتتاردىڭ الاياق سۇمدارى، ءار ءتۇرلى ءدىني سەكتارلارعا جاتاتىن، قىزمەتتەن قالعان اسكەري ادامدار ۇران شىقسا-اق بولدى، پروتەستانتتاردىڭ تۋى استىنان تابىلاتىن، ءسويتىپ كەڭ كولەمدە بىرلىك قۇرىپ، ونىڭ بۇتاقتارى تارامدالىپ ءوسىپ، كۇللى ەۆروپانى قامتۋعا اينالعان-دى.
سونىمەن، كالۆينيستەرگە قارايتىن باسقا قالالار قۇلاعاننان كەيىن، لا-روشەل باسى پىسپەس، قىرىق پىشاق جانجالدىڭ، مانساپشىل، داڭققۇمار جانداردىڭ وشاعىنا اينالدى. بۇل بۇل ما، لا-روشەل پورتى اعىلشىندارعا فرانسۋز كورولدىگىنىڭ قاقپاسىن اشاتىن ەڭ اقىرعى پورت ەدى، سول سەبەپتى دە فرانسيانىڭ اتا جاۋى انگلياعا قارسى بۇل پورتتى جاۋىپ تاستاسا، كاردينال جاننا د'ارك پەن گەرسوگ دە گيزدىڭ ءىسىن ساتىمەن اياقتاپ شىعار ەدى.
سوندىقتان دا، ءبىر مەزگىلدە ءارى كاتوليك، ءارى پروتەستانت بولىپ جۇرگەن باسسومپەر: سەنىم-نانىمى جاعىنان پروتەستانت، قاسيەتتى رۋح وردەنىنىڭ كوماندورى رەتىندە كاتوليك بولىپ جۇرگەن، قانى جونىنەن نەمىس، جانى جونىنەن فرانسۋز باسسومپەر، لا-روشەلدى قورشاۋ كەزىندە بولەك ءوتريادتى باسقاراتىن كادىمگى وزىمىزگە تانىس باسسومپەر، ءوزى سياقتى پروتەستانت دۆورياندارىنىڭ ءدال باسىنان كوزدەن اتىپ جاتىپ:
«ءالى ءبارىڭىز دە كورەسىز، مىرزالار، ءبىز اقىماق بولعاندا لا-روشەلدى جاۋلاپ الامىز»، — دەگەن عوي.
شىنىندا دا باسسومپەر دۇرىس ايتىپتى: رە ارالىن اتقىلاۋدى وعان كۇنى بۇرىن سيەۆەن دراگونادتارى بولجاپ ايتقان-دى، ال، لا روشەلدى الۋ قانت جارلىعىن جوققا شىعارۋدىڭ بەتاشارى بولدى.
ءبىراق ءبىز جوعارىدا ايتقاندايىن، ءمينيستردىڭ كۇللى ءجاي-جاعداياتتى تەڭەستىرىپ، كۇللى ءىستى وڭايلاتۋعا باعىتتالعان، تاريحتا بەلگىلى بەلەس بولىپ قالعان جوبا-جوسپارلارىمەن بىرگە، شەجىرەشى ونىڭ عاشىق ەركەك، قىزعانشاق باقتالاس باسەكەشى رەتىندەگى وتە ۇساق ارام پيعىلدارىنىڭ بولعانىن دا لاجسىز مويىندايدى.
ريشەلەنىڭ كوروليەۆاعا ولەردەي عاشىق بولعانى كوپكە ءمالىم؛ وسى ماحاببات وعان قاراپايىم ساياسي ەسەپ ءۇشىن كەرەك بولدى ما، ءال دە توڭىرەگىندەگى كىسىلەردىڭ ءبارىن وزىنە ىنتىزار ەتىپ قوياتىن اننا اۆسترييسكاياعا ول دا شىن جۇرەكتەن قۇشتار بولدى ما — ول جاعىن ءبىز بىلمەيمىز، ءبىراق وسى حيكايانىڭ بۇدان بۇرىنعى شىرعالاڭ وقيعالارىنان ءبىز ازدى-كوپتى بولسا دا، بەكينگەمنىڭ كاردينالدى جەڭىپ كەتكەنىن كوردىك، ال، ەكى، الدە ءۇش ءجايت كەزىندە، اسىرەسە، القا وقيعاسى كەزىندە، ءۇش مۋشكەتەردىڭ جانقيارلىعى مەن د'ارتانياننىڭ باتىرلىعى ارقاسىندا، ول كاردينالدى مازاق ەتىپ، كۇلىپ كەتكەن-دى
سونىمەن، ريشەلە ءۇشىن ماسەلە فرانسيانى جاۋدان تازارتىپ قانا قويۋمەن بىتپەيتىن، سونىمەن بىرگە باسەكەشى باقتالاسىنان كەگىن قايتارعاننان كەيىن عانا بىتەتىن؛ مۇنىڭ ۇستىنە بۇل كەگى، وسى ءبىر جەكپە-جەكتىڭ كۇللى كورولدىكتىڭ سوعىس كۇشتەردىڭ ۋىسىندا ۇستاعان قۇدىرەتتى كىسىگە لايىق، اسا اسەرلى دە قاتال بولماق ەدى.
ەگەp دە ول انگليانى جەڭسە، وعان قوسا بەكينگەمدى دە جەڭەتىنىن، انگليانى جەرلەپ، سالتانات قۇرسا، بەكينگەمدى دە جەرلەپ، سالتانات قۇراتىنىن، ال ەگەر ەۆروپانىڭ كوز الدىندا انگليانى قورلاسا، ول كوروليەۆانىڭ كوز الدىندا بەكينگەمدى دە قورلايتىنىن ريشەلە كامىل بىلەتىن.
انگليانىڭ ار-نامىسىن كۇللى الەمنەن جوعارى قويسا دا، ءوز تاراپىنان بەكينگەم دە، كاردينال باسشىلىققا العان مۇرات-ماقساتتاردى كوزدەپ ايلا-ارەكەت جاسادى: بەكينگەم دە جەكە باسىنىڭ ءوشىن الىپ، ايىزىن قاندىرۋعا تىرىستى. ول دۇنيەنىڭ كۇللى قازىناسىن بەرسە دە، فرانسياعا ۋاكىل-ەلشى بولىپ بارماس ەدى — ول بۇل ەلگە جاۋلاپ الۋشى جيھانگەر رەتىندە بارعىسى كەلدى.
بۇدان شىعاتىن قورىتىندى: ەكى عاشىقتىڭ الەگىنەن اسا قۇدىرەتتى ەكى پاتشالىق ءوزارا جۇرگىزىپ جاتقان ويىننىڭ باس بايگەسى — اننا اۆسترييسكايانىڭ ءبىر عانا نازدى كوزقاراسى بولاتىن.
جەڭىسكە ءبىرىنشى بولىپ گەرسوگ بەكينگەم جەتتى: ويلاماعان جەردەن توقسان كەمە، جيىرما مىڭعا جۋىق سولداتپەن، رە ارالىنا كورول اتىنان باسشىلىق جاساپ جاتقان گراف دە تۋاراكقا قاپىلىستا شابۋىل جاساپ، ال قاندى شايقاستان كەيىن، ارالعا باسا-كوكتەپ كىرىپ الدى.
ءيىنى كەلگەندە ايتا كەتەلىك، وسى شايقاستا بارون دە شانتال قازا تاپتى؛ بارون ارتىنا ءبىر جەتىم قىزدى قالدىرىپ كەتتى، ول بەيشارا سول كەزدە ءبىر جارىم جاستا عانا ەدى.
وسىناۋ بارماقتاي قىز كەيىن دە سيەۆينە حانىم اتالدى. گراف دە تۋاراك گارنيزونىمەن بىرگە سەن-مارتەن بەكىنىسىنە شەگىندى، ال، ءجۇز قارالى ادامدى فورت لa پرە دەپ اتالاتىن قامالعا تاستاپ كەتتى.
وسى وقيعا كاردينالدى اسىقتىرۋعا ءماجبۇر ەتتى. لا-روشەلدى قورشاۋ ارەكەتىنە باسشىلىق جاسايتىن كورول مەن كاردينال استانادان شىقپاي جاتىپ، ول اۋەلگى وپەراسيالارعا جەتەكشىلىك ەتۋى، ءۇشىن گەرسوگ ورلەانسكييدى ىلگەرى جىبەرىپ، سوعىس ارەكەتى بولىپ جاتقان جەرگە قاراۋىنداعى بارشا اسكەردى توگۋ جونىندە جارلىق بەرگەن ەدى.
وسىناۋ الدىڭعى وترياد ىشىندە ءبىزدىڭ دوسىمىز د'ارتانيان دا باردى.
ءبىزدىڭ ىلگەرىدە ايتقانىمىزداي، كورول ول جاققا پارلامەنت ماجىلىسىنەن كەيىن دەرەۋ اتتانباق بولعان-دى، ءبىراق سول ءماجىلىستىڭ ارتىن الا، 23 يۋندە، ول بەزگەگى ۇستاپ اۋىرىپ قالعانىن سەزدى؛ سوعان قاراماستان، كورول جولعا شىعۋعا بەل بايلادى، امال قانشا جولاي ونىڭ دەنساۋلىعى كۇرت تومەندەدى، سوسىن ول ۆيللەرۋادا ايالداپ قالۋعا ءماجبۇر بولدى.
كورول توقتاعان جەردە مۋشكەتەرلەردىڭ دە توقتايتىنى بەلگىلى، ونىڭ سالدارىنان گۆارديا قاتارىندا جۇرگەن د'ارتانيان، ۋاقىتشا بولسا دا، ءوزىنىڭ ايرىلماس دوستارى — اتوستان، پورتوس، اراميستەن اجىراپ قالعان ەدى. ەگەر ول ءوزىن قورشاپ جۇرگەن ءبيمالىم قاۋىپ-قاتەردى كۇن ىلگەرى سەزگەن بولسا، ءسوز جوق، وسى سۋقانى سۇيمەيتىن ايرىلىسۋ بۇل ءۇشىن كوڭىلىن ءبىر ءسات تە بايىز تاپتىرمايتىن مازاسىز بالەگە اينالار ەدى.
سوعان قاراماستان ول 1627 جىلعى 10 سەنتيابردە لا-روشال تۇبىنەن قونىس تەپكەن ءبىر لاگەرگە امان-ەسەن كەلىپ جەتتى.
جاعداي ءالى وزگەرمەپتى: گەرسوگ بەكينگەم مەن ونىڭ اعىلشىندارى رە ارالىنىڭ قوجايىندارى، ەشتەڭە شىقپاسا دا، سەن-مارتەن بەكىنىسى مەن فورت لا-پرەنى قاماپ جاتىر ەكەن. لا-روشەلگە قارسى سوعىس ارەكەتى وسىدان ەكى-ۇش كۇن بۇرىن باستالىپتى، وعان سەبەپ بولعان نارسە — قالانىڭ تاپ تۇبىنەن گەرسوگ انگۋلەمسكيي سالدىpعان جاڭا فورت ەدى.
دەزەسسار باستاعان گۆاردياشىلار فرانسيسك موناستىرىنا ورنالاستى.
الايدا، قايتسە دە مۋشكەتەر بولامىن دەگەن ءبىر قيالعا بوي الدىرعان داڭق قۇمار د'ارتانيان ءوز جولداستارىمەن دوستارشا ارالاسىپ كەتە بەرمەيتىن؛ سول سەبەپتى دە ول كوبىنە ساياق ءجۇرىپ، ءوز ويىمەن ءوزى بولىپ تولعانىپ كەتەتىن.
سونداعى ويلايتىنى ونشا كوڭىلدى ويلار ەمەس-تى. پاريجگە كەلگەلى بەرى وتكەن ەكى جىل ىشىندە ول تالاي رەت ساياسي ايلا-شارعىلارعا تارتىلىپتى؛ ال، ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ ءىسى، ماحاببات ماسەلەسىنەن دە، مانساپ ماسەلەسىنەن دە ىلگەرى باسا قويماپتى.
ەگەر ماحاببات ءجايىن ءسوز ەتسەك، جىگىتىمىز شىن كوڭىلدەن جاقسى كورگەن جالعىز ايەل بوناسە بيكە-تىن، ءبىراق ول ءىز-تۇزسىز جوعالىپ كەتتى، ال، جىگىتىمىز وعان نە بولىپ، نە قويعانىن ءالى كۇنگە دەيىن بىلمەيدى.
حوش، ەندى مانساپ جايىنە كەلسەك، ءوزىنىڭ كوزگە ىلىنبەس مۇساپىرلىگىنە قاراماستان، كاردينال سياقتى جاۋ تاۋىپ الدى، ياعني كۇللى پاتشالىقتىڭ، كورولدەن باستاپ، ەڭ بيىك دارەجەلى كىسىلەرىنىڭ ءوز الدىندا زارە-قۇتى قالماي قورقىپ تۇراتىن ادامدى وشىكتىرىپ الدى.
سول ادام مۇنى وپ-وڭاي-اق تابانىنا سالىپ تاپتاپ كەتەر ەدى، ءبىراق نەگە ەكەنىن كىم بىلگەن، ايتەۋىر سونى جاساماي كەلەدى. د'ارتانياننىڭ قايداعىنى سەزەتىن ءجىتى اقىلى مۇنداي كەشىرىمپازدىقتى جاقسى بولاشاققا مەگزەيتىن ءبىر ءتاۋىر نىشان دەپ بىلەدى.
بۇعان قوسا ول تاعى ءبىر جاۋ — ءوزىنىڭ ويىنشا، انادان گورى ءقاۋىپسىزى — ءبىراق سوندا دا ونى كوزگە ىلمەي جۇرە بەرۋگە بولمايتىن جاۋ تاۋىپ العانىن ىشكى تۇيسىگىمەن سەزەدى. بۇل جاۋ — ميلەدي بولاتىن.
مۇنىڭ ەسەسىنە ول كوروليەۆانىڭ وڭ قاباعىنا ءىلىنىپ، قامقور ساياسىنا قولى جەتكەندەي، ءبىراق كوروليەۆانىڭ ماحابباتى ول زاماندى سول كىسىنى قۋعىن-سۇرگىنگە سالۋدىڭ ءبىر جەلەۋى بولىپ سانالاتىن، ال، حانىمنىڭ قامقورلىعى ەشكىمگە دە قورعان بولا المايتىن: شالو مەن بوناسە بيكەنىڭ تاعدىرى مۇنىڭ ايقىن ايعاعى ەدى.
سونىمەن، وسى ۋاقىت ىشىندە ونىڭ تاپقان جالعىز دا بولسا شىن ولجاسى، قۇنى بەس-التى مىڭ ليۆرلىك الماس جۇزىكتىڭ، د'ارتانيان ونى ۇدايى ساۋساعىنا سالىپ جۇرەتىن. ءوزىنىڭ اتاققۇمار، نامىسقوي ويىنا قۇلاي بەرىلگەن د'ارتانيان، بولاشاق ءبىر كەزدە، قاجەت بولىپ قالعان كۇندە، وسى ءبىر الماس جۇزىك كوروليەۆانىڭ كوز الدىندا مەنى ەلدەن ەرەك كورسەتەتىن ءبىر بەلگى بولسىن دەپ، ونى قايتسە دە ساقتاماق بولدى — ءبىراق، وسىناۋ اسا باعالى اسىل تاس، جىگىت ودان ايرىلعىسى كەلگەندىكتەن دە، ازىرگە ونىڭ قۇنى ءوزى كۇندە اياعىمەن باسىپ جۇرەتىن تاستاردان ارتىق ەمەس-تى.
جىگىتتىڭ اياعى استىندا باسىلىپ جاتقان تاستاردى ەسكە العان سەبەبىمىز، مىنە وسىلاردىڭ ءبارىن ەسەپتەپ، قالىڭ ويعا باتقان د'ارتانيان لاگەردەن شىعىپ، انگۋتەن دەريەۆنياسىنا اپاراتىن، اسەم تابيعات اراسىنداعى cap سۇرلەۋمەن جاپادان-جالعىز ءىلبىپ ءجۇرىپ كەلە جاتىر. ءوز ويىمەن اۋرە بولىپ جۇرگەندە ول، كوزدەگەن جەرىنەن اسىپ كەتتى. قاراسا — كۇن ەكىندىگە تاياپ قالىپتى، كەنەت وعان جيەكتەگى شەتەننىڭ ار جاعىنان باتار كۇننىڭ شۇعىلاسىنا شاعىلىسىپ،سەزىلگەن مۋشكەت اۋزى جالت ەتىپ ءبىر كورىنگەندەي بولدى.
د'ارتانيان كوزى قىراعى، ويى شاپشاڭ-دى؛ ول مۋشكەتتىڭ بۇل اراعا تەگىننەن-تەگىن كەلمەگەنىن، ال ونى كەزەپ، شەتەننىڭ ار جاعىندا جىرىنىپ تۇرعان كىسىنىڭ دوس پەيىلدى كىسى ەمەس ەكەنىن بىردەن ءتۇسىندى. سونىمەن، ول دەرەۋ قاشا جونەلمەك بولعاندا، جولدىڭ ەكىنشى جيەگىندەگى دوڭبەك تاستى تاسالاپ، تاعى ءبىر مۋشكەتتى اۋزى ۇرلەپ تۇرعانىن كوردى.
شاماسى، بۇل توسقاۋىل بولسا كەرەك-تى.
جاس-جىگىت ءبىرىنشى مۋشكەتكە كوز تاستاپ، ونىڭ وزىنە قاراي وقتالا باستاعانىن بايقاپ، شىنداپ ساسايىن دەدى. مۋشكەتتىڭ اۋزى جىلجىماي، توقتاي قالعان كەزدە، ول جەر باۋىرلاپ جاتا كەتتى. سو زاماتتا ول مۋشكەتتىڭ تارس ەتىپ اتىلىپ، وقتىڭ ءدال توبەسىنەن ىسقىرىپ وتە شىققانىن ەسىتتى.
ەندى اسىقپاسا بولمايدى. د'ارتانيان ۇشىپ تۇردى، سول ساتتە ەكىنشى مۋشكەتتەن شىققان وق جولدىڭ جىگىت الگىدە عانا ەتپەتتەپ جاتقان جەرىندەگى تاستاردى ۇشىرىپ كەتتى.
د'ارتانيان، وزدەرى ءجايلى ساباز-اي، شەگىنۋدى بىلمەيدى ەكەن! دەپ ايتسىن دەپ ەسۋاستىقپەن باسىن ولىمگە بايلايتىن كوزسىز باتىرلار قاتارىنا جاتپايتىن؛ مۇنىڭ ۇستىنە بۇل جەردە باتىرلىق ءجايلى قوزعاۋدىڭ ءوزى ورىنسىز ەدى: د'ارتانيان ابايسىزدا ارانداپ قالمايدى.
«ەگەر ءۇشىنشى رەت اتسا، مەن قۇرىدىم!» — دەپ ويلادى ول.
شاپشاڭدىعىمەن اتى شىققان ءوز ەلىنىڭ تۇرعىندارىنا ءتان جىلدامدىقپەن ول جۇگىردىم دەسە دە، ءبىرىنشى بولىپ اتقان كىسى مىلتىعىن قايتا وقتاپ، مۇنى تاعى ءبىر رەت اتتى. ونىڭ ءدال كوزدەگەنى سونداي، د'ارتانياننىڭ ماۋىتى قالپاعىن ون قادامداي جەرگە ۇشىرىپ ءتۇسىردى.
د'ارتانياننىڭ بۇدان باسقا قالپاعى جوق-تىن؛ سول سەبەپتى دە كىرىپ كەلە جاتقان بەتىندە ونى قاعىپ الىپ، بوپ-بوز بولىپ سۇرلانعان كۇيى ەنتىگىن باسا الماعان قالپىندا ءوز بولمەسىنە جۇگىرىپ كەلىپ، ءۇنسىز وتىرا قالدى، سوسىن ەش ادامعا سىر شاشپاي، قالىڭ ويعا باتتى.
بۇل وقيعانى ءۇش ءتۇرلى جولمەن تۇسىندىرۋگە بولاتىن ەدى.
ونىڭ ەن ءبىرىنشى تابيعي تۇسىنىگى — بۇل لاروشەلدەردىڭ ارانداتۋى بولسا كەرەك، ولار ارينە ۇلى اعزامنىڭ ءبىر گۆاردياشىسىن ولتىرۋدەن باس تارتپايدى: بىرىنشىدەن، جالعىز دا بولسا جاۋدىڭ سانى كەميدى، ال، ەكىنشىدەن، سول دۇشپاننىڭ جانىنان اقشاعا تولى قالتا تابىلۋى عاجاپ ەمەس.
د'ارتانيان وق تەسكەن قالپاعىن الىپ، اينالدىرىپ قاراپ، باسىن ءبىر شايقاپ قويدى. وق مۋشكەتتەن ەمەس، پيششالدەن اتىلىپتى. وقتىڭ نىساناعا ءدال سوققانىنا قاراپ، جىگىت اۋەلدەن-اق ونىڭ قاراپايىم مىلتىقتان اتىلماعانىن سەزگەن، وق تا كادۋەلگى كاليبرلى وق ەمەس ەكەن، دەمەك، ول اسكەري توسقاۋىل ەمەس.
بۇل كاردينال مىرزانىڭ ءوزىن ۇمىتتىرماي، ادەپپەن ەسكە سالىپ جاتقانى شىعار. شاپاعاتتى كۇن شۇعىلاسىنىڭ ارقاسىندا د'ارتانيان مىلتىقتىڭ وقپانىن كورىپ قالعان ساتتە، جوعارى مارتەبەلى تاقسىردىڭ مۇنشا سابىرلى بولا قالعانىنا جىگىتتىڭ قايران قالىپ كەلە جاتقانى وقۋشىلارىمىزدىڭ ەسىندە بولار.
ءبىراق ءدال وسى ارادا د'ارتانيان باسىن تاعى ءبىر رەت شايقاپ قويدى. قالاسا، ءبىر ساۋساعىمەن باسىپ، ولتىرە سالاتىن كىسىلەرىن قاسىن تىككەندە جوعارى مارتەبەلى تاقسىر مۇنداي ءادىستى اسا سيرەك قولداناتىن.
بۇل ميلەديدىڭ كەگى بولسا كەرەك-تى.
ناعىز شىن جورامال وسى سياقتى.
د'ارتانيان قانىشەرلەردىڭ بەت-پىشىنىن، كيىم-كەشەگىن ەسىنە قانشا تۇسىرەم دەسە دە، تۇسىرە الماي قويدى؛ بۇل ولاردان لەزدە قاشىپ قۇتىلدى، سوندىقتان دا ەشتەڭەگە انىقتاپ قاراي المادى.
— اياۋلى دوستارىم، قايدا جۇرسىزدەر؟ سەندەرسىز كورگەن كۇنىم قۇرىسىن! — دەدى جىگىت كۇبىرلەپ.
د'ارتانياننىڭ ءتۇنى بويى ءجايى بولمادى. ءۇش-تورت رەت ۇيقىدان وقىس شوشىپ وياندى؛ وعان ءبىر ادام توسەگىنىڭ قاسىنا ءتونىپ كەلىپ وزىنە قانجار سالاتىنداي بولىپ كورىندى. ءبىراق قاراڭعى تۇندە ەش ءبىر وقيعا بولعان جوق ايتەۋىر، سوسىن اعارىپ تاڭ اتتى.
دەگەنمەن، بۇگىن رەتى كەلمەگەن ءىستىڭ ەرتەڭ ءبىر رەتى كەلۋى مۇمكىن د'ارتانيان ونى جاقسى بىلەتىن.
كۇنى بويى ول اۋا رايى ناشار دەپ ۇيدەن شىقپاي قويدى، بۇل جەلەۋ وعان ءوزىن-وزى اقتاۋىنا قاجەت-تى.
الگى وقيعادان كەيىن ءۇشىنشى كۇنى تاڭەرتەڭگى ساعات توعىزدا جينالۋعا كەرنەي تارتىلدى. گەرسوگ ورلەانسكيي پوستىلاردى ارالاي باستادى. گۆاردياشىلار مىلتىقتارىن الىپ، ساپقا تۇردى. د'ارتانيان جولداستارىنىڭ اراسىنان ءوز ورنىن الدى.
بيىك مارتەبەلى مىرزا ساپتاعى اسكەر الدىنان ءوتتى، سوسىن اعا وفيسەرلەر تۇگەلدەي ونىمەن سالەمدەسۋ ءۇشىن قاسىنا باردى، ولاردىڭ ىشىندە گۆارديا كاپيتانى دەزەسسار دا بار-تىن.
ارادا ءبىر مينۋت وتكەننەن كەيىن د'ارتانياندى دەزەسسار مىرزا قولىمەن بەلگى بەرىپ شاقىرعانداي بولدى. قاتەلەسىپ كەتپەس ءۇشىن باستىعىنىڭ ەكىنشى رەت بەلگى بەرۋىن كۇتتى؛ ول بەلگىسىن قايتالاعان كەزدە، جىگىت ساپتان شىعىپ، باستىعىنىڭ ءامىرىن ەستىمەككە قاسىنا جەتىپ باردى.
— ءقازىر بيىك مارتەبەلى مىرزا ءقاۋىپتى ءبىر تاپسىرمانى ورىنداۋعا ەركىمەن باراتىن ساربازداردى ىزدەيدى، سول تاپسىرمانى ورىنداعان كىسىگە قۇرمەت-قوشامەت كورسەتىلەدى، مەن ءسىزدى سوعان ءازىر تۇرسىن دەپ شاقىرىپ ەدىم.
— كوپ راحمەت سىزگە كاپيتان مىرزا! — دەدى گاسكون، گەرسوگتىڭ الدىندا ءبىر ايرىقشا كوزگە تۇسەتىنىنە قۋانىپ كەتىپ.
سويتسە، قورشاۋداعى دۇشپان تۇندە شابۋىل جاساپ، وسىدان ەكى كۇن بۇرىن كورول اسكەرى باسىپ العان باستيوندى وزدەرىنە قايتا الىپتى: ەندى سول باستيوننىڭ قالاي كۇزەتىلەتىنىن انىقتاپ قايتۋ ءۇشىن ءقاۋىپتى بارلاۋعا بىرنەشە كىسىنى جىبەرمەكشى ەكەن.
شىنىندا دا، ءبىرازدان كەيىن گەرسوگ ورلەانسكيي داۋسىن كوتەرىپ:
— ماعان سەنىمدى ءبىر كىسى باستايتىن ءۇش-تورت اڭشى كەرەك، — دەدى جار سالىپ.
— سەنىمدى كىسى كەرەك بولسا، بيىك مارتەبەلى مىرزا، ونداي جىگىت مەندە بار، دەدى دەزەسسار د'ارتانياندى مەگزەپ. — ال، اڭشىلارعا كەلەتىن بولساق، ءبىر اۋىز ءسوز ايتساڭىز بولعانى، باراتىن كىسى تابىلادى.
ارالارىڭىزدا مەنىمەن بىرگە اجالعا باسىن بايلاپ باراتىن ءتورت كىسى تابىلا ما؟ — دەدى د'ارتانيان ايقايلاپ شپاگاسىن كوتەرىپ.
ونىڭ گۆاردياشى-جولداستارىنىڭ ەكەۋى تاباندا جۇلقىنىپ، ىلگەرى شىقتى، بۇلارعا تاعى دا ەكى سولدات كەلىپ قوسىلدى، ءسويتىپ قاجەتتى كىسىلەر تۇگەل جينالدى؛ اۋەلى شىققان جىگىتتەردى رەنجىتىپ الماس ءۇشىن، د'ارتانيان قالعاندارىن قابىلداماي قويدى.
لاروشەلدىكتەر باستيوندى باسىپ العاننان كەيىن ونى بوس تاستادى ما، الدە وعان گارنيزون اكەلىپ قويدى ما — بۇل جاعى بەلگىسىز مۇنى انىقتاۋ ءۇشىن الگى جەردى قول سوزىم جاقىننان بايىپتاپ قاراپ شىعۋ كەرەك-تى.
د'ارتانيان ءتورت كومەكشىسىمەن بىرگە جولعا شىقتى، اۋەلى ترانشەنى قۋالاي ءجۇردى؛ ەكى گۆاردياشى وزىمەن قاتار ءجۇردى دە، ەكى سولدات سوڭىنان كەلە جاتتى.
ترانشەيانىڭ تاس قورشاۋىن پانالاپ تەز-تەز ءجۇرىپ وتىرىپ، ولار باستيونعا ءجۇز قادامداي جەر قالعاندا ايالداماق بولدى. وسى اراعا كەلگەندە د'ارتانيان ارتىنا قاراسا، ەكى سولدات ۇشتى-كۇيلى جوق بولىپ كەتىپتى.
ول سولداتتار قورقىپ، كەيىن قالىپ قويعان ەكەن دەپ ويلادى؛ سونىڭ ءوزى ىلگەرى قاراي جۇرە بەردى.
ترانشەيانىڭ بۇرىلىسىنا جەتكەندە، د'ارتانيان مەن گۆاردياشىلار باستيوننان الپىس قادامداي جەردە تۇر ەدى. باستيوندا ءتىرى جان كورىنبەيدى، ول قاڭىراپ بوس قالعان ءتارىزدى.
ەرجۇرەك ۇشەۋ ەندى بۇدان ءارى قاراي جۇرەمىز بە، قايتەمىز دەپ كەڭەسىپ تۇرعاندا، تاس قورعان ءۇستىن اينالا ءتۇتىن باستى دا، ون شاقتى وق د'ارتانيان مەن ونىڭ سەرىكتەرىنىڭ توڭىرەگىنەن ىسقىرىپ-ىسقىرىپ ءوتىپ كەتتى.
ولار بىلگىسى كەلگەن ءجايتتى انىق ءبىلدى: باستيون كۇزەتۋلى ەكەن. وسى ءبىر قاتەرلى جەردە بۇدان ءارى تۇرا بەرۋ قاجەتسىز بەيقامدىق بولار ەدى. د'ارتانيان مەن ەكى گۆاردياشى كەيىن بۇرىلىپ، قاشقان كىسىلەرگە ۇقساپ، شەگىنە باستادى.
ولار ترانشەيانىڭ وزدەرىن لاروشەلدىكتەردىڭ وعىنان قورعايتىن بۇرىلىس مۇيىسىنە كەلگەندە، گۆاردياشىلاردىڭ بىرەۋى قۇلاپ ءتۇستى — وق ونىڭ كەۋدەسىن تەسىپ ءوتىپتى. امان كەلگەن ەكىنشىسى لاگەرگە قاراي جۇگىرە جونەلدى.
د'ارتانيان سەرىگىن تاستاپ كەتكىسى كەلمەدى. ول ونى كوتەرىپ الىپ، جولداستارىنا جەتكىزبەك بولىپ، ەڭكەيە بەرگەن كەزدە، مىلتىق ەكى رەت اتىلدى؛ وقتىڭ بىرەۋى جارالى گۆاردياشىنىڭ باسىنا ءتيدى دە، ەكىنشى وق د'ارتانياندى جاناي ءوتىپ، تاسقا سوعىپ، جالپايىپ قالدى.
جاس جىگىت جالما-جان بۇرىلىپ ارتىنا قارادى، ويتكەنى بۇل وقتار ترانشەيا بۇرىشىنىڭ تاساسىندا قالعان باستيوننان شىعۋى مۇمكىن ەمەس-تى. سول ارادا الگىدە عايىپ بولعان ەكى سولدات ويىنا كەلىپ ءتۇستى دە، وسىدان ءۇش كۇن بۇرىن وزىنە قاستاندىق جاساپ، ولتىرمەك بولعان كىسىلەردى ەسىنە سالدى. ول ەندى وسىنى انىقتاپ الماق بولىپ ولگەن كىسىگە ۇقساپ، جولداسىنىڭ ءمايىتىنىڭ ۇستىنە قۇلاي كەتتى.
وسى ارادان وتىز قادامداي جەردە قۇلازىپ بوس جاتقان جال-جال قۇم تاساسىنان سو زاماتتا قىلتيىپ ەكى ادامنىڭ باسى كورىندى: ول جولاي قالىپ قويعان سولداتتاردىڭ باستارى-تىن. د'ارتانيان قاتەلەسپەپتى: انا ەكەۋى بۇنىڭ سوڭىنان تەك ءولتىرۋ ءۇشىن عانا ەرىپتى، سوندا دا ولار جاس جىگىتتى جاۋلار ءولتىردى دەپ ويلايدى دەپ ۇمىتتەنسە كەرەك.
ءبىراق ول تەك جارالانىپ قانا قالسا، كەيىن بۇلاردىڭ قىلمىسىڭ جۇرتقا جايۋى مۇمكىن، سول سەبەپتى دە ولار مۇنىڭ كوزىن ءبىرجولا جويۋ ءۇشىن جاقىنداپ كەلدى، ءىستىڭ ءساتى تۇسكەندە، ولار د'ارتانياننىڭ قۋلىعىنا الدانىپ قالىپ، مىلتىعىن قايتا وقتاپ اۋرە بولماپتى.
ولار ون قادامداي جاقىنداپ كەلگەندە، قۇلاپ بارا جاتقاندا شپاگاسىن قولىنان شىعارماعان د'ارتانيان، كەنەت ورنىنان اتىپ تۇرىپ، ءبىر اتتاپ دۇشپاندارىنىڭ قاسىنا جەتىپ باردى.
قانىشەرلەر ەگەر د'ارتانياندى ولتىرمەي، لاگەر جاققا قاشىپ كەتسە، ول بۇلاردىڭ قىلمىسىن اشاتىنىن بىردەن ءتۇسىندى؛ سوندىقتان دا ولار ەڭ اۋەلى جاۋ جاعىنا ءوتىپ كەتۋدى ويلادى. ولاردىڭ بىرەۋى مىلتىعىن ستۆولىنان شوقپار سياقتاندىرىپ ۇستاپ الىپ، د'ارتانياندى ۇرىپ جىقپاق بولدى، ءبىراق جىگىت ءبىر بۇيىرگە قاراي ىرشىپ ءتۇستى؛ وسى ارەكەتىمەن ول باسكەسەردىڭ جولىن اشىپ تاستادى دا اناۋ باستيونعا قاراي تۋرا جۇگىردى. بۇل كىسىنىڭ وزدەرىنە قانداي ويمەن بەتتەپ كەلە جاتقانىن ۇقپاعان، باستيوندى كۇزەتىپ تۇرعان لاروشەلدىكتەر وقتى جاۋدىرىپ جىبەردى، يىق سۇيەگىن سىندىرىپ وقتان، وپاسىز تالتىرەكتەپ قۇلاپ ءتۇستى.
بۇل كەزدە د'ارتانيان شپاگاسىن جالاقتاتىپ، ەكىنشى سولداتقا باس سالدى. ايقاس ۇزاققا سوزىلمادى وڭباعان زالىمنىڭ قورعانۋعا وقسىز مىلتىعى عانا قالعان-دى، شپاگا ەندى ءقاۋىپسىز مىلتىق ستۆولىن بويلاي سىرعاناپ بارىپ، قانىشەردىڭ جامباسىنا قادالدى؛ ول قۇلاپ قالدى. د'ارتانيان شپاگا ۇشىن دەرەۋ ونىڭ كەڭىردەگىنە قاداي قويدى.
و، مەنى ولتىرمەڭىز! اياڭىز، اياڭىز مەنى، وفيسەر مىرزا، سونىمەن سىزگە ءبارىن دە ايتىپ بەرەمىن، — دەدى جان ۇشىرىپ بانديت.
ساعان كەشىرىم جاساۋىن جاسايمىن، ءبىراق ايتاتىن قۇپياڭ سوعان تاتي ما؟ — دەدى جاس جىگىت سابىر ساقتاپ.
ەگەر سىزگە ءومىرىڭىز قىمبات بولسا، تاتيدى! ءسىز ءقازىر جيىرما ەكى جاستاسىز، سۇلۋ دا باتىر جىگىتسىز، ويىڭىزعا العان ماقساتىڭىزعا جەتەسىز ءالى.
جانىڭ باردا شىنىڭدى ايت، سۇمىراي: ساعان مەنى ءولتىر دەپ ءامىر ەتكەن كىم؟ — دەدى د'ارتانيان.
مەن بىلمەيتىن ءبىر ايەل، ونى جۇرت ميلەدي دەپ اتايدى.
— ەگەر سەن ول ايەلدى بىلمەيتىن بولساڭ، ونىڭ اتىن قايدان ءبىلدىڭ؟
— ول ايەلدى جولداسىم سولاي دەپ اتاعان، ول سول ايەلمەن تانىس ەدى. ميلەدي مەنىمەن ەمەس، سونىمەن ءسوز بايلاسقان. ونىڭ قالتاسىندا ايەلدىڭ حاتى دا بار، مەنىڭ ەستۋىمشە، ول حات ءسىز ءۇشىن اسا ماڭىزدى حات بولسا كەرەك-تى.
— ءبىراق وسى زۇلىمدىققا سەن قالايشا قاتىسىپ ءجۇرسىڭ؟
— جولداسىم مەنەن ءسىزدى ولتىرۋگە كومەكتەس دەپ ءوتىندى، سوسىن مەن ونىمەن كەلىستىم.
— وسىناۋ «پاراساتتى» ءىس ءۇشىن ول ايەل سەندەرگە قانشا اقشا تولەدى؟
— ءجۇز لۋي.
— وھو! — دەدى جاس جىگىت كۇلىپ. — ول، شاماسى، مەنىڭ ءومىرىمدى اسا قىمبات باعالايتىن بولدى عوي. ءجۇز لۋي! ياپىرماي، بۇل سەندەر سياقتى ەكى سۇمىرايعا يەن بايلىق ەمەس پە! سەنىڭ نەگە كەلىسىم بەرگەنىڭە مەن ەندى عانا ءتۇسىندىم، ماقۇل، مەن سەنى كەشىرەيىن، ءبىراق ءبىر شارتىم بار.
— قانداي شارت؟ — دەدى سولدات ءۇرپيىپ، ءىستىڭ ءالى اياقتالماعانىن كورگەسىن.
— سەن انا سەرىگىڭنىڭ قالتاسىندا جاتقان حاتتى ماعان اكەلىپ بەرۋىڭ كەرەك.
— ءبىراق بۇل مەنى ءولتىرۋدىڭ ەكىنشى ءبىر ايلاسى عوي! — دەدى بانديت داۋىستاپ. — باستيوننىڭ جاۋىپ تۇرعان وعى استىنان ول حاتتى، مەن قالاي الامىن؟
— سەن سوعان قالايدا بەل بايلاۋىڭ كەرەك، ايتپەسە، مىنا مەنىڭ قولىمنان قازا تاباتىنىڭا يمانىم كامىل!
— اياڭىز! مۇسىركەڭىز مەنى، سۋدار! ءوزىڭىز جاقسى كورەتىن جاس كەلىنشەك ءۇشىن! — ءسىز ونى ءولدى دەپ ويلايسىز با، جوق، ول ءالى ءتىرى! — دەپ باسكەسەر تىزەرلەپ وتىرىپ، قولىمەن جەر تىرەپ، ويتكەنى قانىمەن بىرگە قايراتىنان دا ايرىلىپ جاتقان-دى.
— مەن جاقسى كورەتىن جاس ايەلدىڭ بارىن، ونى ءولدى دەپ ويلاپ جۇرگەنىمدى قايدان بىلەسىڭ؟ — دەدى د'ارتانيان.
جولداسىمنىڭ قالتاسىنداعى حاتتان بىلەمىن.
— سول حاتتى قايتسەم دە قولعا ءتۇسىرۋىم قاجەت ەكەن ەندى ءوزىڭ سەزگەن بولارسىڭ، — دەدى د'ارتانيان. — ال ەندى تەزدەت، وسى كۇمىلجىگەنىڭ دە جەتەدى، ايتپەسە، سەن سياقتى سۇمىرايدىڭ قانىنا شپاگامدى تاعى ءبىر بىلعاۋدان قانشا جيىركەنسەم دە، ادال سوزىممەن انت ەتەيىن...
وسى سوزدەردى ايتىپ، قاھارلانا ءبىر ۇمتىلىپ ەدى، جارالى ورنىنان اتىپ تۇردى.
— تۇرا تۇرىڭىزشى! قويا تۇرىڭىزشى! بارامىن... ءقازىر بارامىن! — دەدى ول قورىققانىنان باتىلدانا ءتۇسىپ.
د'ارتانيان سولداتتىڭ مىلتىعىن الىپ، ونى ىلگەرى جىبەردى دە، شپاگاسىمەن ارتىنان الگىنى سىبايلاسىنا قاراي ءبىر ءتۇرتىپ قالدى.
سو بايعۇستىڭ ءتونىپ كەلىپ قالعان اجالدان قورقىپ اپپاق بولىپ قۋارىپ، ارتىنا قاندى ءىزىن تاستاپ، ءوز سىبايلاسىنىڭ جيىرما قادامداي جەردە سۇلاپ جاتقان دەنەسىنە، جاۋ كوزىنە تۇسپەي ەڭبەكتەپ جەتۋگە تىرىسىپ بارا جاتقانىن كورۋدىڭ ءوزى ءبىر ازاپ ەدى.
ونىڭ سۋىق تەر جۋعان ءجۇزىن ۇرەي باسىپ كەتكەنى سونشا، د'ارتانيان بايعۇستى اياپ كەتتى.
— جارايدى، — دەدى ول سولداتقا جيىركەنە كوز تاستاپ، — باتىر اداممەن سەن سياقتى سۋ جۇرەك قورقاقتىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىقتى مەن ساعان ءقازىر تاباندا كورسەتەيىن. قال وسىندا. ءوزىم-اق بارامىن.
جان-جاعىنا مۇقيات كوز تاستاپ، جاۋدىڭ قىبىر ەتكەنىن قالت جىبەرمەي اندىپ، جەر بەدەرىنىڭ ءاربىر قىرتىس-قاتپارىن شەبەر پايدالانا وتىرىپ، ول جەدەل باسىپ، ەكىنشى سولداتقا دا جەتتى.
ماقساتىن ورىنداۋدىڭ ەكى ءادىسى بار ەدى: بىرىنشىدەن، جارالىنىڭ ءۇستى-باسىن وسى ارادا ءتىنتۋ نەمەسە ونىڭ دەنەسىن قالقان ەتىپ ارقالاپ الىپ، ترانشەياعا اپارعاسىن جاقسىلاپ قاراپ شىعۋ.
د'ارتانيان ەكىنشى ءادىستى قولدانباق بولدى: جاۋ وق اتا باستاعان كەزدە ول قاراقشىنىڭ دەنەسىن ارقالاپ الدى.
بىرەۋ ارقاسىنداعى دەنەنى ءجاي عانا تۇرتكەندەي بولدى، تىر-تىرس ەتىپ ءۇش وق قاباتىنان قادالدى، اناۋ سوڭعى رەت شىڭعىرىپ جان ءتاسىلىم ەتتى — مىنە وسىدان د'ارتانيان ءوزىن ولتىرگىسى كەلگەن كىسىنىڭ وسى جولى ونى ءبىر ولىمنەن امان الىپ قالعانىن ءبىلدى.
د'ارتانيان ترانشەياعا قايتىپ كەلىپ، ارۋاقتاي بوزارىپ جاتقان جارالىنىڭ قاسىنا ولىكتى تاستاي سالدى.
ول دەرەۋ انانىڭ ءۇستىن تىنتە باستادى: تەرى ءاميان، قالتا (شاماسى وندا قاراقشىنىڭ ايەلدەن العان اقشاسىنىڭ ءبىر بولەگى جاتقان بولۋعا ءتيىس)، ويىن سۇيەگىنە ارنالعان ستاكان مەن سۇيەكتىڭ ءوزى بار ەكەن، — ولىكتەن قالعان مۇرا، مىنە، وسىنداي ەدى.
د'ارتانيان ستاكان مەن ويىن سۇيەگىن شاشىلعان جەرىندە قالدىردى دا ،قالتانى جارالىعا لاقتىرىپ، ءوزى ءامياندى اسىعىس اشا بەردى.
بىرنەشە قاجەتسىز قاعاز اراسىنان جىگىت سول ءۇشىن جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ بارعان حاتتى تاۋىپ الدى.
«ءسىز الگى ايەلدىڭ ءوزى تۇگىل، ىزىنەن دە ايرىلىپ قالدىڭىز، ول ءقازىر موناستىردە قاۋىپ-قاتەرسىز تۇرىپ جاتىر، ءسىز ونى سول قۇتتىحاناعا ولسەڭىز دە جىبەرمەۋىڭىز كەرەك ەدى. ەندى، تىم بولماسا، ەركەكتى| قۇتقارماڭىز. مەنىڭ قۇرىعىمنىڭ ۇزىن ەكەنىن ءوزىڭىز دە بىلەسىز ايتپەسە، الگى مەنەن العان ءجۇز لۋي اقشا ءۇشىن قۇنىكەر بولىپ قالاسىز».
جازعان كىسىنىڭ قولى جوق ەكەن، ءبىراق حاتتى جازعان ميلەدي بولاتىن — د'ارتانيان وعان مۇلدە كۇمان كەلتىرمەدى. سول سەبەپتى ول حاتتى ءبىر دالەل-ايعاق رەتىندە قاجەت بولار دەپ قوينىنا تىعا سالدى، سوسىن ترانشەيا تاساسىندا وتىرىپ، جارالىنى تەرگەي باستادى. ول الگىدە عانا قازا بولعان جولداسىمەن بىرىگىپ، پاريجدەگى لاۆيلەت قاقپاسى ارقىلى شىعاتىن ءبىر جاس ايەلدى ۇرلاپ كەتپەك بولعانىن، ءبىراق شاراپحانادا وتىرىپ قالىپ، ون مينۋتتەي كەشىككەسىن، كۇيمەنىڭ ءوتىپ كەتكەنىن جاسىرماي ايتىپ بەردى.
— ول ايەلگە سوندا نە ەتپەكشى بولدىڭىزدار؟ — دەپ سۇرادى د'ارتانيان كوڭىلى قوبالجىپ.
— ءبىز ونى كورول الاڭىنداعى ءبىر وقشاۋ ۇيگە اپارۋىمىز كەرەك دەدى جارالى.
— يا- يا! باسە، سولاي بولۋى كەرەك-تى، ميلەديدىڭ وزىنە اپارماقشى بولعان، — دەدى كۇبىرلەپ د'ارتانيان.
انا كوكدولى ايەلدىڭ وزىنە سۇمدىق وشىگىپ العانى، ەندى مۇنىڭ ءوزىن جانە مۇنى جاقسى كورەتىن جۇرتتىڭ ءبارىن قۇرتپاي تىنبايتىنىن ويلاعاندا، جاس جىگىتىمىز دىرىلدەپ قورقىپ كەتتى جانە وسىنىڭ ءبارىن اينىتپاي تاۋىپ وتىرعانىنا قاراعاندا، ول ايەلدىڭ ساراي تىرشىلىگىن بەس ساۋساعىنداي بىلەتىنىنە انىق كوزى جەتتى. شاماسى، ول ءوز مالىمەتتەرىن كاردينالدان الاتىن بولسا كەرەك.
دەگەنمەن وسىنداي قايعىلى وي بۇعان جىگىتىمىز، ەسىنە كەنەت ەكىنشى ءبىر ءجايت كەلىپ تۇسكەندە، وعان اۋەلى اڭ-تاڭ قالىپ، سوسىن جۇرەگى جارىلارداي قۋانىپ كەتتى: بايعۇس بوناسە بيكە ءوزىنىڭ ادالدىعى ءۇشىن تۇرمەگە ءتۇسىپ قالىپ، كىناسىن اقتاپ، وتىرعان جەرىنەن كوروليەۆا ونى اقىرى ىزدەپ-تاپقان ەكەن، سوسىن حانىم ونى تۇرمەدەن بوساتىپ العان ەكەن. انەۋگۇنى بوناسە بيكەدەن العان حاتى، ونىمەن شايوعا اپاراتىن جول ۇستىندە كەزدەسكەنى، ونىڭ ەلەس ءتارىزدى اعىپ وتە شىققانى — مىنە وسىنىن ءبارى ەندى وعان ابدەن تۇسىنىكتى بولدى.
سونىمەن اتوستىڭ كۇن ىلگەرى بولجاپ ايتقانىنداي، ەندى سول كەلىنشەكتى ىزدەپ تاباتىنداي مۇمكىندىك پايدا بولدى، ويتكەنى بۇل عالامدا ىشىنە ەنۋگە بولمايتىن موناستىر ءتىپتى جوق قوي.
وسى ويدان د'ارتانياننىڭ جانى ءبىرجولاتا جاي تاپقانداي بولدى. ول مۇنىڭ بولماشى بەت قۇبىلىسىن باعىپ جاتقان جارالىعا بۇرىلىپ، وعان قولىن سوزدى.
جۇرەلىك، — دەدى جارالى، جىگىتتىڭ تابان استىنان كەڭپەيىلدەنە قالعانىنا كۇدىكتەنىپ. — ءبىراق ءسىز مەنى وزىڭىزبەن بىرگە ەرتكەندە دارعا تارتقىزۋ ءۇشىن ەرتىپ بارا جاتقان جوقسىز با؟
مەن ساعان تيمەيمىن دەپ ءسوز بەرگەنمىن، ال، ەندى ەكىنشى رەت ءوز ءومىرىڭىزدى وزىڭىزگە سىيلادىم، — دەدى د'ارتانيان.
جارالى تىزەرلەپ وتىرا قالىپ، قۇتقارۋشىسىنىڭ اياعىن سۇيە باستادى، ءبىراق جاۋدىڭ تاپ يەگىنىڭ استىندا بۇدان ءارى قالۋعا بولمايتىنىن سەزگەن د'ارتانيان، سولداتتىڭ مۇنداي العىسىن تىيىپ تاستادى.
باستيوننان العاش وق جاۋىسىمەن لاگەرگە قايتىپ كەلگەن گۆاردياشى قاسىنداعى ءتورت سەرىگىنىڭ قازا تاپقانىن جاريالاپ قويعان ەكەن. سول سەبەپتى دە پولك ساربازدارى ءدىن امان كەلگەن د'ارتانياندى كورگەندە قايران قالىپ، قاتتى قۋانىستى.
جاس جىگىت سەرىگىنىڭ سۇڭگىمەن تۇيرەلگەن جاراسىن قارسى شاپقان جاۋدىڭ الەگى دەپ ويدان شىعارا سالدى. ول ەكىنشى سولداتتىڭ قازا تاپقانىن، وزدەرىنىڭ قيىن قاۋىپ-قاتەردەن ازەر قۇتىلعانىن اڭگىمەلەپ بەردى.
بۇل اڭگىمەدەن كەيىن ونىڭ ابىرويى اسىپ كەتتى. كۇللى قالىڭ-قول كۇنى بويى وسى بارلاۋ ءجايىن ءسوز ەتتى، گەرسوگ ورلەانسكييدىڭ ءوزى د'ارتانيانعا مەنىڭ العىسىمدى جەتكىز دەپ تاپسىرما بەردى.
قايىرىمدى ىسپەن بىرگە ونىڭ جاقسىلىعى دا قوسا جۇرەدى سول سياقتى د'ارتانياننىڭ قايىرىمدى ءىسى وعان جوعالعان جان تىنىشتىعىن قايتاردى. راسىندا دا، جىگىتىمىز ەكى دۇشپانىمنىڭ بىرەۋى ءولدى، ەكىنشىسى وزىمە شەكسىز بەرىلگەن، ەندى ەشتەڭدەپ قام جەمەسەم دە بولادى دەپ ەسەپتەدى.
ونىڭ، بۇل جايباراقاتتىعىنان ءبىر-اق نارسە انىق بايقالدى — د'ارتانيان ءالى دە بولسا ميلەديدى جەتە بىلمەۋشى ەدى.
XII
انجۋي شارابى
كورولدىڭ ەم قونبايتىن اۋىر ناۋقاسى جونىندەگى حاباردان كەيىن، ۇزاماي لاگەردە ول ءتاۋىر بولىپتى دەگەن ەكىنشى ءبىر سىبىس تاراي باستادى، لا-روشەلدى قورشاۋعا كورولدىڭ ءوزى تىكەلەي قاتىسقىسى كەلگەندىكتەن دە، جۇرتتىڭ ءبارى: ەندى ول اتقا قونۋعا جارايتىن بولدى، دەرەۋ جولعا شىعادى دەسىپ جاتتى.
ال، ءوزىن ەرتەڭ نەمەسە بۇرسىگۇنى ارميانى باسقارۋدان الىپ تاستاپ، ورنىنا وسى مىندەتتى اتقارۋعا تالاسىپ جۇرگەن گەرسوگ انگۋلەمسكييدى نەمەسە باسسومپەردى، الدە شومبەرگتى قوياتىنىن جاقسى بىلەتىن گەرسوگ ورلەانسكيي جاۋدىڭ كۇشىن سىرتتاي باقىلاپ، بولجاپ كورگەنى بولماسا، ۋاقىتتى تەككە وتكىزىپ، تەگەۋرىندى قيمىل-ارەكەتىن باسپادى، اعىلشىنداردى رە ارالىنان قۋىپ شىعارلىقتاي ءبىر ءىرى وپەراسيا جاساۋعا جۇرەگى داۋالامادى، ال، اعىلشىندار بولسا، ءالى كۇنگە دەيىن سەن-مارتەن بەكىنىسى مەن لا-پرە فورتىن قورشاۋعا الىپ جاتقان، ارينە، فرانسۋزدار بۇل كەزدە ءوز تاراپىنان لا-روشەلدى قورشاۋعا العان-دى.
ال ەندى د'ارتانيانعا كەلەتىن بولساق، ول بۇرىنعى بايسالدى قالپىنا ءتۇستى، راسىندا دا كىسى قاۋىپ-قاتەردەن امان-ەسەن قۇتىلىپ، ەندى ول ءبىرجولاتا جويىلدى دەپ ەسەپتەگەندە، تاپ وسىنداي ءحالدى باستان كەشىردى، ول ەندى ءبىر-اق نارسەنىڭ عانا قامىن جەيدى — ول دوس-جاراندارىنان ەشبىر حات-حابار الا الماي جۇرگەن.
الايدا ءبىر كۇنى، ءنويابردىڭ باس كەزىندە، ۆيللەرۋادان كەلگەن مىناداي ءبىر حاتتان كۇللى ءجاي-جاعدايات تۇگەل انىقتالدى.
«د'ارتانيان مىرزا! اتوس، پورتوس جانە اراميس دەگەن مىرزالار مەنىڭ ۇيىمدە توي تويلاپ، دۋمانداتىپ كوڭىل كوتەردى، ءبىراق ولاردىڭ داۋرىعىپ ۋلاپ-شۋلاپ كەتكەنى سونداي، كومەندانت اسا قاتال كىسى ەدى، ولاردى تاباندا بىرنەشە كۇنگە اباقتىعا قاماپ تاستادى. وعان قاراماستان مەن سو كىسىلەردىڭ ءامىرىن ورىنداپ، سىزگە ون ەكى شىنى انجۋي شارابىن جىبەرىپ وتىرمىن، بۇل شاراپ ولارعا قاتتى ۇنادى. دوستارىڭىز وسى شاراپتى ءسىز ولاردىڭ دەنساۋلىعى ءۇشىن ءىشسىن دەپ سۇراپ جاتىر.
ءسىزدى، سۋدار، قۇرمەتتەپ-قوشامەتتەۋشى، باسىبايلى دايەكشىڭىز گودو، مۋشكەتەر مىرزالاردىڭ شاراپحاناشىسى»
— اقىرىندا ءبىر حابار جەتتى-اۋ! — دەدى د'ارتانيان داۋىستاپ. — جابىققان كەزىمدە ولاردى قالاي ەسىمە السام، كوڭىل كوتەرگەن كەزدەرىندە ولار دا مەنى ەسىنە الادى ەكەن! ارينە، ولاردىڭ دەنساۋلىعى ءۇشىن شاراپتى شىن كوڭىلدەن ىشەمىن، ءبىراق جالعىز وتىرىپ ىشپەيمىن.
سول-اق ەكەن، ۆيللەرۋادان جىبەرىلگەن كەرەمەتتەي انجۋي شارابىن بىرگە وتىرىپ ءىشۋ ءۇشىن، د'ارتانيان وزگەلەرىنەن گورى كوبىرەك ارالاسىپ،دوستاسىپ كەتكەن ەكى گۆاردياشىنى شاقىرىپ كەلمەك بولىپ جۇگىردى. الايدا، گۆاردياشىلاردىڭ بىرەۋىن الدەكىم سول كۇنگى كەشكى قوناققا شاقىرىپ قويعان ەكەن، ال، ەكىنشىسى كەلەسى كەشكە شاقىرىلىپتى،سول ءۇشىن توي ارعى كۇنگە تاعايىندالدى.
ۇيگە كەلىسىمەن، د'ارتانيان ون ەكى شىنى شاراپتى تۇگەلدەي مۇقيات ساقتاڭىز دەپ، گۆارديانىڭ جول-جورىق بۋفەتىنە جونەلتتى، ال،ساياحات بولاتىن كۇنى تۇسكى تاعامدى ساعات ون ەكىگە ازىرلەپ قويۋ ءۇشىن پلانشەنى سول جاققا ەرتەڭگى ساعات توعىزدان جىبەردى.
ءوزىنىڭ مەتردوتەل دەگەن قۇرمەتتى اتاعىنا ماساتتانعان پلانشە بار ونەرىن كورسەتپەكشى بولدى، سول سەبەپتى دە قاسىمدا كومەكشى بولىپ ءجۇرسىن دەپ، شاقىرىلعان قوناقتىڭ بىرەۋىنىڭ فۋررو دەگەن قىزمەتشىسىن جانە الگى د'ارتانياندى ولتىرمەك بولعان جالعان سولداتتى ەرتىپ اكەتتى، ول اسكەري ءبولىمنىڭ بىردە-بىرىندە تۇرماعاندىقتان، جاس جىگىت ءوزىن ولىمنەن قۇتقارىپ قالعاننان كەيىن، د'ارتانيانعا، دۇرىسىن ايتقاندا، پلانشەگە قوسشى بولىپ ورنالاستى.
سىي-سياپات ساعاتى سوققان كەزدە قوناقتىڭ ەكەۋى بىردەي كەلىپ،ورنى-ورنىنا وتىرىستى، ستول ءۇستىن اياق-تاباق قاپتاپ كەتتى. پلانشە بىلەگىنە سۇلگى سالىپ الىپ، تىنىمسىز قىزمەت ەتتى، فۋررو شىنىلاردىڭ اۋزىن اشتى، ال، بريزمون — جازىلىپ كەلە جاتقان جارالىنى سولاي دەپ اتايتىن — شاراپتى شىنى گرافيندەرگە قۇيىپ جاتتى، ويتكەنى كەدىر-بۇدىر جولدان با، ايتەۋىر، شىنى تۇبىندە ءبىر تۇنبا قالىپتى. وسى شاراپتىڭ ءبىرىنشى شىنىسىنىڭ ءتۇبى لايساڭداۋ ەكەن. بريزمون — جازىلىپ سارقىتىن ستاكانعا قۇيدى، بايعۇس ءالى ءالجۋاز بولعاسىن، د' ارتانيان وعان شاراپتى ىشۋگە رۇقسات ەتتى.
قوناقتار سۋپتى ءىشىپ بولىپ، ءبىرىنشى ستاكانعا ەرىندەرىن تيگىزە بەرگەن كەزدە، كەنەت ليۋدوۆيك فورتىنان، جاڭا فورتتان گۇرسىلدەپ زەڭبىرەكتەر اتىلدى. الدە قورشاۋداعىلار تاراپىنان با، الدە اعىلشىندار تاراپىنان با، ايتەۋىر ءبىر شابۋىل باستالىپ كەتكەن ەكەن دەپ ويلاعان گۆاردياشىلار جالما-جان شپاگالارىنا جارماستى: د'ارتانيان ولاردان دا شاپشاڭ عوي، بۇل دا قارۋىن ۇستادى، ءسويتىپ ۇشەۋى ءوز پوستىلارىنا قاراي تۇرا جۇگىرىستى.
ءبىراق بۋفەتتەن شىعىسىمەن ولار ايقاي-شۋدىڭ سەبەبىن بىردەن ءتۇسىندى. توڭىرەكتەگى جۇرت: «كورول جاساسىن! كاردييال جاساسىن!» دەن ايقايلاسىپ جاتتى، جان-جاقتىڭ بارىندە زىركىلدەپ بارابان سوعىلادى.
شىنىندا دا، ءبىز جوعارىدا ايتقانداي، ابدەن شىدامى تاۋسىلعان كورول ەكى كوش جەردەن دەم الماي، سۋىت ءجۇرىپ كەلگەن بەتى وسى ەكەن، ونىڭ قاسىنا نوكەرى، كومەككە دەگەن ون مىڭ سولداتى بار ەدى ونىڭ الدى-ارتىن قىمتاپ مۋشكەتەرلەر كەلە جاتقان-دى.
ساپقا تىزىلگەن ءوز روتاسىنىڭ قاتارىندا تۇرعان د'ارتانيان، وزىنەن كوزىن الماعان دوستارىنا، مۇنى بىردەن تانىعان دە تريەۆيل مىرزاعا وزگەشە-قۇرمەتپەن يشارا جاساپ ىزەت كورسەتتى.
كورولدىڭ كەلۋ سالتاناتى بىتىسىمەن، دوستار قۋانا قۇشاقتاستى.
— شايتان اتسىن، — دەدى د'ارتانيان داۋىستاپ، — سىزدەر ءدال ۋاقىتىندا كەلدىڭىزدەر! ءالى ەشبىر تاعام سۋي قويعان جوق شىعار دەپ ويلايمىن!... شىن ايتتىم با، مىرزالار! — دەدى جاس جىگىت ەكى گۆاردياشىعا قاراپ جانە ولاردى دوستارىمەن تانىستىرىپ جاتىپ.
— وھو! ءبىز تويلاپ جاتقان سياقتىمىز عوي! — دەدى پورتوس كوڭىلدەنىپ.
— ءسىزدىڭ تۇسكى اسىڭىزدا ايەلدەر بولمايتىن شىعار دەپ سەنەمىن! — دەدى اراميس.
— ءسىزدىڭ بۇل تۇكپىرىڭىزدەن ءتاۋىر شاراپ تابىلا ما؟ — دەدى اتوس.
— بۇل ساۋالىڭىزعا جول بولسىن، شايتان العىر! مەندە مىنا سىزدەر جىبەرگەن شاراپ بار، يناباتتى دوسىم، — دەدى د'ارتانيان.
— ءبىز جىبەرگەن شاراپ؟ — دەپ قايتالاپ سۇرادى تاڭ قالعان اتوس.
— يا، سول سىزدەر جىبەرگەن شاراپ.
— ءبىز سىزگە شاراپ جىبەرىپپىز بە؟
— نەمەنە، ۇمىتىپ قالعانسىز با؟ بىلەسىز بە، انجۋي جۇزىمدىكتەرىنەن جاسالعان ءالسىز شاراپ!
— ءيا، مەن ءسىزدىڭ قانداي شاراپتى ايتىپ تۇرعانىڭىزدى ەندى عانا ءتۇسىندىم.
— وزگە شاراپتاردىڭ بارىنەن دە جاقسى كورەتىن شارابىڭىز.
— البەتتە، شامپان، شامبەرتەن بولماعان كەزدە، ونى جاقسى كورەتىنىم راس.
— جوققا شارا بار ما! شامپان مەن شامبەرتەن بولسا — جوق، ەندەشە انجۋي شارابىن قاناعات تۇتاسىز-داعى.
— ءپالى، ءسىز انجۋي شارابىن جازدىرىپ الىپ پا ەدىڭىز؟ ءسىز كەرەمەتتەي تالعامپازسىز، د'ارتانيان! — دەدى پورتوس.
— جوق، ولاي ەمەس! بۇل ماعان سىزدەردىڭ اتىڭىزدان جىبەرىلگەن شاراپ.
— ءبىزدىڭ اتىمىزدان؟ — دەدى ءۇش مۋشكەتەر قوسارلانا داۋىستاپ
— ايتىڭىزشى، اراميس، شاراپتى جىبەرگەن ءسىزبىسىز؟ — دەدى اتوس وعان.
— جوق. ءسىز جىبەرگەن جوقسىز با، پورتوس؟
— جوق. ءسىز شە، اتوس؟
— جوق.
— ەگەر سىزدەر بولماساڭىز، ونى شاراپحاناشىڭىز جىبەرگەن شىعار، — دەدى د'ارتانيان.
— ءبىزدىڭ شاراپحاناشى ما؟
— ءيا! سىزدەردىڭ شاراپحاناشىڭىز گودو، مۋشكەتەرلەردىڭ شاراپحاناشىسى.
— ءتۇھ، شىنىن ايتساق، سول شاراپتىڭ قايدان شىققانىندا نە جۇمىسىمىز بار! تاتىپ كورەلىك، ەگەر ول جاقسى بولسا — ىشەلىك، — دەدى پورتوس.
— جوق، قايدان كەلگەنى ءبيمالىم شاراپتى ءبىز ىشپەيمىز، — دەدى اتوس وعان قارسى شىعىپ.
— ءسىز دۇرىس ايتاسىز، اتوس، — دەدى د'ارتانيان ونى قولداپ. — دەمەك، ءسىزدىڭ ەشقايسىڭىز ماعان شاراپ جىبەر دەپ شاراپحاناشى گودوعا تاپسىرما بەرگەن جوقسىز عوي؟
— جوق! سوعان قاراماستان، ول سىزگە ءبىزدىڭ اتىمىزدان شاراپ جىبەرىپ پە؟
— حاتى مىناۋ! — دەدى د'ارتانيان.
سوسىن ول جولداستارىنا حاتتى ۇسىندى.
— بۇل ونىڭ جازۋى ەمەس! مەن ونىڭ قولىن بىلەمىن — وسى جاققا جۇرەردىڭ ءدال الدىندا مەن وعان ءبارىمىز ءۇشىن اقشا تولەگەنمىن — اتوس.
— بۇل جالعان حات، ءبىزدى ەشكىم قاماۋعا العان جوق، — دەدى پورتوس.
— د'ارتانيان، ءبىز ايقاي-شۋ كوتەردى دەگەنگە ءسىز قالاي سەنگەن-دەدى اراميس ونى كىنالاپ. د'ارتانيان سۇپ-سۇر بولىپ، قالشىلداپ كەتتى.
— مەن سەنەن قورقايىن دەدىم. نە بولىپ قالدى سونشا؟ — دەدى اتوس. ول توتەنشە ءبىر قيىن ساتتەردە عانا جىگىتكە «سەن» دەپ سويلەيتىن. كانە، دوستار، جۇگىرەلىك، تەز-تەز! — دەدى د'ارتانيان داۋىستاپ — مەن ءبىر سۇمدىققا قاتتى كۇدىكتەنىپ تۇرعانىم... اپىرماي، بۇل تاعى سول ايەلدىڭ كەگى مە ەكەن؟
ەندى اتوس سۇپ-سۇر بولىپ كەتتى.
د'ارتانيان بۋفەتكە قاراي تۇرا جۇگىردى، ءۇش مۋشكەتەر مەن ەكى گۆاردياشى ونىڭ سوڭىنان ەرە بەردى.
اسحاناعا كىرگەندە د'ارتانياننىڭ ەڭ اۋەلى كوزىنە تۇسكەن كىسى بريزمون ەدى، ول ەدەندە تىپىرلاپ جان ءتاسىلىم ەتەيىن دەپ جاتىر
پلانشە مەن فۋررو شولمەكتەي بوزارىپ؛ و بايعۇستىڭ ازابىن جەڭىلدەتۋ ءۇشىن ابىگەرگە ءتۇسىپ جاتىر، ءبىراق ەندى ەش كومەكتىڭ پايداسى جوق ەكەنى انىق-تى: ءۇزىلىپ بارا جاتقان سورلىنىڭ قينالعانى تىرجيعان جۇزىنەن انىق كورىندى.
— ا، بۇل ءسىزبىسىز! — دەدى بريزمون شاق ەتىپ د'ارتانياندى كورىسىمەن. — ءسىز ماعان ءومىردى سىيعا تارتتىم دەپ ءبالسىنىپ الىپ، ەندى ۋ بەردىڭىز عوي! و، بۇل نەتكەن سۇمدىق!
— مەن بە؟ — دەدى د'ارتانيان دىزاقتاپ. — سورلى-اۋ، نە ايتىپ جىرسىڭ!
— ءيا-يا، بۇل شاراپتى ماعان بەرگەن ءسىز! ءىش دەپ ءامىر ەتكەن دە ءسىزسىز، سويتسەم ءوش الماق بولعان ەكەنسىز، بۇل — ەل ەستىمەگەن سۇمدىق!
— ءسىز قاتەلەسەسىز، بريزمون، — دەدى د'ارتانيان، — قاتەلەسىپ جاتىرسىز... سىزگە شىنىمدى ايتايىن... انت ەتەيىن...
— قۇداي بار بولسا، ءسىزدى ءالى جازالايدى!.. و قۇداي، مەن كورگەن ازاپتى اناعان دا جىبەر!
— ءىنجىل ۇستاپ انت ەتەيىن، — دەدى د'ارتانيان، ءولىپ بارا جاتقان بايعۇسقا تۇرا ۇمتىلىپ، — ول شاراپقا ۋ قوسىلعانىن بىلگەن جوقپىن، ونى ءوزىم دە ىشپەك بولعانمىن! سىزگە سەنبەيمىن، — دەدى سولدات. ءسويتىپ، ازاپتانىپ، قينالىپ جاتىپ، ءۇزىلىپ كەتتى.
— بۇل نەتكەن سۇمدىق! — دەدى اتوس كۇبىرلەپ، بۇل كەزدە پورتوس شىنىلاردى سىندىرىپ جاتتى، ال، اراميس بولسا، ءسال كەشىگىپ قالسا دا، دۇعاشىنى اكەل دەپ ءامىر ەتتى.
— و دوستارىم، — دەدى د'ارتانيان، — سىزدەر مەنى تاعى ءبىر اجالدان قۇتقارىپ قالدىڭىزدار، تەك مەنى عانا ەمەس، مىنا مىرزالاردى دا قۇتقاردىڭىزدار!.. مىرزالار، — دەدى ول گۆاردياشىلارعا قاراپ، — مەن سىزدەردەن وسى كورگەنىڭىزدى تىسىڭىزدەن شىعارماۋىڭىزدى سۇرايمىن. كەيبىر جوعارى مارتەبەلى كىسىلەر وسى وقيعاعا ارالاسقان بولۋى مۇمكىن، سول سەبەپتى دە كەيىن مۇنىڭ زاردابى وزىمىزگە تيەدى.
— اح، سۋدار... — دەدى قورىققانىنان ءولىم حالىنە جەتكەن پلانشە، — اح، سۋدار، مەنىڭ باعىم بار ەكەن!
— و، بەزگەلدەك، سەن مەنىڭ شارابىمدى ىشپەك بولعان ەكەنسىڭ عوي؟ — دەدى د'ارتانيان.
— كورولدىڭ دەنساۋلىعى ءۇشىن، سۋدار. مەن كورولدىڭ اماندىعى ءۇشىن ازعانتاي عانا شاراپ ىشەيىن دەپ ەدىم، فۋررو كەلىپ، سەنى شاقىرىپ جاتىر دەدى.
— ول راس، مۇنى جۇمساپ جىبەرىپ، ءوزىم الاڭسىز وتىرىپ ىشەيىن دەپ ەدىم، — دەدى فۋررو قورىققانىنان يەگىنە تيمەي.
— مىرزالار، — دەدى د'ارتانيان گۆاردياشىلارعا، — وزدەرىڭىز دە بىلەسىز، مىنا وقيعادان كەيىن ءبىزدىڭ تويىمىز قايعىلى توي بولار ەدى. سول سەبەپتى دە، مەنىڭ وزىڭىزدەن كەشىرىمىمدى قابىل الىڭىز، ال، داستارقان باسىندا تاعى بىردە كەزدەسەرمىز.
ەكى گۆاردياشى دا د'ارتانياننىڭ كەشىرىم وتىنگەنىن شىن پەيىلدەن قابىلداپ، ءتورت دوسىنىڭ وڭاشا قالعىسى كەلىپ وتىرعانىن سەزىپ، ءوز جوندەرىنە كەتتى.
انالار كەتىپ، وزدەرى وڭاشا قالعاننان كەيىن، جاس گۆاردياشى مەن ءۇش مۋشكەتەر جاعدايدىڭ اسا قيىن ەكەنىن ءارقايسىمىز دا تۇسىنەمىز دەگەندەي بىر-بىرىنە ويلانا كوز تاستادى.
— ەڭ اۋەلى وسى بولمەدەن كەتەلىك. زورلىقپەن قازا تاپقان كىسىنىڭ ءمايىتىنىڭ قاسىندا وتىرۋ جامان ىرىم.
— پلانشە، — دەدى د'ارتانيان، — مىنا سورلىنىڭ ولىگىن ساعان تاپسىرامىن. ونى اق جۋىپ، ارۋلاپ قويسىن. ونىڭ قىلمىس جاساعانى راس، ءبىراق كۇناسىن مويىنداپ، رايدان قايتقان-دى.
سوسىن بريزموندى جەرلەۋ قامىن پلانشە مەن فۋرروعا تاپسىرىپ، ءتورت دوس بولمەدەن شىعىپ كەتتى.
قوجايىن ولارعا باسقا بولمە دايىنداپ، شالا پىسكەن جۇمىرتقا اكەلىپ بەردى، سۋدى اتوس قۇدىقتان ءوزى بارىپ اكەلدى. پورتوس پەن اراميسكە از سوزبەن بولعان ءىستىڭ ءجايىن ايتتى.
سۇيىكتى دوس، ءوزىڭىز دە كورىپ وتىرسىز، بۇل ءومىر، ولە-ولگەنشە تىنبايتىن سوعىس، — دەدى د'ارتانيان اتوسقا.
اتوس باسىن شايقادى.
ءيا-يا، مەن مۇنىڭ ءبارىن كورىپ وتىرمىن. ءبىراق ءسىز وسىنى جاساعان يەسى سول ايەل دەپ ويلايسىز با؟ — دەدى ول.
وعان انىق كوزىم جەتەدى.
— شىنىمدى ايتايىن، مەن وعان ءالى دە بولسا ءشۇبالىمىن.
— يىعىڭداعى انە ءبىر تۇڭعيىق گۇلدىڭ تاڭباسى شە؟
ول — فرانسيادا قىلمىس جاساعان اعىلشىن ايەل، سول ءۇشىن وعان قارعىس تاڭباسىن باسقان.
— اتوس، اتوس، سەنىڭىزشى ماعان، سول ءسىزدىڭ ايەلىڭىز! — دەدى د'ارتانيان ءبىر ءسوزىن الدەنەشە قايتالاپ. — كۇللى ءتۇر-تۇسىنىڭ اينا-قاتەسىز بىردەي ەكەنىن شىنىمەن-اق ۇمىتقانىڭىز با؟
— ءبارىبىر مەن سو ءبىر ايەل ولگەن دەپ ەسەپتەيمىن. ونى مەن اعاشقا كەلىستىرىپ-اق اسقانمىن.
بۇل جولى د'ارتانيان باسىن شايقادى.
— ال، ەندى قايتەمىز؟ — دەدى ول.
— توبەڭنەن تونگەن اجال استىندا ماڭگى ءومىر سۇرە بەرۋگە بولمايدى. وسى بالەدەن قۇتىلۋدىڭ ءبىر جولىن تابۋ كەرەك، — دەدى اتوس.
— ول قانداي جول سوندا؟
— سول ايەلمەن كەزدەسىپ، ۇعىنىسۋعا تىرىس. وعان بىلاي دەڭىز: «سىزگە كەرەگى تىنىشتىق پا، سوعىس پا! ءسىز جونىندە ەشقاشاندا ءبىر اۋىز ءسوز ايتپايمىن جانە وزىڭىزگە قارسى ەشبىر ارەكەت جاسامايمىن مەن اقسۇيەكتىڭ ادال ءسوزىن بەرەمىن. ال، ءسىز ءوز تاراپىڭىزدان ماعان زيان جامايمىن دەپ سالتاناتتى تۇردە انت بەرۋىڭىز كەرەك. ايتپەسە، مەن كانسلەرگە دەيىن جەتەمىن، كورولگە دەيىن جەتەمىن، ءبىر جەندەتتى تاۋىپ الامىن، مەن سىزگە كۇللى سارايدى قارسى قويامىن،جۇرتقا ءسىزدىڭ تاڭبالى ەكەنىڭىزدى مالىمدەيمىن دە سوتقا تارتامىن، ال ەگەر ءسىزدى سودان كەيىن اقتاپ جىبەرسە... وندا اقسۇيەكتىڭ ادال سوزىمەن انت ەتەيىن، ءسىزدى قۇتىرعان يت سياقتاندىرىپ، ءبىر قورانىڭ تۇبىندە جايراتىپ كەتەمىن!»
— مەن مۇنداي ادىسكە قارسى ەمەسپىن، ءبىراق ونى قايدان تابامىن — دەدى د'ارتانيان.
— ۋاقىت، سۇيىكتى دوسىم، ۋاقىت قولايلى ءبىر ءساتتى قولىنا ءوزى اكەلىپ بەرەدى، ال، سونداي ءسات ۇتىس-جەڭىسكە وتە قاجەت جاعدايدى جاسايدى، ەگەر جالىقپاي كۇتە بىلسەڭ، باسەكە نەعۇرلىم مول تىكسەڭ، ۇتىسىڭدا سوعۇرلىم مول بولادى.
— سولايى سولاي عوي، ءبىراق سەنى كىسى ولتىرۋشىلەر مەن ۋلاۋشىلار تورىپ جۇرگەن كەزدە سارىلا كۇتۋ دەگەنىڭ...
— ەشتەڭە ەتپەيدى! قۇداي ءبىزدى وسى ۋاقىتقا دەيىن امان ساقتاعان ەكەن، ءالى دە ساقتاي بەرەدى، — دەدى اتوس ونى جۇباتىپ.
— ءيا، ءبىزدى ساقتار. ارينە، ءبىز ەركەكتەرمىز، توق ەتەرىن ايتساق، تاۋەكەلگە بەل بايلاپ، باسىندى بايگەگە تىگۋ ءبىز ءۇشىن تابيعي نارسە، ال انا ايەل بايعۇسقا وبال عوي! — دەدى ول تاعى دا باسەڭ ۇنمەن.
— ول ايەلىن كىم؟ — دەدى اتوس.
— كونستانسيا.
— بوناسە بيكە! اح ءيا، ونىڭ راس... سورلى دوسىم-اۋ، مەن ءسىزدىڭ عاشىق ەكەنىڭىزدى ءتىپتى ۇمىتىپ كەتىپپىن!
— ءبىراق ءبىز الگى ءوزىڭىز ولتىرەتىن سۇمىرايدىڭ قالتاسىنان تاۋىپ الاتىن حاتىڭىزدان ونىڭ موناستىردە تۇرىپ جاتقانىن بىلدىك، دەدى اراميس. — موناستىرلاردىڭ جاعدايى ونشا جامان بولمايدى، سىزگە بەرەتىن ءبىر سەرتىم، لa-روشەلدى قورشاۋ اياقتالىسىمەن، مەن ءوزىم...
— ءيا-يا، يناباتتى اراميس، — دەدى اتوس ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ، — ءسىزدىڭ ەسىل-دەرتىڭىز ءدىن جولىندا ەكەنىن بىلەمىز.
— مەن — ۋاقىتشا مۋشكەتەر بولىپ جۇرگەن جانمىن، — دەدى اتوس كونبىس ۇنمەن.
— بۇل، شاماسى، ءوز كوڭىلدەسىنەن كوپتەن بەرى حابار الماعان بولۋعa ءتيىس. وعان كوڭىل بولمەي-اق قويىڭىز، ونىڭ بۇل مۇساپىرلىگى بىزگە ءمالىم، — دەدى اتوس سىبىرلاپ.
— گاپ مىنادا! مەنىڭشە، وسىنىڭ ءبىر قاراپايىم ءادىسى بار، دەدى پورتوس.
— قانداي ءادىس؟ — دەدى. د'ارتانيان.
— ءسىز ونى موناستىردە دەگەنىڭىز راس پا؟
— ءيا، راس.
— ەندەشە، باس قاتىرىپ قايتەمىز؟ قورشاۋ اياقتالىسىمەن، ونى موناستىردەن ۇرلاپ الامىز، سونىمەن ءىس تامام.
— ءبىراق اۋەلى كەلىنشەكتىڭ قاي موناستىردە جاتقانىن ءبىلۋ كەرەك.
— ول راس، — دەپ پورتوس كەلىسە كەتتى.
— ءبىراق الگىدە ول ايەلگە ءموناستىردى كوروليەۆانىڭ ءوزى تانداپ تاۋىپ بەرگەن دەپ ايتقان جوقسىز با، سۇيىكتى د'ارتانيان؟ — دەدى اتوس.
— ءيا. وزگەنى قايدام، مەن ءوزىم سولاي دەپ ويلايمىن.
— تاماشا! ەندەشە بۇل ىستە بىزگە پورتوس قول ۇشىن بەرەدى.
— سۇراۋعا رۇقسات ەتىڭىز، مەن قالاي جاردەم بەرمەكپىن؟
— الگى ءوزىڭىزدىڭ ماركيزاڭىز، حانشاڭىز ارقىلى. ونىڭ بايلانىسى مول شىعار.
— ت-س-س! — دەدى پورتوس ساۋساعىمەن ەرنىن باسىپ. — مەنىڭشە، كاردينالدىڭ جاقتاسى بولسا كەرەك، ونىڭ ەشتەڭەنى بىلمەگەنى جاقسى.
— ولاي بولسا، بوناسە بيكە ءجايلى مالىمەتتى مەن-اق تاۋىپ بەرەيىن، — دەدى اراميس.
— ءسىز بە، اراميس؟ — دەپ ءۇش دوس قاباتتاسا داۋىستاپ جىبەردى. قالاي تاباسىز؟
— كوروليەۆانىڭ دۋحوۆنيگى ارقىلى، مەن ونىمەن وتە جاقىن دا ەدىم، — دەدى اراميس قىزاراقتاپ.
جۇپىنى تۇسكى اسىن ءاراميستىڭ وسى ۋادەسىمەن بىتىرگەن ءتورت دوسى سول كۇنى كەشكە تاعى دا كەزدەسپەك بولىپ تارقاستى. د'ارتانيان فرانسيسك موناستىرىنا قايتىپ كەلدى، ال، ءۇش مۋشكەتەر كورولدىڭ ستاۆكاسىنا قاراي كەتىپ قالدى، ولار و جاقتان ءالى وزدەرىنە باسپانا تابۋى كەرەك ەدى.
XIII
«ءقىزىل كەپتەر ۇياسى» اسحاناسىندا
جاۋمەن بەتپە-بەت كەلگەنشە اسىعىپ، تىنىم تاپپاعان كورولي بەكينگەمگە كاردينالدان بەتەر وش ەدى، ويتكەنى مۇنداي وشپەندىلىككە ونىڭ سەبەبى دە مولىراق ەدى، ەڭ اۋەلى اعىلشىنداردى رە ارالىنان قۋىپ شىعىپ، لa-روشەلدى قورشاۋدى تەزدەتۋ ءۇشىن، ول قاجەتتى بۇيرىق-جارلىقتى دەرەۋ، قولما-قول بەرگىسى كەلدى. ءبىراق ونى دو باسسومپەر مەن شومبەرگى ءبىر جاق، گەرسوگ انگۋلەمسكيي ەكىنشى جاق بولىپ تالاسقان الاۋىزدىق ۇستاپ قالدى.
باسسومپەر مەن شومبەرگ مىرزالار فرانسيانىڭ مارشالدارم بولاتىن، سول سەبەپتى دە كورولدىڭ تىكەلەي قاراۋىندا بولىپ، ارمياعا قولباسشىلىق ەتۋگە پراۆوسى بار ەكەنىن جاريا ەتتى؛ تۇتقىن باسسومپەر ءوزىنىڭ ءدىن جونىندەگى باۋىرلاستارى — اعىلشىندار مەن شەتەلدىكتەرگە قارسى ماردىمدى ارەكەت جاساي قويمايدى دەپ قاۋىپتەنگەن كاردينال بۇل پوستىعا گەرسوگ انگۋلەمسكييدى ۇسىندى، ءبىراق كورول ونى كاردينالدىڭ دۇمپۋىمەن باس قولباسشىنىڭ ورىنباسارى ەتىپ تاعايىندادى. سايىپ كەلگەندە، باسسومپەر مەن شومبەرگتىڭ ارميادان كەتۋىنە جول بەرمەس ءۇشىن، ولاردىڭ ءارقايسىسىنا دەربەس وتريادقا قولباسشىلىق جاساۋ مىندەتى جۇكتەلدى: باسسومپەر وزىنە لالەدەن دومپەرگە دەيىنگى سولتۇستىك ايماقتى، گەرسوگ اشۋلەمسكيي دومپەردەن پەريەگە دەيىنگى باتىس ايماقتى، شومبەرگ پەريدەن انگۋتەنگە دەيىنگى وڭتۇستىك ايماقتى الدى.
گەرسوگ ورلەانسكييدىڭ ستاۆكاسى دومپەردە بولاتىن.
كورولدىڭ ستاۆكاسى بىردە ەترەدە، بىردە لاجارريدە بولدى.
ال، كاردينالدىڭ ستاۆكاسىنا كەلەتىن بولساق، ول تاس كوپىردىڭ قاسىنداعى قۇم توبەلەر ىشىندە، ەشبىر بەكىنىسپەن قورعالماعان ءبىر قاراپايىم ۇيگە ورنالاسقان ەدى.
سونىمەن، گەرسوگ ورلەانسكيي — باسسومپەردى، كورول — گەرسوگ انگۋلەممسكييدى، ال، كاردينال — شومبەرگتى باقىلاپ وتىراتىن.
سودان كەيىن، اسكەري كۇشتى ورنالاستىرۋ ءىسى اياقتالعان كەزدە قولباسشىلارعا اعىلشىنداردى ارالدان ايداپ شىعۋ ءۇشىن شارالار قولدانا باستادى.
كۇللى جاعداي وسىنداي ىسكە اسا قولايلى بولىپ شىقتى: تاماعى توق بولسا، اعىلشىندار — ايتۋلى سولداتتار؛ ءبىراق ولار بۇل كەزدە تەك تۇزدالعان ەتپەن وتە ناشار سۋحارمەن اۋقاتتانىپ جاتقان-دى، مىنە، وسىدان لاگەردە اۋرۋ كوبەيدى. مۇنىمەن قاتار مۇحيتتىڭ كۇللى جاعالاۋىندا، جىلدىڭ وسى مەزگىلىندە تولقىپ، بۋىرقانىپ جاتاتىن تەڭىز كۇن قۇرعاتپاي شاعىن كەمەلەردىڭ بىرەۋى بولماسا بىرەۋىن قيراتىپ جاتتى، سول سەبەپتى دە ەگيلون مۇيىسىنەن سوناۋ ترانشەيالارعا دەيىنگى جاعالاۋ، ءاربىر داۋىلدان كەيىن، قايىقتاردىڭ، فەليۋگالاردىڭ جانە باسقا كەمەلەردىڭ سىنىعىنان كورىنبەي قالاتىن. مىنە، وسىنىڭ بارىنەن كوپە-كەرنەۋ ءمالىم بولعان ءبىر ءجايت: ەگەر كورولدىڭ سولداتتارى ءوز لاگەرىنەن كەتپەي قويعان كۇننىڭ وزىندە، ارالدا تەك قايسارلىعى ۇستاپ، قاسارىپ وتىرعان بەكينگەم ءبارىبىر بۇگىن بە، ەرتەڭ بە، ايتەۋىر ارالدى بوساتىپ، تايقىپ شىعار ەدى.
الايدا، دە تۋاراك مىرزا: جاۋ لاگەرى جاڭا شابۋىلعا ازىرلەنىپ شىعار دەپ حابار جىبەرگەننەن كەيىن، كورول بۇل ءىستى ءبىرجولاتا قىدىرۋعا بەل بايلادى دا، شەشۋشى شايقاسقا شىعۋ جونىندە بۇيرىق بەردى.
وسى قورشاۋدىڭ بارىسىن، ەگجەي-تەگجەيلى سۋرەتتەۋدى اۋەلدەپ قاراستىرماعان، ءوزىمىز بايانداپ وتىرعان تاريحقا تىكەلەي قاتىسى بip وقيعالاردى عانا تام-تۇمداپ كەلتىرىپ وتىرعان ءبىز، ءبىر سوزبەن ءبىراق قايىرساق، وسىناۋ اسكەري ارەكەت، كورولدى اڭ-تاڭ قالدىرىپ، كاردينال داڭقىن اسپانعا اسىرىپ، جەڭىسپەن اياقتالدى. ءاربىر قاقتىعىس ، ءىس كەزىندە جەڭىلىس تاۋىپ، ءبىر قادامداپ، ەكى قادامداپ شەگىنە باستاعان، ال، لۋا ارالىنان وتەر جەردە تۇبەگەيلى تالقاندالعان اعىلشىندار، سوعىس دالاسىندا ەكى مىڭ ادامىن قالدىرىپ، كەمەلىنە ءمىنىپ، تايىپ تۇرۋعا ءماجبۇر بولدى، سول قالعان اسكەر ىشىندە بەس پولكوۆنيك، ءۇش پودپولكوۆنيك، ەكى ءجۇز ەلۋ كاپيتان مەن جيىرما قارالى تەكتى دۆوريان بار ەدى، ال، بۇعان قوسا، ءتورت زەڭبىرەك جانە كلود دە سەن-سيمون پاريجگە اكەلىپ، پاريج قۇداي-انا شىركەۋىنەن توبەسىنە سان-سالتاناتپەن ىلىنگەن الپىس جالاۋ تاعى بار-دى.
— قۇدايعا العىس ايتىپ، دۇعا قايىرۋ اۋەلى لاگەردە، سوسىن بۇكىل فرانسيادا وتكىزىلدى.
سونىمەن، ەندى كاردينال ۋاقىتشا بولسا دا، اعىلشىن تاراپىنان ەش قاۋىپتەنبەي، قورشاۋدى ەمىن-ەركىن جۇرگىزە بەرۋگە مۇمكىندىك الدى.
ءبىراق، ءبىز الگىدە عانا ايتقانىمىزداي، بۇل تەك ۋاقىتشا تىنىشتىق ەكەن.
گەرسوگ بەكينگەمنىڭ شابارماندارىنىڭ ءبىرى — مونتەگيۋ دەگەن بىرەۋ تۇتقىنعا الىنادى دا، سول ارقىلى اۆستريا، يسپانيا، انگليا مەن لوتارينگيالار اراسىندا جاسىرىن وداق بولىپ كەلگەنى ءمالىم بولدى.
بۇل وداق فرانسياعا قارسى باعىتتالعان ەكەن.
بۇل بۇل ما، ستاۆكاسىن ءوزى ويلاعاننان گورى ەرتەرەك تاستاپ كەتكەن بەكينگەمنىڭ ورنىنان وسى وداقتىڭ قۇرىلعانىن تاعى ءبىر رەت دالەلدەيتىن دوكۋمەنتتەر تابىلعان، كاردينالدىڭ «مەمۋارلارىندا» جازعانىنا قاراعاندا، بۇل قاعازدار دە شيەۆرەز حانىمعا، دەمەك، كوروليەۆانىڭ وزىنە شىركەۋ تۇسىرەدى ەكەن.
ەندى بۇكىل جاۋاپكەرشىلىك كاردينالدىڭ موينىنا كەلىپ ءتۇستى، ويتكەنى ەشتەڭەگە جاۋاپ بەرمەيتىن كىسى بيلەۋشى مينيستر دە بولا المايدى. سول سەبەپتى دە ول دارياداي كەن اقىلىن، بۇكىل كۇشى مەن جىگەرىن تولىق جۇمساپ، ەۆروپانىڭ ۇلى مەملەكەتتەرىنىڭ ءارقايسى سىندا بولىپ جاتاتىن زارەدەي وزگەرىستەردىڭ ءبارىن قالت جىبەرمەي كۇنى-تۇنى ءجىتى باقىلاپ وتىردى.
بەكينگەمنىڭ قايرات-جىگەرى، ەڭ باستىسى — وشپەندىلىك كۇشى كاردينالعا كوپتەن ءمالىم. ەگەر فرانسياعا قاھارىن تىككەن وداق جەڭىسكە جەتسە، ول — كاردينال، ەشكىمگە ىقپال جاساي الماس ەدى: وندا يسپان مەن اۆستريا ساياساتى لۋۆر كابينەتىنەن وزدەرىنىڭ تۇراقتى وكىلدەرىن تاۋىپ الار ەدى دە (ءقازىر ولاردىڭ مۇندا ءبىرلى-جارىم جاقتاستارى عانا بار-دى)، فرانسۋز ءمينيسترى، شىنتۋايتتاپ كەلگەن» دە، ۇلت ءمينيسترى كاردينال ريشەلەنىڭ كوزى جويىلار ەدى. وعان بالا سياقتى باعىنىپ، ونى كارى ءمۇعالىمىن جەك كورەتىن بالادان بەتەر جەك كورەتىن كورول، كاردينالدى بۇدان قايتسە دە جەكە باستارىنىڭ ءوشىن الماقشى بولىپ جۇرگەن ءىنىسى مەن كوروليەۆانىڭ قولىنا بەرەر ەدى؛ قىسقاسىن ايتساق، ول ءسوزسىز وپات بولار ەدى، بالكىم، ونىمەن ءبىراق فرانسيا دا وپات بولا ما، كىم بىلگەن... مىنە، وسىنىڭ ءبارىنىڭ الدىن الۋ كەرەك-تى.
سوندىقتان دا تاس كاپىردىڭ قاسىنداعى، كاردينال وزىنە رەزيدەنسيا ەتىپ العان شاعىن ۇيدە كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي، شابارماندار اۋىسىپ، ساپىرىلىسىپ جاتتى جانە ولاردىڭ سانى مينۋت سايىن وسە بەردى.
بۇلار — ءوز رياسالارىن (كيىمدەرىن) دۇرىستاپ تا كيە المايتىن موناحتار-دى، سول سەبەپتى دە ولاردىڭ شىركەۋ كىسىلەرى ەكەنىن، ءبىراق سوعىسقۇمار شىركەۋ كىسىلەرى ەكەنىن بىردەن بايقاۋعا بولاتىن؛ بۇلار — پاج بولىپ كيىنگەن ايەلدەر-تىن، ءبىراق قانشا كەڭ شالبار كيسە دە، ولاردىڭ بوكسەسى بۇلتىلداپ، ءبىلىنىپ قالاتىن؛ ەڭ سوڭىندا، بۇلار كىر-كىر، سۇڭعاق-سىمباتتى شارۋالاردى، ءبىراق ءبىر شاقىرىم جەردەن ولاردىڭ تەكتى تۇقىمنان شىققان كىسىلەر ەكەنى بىردەن تانىلاتىن.
بۇدان باسقا دا، شاماسى، جۇرت جاقتىرا بەرمەيتىن كىسىلەر دە بولۋعا ءتيىس، ويتكەنى كاردينالعا قاستاندىق جاسالىپتى دەگەن سىبىس سىپسىڭداپ، ەكى-ۇش رەت ەلدى ارالاپ كەتتى.
راس جوعارى مارتەبەلى تاقسىردىڭ دۇشپاندارى، سول ءبىر ولاق قانىشەرلەردى كاردينالدىڭ ءوزى جالدايدى دەگەن ءسوزدى تاراتىپ ءجۇردى ويتكەنى قاجەت بولا قالعان كەزدە، ءوز تاراپىنان بۇل دا زورلىقشىلدىق، شارالارىن قولدانۋعا مۇمكىندىك العىسى كەلگەن كورىنەدى ءبىراق ەڭ دۇرىسى — سول ءمينيستردىڭ ايتقان سوزىنە دە، ولاردىڭ دۇشپاندارىنىڭ ايتقان سوزىنە دە سەنبەگەن دۇرىس.
الايدا وسىنىڭ بارىنە قاراماستان، كاردينال تۇنگى سەرۋەنگە شىعا بەردى، ونى ولگەنشە جاماندايتىن دۇشپاندارىنىڭ ءوزى كاردينالدىڭ ەر جۇرەك كىسى ەكەنىن جوققا شىعارمايتىن، سوندا ول گەرسوگ انگۋلەمسكيگە ماڭىزدى ءبىر بۇيرىق بەرۋ ءۇشىن، ءزارۋ ءبىر ماسەلە جونىنەن كورولمەن كەڭەسۋ ءۇشىن نەمەسە ەلشىلەر ىشىنەن مۇنىڭ ءوز ۇيىنە، الدەبىر سەبەپتەرمەن، كەلىپ سويلەسۋگە بولمايتىن بىرەۋىمەن كەلىسۋ ءۇشىن ءۇن قاتىپ، ءتۇسى قاشىپ كوپ جورتاتىن.
ال، مۋشكەتەرلەرگە كەلسەك، قورشاۋ كەزىندە جۇمىسى ونشا كوپ بولماعاندىقتان، ولارعا قاتال تالاپ قويىلمادى دا، كوڭىلدى كۇن كەشىپ جاتتى. بۇل ولارعا، اسىرەسە، ءبىزدىڭ ءۇش دوسىمىزعا وڭايعا ءتۇستى ويتكەنى دە تريەۆيل مىرزاعا دوستىق قارىم-قاتىناس جاساپ جۇرگەسىن، ول كىسىدەن لاگەرگە كەشىگىپ قالۋعا، وندا شام سونگەننەن كەيىن كەلۋگە ارنايى رۇقسات الىپ ءجۇردى.
ءالحيسسا، ءبىر كۇنى كەشكىلىك، د'ارتانيان ترانشەياعا قاراۋىلعا تۇرىپ، بۇلارعا قوسىلا الماي قالعان كەزدە، اتوس، پورتوس، اراميس ۇشەۋى اسكەري اتتارىنا ءمىنىپ، جورىق پلاششتارىنا ورانىپ الىپ، وسىدان ەكى كۇن بۇرىن، لاجارري جولىنىڭ بويىنان اتوس تاپ بولىپ قالعان، «قىزىل كەپتەر ۇياسى» دەگەن شاراپحانادان قايتىپ كەلە جاتتى. سونىمەن، ولار جولاي ءسات سايىن ءبىر توسقاۋىلعا ۇرىنىپ قالامىز با دەپ ساقتانىپ كەلە جاتقاندا، كەنەت بۋانار دەريەۆنياسىنا شيرەك لە جەر قالعاندا، ات تۇياعىنىڭ ءدۇبىرىن ەسىتتى. ۇشەۋى دەرەۋ جۇرە جول ورتاسىنا ءيىن تىرەسىپ توقتاي قالدى. ءبىر مينۋتتەن كەيىن، بۇلتتان شىققان اي جارىعىمەن، ولار جول بۇرىلىسىنان وزدەرىنە قاراي بەتتەپ كەلە جاتقان قوس سالت اتتىنى كوردى، بۇلاردى بايقاعاسىن ولار دا ات باسىن تارتا بەردى، شاماسى، ىلگەرى جۇرە بەرەمىز بە، الدە كەيىن قايتامىز با دەپ كەڭەسىپ جاتسا كەرەك.
ولاردىڭ بۇلاي كىدىرىستەپ، كۇمىلجىپ قالعانى ءۇش دوسقا ءبىر ءتۇرلى كۇدىكتى بولىپ كورىندى دە، اتوس تەبىنىپ، بىرنەشە قادام ىلگەرى شىعىپ؛
— كەلە جاتقان كىم؟ — دەدى وكتەمسي داۋىستاپ.
— ال، سىزدەر كىم بولاسىز؟ — دەدى سالت اتتىلاردىڭ بىرەۋى ءوز تاراپىنان.
— بۇل — جاۋاپ ەمەس! — دەدى اتوس داۋلاسىپ. — كەلە جاتقان كىم؟ ايتىڭدار، ايتپەسە، اتامىز!
— ويناماڭىز، مىرزالار! — دەدى سوندا ءبىر وكتەم داۋىس، شاماسى، ول ءامىر بەرىپ داعدىلانىپ قالعان كىسى بولسا كەرەك.
بۇل شاماسى، تۇندەلەتىپ تەكسەرىپ جۇرگەن اعا وفيسەرلەردى ءبىرى بولسا كەرەك، — دەدى اتوس جايىمەن. — نە ىستەيمىز، مىرزالار؟
سىزدەر كىمسىزدەر؟ — دەدى الگى وكتەم داۋىس. — ايتىڭدار، ايتپەسە، وسى مويىنسۇنباعانىڭىزعا كەيىن وكىنەتىن بولاسىز.
كورول مۋشكەتەرلەرىمىز، — دەدى اتوس، ول سۇراۋ بەرىپ تۇرعان كىسىنىڭ سۇراۋعا پراۆولى ەكەنىنە كوزى كامىل جەتىپ.
— قاي روتادانسىز؟
— دە تريەۆيلدىڭ روتاسىنانبىز.
— بەلگىلەنگەن جەرگە جاقىنداپ كەلىپ، وسىنداي بەيمەزگىل ۋاقىتتا، بۇل ارادان نە ءبىتىرىپ جۇرگەنىڭىزدى ماعان ايتىپ بەرىڭىز.
ءۇش دوس مەنمەنسىپ، شالقايا بەرمەيىن دەگەندەي جاقىنداپ كەلدى، ويتكەنى ۇشەۋى دە وزدەرىنەن قۇدىرەتتىرەك كىسىمەن سويلەسىپ تۇرعانىن ەندى انىق ءبىلدى؛ ونىمەن اتوس ءتىل قاتىسپاق بولدى.
ەكى سالت اتتىنىڭ بىرەۋى — ەكىنشى بولىپ سويلەگەنى — سەرىگىنەن ون قادامداي ىلگەرى تۇر ەكەن. اتوس، پورتوس پەن اراميسكە ارتتا قالا بەرىڭىز، دەگەن بەلگى بەرىپ، جالعىز ءوزى وعان تاياۋ كەلدى.
— وفيسەر مىرزا، عافۋ وتىنەمىن، ءبىز كىممەن سويلەسكەنىمىزدى بىلمەي قالدىق. ءار نارسەگە دايار ەكەنىمىزدى ءوزىڭىز دە كورىپ تۇرسىز، — دەدى اتوس.
— اتىڭىز كىم؟ — دەدى وفيسەر، ول پلاششىمەن بەتىن جارتىلاي بۇركەپ الىپتى.
— دەگەنمەن، سۋدار، مەنىڭ ءاتى-جونىمدى سۇراۋعا پراۆولى ەكەنىڭىزگە ءبىر دالەل كەلتىرسەڭىز، — دەدى اتوس ءوزىن بىردەن تەرگەي باستاعانىنا شامدانىپ.
— اتىڭىز كىم؟ — دەدى سالت اتتى سۇراۋىن قايتالاپ، ول كاپيۋشونىن كوتەرىپ، بەتىن اشتى.
— كاردينال مىرزا! — دەدى مۋشكەتەر تاڭ قالىپ.
— اتىڭىز كىم؟ — دەپ ءۇشىنشى رەت قايتالادى كاردينال.
— اتوس، — دەدى مۋشكەتەر.
كاردينال سەرىگىن يشاراتپەن قاسىنا شاقىردى، اناۋ دەرەۋ جەتىپ كەلدى.
— مىنا ءۇش مۋشكەتەر بىزگە ەرىپ جۇرەدى، — دەدى كاردينال باسەڭ. — لاگەردەگىلەر مەنىڭ و جاقتان كەتىپ قالعانىمدى بىلمەي-اق قويسىن، ەگەر بۇلار بىزبەن بىرگە جۇرسە، مۇنى ەشكىمگە ايتپايتىنىنا كامىل سەنەمىز.
— ءبىز دۆورياندارمىز، شاپاعاتتى مىرزا، — دەدى اتوس. — بىزدەن اۋىزشا سەرت الساڭىز، قام جەمەي-اق قويۋىڭىزعا بولادى. قۇدايعا شۇكىر، ءبىز قۇپيا سىردى ساقتاي بىلەمىز!
كاردينال قىراعى كوزىمەن، تىلدەسىپ تۇرعان باتىل جىگىتكە ءبىر قاpaپ قويدى.
— اتوس مىرزا، ءسىز اسا ساققۇلاق ەكەنسىز، — دەدى كاردينال،- ەندى مەنىڭ وزىڭىزگە ايتار سەزىمدى تىڭداڭىز. مەن ءسىزدى قاسىما ەرتىپ ءجۇر دەپ وتىنگەندە، سىزگە سەنبەگەندىكتەن ايتىپ تۇرعان جوقپىن، - سولاي ەتىڭىز دەگەندە ءوزىمنىڭ قاۋىپسىزدىگىمدى ويلاپ تۇرمىن. ءسىزدىڭ سەرىكتەرىڭىز، ارينە، پورتوس مىرزا مەن اراميس مىرزا شىعار؟
— ءيا، جوعارى مارتەبەلى تاقسىر، — دەدى اتوس.
سول مەزەتتە، وسى ۋاقىتقا دەيىن ارتتا تۇرعان ەكى مۋشكەتەر قالپاقتارىن قولىنا الىپ، جاقىنداي بەردى.
— مەن سىزدەردى بىلەمىن، مىرزالار، — دەدى كاردينال،: —بىلگەندە قانداي! سىزدەردىڭ مەنىڭ دوستارىمنىڭ قاتارىنا قوسىلمايتىندارىڭىزدى بىلەمىن، ءوز باسىم سوعان قاتتى ناليمىن. ءبىراق سونىمەن بىرگە، مەن سىزدەردىڭ باتىر دا ادال اقسۇيەك ەكەندەرىڭىزدى، وزدەرىڭىزگە كامىل سەنۋگە بولاتىنىن دا جاقسى بىلەمىن... سونىمەن، اتوس ەكى سەرىگىڭىزبەن قاسىما ەرىپ ءجۇرىپ، ءبىر قۇرمەت كورسەتسەڭىز، سوندا، ەگەر كەزدەستىرە قالساق، ءتىپتى ۇلى اعزامنىڭ ءوزى قىزعانىپ قىزىعاتىن كۇزەت مەنىڭ جانىمدا بولماق.
مۋشكەتەرلەردىڭ ۇشەۋى بىردەي باسىن اتتارىنىڭ جالىنا جەتكەنشە ءيىپ، ءتاجىم ەتتى.
— ار-نامىسىممەن انت ەتەيىن، جوعارى مارتەبەلى تاقسىر، — دەدى اتوس، — ءبىزدى وزىڭىزبەن بىرگە العانىڭىز ءجون بولدى. جولاي ءبىز بىرنەشە ءقاۋىپتى كىسىلەرمەن كەزدەستىك، سولاردىڭ تورتەۋىمەن «قىزىل كەپتەر ۇياسىندا» جانجالداسىپ تا قالدىق.
— جانجالداسىپ؟ نە ءۇشىن جانجالداسىپ قالدىڭىزدار مىرزالار؟ — دەدى كاردينال. — مەنىڭ جانجالدى سۋقانىم سۇيمەيتىنىن بىلەسىزدەر عوي!
— مىنە، سول سەبەپتى دە بولعان ءىس ءجايىن، نار تاۋەكەل دەپ، ءسىزدىڭ قاپەرىڭىزگە سالىپ قويۋعا بەل بايلادىم، مارتەبەلى تاقسىر. ايتپەسە، ءسىز ول جانجال تۋرالى وزگە كىسىلەردەن حابارلانىپ، وقيعانى دۇرىس ايتپاعاسىن، ءبىزدى كىنالى دەپ قالۋىڭىز مۇمكىن ەدى.
— ول جانجالدىڭ اياعى نەمەن ءبىتتى؟ — دەدى كاردينال قاباعىن ءتۇيىپ.
— مەنىڭ ءسىزدىڭ الدىڭىزدا تۇرعان دوسىم ءاراميستىڭ قولىن شپاگامەن جەڭىل جارالاپ كەتتى، ەگەر ءسىز، جوعارى مارتەبەلى تاقسىر، شابۋىلعا شىق دەپ بۇيرىق بەرسەڭىز، ول جاراسىنا قاراماي كۇنى ەرتەڭ العا ۇمتىلادى، وعان ءوزىڭىزدىڭ كوزىڭىز جەتەدى، مارتەبەلى تاقسىر.
— ءبىراق سىزدەر وزدەرىڭىزدى شپاگامەن شاپقىزىپ قويىپ، قول قۋسىرىپ قاراپ تۇرا بەرەتىن كىسى ەمەسسىزدەر عوي، — دەدى كاردينال بۇعان قوسا داۋ ايتىپ. — كانە، مىرزالار، ەشتەڭەنى بۇكپەڭىزدەر: ولار كەلە جاتقاندا، بالكىم، سىزدەر دە جاۋاپ بەرگەن شىعارسىزدار؟ ماعان اعىنان جارىلىڭىزدار — كۇنانى كەشىرۋگە مەنىڭ دە پراۆولى ەكەنىمدى بىلەسىزدەر عوي.
— شاراپاتتى مىرزا، — دەدى اتوس، — ءوز باسىم شپاگاعا قولىمدى دا تيگىزگەن جوقپىن، دۇشپانىمدى تىك قاپسىرا ۇستاپ الىپ، تەرەزەدەن لاقتىرىپ جىبەردىم... قۇلاپ بارا جاتقاندا سول جازعان اياعىن سىندىرىپ الدى عوي دەيمىن، — دەدى اتوس ءسال عانا كۇمىلجىپ.
Aha! — دەدى كاردينال. — سىزگە شە، پورتوس مىرزا؟
— شاراپاتتى مىرزا، جەكپە-جەككە تىيىم سالىنعانىن بىلەمىن عوي، سول سەبەپتى دە، الگى قاراقشىلاردىڭ بىرەۋىن ورىندىقپەن سالىپ جىبەردىم، شاماسى، ونىڭ يىعى سالدىراپ قالسا كەرەك.
— سولاي ما...— دەدى كاردينال. — ءسىز شە، اراميس مىرزا؟
— شاراپاتتى مىرزا، مەن ءوزىم وتە مومىن اداممىن، ونىڭ ۇستىنە موناح بولۋعا ازىرلەنىپ جۇرگەن جايىم بار، ول جاي سىزگە، جوعارى مارتەبەلى تاقسىر، ءالى ءبيمالىم شىعار. سوندىقتان دا مەن جولداستارىما باسۋ ايتىپ، جىبەرمەي تۇرعانمىن، كەنەت الگى سۇمداردىڭ بىرەۋى بايقاۋسىزدا سول قولىمدى شپاگامەن وسىپ جىبەرگەنى. سول-اق ەكەن، مەنىڭ دە شىدامىم تاۋسىلدى، اناۋ ماعان قايتا ۇمتىلعان كەزدە، شپاگامنىڭ ۇشىنا كۇللى دەنەسىمەن ءوزى كەلىپ ۇرىنعان سياقتى بولىپ كورىندى. جاعداي تاپ وسىلاي بولدى ما، الدە بولمادى ما و جاعىن انىق بىلمەيمىن، ءبىراق ونىڭ قۇلاپ تۇسكەنىن ءوز كوزىممەن كوردىم، شاماسى، ەكى جولداسىمەن بىرگە، ونى دا كوتەرىپ الىپ كەتتى عوي دەيمىن.
— شايتان السىن، — دەدى كاردينال، — شاراپحاناداعى شاتاقتىڭ الەگىنەن ءۇش ادام قاتاردان شىققان. ءيا، مىرزالار، سىزدەر ويىن كوتەرمەيدى ەكەنسىزدەر. جانجالدىڭ ءوزى نەدەن شىقتى؟
— سول سۇمىرايلاردىڭ ءوزى شەتتەرىنەن ماس ەكەن. ولار كەشقۇرىم مەيمانجايعا ءبىر ايەلدىڭ كەلىپ تۇسكەنىن كورەدى دە، ونىڭ بولمەسىنە كۇشپەن بۇزىپ كىرمەكشى بولادى.
— بۇزىپ كىرمەكشى؟ — دەدى كاردينال قايتالاپ. — سوندا نە ماقساتپەن كىرەدى؟
— مەنىڭ بايقاۋىمشا، ايەلدى زورلاماق بولعان ءتارىزدى، — دەدى اتوس. — مەن سىزگە، جوعارى مارتەبەلى تاقسىر، ول سۇمىرايلار شەتتەرىنەن ماس بولاتىن دەپ ايتتىم بىلەم.
— جانە ول ايەل ءارى جاس، ءارى سۇلۋ شىعار؟ — دەدى كاردينال ءسال عانا مازاسىزدانىپ.
— ءبىز ونى كورگەن جوقپىز، شاراپاتتى مىرزا، — دەدى اتوس.
— اح سىزدەر، ونى كورگەن جوقسىز با؟ ە، تاماشا بولىپتى! — دەدى كاردينال جادىراپ. — ايەل نامىسىن قورعاعاندارىڭىز جاقسى. مىنە، مەن دە «قىزىل كەپتەر ۇياسىنا» بارا جاتىرمىن، سىزدەر ايتقان ءجايتتىڭ دۇرىس-بۇرىستىعىن سوندا بارعاسىن ەستيمىن عوي.
— شاراپاتتى مىرزا، — دەدى اتوس تاكاپپارسي، — ءبىز — دۆوريانبىز، اجالدان امان قالۋ ءۇشىن دە ءبىز وتىرىك ايتا المايمىز.
— ءيا، مەن سىزدەردىڭ ءسوزىڭىزدىڭ راس ەكەنىنە ءشۇبا كەلتىرمەيمىن، اتوس مىرزا، ءتىپتى دە ءشۇبالانبايمىن... دەگەنمەن، ايتىڭىزشى، الگى ايەل جالعىز با ەكەن؟ — دەدى ول اڭگىمەنى وزگەرتۋ ءۇشىن.
— ايەلمەن بىرگە بولمەدە تاعى ءبىر ەركەك بولعان، — دەدى اتوس، — ءبىراق ايقاي-شۋعا ارالاسپاي بۇعىپ قالعانىنا قاراعاندا، قورقاق بولسا كەرەك.
— «جاڭساق سويلەمە» دەگەن ىنجىلدە، — دەدى كاردينال ونى قۇپتاماي.
اتوس ءيىلىپ ىزەت كورسەتتى.
— ال، ەندى مىرزالار، جەتتى، — دەدى كاردينال ءسوزىن جالعاپ. — مەن بىلگىم كەلگەن جايتتەردى ءبىلدىم. ەندى سوڭىمنان ەرىڭىزدەر.
ءۇش مۋشكەتەر كاردينالدى ىلگەرى جىبەردى؛ ول بەتىن كاپيۋشونمەن قايتا بۇركەدى، سوسىن اتىنا تاقىم باسىپ، قاسىنداعى ءتورت سەرىگىنە توعىز-ون قادامداي ىلگەرى شىعىپ، ءجۇرىپ كەتتى.
ۇزاماي وسى شاعىن وترياد ءبىر اسحاناعا كەلدى، ونىڭ ءىشى جىم-جىرت، قاڭىراپ قالعان ءتارىزدى: قوجايىن: شاماسى، وزىنە ايگىلى كىسىنىڭ كەلەتىنىن ءبىلىپ، ابدەن ىعىر ەتكەن قوناقتارىن كۇنى بۇرىن شىعارىن سالعان سياقتى.
ەسىككە ون قادامداي قالعان كەزدە كاردينال ءاز سەرىگى مەن مۋشكەتەرلەرگە توقتا دەگەن بەلگى بەردى. بىرەۋدىڭ ەرتتەۋلى اتى تەرەزە قاقپاسىنا بايلاۋلى تۇر؛ كاردينال شارتتى بەلگىمەن قاقپاقتى ءۇش peت قاقتى.
پلاششىنا ورانىپ العان ءبىر كىسى ۇيدەن اتىپ شىعىپ، كاردينالمەن قىسقا-قىسقا سويلەستى دە، اتىنا قارعىپ ءمىنىپ، سيۋرجەرگە اپاراتىن جولمەن شاۋىپ الا جونەلدى ول جول پاريجگە دە اپاراتىن.
— بەرى تامان كەلىڭىزدەر، مىرزالار، — دەدى كاردينال. — سىزدەردىڭ ءسوزىڭىز راس ەكەن، مۋشكەتەر مىرزالار، — ەندى ول ءۇش دوسقا قاراپ سويلەدى، — ءبىزدىڭ بۇگىنگى كەزدەسكەنىمىز سىزدەرگە پايدالى بولماق، ويتكەنى مەنىڭ قولىمدا بيلىك بار. ال، ازىرشە، مەنىڭ سونىمنان جۇرىڭىزدەر.
كاردينال اتىنان ءتۇسىپ ەدى، مۋشكەتەرلەر دە اتتارىنان ءتۇستى؛ كاردينال تىزگىنىن سەرىگىنە لاقتىرا سالدى؛ ءۇش مۋشكەتەر اتتارىن قاقپاعا بايلادى.
شاراپحاناشى ەسىك الدىندا تۇر — كاردينال ول ءۇشىن ايەلمەن ديدارلاسۋعا كەلگەن قاراپايىم وفيسەر-دى.
— مىنا مىرزالار مەنى كۇتىپ كامين الدىندا وتىرا تۇراتىنداي، تومەندە ءبىر بولمە جوق پا ەكەن؟ — دەدى كاردينال.
شاراپحاناشى ۇلكەن بولمەنىڭ ەسىگىن اشا بەردى، الگى ءبىر ازىردە عانا تۇرعان جامان قاڭىلتىر پەش ورنىنا، كەرەمەتتەي ءبىر ۇلكەن كامين قويىپتى.
— مىنە، مىنا بولمە، — دەدى ول.
— جارايدى، — دەدى كاردينال. — مىرزالار، مىنا بولمەگە كىرىپ، كۇتە تۇرىڭىزدار، مەن سىزدەردى تەك جارتى ساعات قانا كۇتتىرەمىن.
ءسويتىپ، ءۇش مۋشكەتەر تومەنگى قاباتتاعى بولمەگە كەلىپ كىرگەنشە، كاردينال ەندى قايتىپ ەشبىر ساۋال بەرمەي، باسقىشپەن ەكىنشى قاباتقا جەدەل باسىپ، كوتەرىلىپ بارا جاتتى. ول جولدى جاقسى بىلەتىن سياقتى.
XIV
پەش مۇرجاسىنىڭ پايداسى تۋرالى
ءبىزدىڭ ءۇش دوسىمىزدىڭ، وزدەرى دە ەشتەڭەنى اڭعارماي ايتەۋىر ەر-سەرىلەرگە ءتان ءجون-جورالعىنى ۇستانىپ، باتىرلىقتارىنا باسىپ، كاردينال ءوزىنىڭ قاناتىنىڭ استىنا الىپ، قامقورلىق جاساي جۇرگەن جانعا جاقسىلىق جاساعانى ءا دەگەننەن ءمالىم بولدى.
ءبىراق سول كىسى كىم ەكەن؟ ءۇش مۋشكەتەر ەڭ الدىمەن وزدەرىنە وسى بip سۇراقتى قويدى. سوسىن قانشا جورامال-بولجام جاساعانىمەن، ەشقايسىسىنا كوڭىلدەرى تولماعاسىن، پورتوس قوجايىندى شاقىرىپ الىپ، ويىن سۇيەگىن اكەلىپ بەر دەپ ءامىر ەتتى.
پورتوس پەن اراميس ستول باسىنا وتىرىپ، ويناي باستادى. اتوس ويعا شومىپ، بولمە ءىشىن جايىمەن كەزىپ ءجۇردى.
الگى ءبىر ويى قاماپ، سەندەلىپ جۇرگەندە اتوس جارتىلاي بۇزىلعان پەش مۇرجاسىنىڭ قاسىنان ارلى-بەرلى تالاي رەت وتكەن؛ مۇرجانىڭ توبەسى جوعارى قاباتتاعى بولمەگە شىعادى ەكەن. سول ارانى جاناي ءوتىپ جۇرگەندە ول الدەنەشە رەت بىرەۋلەردىڭ سويلەسكەن كومەسكى داۋسىن ەستىگەن، ەندى سوعان كوڭىل بولەيىن دەدى. اتوس جاقىنداپ كەلىپ بىرنەشە سوزدەردى ءتىپتى انىق ەستىدى، بۇل سوزدەر وعان اسا ماڭىزدى بولىپ كورىندى دە، ول جولداستارىنا ۇندەمەڭىز دەپ بەلگى بەردى، سوسىن ءوزى ءسال ەڭكەيىپ، مۇرجانىڭ تومەنگى جاعىنا قۇلاعىن توسىپ، ءۇنسىز تۇرىپ قالدى.
— ميلەدي، تىڭداڭىز، بۇل — وتە ماڭىزدى ءىس. بەرى كەلىپ وتىرىڭىز، سويلەسەيىك، — دەدى كاردينال.
— ميلەدي! — دەدى اتوس سىبىرلاپ.
— مەن ءسىزدى بار ىقىلاس-ىنتاممەن تىڭداپ وتىرمىن، جوعارى مارتەبەلى تاقسىر، — دەدى ءبىر ايەل داۋسى، سونى ەستىگەندە مۋشكەتەر سەلك ەتە قالدى.
— كاپيتالى ماعان جان-تانىمەن بەرىلگەن، كومانداسى اعىلشىنداردان تۇراتىن ءبىر شاعىن كەمە ءسىزدى شارانتانىڭ قۇيارلىعىنداعى لا پۋەيت فورتىندا كۇتىپ تۇرادى. ول ەرتەڭ ەرتەڭگىلىك زاكىرىن كوتەرەدى.
— ەندەشە، ول جاققا مەن بۇگىن كەشكە شىعىپ كەتۋىم كەرەك پە؟
— تاپ ءقازىر، مەنەن قاجەتتى نۇسقاۋ العاننان كەيىن ءجۇرىپ كەتەسىز. وسى ۇيدەن شىققاسىن، ەسىك الدىندا تۇرعان ەكى ادامدى كورسەتتى ولار ءسىزدى جول بويى كۇزەتەدى. مەن ءبىرىنشى بولىپ شىعامىن. ءسىز جارتى ساعاتتاي كىدىرىپ بارىپ شىعاسىز.
— جارايدى، شاراپاتتى مىرزا. ەندى ءسىزدىڭ ماعان بەرەتىن تاپسىرماڭىزعا كوشەلىك. مەن بۇدان بىلاي دا، جوعارى مارتەبەلى تاقسىر، ءسىزدىڭ سەنىمىڭىزگە لايىق بولعىم كەلەدى، سول سەبەپتى دە كەزدەيسوق ءبىر قاتەگە ۇرىنىپ قالماس ءۇشىن، ماعان وسىناۋ تاپسىرماڭىزدى دالمە-دال، انىقتاپ ايتىپ بەرۋىڭىزدى سۇرايمىن.
سويلەسىپ وتىرعان ەكەۋ ءبىر مينۋتتەي ءۇنسىز وتىرىپ قالدى؛ شاماسى، سول ساتتە كاردينال نە ايتاتىنىن ويشا ولشەپ-پىشىپ، ال، ميلەدي بولسا، ونىڭ ايتقانىن بۇلجىتپاي قاعىپ الىپ، جادىنا ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ىشتەي ازىرلىك جاساپ وتىرعان ءتارىزدى.
اتوس وسى ءۇزىلىستى پايدالانىپ، جولداستارىنان ەسىكتى ىشتەن بەكىتىڭىزدەر دەپ ءوتىندى، سوسىن يشارات جاساپ قاسىنا شاقىرىپ الدى دا، ءسوزدى ءبارى بىرگە تىڭداماق بولدى.
جايعاسىپ وتىرۋدى جاقسى كورەتىن ەكى مۋشكەتەر وزدەرىنە جانە اتوسقا ارناپ ورىندىق اكەلدى. ۇشەۋى باستارىن ءتۇيىستىرىپ، قۇلاقتارى ەلەڭدەپ، جايلاسىپ وتىرىستى.
— ءسىز لوندونعا باراسىز، — دەدى كاردينال ءسوزىن جالعاپ. — لوندوندا بەكينگەمگە كىرەسىز...
— جوعارى مارتەبەلى تاقسىر، سىزگە ەسكەرتە كەتەتىن ءبىر ءجايت — دەدى ميلەدي ءسوز اراسىندا، — الماس القا وقيعاسىنان كەيىن، شاراپاتتى مىرزا ماعان سەنۋدەن قالعان، ويتكەنى گەرسوگ سول وقيعاعا مەنىڭ تىكەلەي قاتىسىم بار دەپ ەسەپتەيدى.
— ءبىراق تاپ وسى جولى، — دەدى كاردينال وعان قارسى دالەل ايتىپ، — ماسەلە گەرسوگتىڭ سەنىمىنە ەنۋىڭىز ءجايلى بولىپ وتىرعان جوق قايتا ارا اعايىن — دەلدال رەتىندە وعان اق كوڭىل، ادال نيەتپەن اشىقتان-اشىق بارۋىڭىز ءجايلى بولىپ وتىر.
ادال نيەتپەن، اشىقتان-اشىق... — دەدى ميلەدي بولماشى ءبىر ءشۇبالى ۇنمەن ونىڭ ءسوزىن قايتالاپ.
ءيا، ادال نيەتپەن، اشىقتان-اشىق، — دەدى كاردينال بۇرىنعى سارىنمەن. — وسى كەلىسسوزدەردىڭ ءبارى اشىقتان-اشىق جۇرگىزىلۋگە ءتيىس.
— جوعارى مارتەبەلى تاقسىر، مەن ءسىزدىڭ نۇسقاۋلارىڭىزدى بۇلجىتپاي ورىندايمىن جانە ونى تىڭداۋعا ءازىرمىن.
— ءسىز بەكينگەمگە مەنىڭ اتىمنان باراسىزداعى، وعان گەرسوگتىڭ كۇللى ازىرلىك شارالارىنىڭ ماعان تۇگەلدەي بەلگىلى ەكەنىن جانە ولاردان مەنىڭ قىسىلىپ-قىمتىرىلمايتىنىمدى ادەمىلەپ ايتىپ بەرەسىز: ەگەر ول ويعا العانىن ورىنداۋ ءۇشىن ءبىر قادام جاساسا بولدى مەن كوروليەۆانىڭ كوزىن جويامىن.
— جوعارى مارتەبەلى تاقسىر، ءسىزدىڭ وسى قوقان-لوققىڭىزدى جۇزەگە اسىرۋ قولىڭىزدان كەلەتىنىنە ول سەنە قويار ما ەكەن؟
— يا، قولىمنان كەلەدى، ويتكەنى بۇلتارتپاس دالەلدەرىم بار.
— سول دالەلدەردى وعان كورسەتە الاتىن بولسام جانە ول سول دالەلدەرگە لايىق باعاسىن بەرسە.
— البەتتە. ءسىز وعان كوننەتابلدىڭ ايەلى بال-ماسكاراد بەرگەن كۇنى سول حانىمنىڭ بولمەسىندە گەرسوگتىڭ كوروليەۆامەن كەزدەسكەنى تۋرالى بۋا-روبەر مەن ماركيز دە ءبوتريۋدىڭ قۇپيا حابارىن جاريالايتىنىمدى ايتاسىز. ال، ونىڭ كوڭىلىندە ەشبىر ءشۇبا قالماس ءۇشىن، ءسىز وعان ونىڭ سول كەشكە ۇلى موگولدىڭ كوستيۋمىن كيىپ كەلگەنىن، ال، ول كوستيۋمدى سوندا كاۆالەر دە گيز كيىپ بارماق بولعانىن، ءبىراق ونى گەرسوگ ءۇش مىڭ پيستولگە دە گيزدەن ساتىپ العانىن باياندايسىز.
— قۇپ بولادى، شاراپاتتى مىرزا.
— ونىڭ سارايعا قالاي كىرگەنى، سوسىن قالاي شىققانى، ۋاق-تۇيەك جايتتەرىنە دەيىن ماعان بەس ساۋساعىمداي بەلگىلى، ول سارايعا ساۋەگەي-يتاليان بولىپ كيىنىپ كىرگەن-دى. مەنىڭ قولىمداعى مالىمەتتەردىڭ راستىعىنا كوزىن ءبىرجولاتا جەتكىزۋ ءۇشىن، ءسىز ونىڭ پلاشش ىشىنەن ءون بويىن جىلتىراۋىق قارا داق پەن اشا سۇيەكتى قۋباس تاڭبالارى باسىلعان اق كويلەك كيگەنىن ايتاسىز، ويتكەنى وقىس ءبىر جاعداي تۋا قالسا، ول ءوزىن اق ءبيبى ارۋاعىنىڭ ەلەسى ەتىپ كورسەتپەك بولدى، ال، اق ءبيبى ەلەسىنىڭ ماڭىزدى وقيعا الدىندا لۋۆردەن كورىنەتىنى جۇرتتىڭ بارىنە ءمالىم عوي...
— وسىمەن ءبىتتىڭىز بە، شاراپاتتى مىرزا؟
— وعان تاعى دا مەنىڭ امەندە بولعان حيكايانىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن تۇگەل بىلەتىنىمدى جانە سول وقيعانى باۋ-باقشاسىمەن،تۇنگى ساحناعا قاتىسقان كىسىلەردىڭ ءدال پورترەتتەرىمەن قوسا ءبىر شاعىن رومان تۇرىندە جازدىراتىنىمدى جەتكىزەسىز.
— مەن وعان مۇنى دا ايتايىن.
— بۇعان قوسا ءسىز وعان مونتەگيۋ مەنىڭ قولىمدا ەكەنىن، مونتەگيۋدىڭ باستيلياعا قامالعانىن، راس، ونىڭ بويىنان ەشقانداي حات-قاعاز تاپپاساق تا، ازاپقا سالعاننان كەيىن، امالسىزدان بىلەتىنىن دە ... ءتىپتى بىلمەيتىنىن دە ايتىپ قوياتىنىن بايانداپ بەرەرسىز.
— كەرەمەت!
ال، ەندى ەڭ سوڭىندا، گەرسوگ رە ارالىنان اسىعىس قاشىپ بارا جاتىپ، ءوز پاتەرىندە دە شيەۆرەز حانىمنىڭ ءبىر حاتىن ۇمىتىپ تاستاپ كەتىپتى، ول — كوروليەۆانى اياۋسىز قارالايتىن حات، ويتكەنى ۇلى حانىم كورولدىڭ جاۋلارىن جاقسى كورىپ قانا قويمايدى ەكەن، ونىڭ ۇستىنە ءتىپتى فرانسيانىڭ جاۋلارىمەن بىرگە زاگوۆورگە قاتىسادى ەكەن. مەنىڭ ايتقاندارىمدى ءسىز جادىڭىزعا تۇگەلدەي توقىپ الدىڭىز عوي، سولاي ما؟
— جوعارى مارتەبەلى تاقسىر، ءوزىڭىز سىناپ كورىڭىز، كوننەتابل زايىبىنىڭ ۇيىندەگى بال، لۋۆردەگى ءتۇن، امەيدەگى كەش، مونتەگيۋ قاماۋ، دە شيەۆرەز حانىمنىڭ حاتى.
— دۇرىس، وتە دۇرىس. ءسىز وتە زەيىندى جانسىز، ميلەدي.
— ءبىراق وسى دالەلدەردىڭ بارىنە قاراماستان، گەرسوگ قاسارىسىپ فرانسياعا بۇرىنعىشا ءقاۋىپ توندىرە بەرسە قايتەمىن؟ — دەدى ايەل كاردينال جىلى لەبىز بىلدىرگەسىن.
— گەرسوگ ەسۋاس كىسى سياقتى، دۇرىسىن ايتسام، ءتىپتى اقىماق كىسى سياقتى عاشىق بولىپ قالعان، — دەدى ريشەلە كۇيىنىشتى داۋىسپەن. — ەسكى ءداۋىردىڭ، پالاديندەرى سياقتى، ول ءوز عاشىعىنىڭ نازارىن اۋدارۋ ءۇشىن وسى سوعىستى باستادى. ەگەر وسى سوعىس، ونىڭ ءوزى ايتقاندايىن، جان-جۇرەگى بيلەۋشىسىنىڭ ار-نامىسىنا عانا ەمەس، ەركىندىگىنە دە نۇقسان كەلتىرەتىن بولسا، ول وسى سوعىستى بۇدان ءارى سوزباس بۇرىن، ەڭ اۋەلى جاقسىلاپ ءبىر تولعانىپ الاتىنىنا جانىم كامىل.
— دەگەنمەن ول قاسارىسىپ يىلمەي قويسا قايتەمىن؟ — دەدى ميلەدي شۇقشيىپ، قايتسە دە جۇكتەلگەن تاپسىرمانى ابدەن انىقتاپ الماق بولىپ.
— ەگەر ول قاسارىسىپ يىلمەي قويسا؟ — دەدى كاردينال قايتالاپ. — ولاي ەتۋى مۇمكىن ەمەس.
— سولاي ەتۋى مۇمكىن
— ەگەر ول قاسارىسىپ يىلمەي قويسا... — كاردينال ءبىراز ۇندەمەي قالىپ، قايتا سويلەدى: — ەگەر ول قاسارىسىپ، يىلمەي قويسا، وندا مەن مەملەكەتتىڭ بەت-پىشىنىن وزگەرتەتىن وقيعالاردىڭ ءبىرى بولدى عوي دەپ ۇمىتتەنەمىن.
— ەگەر ءسىز، جوعارى مارتەبەلى تاقسىر، وسىنداي وقيعالار جونىنەن ءبىر تاريحي مىسالدار كەلتىرسەڭىز، بالكىم، مەن سوندا ءسىزدىڭ سەنىمىڭىزگە قوسىلار ەدىم، — دەدى ميلەدي.
— مىنە، ەندەشە سىزگە ءبىر مىسال كەلتىرەيىن، — دەدى ريشەلە. 1610 جىلى اتىڭنان اينالايىن كورول گەنريح ءتورتىنشى، وسى گەرسوگ سياقتى پيعىلعا بوي الدىرىپ، اۆستريانى ەكى جاعىنان بىردەي سوققىلاۋ ءۇشىن، ءبىر مەزگىلدە فرانسيا مەن يتالياعا باسىپ كىرمەك بولعان كەزدە، — اۆستريانى سول بالەدەن قۇتقارعان وقيعا بولماپ پا ەدى؟ سوندا يمپەراتوردىڭ جولى بولعانى سياقتى، ەندى فرانسيا كورولىنىڭ جولى نەگە بولماسقا؟
— جوعارى مارتەبەلى تاقسىر مىسشىلار كوشەسىندە سىلتەنگەن قانجار جونىندە ايتىپ وتىرعان بولار؟
— ابدەن دۇرىس ايتتىڭىز.
— مارتەبەلى تاقسىر، راۆالياكتى2 دارعا اسۋ، ءبىر ساتكە بولسا دا، سونىڭ جولىن قۋۋدى ويلاعان كىسىلەردى قورقىتىپ، جۇرەگىن شايلىقتىرىپ تاستايدى دەپ قاۋىپتەنبەيسىز بە؟
— ءار زاماندا، ءاربىر مەملەكەتتە، اسىرەسە، سول مەملەكەتتەر ءدىني الاۋىزدىقتان جاۋىعىپ جاتسا، ازاپ-توزاققا باسىن بايلايتىن فاناتيكتەر ءاماندا تابىلادى. جانە بىلەسىز بە، پۋريتانداردىن گەرسوگ بەكينگەمگە قاتتى ىزالانىپ، وشىگىپ جۇرگەنى، ولاردىڭ ۋاعىزشىلارى گەرسوگتى، ءدىنسىز دەپ اتايتىنى وسى تاپ ءقازىر عانا ەسىمە تۇسكەنى.
وندا نە تۇر؟ — دەدى ميلەدي.
وندا تۇرعان ماسەلە، — دەدى كاردينال ەنجار ۇنمەن ءسوزىن جالعاپ، مىسالى، ءوزىن قورلاعانى ءۇشىن گەرسوگتان ءوش الۋدى اڭساعان ءبىر جىلپوس، سۇلۋ جاس ايەلدى تاپساق ءىس ءبىتىپ جاتىر. ونداي ايەلدى تابۋ قيىن ەمەس: گەرسوگتى ايەلدەر وتە جاقسى كورەدى، ول: ماڭگى سىزدىكپىن دەپ تالاي ايەلدەردى كوڭىلدەس ەتسە، قۇبىلمالى تۇراقسىزدىعىمەن تالاي ايەلدىڭ جۇرەگىنە وشپەندىلىك وتىن جاققانى كۇمانسىز.
ارينە، ونداي ايەل تابىلادى، — دەدى ميلەدي سالقىن داۋىسپەن.
ەندەشە، سونداي ايەل وجەت ءبىر فاناتيكتىڭ قولىنا جاك كلەماننىڭ نەمەسە راۆالياكتىڭ قانجارىن ۇستاتسا، فرانسيانى ازات ەتەر ەدى.
يا،ءبىراق ول كىسى ءولتىرۋشىنىڭ سىبايلاسى بولىپ شىعار ەدى.
پالە، راۆالياكتىڭ نەمەسە جاك كلەماننىڭ سىبايلاستارىنىڭ ەسىمى جاريا بولعان با؟
جوق. بالكىم، ولار جوعارى دارەجەلى كىسىلەر بولعان شىعار، ال ونداي كىسىلەردى اشكەرەلەۋگە جۇرتتىڭ جۇرەگى داۋالامايدى عوي. كىم كورىنگەنگە بولا سوت پالاتاسىن ورتەمەيدى عوي، شاراپاتتى مىرزا؟
ءسىز نەمەنە، سوت پالاتاسىنىڭ ورتەنۋىن كەزدەيسوق نارسە ەمەس دەپ ويلايسىز با؟ — دەدى ريشەلە، ەشبىر ءمان-ماڭىزى جوق، قاراپايىم ساۋالدى بەرە سالعان كىسىدەيىن ەنجار سويلەپ.
مەنىڭ ءوز باسىم، شاراپاتتى مىرزا، ەشتەڭەنى دە ويلامايتىن جانمىن، — دەدى ميلەدي. — مەن تەك فاكتىنى عانا كەلتىردىم. ەگەر مەن مادەمۋازەل دە مونپاسە نەمەسە كوروليەۆا ماريا مەديچي بولسام، تاپ ءقازىر قاتارداعى لەدي كلاريكتەي ەمەس، ازىراق ساقتانعان بولار ەدىم.
— ءسىز ءادىلىن ايتتىڭىز، — دەدى ريشەلە ونىمەن كەلىسىپ. — سوندا ءسىز نە قىلار ەدىڭىز؟
مەن، فرانسيانىڭ يگىلىگىنە بولا نە ىستەسەم دە، سونى كۇن ىلگەرى قولدايتىن بۇيرىق قاعازدى العىم كەلەر ەدى.
ءبىراق ەڭ اۋەلى، الگىدە ءوزىم ايتقانداي، گەرسوگتان كەگىن قايتارۋدى اڭسايتىن ايەلدى تابۋ كەرەك. - ول ايەل تابىلعان.
سوسىن ءتاڭىرىنىڭ ءادىل سوتىنىڭ قارۋى قىزمەتىن اتقاراتىن جەكسۇرىن فاناتيكتى تاپپاق كەرەك.
ول دا تابىلدى.
— تەك سوندا عانا ءوزىڭىز سۇراعان بۇيرىقتى الاتىن ۋاقىت كەلەدى.
ءسىز دۇرىس ايتاسىز، جوعارى مارتەبەلى تاقسىر، — دەدى ميلەدي، ماعان سەنىم كورسەتىپ، جۇكتەپ وتىرعان تاپسىرماڭىز اقيقات تىرلىكتەگى شىن مانىمەن شەكتەلىپ قانا قويمايدى عوي دەپ ويلاپ، قاتەلەسىپ كەتىپپىن. حوش، سونىمەن، شاراپاتتى مىرزاعا مىنا تومەندەگى جايتتەردى ايتۋىم كەرەك: كوننەتابلدىڭ ايەلى وتكىزگەن ماسكارادتا ونىڭ كيىم اۋىستىرىپ، كوروليەۆاعا قالاي كەلگەنى سىزگە بۇگە-شىگەسىنە دەيىن ءمالىم: كوروليەۆانىڭ لۋۆر سارايىندا يتاليان استرولوگىمەن كەزدەسكەنى جانە ونىڭ تەك گەرسوگ بەكينگەم ەكەنى جونىندە ءسىزدىڭ قولىڭىزدا ايعاقتى دالەلدەر بار؛ جانە ءسىز امەندەگى حيكايا جونىندە، سول حيكايا بولعان باۋ-باقشا مەن وعان قاتىسقان كىسىلەردىڭ پورترەتتەرىن سۋرەتتەپ، قىزعىلىقتى ءبىر رومان جازۋعا ءامىر ەتتىڭىز ال مونتەگيۋ باستيليادا قاماۋدا، قيناپ-ازاپتاعاننان كەيىن ول جادىندا ساقتالعان ءتىپتى ۇمىتىپ قالعان جايتتەردىڭ ءوزىن ايتۋعا ءماجبۇر بولادى؛ ەڭ سوڭىندا، ءسىزدىڭ قولىڭىزعا دە شيەۆرەز حانىمنىڭ شاراپاتتى مىرزانىڭ ۇيىنەن تابىلعان ءبىر حاتى كەلىپ تۇسكەنى ول حات ونى جازعان حانىمدى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە سول حاتتى ءوز اتىنان جازدىرعان كىسىنى دە قارالايدى. سودان كەيىن، ەگەر گەرسوگ وسى ايتىلعانداردىڭ بارىنە قاراماستان، بۇرىنعىشا قاسارىسىپ، يىلمەي قويسا، وندا مەنىڭ تاپسىرمام وسىمەن شەكتەلەتىن بولعاندىقتان دا، مەن قۇدايدان فرانسيانى قۇتقاراتىن ءبىر عالامات جاسا دەپ جالبارىنىپ سۇرايمىن-داعى. ايتىلعاننىڭ ءبارى وسى عوي جوعارى مارتەبەلى تاقسىر، ەندى ماعان قوسىمشا ەشتەڭە جاساۋدىڭ كەرەگى جوق بولار؟
— ءيا، سول، — دەدى كاردينال شىتىنىپ.
— ال، ەندى... — كاردينالدىڭ وزگەشە ۇنمەن سويلەي باستاعانىن سەزبەگەن كىسىدەي-اق، ميلەدي ءسوزىن جالعاي بەردى، — ال، ەندى، جوعارى مارتەبەلى تاقسىر، ءوزىڭىزدىڭ اتا جاۋلارىڭىز ءجايلى ناقتى نۇسقالار العاننان كەيىن، مەنىڭ ءوز جاۋلارىم ءجايلى بىرەر ءسوز ايتۋىما رۇقسات ەتپەس پە ەكەنسىز؟
— حوش، ءسىزدىڭ جاۋىڭىز بار ما ەدى؟
— ءيا، شاراپاتتى مىرزا، سول جاۋلارعا قارسى كۇرەستە ءسىز مەنى كۇللى ادىس-ايلاڭىزبەن قولداۋعا ءتيىستىسىز، ويتكەنى ول جاۋلاردى ءسىزدىڭ، جوعارى مارتەبەلى تاقسىر، قىزمەتىڭىزدە ءجۇرىپ تاپتىم.
— ولار كىمدەر؟
— بىرىنشىدەن، ۇساق ساۋداگەر بوناسە دەگەن ايەل.
— ول مانت تۇرمەسىندە.
— دالىرەك ايتساق، ول ايەل سوندا بولعان، — دەدى ميلەدي، — ءبىراق كوروليەۆا كورولدەن جارلىق الىپ، سونىڭ كومەگىمەن ونى موناسترىرگە جىبەرگەن.
— موناستىرگە؟
— ءيا، موناستىرگە.
— قاي موناستىرگە؟
— بىلمەيمىن، ول ايتىلمايتىن قۇپيا كورىنەدى.
— مەن ول سىردى اشامىن!
سوسىن، ءسىز جوعارى مارتەبەلى تاقسىر، ول ايەلدىڭ قاي موناستىردە جاتقانىن ماعان ايتاسىز با؟
— وعان ەشقانداي بوگەت جوق دەپ ويلايمىن.
— جاقسى... ءبىراق مەنىڭ انەبىر ءمۇساپىر بوناسە بيكەدەن الدە قايدا قاۋىپتىرەك تاعى ءبىp جاۋىم بار.
— ول كىم؟
— سول ايەلدىڭ كوڭىلدەسى.
— ونىڭ اتى كىم؟
— و، جوعارى مارتەبەلى تاقسىر، ءسىز ونى جاقسى بىلەسىز! — دەدى ميلەدي ىزالانا داۋىستاپ. — ول — ءسىز بەن ءبىزدىڭ بىتىسپەس دۇشپانىمىز؛ ول الگى كورول مۋشكەتەرلەرى، مارتەبەلى تاقسىر، ءسىزدىڭ گۆاردياشىلارىڭىزبەن شەكىسىپ قالعاندا، سونىڭ كومەگىمەن جەڭىپ كەتەتىن ادام، ول الگى ءسىزدىڭ شابارمانىڭىز دە ۆاردتى شپاگامەن ءۇش رەت تۇيرەپ، الماس القا ءىسىن بولدىرماي تاستاعان ادام؛ ول ەڭ اقىرىندا بوناسە بيكەنى مەنىڭ ۇرلاعانىمدى ءبىلىپ، مەنى ولتىرەم دەپ انت-سۋ ىشكەن ادام.
— ا-ا... — دەدى كاردينال داۋسىن سوزىپ. — ءسىزدىڭ كىمدى ايتىپ وتىرعانىڭىزدى ءبىلدىم.
— مەن الگى د'ارتانيان دەگەن سۇمىرايدى ايتىپ وتىرمىن. ول ءوزى باتىل جىگىت. ودان سول سەبەپتى دە قاۋىپتەنۋ كەرەك.
— ونىڭ بەكينگەممەن جاسىرىن بايلانىسىن دالەلدەيتىن ايعاق تاپساق...
ايعاق! — دەدى ميلەدي داۋىستاپ. — مەن ونداعان دالەلدى بىردەن تاۋىپ بەرەيىن.
— ولاي بولسا، ودان وڭاي ەشتەڭە جوق: سول ايعاقتارىڭىزدى ماعان اكەلىپ تاپسىرىڭىز، سوسىن مەن ونى باستيلياعا وتىرعىزامىن.
— قۇپ دەلىك، شاراپاتتى مىرزا، سوسىن نە بولادى؟
— باستيلياعا ءبىر تۇسكەن ادامدا «سوسىن» دەگەن ءسوز بولمايدى، — كاردينال داۋسىن باسەڭدەتىپ. — اح، شايتان العىر-اي، — دەدى كاردينال ءسوزىن ساباقتاپ، — ەگەر مەن ءسىزدى جاۋلارىڭىزدان وپ-وڭاي قۇتىلاتىن بولعانىم سياقتى، ءوز جاۋلارىمنان دا وپ-وڭاي قۇتىلاتىن بولعام نە الگىدەي كىسىلەرگە قارسى ەشبىر جازا تارتپاي، ەمىن-ەركىن ارەكەت جاساۋ جايلى ءسىز مەنەن رۇقسات سۇراعانىڭىز سياقتى، مەن دە رۇقسات سۇراسام، شىركىن!
— شاراپاتتى مىرزا، ەندەشە قانعا — قان، جانعا — جان: ءسىز مىنا كىسىنى بەرىڭىز، مەن سىزگە انا كىسىنى بەرەيىن، — دەپ ميلەدي قولما-قول ءبىر ۇسىنىس جاسادى.
— ءسىزدىڭ نە ايتايىن دەپ تۇرعانىڭىزدى بىلمەيمىن جانە بىلگىم كەلمەيدى، ءبىراق مەن سىزگە ءبىر جاقسىلىق جاساعىم كەلەدى، مۇنىڭ ۇستىنە، سول سياقتى شىرىكتى قالاپ وتىرعان ءوتىنىشىڭىزدى ورىندامايتىنداي ماعان سونشا نە بولىپتى جانە ءسىزدىڭ ايتۋىڭىزعا قاراعاندا، ونىڭ ءوزى ويناسقور، جانجالقوي، وپاسىز بىرەۋ سياقتى عوي.
— قاراپەيىل ارام ادام، شاراپاتتى مىرزا، وتە ارام ادام.
— ماعان قاعازدى، قالام مەن سيا ساۋىتتى بەرىڭىزشى.
— مىنەكيىڭىز، شاراپاتتى مىرزا.
بip ءسات جىم-جىرت تىنىشتىق ورنادى، شاماسى، كاردينال نە جازاتىنىن ويلاپ نەمەسە ويلاعانىن جازىپ وتىرسا كەرەك. ءبىر ءسوزىن قالدىرماي، كۇللى اڭگىمەنى تۇگەل ەستىگەن اتوس جولداستارىن قولىنان ۇستاپ، بولمەنىڭ ەكىنشى جاعىنا اپاردى.
ءتۇھ، ساعان نە كەرەك وسى، اڭگىمەنىڭ اياعىن نەگە تىڭداتپايسىڭ - دەدى پورتوس قونقىلداپ.
— تس-س! — دەدى اتوس سىبىرلاپ. — ءبىز وزىمىزگە قاجەت نارسەنىڭ ءبارىن بىلدىك. ال، اڭگىمەنى تۇگەل تىڭدايمىن دەسەڭىزدەر، سىزدەرگە كەدەرگi جاسامايمىن، ءبىراق مەنىڭ دەرەۋ كەتۋىم كەرەك.
— سەنىڭ كەتۋىڭ كەرەك؟ — دەدى پورتوس قايتالاپ. — ال، كاردينال سۇراي قالسا، نە دەپ جاۋاپ بەرەمىز.
وعان مەنى سۇراتپاي-اق، وزدەرىڭىز: قوجايىننىڭ كەيبىر ءتيىپ-قاشىپ ايتقان سوزدەرىنەن كۇدىكتەنىپ، جول ءۇستى الماعايىپ ءقاۋىپتى بولعاسىن، شولعىنشى رەتىندە ىلگەرى كەتتى دەپ ايتىڭىزدار. وعان قوسا مەن بۇل جايتتى كاردينالدىڭ اتقوسشىسىنا دا سەزدىرەمىن. ال، قالعانى ءوز ءىسىم، سەن وعان قام جەمەي-اق قوي.
— اتوس، اباي بولىڭىز! — دەدى اراميس.
— الاڭداماڭىزدار. مەنىڭ ۇستامدى ەكەنىمدى وزدەرىڭىز دە بىلەسىزدەر عوي، — دەدى اتوس.
پورتوس پەن اراميس قايتادان پەش مۇرجاسىنىڭ تۇبىنە بارىپ وتىرىستى.
ال، اتوس بولسا، جۇرتتىڭ كوزىنشە، تەرەزە قاقپاعىنىڭ باستىرماسىنا دوستارىنىڭ اتتارىمەن بىرگە بايلاۋلى تۇرعان اتىن شەشىپ الىپ، كاردينالدىڭ قوسشىسىنا قايتار جولدى ءبىر شولۋ قاجەت ەكەنىن از سوزبەن ءتۇسىندىردى، سوسىن پيستولەتىن ادەيى شۇقشيا تەكسەرىپ قاتەرلى تاپسىرمانى ءوز ەركىمەن ورىنداۋعا اتتانعان سولدات سياقتى، لاگەرگە باراتىن جولعا ءتۇسىپ، ءجۇرىپ كەتتى.
XV
ەرلى-زايىپتىلار كورىسكەندە
اتوس دۇرىس بولجاعان ەكەن، كاردينال كوپ كىدىرمەي تومەنگە ءتۇستى؛ ول مۋشكەتەرلەر كىرگەن بولمەنىڭ ەسىگىن اشىپ، پورتوس پەن ءاراميستىڭ قۇمارلانا سۇيەك ويناپ وتىرعانىن كوردى. بولمەنى كوزىمەن جۇگىرتە شولىپ شىقتى دا، ءبىر كۇزەتشىسىنىڭ جەتپەيتىنىن ءبىلدى.
— اتوس مىرزا قايدا كەتتى؟ — دەدى ول.
— شاراپاتتى مىرزا، — دەدى پورتوس، — ول شولعىنشى بولىپ ىلگەرى كەتتى. قوجايىنىمىزدىڭ ءتيىپ-قاشىپ ايتقان كەيبىر سوزدەرىنە قاراپ، ول جول بويى قاتەرلى بولار دەپ كۇدىكتەندى.
— ال، ءسىز نە ىستەدىڭىز، پورتوس مىرزا؟
— مەن اراميستەن بەس پيستول ۇتىپ الدىم.
— ا، ولاي بولسا، مەنىمەن بىرگە كەرى قايتىڭىزدار.
— ءبىز ءسىزدىڭ قىزمەتىڭىزگە ءازىرمىز، جوعارى مارتەبەلى تاقسىر.
— ەندەشە، اتقا قونالىق، مىرزالار، ۋاقىت كەش.
قوسشىسى ەسىك الدىندا كاردينالدىڭ اتىن تىزگىنىنەن ۇستاپ تۇر ەكەن. ارەگىرەكتە، قاراڭعىدان ەكى ادام ءۇش اتتىڭ سۇلباسى كورىنەدى؛ بۇل الگى ميلەديدى لا پۋانت فورتىنا شىعارىپ سالىپ، سول ارالدان ونى كەمەگە وتىرعىزىپ جىبەرەتىن كىسىلەر ەدى.
اتقوسشى ەكى مۋشكەتەردىڭ اتوس جونىندە ايتقان اڭگىمەسىن راستاي بەردى. كاردينال ماقۇلداپ باسىن يزەپ، اسحاناعا كىرەردەگى ساقتىعىن تاعى ءبىر قايتالاپ، جولعا شىقتى.
ءالحيسسا، سول قوسشىسى مەن ەكى مۋشكەتەردىڭ كۇزەتىندە، لاگەرگە قاراي جۇرە بەرسىن، ءبىز ەندى اتوستىڭ جايىنا كەلەيىك.
اتوس اۋەلى، ءجۇز قادامداي جەرگە دەيىن، ءجاي اياڭداپ باردى دا، ءوزىن ەشكىم كورمەيتىنىنە كوزى جەتكەن سوڭ، وڭعا قاراي بۇرىلىپ، اينالما جولمەن كەيىن قاراي شابا جونەلدى، سوسىن جولدان جيىرما قادامداي جەردەگى توعاي اراسىنا جاسىرىنىپ تۇرىپ، جولاۋشىلاردىڭ ءوتىپ كەتۋىن توستى. ءوز جولداستارىنىڭ دەلديگەن قالپاقتارى مەن كاردينال پلاششىنىڭ التىن وقالى، شاشاقتى جيەگىن كورىپ، cالت اتتىلار جول بۇرىلىسىنان كورىنبەي كەتكەنشە كۇتىپ تۇردى دا، سودان كەيىن اسحاناعا قايتا شاۋىپ كەلدى، ونى ىشكە بىردەن بوگەتسىز كىرگىزدى.
قوجايىن ونى ءا دەگەنشە تانىدى.
— مەنىڭ باستىعىم ەكىنشى قاباتتا تۇراتىن ايەلگە ءبىر ماڭىزدى نارسەنى ايتۋدى ۇمىتىپ كەتىپتى. ول مەنى سول كەمشىلىگىن جوندەۋگە جىبەردى.
— جوعارىعا بارىڭىز، ول ءالى دە بولمەسىندە، — دەدى قوجايىن.
اتوس ونىڭ رۇقساتىن پايدالانىپ، باسقىشتا قولىنان كەلگەنشە اياعىن اڭلاپ باسىپ، الاڭعا شىقتى. ءسال عانا اشىق تۇرعان ەسىكتەن ميلەديدىڭ تەلپەگىنىڭ باۋىن بايلاپ جاتقانىن كوردى.
ول بولمەگە كىرىپ، ەسىكتى جاپتى.
ەسىك ىلمەگىنىڭ تىقىرىن ەستىپ، ميلەدي بۇرىلىپ قارادى، اتوس قالپاعىن كوزىنە تۇسىرە كيىپ، پلاششىنا ورانىپ ەسىك الدىندا تۇر ەكەن.
تاس ءمۇسىن سياقتى، ءۇنسىز مەلشيىپ تۇرعان كىسىنى كورگەندە ميلەدي قورقىپ كەتتى.
— ءسىز كىمسىز؟ وزىڭىزگە نە كەرەك؟ — دەدى ول شاپىلداپ.
«يا، راس ەكەن، بۇل سونىڭ تاپ ءوزى!» دەپ ويلادى ىشتەي اتوس.
— سۋدارىنيا، ءسىز مەنى تانىدىڭىز با؟ — دەدى ول. ميلەدي ءسال ۇمسىنا ءتۇسىپ، كەنەت جىلان كورگەن كىسىدەي كەيىن قاراي ىرشىپ ءتۇستى.
— بارەكەلدە، مۇنىڭىز دۇرىس... ءسىز مەنى تانىدىڭىز بىلەم، — دەدى اتوس.
— گراف دە لa فەر! — دەدى ميلەدي كۇبىرلەپ، سوسىن شۇبەرەكتەي قۋارىپ، ارقاسى قابىرعاعا بارىپ تيگەنشە، ءۇرپيىپ شەگىنە بەردى.
— ءيا، ميلەدي، — دەدى اتوس، — ءسىزدى ءوز كوزىمەن كورىپ، كوڭىلىن ءبىر دەمەۋ ءۇشىن، گراف دە لا فەر و دۇنيەدەن ۇلكەن باسىمەن ادەيى كەلىپ وتىر. كاردينال مىرزا ايتقاندايىن، جايعاسىپ وتىرىپ سويلەسەيىكشى.
ابدەن ۇرەيى ۇشىپ، زارە-قۇتى قالماعان ميلەدي، ءۇن-تۇنسىز سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى.
— ءسىز كوكتەن جەرگە جىبەرىلگەن تاجالسىز! — دەدى اتوس ءسوز باستاپ. — بار كۇش-بيلىك ءسىزدىڭ قولىڭىزدا ەكەنىن بىلەمىن، ءبىراق قاراپايىم ادامدار قۇداي تاعالانىڭ كومەگىمەن ەڭ قورقىنىشتى تاجالدىڭ ءوزىن جەڭگەن. ءسىز ءبىر رەت مەنىڭ جولىمدا كەسە-كولدەنەن تۇرعانسىز. سوندا ءسىزدى جەر بەتىنەن جوق ەتتىم دەپ ويلاعانمىن، سۋدارىنيا، ءبىراق الدە مەن قاتەلەسكەنمىن، الدە، توزاق ءسىزدى قايتا تىرىلتكەن بولار...
قايداعى-جايداعى سۇمدىق، جايتتەردى ەسىنە سالعان وسىناۋ سوزدەردى ەستىگەن كەزدە ميلەدي مەليىپ تومەن قاراي، ىڭىرانا ءبىر كۇرسىندى.
— ءيا، توزاق ءسىزدى ءتىرىلتىپتى، — دەدى اتوس ءسوزىن جالعاپ،— توزاق ءسىزدى بايىتىپتى، توزاق سىزگە باسقا ات قويىپتى، توزاق ءسىزدىڭ ءجۇزىڭىزدى كىسى تانىماستاي ەتىپ وزگەرتىپتى، ءبىراق ول ءسىزدىڭ جانىڭىزدىڭ ءبىر قونىسىن دا جۋماپتى، دەنەڭىزدىڭ تاڭباسىن دا كەتىرمەپتى!
سەرىپپەلى پرۋجينا لاقتىرىپ تاستاعانداي، كوزى جالت-جۇلت ەتىپ، ميلەدي ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلدى، اتوس وتىرا بەردى.
ءسىز مەنى ءولدى دەپ ويلادىڭىز عوي، سولاي ما؟ مەن دە ءسىزدى ءولدى دەپ ويلاعانمىن. ال، لەدي كلاريك دەگەن ەسىم اننا دە بەيلدى قالاي جاسىرسا، اتوس دەگەن ەسىم دە مەنى سولاي جاسىردى! ءسىزدىڭ قادىرمەندى اعاڭىز ءبىزدىڭ نەكەمىزدى قيعاندا، ءوزىڭىزدى سولاي دەپ اتاماۋشى ما ەدى؟.. ەكەۋمىزدىڭ جاعدايىمىز قىزىق ەكەن-اۋ ءوزى، — دەدى. اتوس مىرس ەتىپ كۇلىپ، اڭگىمەسىن ساباقتاپ، — ءبىز وسى ۋاقىتقا دەيىن ءبىر-بىرىمىزدى ءولىپ قالدى دەپ ويلاعاندىقتان عانا امان-ەسەن ءومىر ءسۇرىپپىز-اۋ! ەستەلىك دەگەنىڭ باعزى ءبىر كەزدە جانىڭدى جەگىدەي جەگەنى بولماسا، ءتىرى كىسى سياقتى، جان القىمىڭنان المايدى-اۋ ايتەۋىر.
— ءسىز ماعان نەندەي شارۋامەن كەلدىڭىز؟ مەندە قانداي جۇمىسىڭىز بار؟ — دەدى ميلەدي باسەڭ داۋىسپەن.
— مەنىڭ سىزگە ءبىر ايتايىن دەگەنىم، كوزىڭىزگە ادەيى كورىنبەي جۇرسەم دە، ءوزىڭىزدى نازاردان تىس قالدىرعان ەمەسپىن.
— مەنىڭ نە ىستەپ، نە قويعانىمدى بىلەسىز بە؟
— كاردينالدىڭ قىزمەتىنە تۇسكەن ۋاقىتتان باستاپ، تاپ وسى بۇگىنگە دەيىن نە ىستەپ، نە قويعانىڭىزدىڭ ءاربىر كۇنىن ساناپ، اينا-قاتەسىز ايتىپ بەرە الامىن.
ميلەديدىڭ كوگەرىپ كەتكەن ەرنى بۇعان سەنبەگەندەي جىلۋسىز جىميعان بولدى.
— تىڭداڭىز ەندەشە: ءسىز گەرسوگ بەكينگەمنىڭ ومىراۋىنان الماس القانىڭ ەكى شولپىسىن كەسىپ الدىڭىز؛ ءسىز بوناسە بيكەنى ۇرلادىڭىز؛ دە ۆارد مىرزاعا عاشىق بولىپ، ونىمەن ءلاززاتى ءبىر ءتۇن وتكىزۋ ءۇشىن قوينىڭىزعا د'ارتانيان مىرزانى الدىڭىز؛ سوسىن دە ۆارد مىرزا ءوزىڭىزدى الداپ كەتتى دەپ ويلاپ، ونىڭ باسەكەلەس باقتالاسىن دە ۆاردتى ولتىرۋگە جۇمساماق بولدىڭىز: سول باقتالاس جىگىت ءسىزدىڭ جيىركەنىشتى قۇپياڭىزدى ءبىلىپ قالعاننان كەيىن، ونىڭ ىزىنە ،ەكى جالدامالى باسكەسەردى سالىپ قويىپ، رەتى كەلگەندە اتىپ تاستاڭدار دەپ ءامىر ەتتىڭىز؛ كەز كەلگەن وق تيمەگەنىن بىلگەسىن، ءسىز وعان جولداعان حاتپەن بىرگە ۋلانعان شاراپ جىبەردىڭىز جانە ءوز قۇربانىڭىزدى سول شاراپ دوس-جاراندارىنىڭ سىيى دەپ سەندىرمەك بولدىڭىز؛ اقىرىندا، تاپ وسى بولمەدە، مىنا مەن وتىرعان ورىندىقتا وتىرمىن الگىدە عانا كاردينال ريشەلەنىڭ الدىندا گەرسوگ بەكينگەمگە كىسى ءولتىرۋشى جۇمساۋعا مىندەتتەمە الدىڭىز، ال، مۇنىڭ ەسەسىنە ول ciزگە د'ارتانياندى ولتىرۋگە رۇقسات بەرمەك بولىپ، ۋادە ەتتى.
— ءسىز ناعىز ءازازىلدىڭ ءوزىسىز! — دەدى ميلەدي سىبىرلاپ.
— بالكىم، سولاي دا شىعارمىن، ءبىراق تىم بولماسا ءبىر عانا نارسە ەسىڭىزدە بولسىن: گەرسوگ بەكينگەمدى ءوزىڭىز ولتىرەسىز بە، الدە باسقا بىرەۋگە ولتىرتەسىز بە، — وندا مەنىڭ جۇمىسىم جوق: مەن ونى بىلمەيمىن، مۇنىڭ ۇستىنە ول اعىلشىن، ءبىراق جانىمداي جاقسى كورىپ ۇدايى قورعاشتاپ جۇرەتىن ادال دوسىم د'ارتانياننىڭ باسىنداعى ءبىر تال شاشىنا دا تيمەيسىز، ايتپەسە، اكەم مارقۇمنىڭ ارۋاعىمەن انت ەتەيىن، وسى ىستەيتىن قىلمىسىڭ ەڭ سوڭعى قىلمىس بولادى!
— د'ارتانيان مەنى قاتتى مازاق ەتىپ قورلادى، د'ارتانيان ولەدى! — دەدى ميلەدي ىسىلداپ.
ءسىزدى ءتىپتى جالپى مازاق ەتىپ قورلاۋعا بولا ما ءوزى، سۋدارىنيا؟ — دەدى اتوس مىرس ەتىپ. — ول ءسىزدى قورلاعان ەكەن، ەندى ولۋگە ءتيىس پە؟
— ول ولەدى، — دەدى ميلەدي قايتالاپ. — اۋەلى كوڭىلدەسى سوسىن ءوزى ولەدى.
اتوستىڭ كوزى قاراۋىتىپ سالا بەردى. ايەلگە ءتان ەشبىر قىلىعى جوق وسىناۋ سۇرقيانىڭ مىنا ءتۇرى جانى قينالاتىن ءبىر جايتتەردى ەسىنە ءتۇسىردى. ول ىلگەرىدە، قازىرگىدەن قاۋىپسىزدەۋ ءبىر كەزدە، وسى ايەلدى ءوزىنىڭ ار-نامىسىنىڭ قۇربانى ەتپەك بولعانىن ەسىنە الدى؛ ول ونى تاعى دا تاباندا ولتىرگىسى كەلىپ كەتتى، ءتىپتى وزىنە ءوزى يە بولا الار ەمەس. ول ورنىنان تۇرىپ، بەلدىگىنە قىستىرۋلى پيستولەتىن الىپ، شۇرىپپەسىن اشتى.
ولىكتەي قۋارىپ كەتكەن ميلەدي ايقايلاماق بولىپ ەدى، داۋسى شىقپاي قالدى، سىرەسىپ قالعان كومەيىنەن ادام داۋسىنا مۇلدە ۇقسامايتىن، ءتۇز تاعىسىنىڭ ىرىلداعانى سياقتى ءبىر قىرىل ەستىلدى؛ شاشى قوبىراپ، قارا كولەڭكەلەنگەن قابىرعاعا جابىسىپ تۇرعان ايەلدىڭ زارە-قۇتى قالماعان ەدى.
اتوس قولىن سوزىپ پيستولەتىن باياۋ كوتەرىپ، ونىڭ اۋزىن ميلەديدىڭ ماڭدايىنا تاقاپ اپاردى دا، بۇرىنعىدان دا قورقىنىشتى ۇنمەن، سالماقتى سابىر، قاتۋلى كەيىپپەن ايتىلعان ءسوز ءاماندا قورقىنىشتى بولادى — بىلاي دەدى:
— سۋدارىنيا، ءسىز وسى ءقازىر، تاباندا، ماعان كاردينال ءوز قولىمەن جازعان قاعازدى بەرەسىز، ايتپەسە، ومىر-تىرلىگىممەن انت ەتەيىن، ماڭدايىڭىزدان ءبىر وقتى قادايمىن!
ەگەر مۇنىڭ ورنىندا باسقا ادام بولسا، ميلەدي كوزدەگەن ماقساتىن ورىندايتىنىنا كۇمان كەلتىرەر ەدى، ءبىراق ول اتوستى جاقسى بىلەتىن؛ ايەل سوندا دا قىبىر ەتپەدى.
— ويلانۋىڭىزعا ءبىر-اق سەكۋند ۋاقىت بەرەمىن، — دەدى ول.
اتوستىڭ ءتۇسى بۇزىلىپ سالا بەرگەنىنە قاراپ، ميلەدي ءقازىر پيستولەت اتىلادى ەكەن دەپ ويلادى. ول جالما-جان قولىن كەۋدەسىنە اپارىپ، كورساجىنىڭ استىنان ءبىر قاعازدى سۋىرىپ الىپ، جىگىتكە ۇستاتا سالدى.
— الىڭىز، قارعىس اتسىن ءسىزدى!
اتوس قاعازدى الىپ، پيستولەتىن بەلىنە قىستىردى دا، مۇنىڭ تاپ سول قاعاز ەكەنىنە كوزىن جەتكىزۋ ءۇشىن، شامعا جاقىنداپ بارىپ، ونى جىبەرىپ، وقىپ شىعىپ:
«وسى قاعازدى ۇسىنۋشى ىستەگەن ءىس مەنىڭ بۇيرىعىم بويىنشا، مەملەكەتتىڭ يگىلىگى ءۇشىن جاسالعان.
1628 جىلدىڭ 5 اۆگۋسى.
ريشەلە»
ال، ەندى... — دەدى اتوس پلاششىنا ورانىپ، قالپاعىن كيىپ جاتىپ، ەندى سەنىڭ ءتىسىڭدى قاعىپ العاننان كەيىن، ساسىق كۇزەن، قولىنان كەلسە، تىستەي بەر!
ول بولمەدەن شىعىپ كەتتى، ءتىپتى ارتىنا بۇرىلىپ تا قارامادى. شاراپحانا ەسىگىنىڭ الدىنان ول تاعى ءبىر اتتى شىلبىرىنان ۇستاپ تۇرعان ەكى سالت اتتىنى كوردى.
مىرزالار، — دەدى اتوس ولارعا، — وزدەرىڭىزگە ءمالىم، كاردينال مىرزا ۋاقىتتى تەككە وتكىزبەي انا ايەلدى لا پۋانت فورتىنا ەرتىپ aپارۋعا جانە ول كەمەگە وتىرعانشا سول ارادان كەتپەۋگە ءامىر ەتتى.
مۇنىڭ ءسوزى ول كىسىلەردىڭ بۇرىن العان بۇيرىعىمەن بىردەي شىعىپ جاتقاسىن، ولار تاپسىرمانى ورىنداۋعا ءازىر ەكەنىن ءبىلدىرىپ ءتاجىم ەتتى.
اتوس بولسا، اتىنا سەكىرىپ ءمىنىپ، بىردەن قۇيعىتىپ شابا جونەلدى، ءبىراق جولمەن ءجۇرۋدىڭ ورنىنا، اتىنا تاقىمىن باسىپ، دالامەن تىكەلەي تارتتى، توڭىرەگىنە قۇلاعىن تىگىپ، جولاي دۇركىن-دۇركىن توقتاي بەردى.
وسىلاي ءبىر ايالداعان كەزدە ول جول جاقتان جورتقان اتتاردىڭ ءدۇسىرىن ەسىتتى. مۇنىڭ كاردينال مەن ونىڭ كۇزەتشىلەرى ەكەنىنە كوزى جەتكەن اتوس تاعى دا ءبىراز جەر جۇرگەسىن، اتىن توز جيدەمەن، جامىراقپەن ءسۇرتىپ، لاگەرگە ەكى ءجۇز قادامداي قالعان كەزدە، بۇرىلىپ جولعا شىقتى.
— كەلە جاتقان كىم؟ — دەپ داۋىستادى ول سالت اتتىلاردى كورىسىمەن.
— بۇل، شاماسى، ءبىزدىڭ باتىر مۋشكەتەرىمىز شىعار؟ — دەدى كاردينال.
— ءيا، شاراپاتتى مىرزا، سونىڭ تاپ ءوزى، — دەدى اتوس وعان دىبىس بەرىپ.
— اتوس مىرزا، ءبىزدى ويداعىداي كۇزەتكەنىڭىز ءۇشىن وزدەرىڭىزگە دەگەن العىسىمدى قابىل الىڭىز... مىنە، ءبىز دە كەلىپ جەتتىك، مىرزالار! سول قاناتتاعى زاستاۆاعا بارىڭىزدار، پارول: «كورول مەن رە».
وسىلاي دەگەننەن كەيىن، كاردينال ءۇش دوسپەن باسىن ءبىر يزەپ قوشتاستى دا، قوسشىسىن سوڭىنا ەرتىپ وڭعا قاراي بۇرىلدى، ويتكەنى لاگەرگە بارىپ تۇنەمەكشى ەدى.
— سونىمەن، ول ايەلدىڭ سۇراعان قاعازىنا قول قويىپ بەردى! — دەدى پورتوس پەن اراميس قوسارلانىپ، كاردينال بۇلاردىڭ داۋسىن ەستىمەيتىن جەرگە جەتكەندە.
— بىلەمىن. ول قاعاز، مىنە، مىناۋ، — دەدى اتوس سابىرمەن.
ەگەر ساقشىعا ءپارولدى ايتقانىن ەسەپتەمەسەك، ءۇش دوس وزدەرىنىڭ پاتەرىنە دەيىن بىر-بىرىنە ءلام دەپ ءتىل قاتپادى.
ءبىراق، ولار پلانشەگە بارىپ، قوجايىنى ترانشەياداعى كۇزەتىپ بوساسىمەن، مۋشكەتەرلەردىڭ پاتەرىنە كەلسىن دەپ شاقىرىپ جاتىر دەگەندى ايتۋ ءۇشىن مۋشكەتوندى جۇمسادى.
ال، ميلەديگە كەلسەك، اتوس ويلاعانداي-اق، شاراپحانا ەسىگىنىڭ الدىندا كۇتىپ تۇرعان كىسىلەردى كورىسىمەن، ەشبىر قارسىلىق جاساماي، سولارمەن بىرگە ءجۇرىپ كەتتى. راس، ءبىر بولماشى ءسات قانا كەيىن قايتىپ، كاردينالعا بارىپ، كۇللى وقيعانى ايتىپ بەرگىسى كەلدى، ءبىراق ول اتوستى اشكەرەلەسە، اتوس ءوز تاراپىنان مۇنى اڭگىمەلەيدى، بالكىم، بۇل — اتوس ءبىر كەزدە ءوزىن اعاشقا اسىپ كەتكەن دەر ال، اتوس وندا ايەلدىڭ تاڭبالى ەكەنىن ايتادى عوي. ميلەدي ودان دا ۇندەمەگەنىم ارتىق، جاسىرىن كەتىپ قالىپ، وزىمە ءتان جىلپوس ەپتىلىكپەن قيىن تاپسىرمانى ورىندايىن، سوسىن ءىستىڭ ءبارى كاردينال كوڭىلى تولاتىن دارەجەدە جۇزەگە اسىرىلعاننان كەيىن، وعان ءبارىن جەكە باسىنىڭ كەگىن الۋعا كومەكتەسۋىن سۇرايمىن عوي دەپ ويلادى.
— سونىمەن، ءتۇنى بويى ات ۇستىندە وتكىزىپ، تاڭعى ساعات جەتىدە ول لa پۋەنت فورتىنا كەلدى، ساعات سەگىزدە كەمەگە وتىردى، ساعات توعىزدا كاردينال قول قويعان جول كۋالىگىن الىپ، بايونعا بارادى دەگەن لاقاپپەن، كەمە زاكىرىن كوتەرىپ، اعىلشىن جاعالاۋىنا قاراي بەت الدى.
XVI
سەن-جەرۆە قامالى
د'ارتانيان دوستارىنا كەلسە، ولاردىڭ ءبارى ءبىر بولمەدە ۇيلىعىپ ەكەن: اتوس ءبىر قالىڭ ويعا قالىپتى؛ پورتوس مۇرتىن شيراتىپ وتىر؛ اراميس بولسا، كوگىلدىر بارقىت مۇقاباسى بار دۇعالىققا قاراپ، ايات قايىرىپ جاتىر ەكەن.
— شايتان السىن، مىرزالار! — دەدى د'ارتانيان. — سىزدەر ماڭىزدى ءبىر حابار ايتاتىن شىعارسىز دەپ سەنەمىن، ايتپەسە، سونشالىق اۋىر تۇننەن كەيىن — تۇتاس ءبىر قامالدى قيراتىپ، باسىپ العاننان كەيىن، دەمالدىرماي، وسىندا دەدەكتەتىپ اكەلگەندەرىڭدى ومىردە كەشىرمەيمىن! اح، مىرزالار، سىزدەردىڭ وندا بولماعاندارىڭ قانداي وكىنىشتى! ءبىر قىزۋ ءىس بولدى!
— ءبىز دە باسقا ءبىر جەردە بولدىق، وندا دا سۋىق بولعان جوق، — پارتوس مۇرتىن وزگەشە ءبىر ادىسپەن ادەمىلەي شيراتىپ جاتىپ.
— تس-سس — دەدى اتوس.
— وھو! — دەدى د'ارتانيان، مۋشكەتەردىڭ نەگە قاباعىن تۇيگەنىنە تۇسىنە قويىپ. — سىزدەردە جانا بىردەڭە بار سياقتى.
— اراميس، ءسىز وسىدان ءۇش كۇن بۇرىن تاڭعى استى كالۆينيستەردىڭ «ءدىنسىز» اتتى اسحاناسىنان تاتتىڭىز بىلەم، — دەدى اتوس.
— يا.
— ءوزى قالاي ەكەن؟
— مەنىڭ اۋقتىم ەتە ناشار بولدى: ەت جەمەيتىن كۇن ەدى، تەك ەت تاعامىن بەرىپ جاتىر ەكەن. قالايشا! — دەدى اتوس تاڭىرقاپ. — تەڭىز ايلاعىندا تۇرىپ، بالىق بولماعانى ما؟
— ولار: كاردينال مىرزا سالىپ جاتقان بوگەت، بار بالىقتى اشىق تەڭىزگە قاراي ۇركىتىپ، ايداپ جاتىر دەيدى، — اراميس وسىلاي قايتادان دۇعا وقي باستادى.
— اراميس، مەن سىزدەن ونى سۇراعان جوقپىن! مەن سىزدەن وندا ەمىن-ەركىن وتىردىڭىز با، ءوزىڭىزدى ەشكىم مازالاعان جوق پا دەپ سۇرادىم.
— وندا تىنىشسىز مازاڭ كىسىلەر ونشا كوپ بولعان جوق سياقتى... شىنىندا دا، ءسىز الاڭسىز وتىرىپ اڭگىمە ايتامىن دەسەڭىز، اتوس «ءدىنسىز» بەك جاراپ جاتىر.
— ەندەشە «دىنسىزگە» كەتتىك، — دەدى اتوس ءسوزدى قورىتىپ. — مىناۋ ءۇيدىڭ قابىرعالارى قاعازدان جاسالعان ءتارىزدى.
ءوز دوسىنىڭ ارەكەت-تىرلىگىنە ۇيرەنىپ قالعان، ونىڭ ءبىر عانا سوزىنەن، يشاراتى مەن بەلگىسىنەن جاعدايدىڭ قيىن ەكەنىن سەزە قالعان د'ارتانيان، ەندى قايتىپ ەشتەڭەنى دە سۇراماي، اتوستى قولتىعىنان ۇستاپ سىرتقا شىعا بەردى. پورتوس پەن اراميس ەكەۋى ءوزارا دوس پەيىلمەن سويلەسىپ، بۇلاردىڭ سوڭىنان ەردى.
جولاي ولار گريمونى كەزدەستىردى. اتوس وعان سوڭىمىزدان ءجۇر دەگەن بەلگى بەردى؛ گريمو داعدىلى ادەتى بويىنشا، ءۇنسىز كونە قويدى: بۇل بايعۇس سوڭعى كەزدەرى ءتىپتى سويلەۋدى ۇمىتىپ بارا جاتقان-دى.
دوستap اسحاناعا كەلىپ كىردى. بۇل — ەرتەڭگى ساعات جەتىنىڭ كەزى ەدى، تاڭ اعارىپ اتقان-دى. ولار زالعا كىرىپ ازانعى استى سۇراتتى، قوجايىننىڭ ايتۋىنشا، مۇندا ولاردى ءتىرى جان مازالامايدى.
وكىنىشكە وراي، قۇپيا كەڭەسكە دەگەن ۋاقىت دۇرىس بەلگىلەنبەگەن بولىپ شىقتى: جاڭا عانا تاڭعى دابىل قاعىلعان-دى، سول سەبەپتى دە كوپتەگەن كىسىلەر ۇيقى اشار بولسىن دەپ نەمەسە ەرتەڭگى سىز اۋادان جىلىنۋ ءۇشىن، ءوتىپ بارا جاتىپ، ءبىر ستاكان شاراپتى تاستاپ الۋ ءۇشىن، وسىندا كەلىپ، كىرىپ-شىعىپ جاتتى. دراگۋندار، شۆەيسارلىقتار، گۆاردياشىلار، مۋشكەتەرلەر مەن اتتى اسكەرلەر ءبىرىنىڭ ورنى ءبىرى باستى، بۇل قوجايىنعا وتە پايدالى بولسا دا، ءبىزدىڭ دوسىمىزدىڭ كوزدەگەن ماقساتىنا مۇلدە ساي كەلمەدى. سول سەبەپتى دە ولار وزدەرىنىڭ جاۋىنگەر دوس-جاراندارىنىڭ سالەم-ساۋقاتىن توستارى مەن ءازىل-قالجىڭىنا تۇنەرە جاۋاپ قايتارىپ وتىردى.
— جارايدى، مىرزالار! — دەدى اتوس. — مىنا تۇرىمىزبەن وسى ارادا وتىرىپ، الدەكىمدەرمەن شەكىسىپ قالارمىز، ال، ونىڭ بىزگە ءقازىر ءتىپتى دە قاجەتى جوق. د'ارتانيان، ءسىز ودان دا وسى ءتۇندى قالاي وتكىزگەنىڭىزدى ايتىپ بەرىڭىز، ال، ءبىز باستان كەشكەنىمىزدى كەيىن ايتامىز.
— شىنىندا دا... — دەدى ءبىر اتتى اسكەر ءسال عانا تەڭسەلىپ، قولىنداعى ءبىر ريۋمكا اراعىن سىزدىقتاي ءىشىپ، — شىنىندا دا، سىزدەر بۇگىن تۇندە ترانشەيالاردا بولدىڭىزدار عوي، گۆاردياشى مىرزالار شاماسى، لاروشەلدىكتەردىڭ سازايىن بەرگەن شىعارسىزدار؟
د'ارتانيان شاقىرىلماعان كىسىگە جاۋاپ بەرەيىن بە، الدە بەرمەيىن بە دەگەندەي اتوسقا قارادى.
— دە بيۋزيني مىرزا ساعان قۇرمەت كورسەتىپ، ءسوز سويلەپ تۇر، سەن ونى ەستىمەدىڭ بە؟ — دەدى اتوس وعان. — بۇ مىرزالار ءىستىڭ قالاي بولعانىن بىلگىسى كەلگەن ەكەن، وتكەن تۇندە بولعان وقيعانى ايتىپ بەر.
— ءتىز پاستيوندى التىڭىز پا؟ — دەدى سىرا كرۋجكاسىنان روم ءىشىپ تۇرعان شۆەيسارلىق.
— ءيا، سۋدار، — دەدى د'ارتانيان ءيىلىپ ىزەت كورسەتىپ، — ءبىز سونداي ءبىر ابىرويعا يە بولدىق. بالكىم، ءوزىڭىز دە ەستىگەن بولارسىز، ءبىز قامالدىڭ بۇرىشىنا ءبىر كەسپەك ءوق-دارى كومىپ، وت الدىرىپ جارعانىمىزدا ۇڭىرەيىپ قالدى، قامال ونشا جاڭا ەمەس قوي، ءتىپتى سولق ەتىپ باسقا قابىرعالارى دا شايقالىپ كەتتى.
— ول قاي قامال؟ —دەدى قىلىشىنا تۇتاس ءبىر قازدى شانشىپ الىپ، ەندى سونى پىسىرگەلى تۇرعان دراگۋن.
— سەن-جەرۆە قامالى، — دەدى د'ارتانيان. — سونى پانالاپ، لاروشەلدىكتەر ءبىزدىڭ جەر قازۋشىلارعا كۇن كورسەتپەي قويىپ ەدى.
— شايقاس قىزۋ بولدى ما؟
— بولعاندا قانداي! ءبىز بەس ادامنان ايرىلدىق، لاروشەلدىكتەر توعىز-ون قارالى ادامىنان ايرىلعان شىعار.
— شايتان توقسىن! —دەدى شۆەيسارلىق داۋىستاپ، بوقتاپ-بورالاۋدىڭ نەمىس تىلىندە نەبىر ۇلگىلەرى بولسا دا، ول فرانسۋزشا بوقتاعانعا داعدىلانىپ كەتكەن-دى.
— ءبىراق ولار بۇگىن قامالدى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن جەر قازۋشىلار كومانداسىن جىبەرەتىن شىعار؟
— ءيا، ءسويتۋى دە عاجاپ ەمەس.
— مىرزالار، ءباس تىگىسەلىك! — دەدى اتوس.
— و، ءيا، فاس! — دەدى شۆەيسارلىق ونى قوستاپ.
— قانداي ءباس؟ — دەدى اتتى اسكەر بىلمەك بولىپ.
— توقتاي تۇرىڭدار، — دەدى دراگۋن، سوسىن ءوز قىلىشىن ىستىك سياقتاندىرىپ، استىندا وت مازداپ جاتقان ۇلكەن قوس تاعانعا كولدەنەڭنەن قويا سالدى. — وعان مەنىڭ دە قاتىسقىم كەلەدى... ءاي، سورلى شاراپحاناشى، مىنا قىمبات باعالى قازدىڭ ءبىر تامشى مايى دا ىسىراپ بولماس ءۇشىن استىنا دەرەۋ تەگەنە قوي!
— ول دۇرىس ايتادى، — دەدى شۆەيسارلىق، — قازدىڭ مايىن فالقايناققا كوسىف جەسەڭ ءتاتتى بولادى.
— بارەكەلدە! — دەدى دراگۋن ءۇھ دەپ ءبىر دەمالىپ. — ال، ەندى ءبارىمىزدىڭ ءجايىن ءسوز ەتەلىكشى. قۇلاعىمىز سىزدە، اتوس مىرزا!
— بۇل ءوزى نەندەي ءباس؟ — دەدى اتتى اسكەر.
— حوش، ەندەشە، دە بيۋزيني مىرزا، مەن سىزبەنەن ءباس تىگىسكىم كەلەدى، - دەدى اتوس ءسوز باستاپ، — مەن — ءۇش جولداسىم — پورتوس، اراميس، د'ارتانيان مىرزالارمەن بىرگە، سەن-جەرۆە قامالىنا بارىپ، تاڭعى اسىمىزدى ىشەمىز جانە دۇشپان ءبىزدى سول قامالدان قۋىپ شىقپاقشى بولىپ، قانشا جانتالاسقانىمەن، ءبىز وندا تابانى كۇرەكتەي ءبىر ساعات وتىرامىز. پورتوس پەن اراميس بىر-بىرىنە قاراستى: ولار ءىستىڭ ءمان-جايىنا تۇسىنە باستادى.
— مارحابات، — دەدى د'ارتانيان اتوستىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاپ، — ءبىزدى ءولتىرىپ تاستايدى عوي!
— ەگەر وندا بارماساق، ءبىزدى وسى جەردە بۇرىنىراق ولتىرەدى، — اتوس وعان.
— قۇداي اقى، مىرزالار، باستەسۋ دەپ وسىنى ايت! — دەدى پورتوس ورىندىقتىڭ ارقالىعىنا شالقايا ءتۇسىپ، مۇرتىن شيراتىپ.
— ءيا، باستەسۋگە مەن دە قوسىلامىن. تەك باسكە نە تىگەتىنىمىزگە كەپىل الايىق، — دەدى دە بيۋزيني.
— ءسىز دە تورتەۋسىز، مىرزالار، ءبىز دە — تورتەۋمىز، اركىمنىڭ قالاۋىنشا سەگىز ادامعا تۇسكى اس اپەرسەك. بۇعان نە ايتاسىز؟ — دەدى ۇسىنىس جاساپ.
— تاماشا! — دەدى دە بيۋزيني.
— بارەكەلدە! — دەدى دراگۋن.
— ماقۇل! — دەدى شۆەيسارلىق.
وسى وقيعا كەزىندە مىلقاۋدىڭ ءرولىن ويناعان ءتورتىنشى كىسى مۇنى ماقۇلداپ باسىن يزەي بەردى.
— تاڭعى تاعامدارىڭىز ءازىر، مىرزالار، — دەدى قوجايىن. ەندەشە، اكەلىڭىز، — دەدى اتوس. قوجايىن ايتقاندى ەكى ەتپەدى. اتوس گريمونى شاقىرىپ الىپ، تالدىڭ بۇرىشىندا جاتقان ۇلكەن سەبەپتى كورسەتىپ، اكەلىنگەن قۋىرداقتى سۇلگىگە ورا دەگەن بەلگى بەردى.
تاڭعى استى تابيعات اياسىندا ىشپەك بولعانىن بىردەن سەزگەن گريمو سەبەپتى الىپ، ىشىنە اۋقاتتى تۇگەل جانە بىرنەشە شىنىنى قوسا سالىپ، ونى قارىنا ءىلدى.
— سىزدەر قايدا بارىپ اۋقاتتانباقشىسىز؟ — دەدى قوجايىن.
— سىزگە ءبارىبىر ەمەس پە؟ تەك تاعامىمىزدىڭ اقشاسىن تولەسەك بولماي ما! — دەدى اتوس.
سوسىن ول حاس-مىرزادايىن شىرەنىپ، ستول ۇستىنە ەكى ءپيستولدى تاستاي سالدى.
— قالعانىن قايتارايىن با، وفيسەر مىرزا؟ — دەدى قوجايىن.
— جوق.تەك ەكى شىنى شامپاندى قوس، قالعانى سۇلگىلەردىڭ ەسەبىنە جاتسىن.
بيۋزيني مىرزا، — دەدى اتوس، — ساعاتىڭىزدى مەنىڭ ساعاتىما قاراپ، جوندەپ قوياسىز با، الدە، مەن ءوز ساعاتىمدى ءسىزدىڭ ساعاتىڭىزبەن تەڭەستىرىپ قويايىن با؟
— جاقسى بولدى، مارحاباتتى مىرزا! — دەدى اتتى اسكەر، قالتاسىنان الماسپەن اشەكەيلەنگەن تاڭعاجايىپ سۇلۋ ساعاتىن سۋىرىپ الىپ. — ۋاقىت جەتى جارىم ەكەن.
— مەنىكى — جەتىدەن وتىز بەس مينۋت كەتىپتى، — دەدى اتوس. — مەنىڭ ساعاتىم سىزدىكىنەن بەس مينۋت الدا ەكەنىن ۇمىتپايىق، مارحاباتتى مىرزا.
شاراپحانادا اڭىرىپ تۇرىپ قالعان كىسىلەرگە ءيىلىپ قۇرمەت كورسەتىپ، ءتورت جاس جىگىت سەن-جەرۆە قامالىنا قاراي بەت الدى، ولاردىڭ سوڭىنان سەبەپتى كوتەرىپ، ءوزىنىڭ قايدا بارا جاتقانىن مۇلدە بىلمەيتىن گريمو كەتىپ بارا جاتتى — ونىڭ اتوسقا ءۇن-تۇنسىز باعىنىپ ادەتتەنگەنى سونشا، ءتىپتى سونى سۇراۋ ەسىنە دە كىرىپ-شىقپاپتى.
ءتورت دوس لاگەر ۇستىمەن كەلە جاتقاندا بىر-بىرىمەن سويلەسپەدى جانە بۇلاردىڭ ىزىنەن ەكى ەلى قالماي، قىزىقتاۋشى كىسىلەر epiپ كەلە جاتتى، ولار ءبىزدىڭ دوستارىمىزدىڭ ءباس تىگىسكەنىن ەستىپ، ەندى جاعدايدان قالاي قۇتىلار ەكەن دەپ، سونى كورمەككە قۇمارتقان ەدى. ءبىراق بۇلار لاگەر بەكىنىسىنىڭ سىرتىنداعى جالتاڭعا شىعىسىمەن وسى ۋاقىتقا دەيىن بار نارسەدەن بەيحابار كەلە جاتقان د'ارتانيان ەندى ءجاي-جاعداياتتى سۇراستىراتىن ءسات كەلدى دەپ ويلادى.
— حوش، سۇيىكتى اتوس، سىزدەن ءبىر سۇرايتىنىم، ءبىز وسى قايدا بارامىز؟ — دەدى ول ءسوز باستاپ.
— كورمەيسىز بە، قامالعا كەلە جاتىرمىز، — دەدى اتوس.
— ءبىز وندا بارىپ نە بىتىرەمىز؟
— وزىڭىزگە ءمالىم، ءبىز وندا تاڭعى اسىمىزدى ىشەمىز.
— «دىنسىزدە» وتىرىپ نەگە تاماقتانبادىق؟
— وندا وتىرماعان سەبەبىمىز، ءبىز ءبىر ماڭىزدى ماسەلەلەر جايىندا سويلەسىپ الۋىمىز كەرەك، ال، انا اسحانادا ەلەۋرەگەن مازاڭ كىسىلەردىڭ كەسىرىنەن بەس مينۋت تا الاڭسىز وتىرىپ اڭگىمەلەسە المايسىز ولار ساپىرىلىسىپ كەلىپ-كەتىپ جاتادى، دابىرلاسا امانداسىپ، ءجون-جوسىقسىز سويلەپ، زىقىڭدى شىعارادى... ال، مىنا جەرگە، دەدى اتوس — قامالدى مەگزەپ، — بىزگە قۇدايدىڭ ءتىرى جانى كەلىپ، كەدەرگى جاساي المايدى ايتەۋىر.
— مەنىڭشە، ءبىز تەڭىز جاعاسىنداعى قۇم توبەلەردىڭ اراسىنان ءبىر وڭاشا جەردى تاۋىپ الاتىن ەدىك... — دەدى د'ارتانيان، بۇل جولى دا جانكەشتى باتىرلىعىمەن تابيعي تابىسىپ جاتاتىن ساقتىعىنا باسىپ.
— ...ءبىراق تورتەۋىمىزدىڭ سويلەسىپ وتىرعانىمىزدى جۇرتتىڭ ءبارى كورەر ەدى، سوسىن ارادا بىرەر شيرەك ساعات وتپەي جاتىپ، كاردينالدىڭ شپيوندارى ءبىزدىڭ كەڭەسىپ جاتقانىمىزدى وعان جەتكىزەر ەدى.
— يا، — دەدى اراميس ونىڭ ءسوزىن قاعىپ الىپ، — اتوس دۇرىس ايتادى: «Animadvertuntur indesertis»3
— ارينە، شولگە كەتىپ قالعان جامان بولماس ەدى، ءبىراق گاپ سول يەن دالانى تابۋدا عوي. — دەپ پورتوس تا ءبىر ءسوزدى قىستىرا سالدى.
— ءبىراق توبەمىزدەن قۇس ۇشىپ وتپەيتىن، سۋدان بالىق شورشىپ شىقپايتىن، قويان ىنىنەن اتا جونەلمەيتىن قۋ مەكيەن دالانى تابۋ قيىن. ال، مەنىڭشە، قۇس تا بالىق تا، قويان دا — ءبار-بارى دە كاردينالدىڭ شپيوندارى بولىپ كەتكەن ءتارىزدى. ەندەشە، ءبىز باستاعان ءىسىمىزدى جالعاستىرا بەرەلىك، ءوزىمىزدى جۇرت الدىندا ماسقارا ەتكىمىز كەلمەسە، ەندى العان بەتتەن شەگىنە المايمىز. ءبىز كوپ ويلانباي، بىردەن ءباس تىگىستىك، ونىڭ تۇپكى ماقساتىن ەشكىمنىڭ تابا المايتىنىنا كامىل سەنەمىن. وسى باسەكەدەن ۇتىپ شىعۋ ءۇشىن ءبىز قامالدا ءبىر ساعات وتىرامىز. كوپ بولسا، شابۋىل جاسار، ءتىپتى شابۋىل جاساماس تا. ەگەر بىزگە شابۋىل جاساماسا، سويلەسەتىن ۋاقىتىمىز جەتكىلىكتى بولادى جانە ءبىزدى ەشكىم دە جاسىرىن تىڭداي المايدى: وسى قامال قابىرعاسىنىڭ قۇلاعى جوق ەكەنىنە جانىم كامىل. ال، ەگەر دۇشپان شابۋىلعا شىقسا، ءبىز ءبارىمىز ءوزىمىزدىڭ شارۋامىزدى ءسوز ەتىپ ۇلگىرەمىز ونىڭ ۇستىنە، قورعانىپ جاتىپ، اتاق-داڭقىمىزدى شىعارامىز. قاراڭىزشى، قالاي الساق تا، ءىس ءبىزدىڭ پايدامىزعا شەشىلگەلى تۇر.
— ءيا، — دەدى د'ارتانيان كەلىسىپ، — ءبىراق ءبارىبىر ءبىز وقتان قۇتىلا المايمىز.
— ەح، سۇيىكتىم، ەڭ ءقاۋىپتى وق جاۋدىڭ وعى ەمەس ەكەنىن ءوزىڭىز دە جاقسى بىلەسىز عوي، — دەدى اتوس.
— ءبىراق، مەنىڭشە، وسى سياقتى قاتەرلى ىسكە مۋشكەتتەردى الا شىعۋ كەرەك ەدى، — دەدى پورتوس سوزگە ارالاسىپ.
— ءسىز اڭعالاقسىز، پورتوس: قاجەتسىز جۇكتى كوتەرىپ قايتەمىز!
— دۇشپانمەن بەتپە-بەت كەلگەنىمدە، مەن وڭدى مۋشكەت پەن ءبىر قوراپ پاتروندى وقشانتايدى پايداسىز زات دەپ ەسەپتەمەيمىن.
— ءسىز د'ارتانياننىڭ نە دەگەنىن ەستىمەپ پە ەدىڭىز؟
— د'ارتانيان نە دەپ ەدى؟
— ول، تۇندەگى شابۋىل كەزىندە توعىز-ون قارالى فرانسۋز، سول شامادa لاروشەلدىكتەر قازا تاپتى دەگەن.
— سوسىن نە بولىپتى؟
— ولاردى ءالى ەشكىم توناپ-تالاپ ۇلگىرمەگەن شىعار، سولاي ەمەس پە؟ ول كەزدە جۇرتتىڭ بۇدان باسقا دا ماڭىزدى ىستەرى بولدى عوي.
— وندا نە تۇر؟
— وندا تۇرعان نارسە — ءبىز ولاردىڭ مۋشكەتتەرىن، وقشانتايلارىن، پاتروندارىن تاۋىپ الامىز، سوسىن ءتورت مۋشكەت پەن قوراپتىڭ ورنىنا، ءبىزدىڭ ون بەس شاقتى مىلتىعىمىز بەن زاپاستا ءجۇز قارالى وعىمىز بولادى.
— و، اتوس، سەن شىن مانىندەگى ۇلى ادامسىڭ! — دەدى اراميس ءتانتى بولىپ.
وسى پىكىرگە قوسىلامىن دەگەندەي، پورتوس تا باسىن ءبىر يزەپ قويدى.
اتوستىڭ دالەلىنە تەك د'ارتانيان عانا ءشۇبا كەلتىرەتىن سياقتى.
گريمو، شاماسى، جاس جىگىتتىڭ قاۋىپتەنىپ كەلە جاتقانىن قولدايدى، ءبارىنىڭ قامالعا توتەلەي تارتقانىن كورگەننەن كەيىن، بۇعان اۋەلگى كەزدە قاتتى كۇماندانسا دا، سول مىرزانىڭ ەتەگىنەن تارتىپ قالدى.
«ءبىز قايدا بارا جاتىرمىز؟» — دەپ سۇرادى ول يشاراتپەن.
اتوس وعان قامالدى مەگزەپ كورسەتتى.
«وندا ءبىزدى اتىپ تاستايدى»، — دەدى گريمو ىم-يشارات تىلىمەن سويلەپ.
اتوس قولىن كوككە سوزىپ، جوعارى قارادى.
گريمو سەدەپتى جەرگە قويىپ، باسىن شايقاپ وتىرا كەتتى.
اتوس بەلبەۋىنە قىستىرۋلى پيستولەتىن الىپ، ونىڭ وعىن بايىپتاپ قاراپ شىقتى دا، شۇرىپپەسىن اشىپ، پيستولەتتى گريمونىڭ قۇلاعىنا تاقادى.
گريمو ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلدى.
اتوس وعان سەدەپتى الىپ، ىلگەرى ءجۇر دەپ بەلگى بەردى.
گريمو مولتەڭدەپ كونە قويدى.
وسىناۋ ءبىر مينۋتتىك ءتىلسىز ساحنا كەزىندە گريمونىڭ ۇتقان ءبىر نارسەسى — ول ارتتا كەلە جاتقان جەرىنەن ىتقىپ العا شىقتى.
قامال ۇستىنە شىققاننان كەيىن، ءتورت دوس بۇرىلىپ كەيىن قارادى.
قارۋلى كۇشتەردىڭ ءار الۋان سالاسىنا جاتاتىن ءۇش جۇزدەن اسا سولدات لاگەر زاستاۆاسى قاسىندا قۇجىناپ، ابىر-سابىر بولىپ جاتىر، وزگەلەرىنەن ارەگىرەكتە وقشاۋ جۇرگەن دە بيۋزيني مىرزانى، دراگۋندى، شۆەيسار جىگىت پەن باسەكەگە قوسىلعان ءتورتىنشى كىسىنى انىق كورۋگە بولادى.
اتوس قالپاعىن شەشىپ، شپاگاسىنىڭ ۇشىنا قوندىردى دا، ونى بۇلعاپ-بۇلعاپ جىبەردى.
كورۋشىلەر مۋشكەتەرلەردىڭ بۇل قۇتتىقتاۋىنا ءتاجىم ەتىپ، ولاردىڭ كىشىپەيىل ىزەتىنە رازى بولىپ، «ۋرالاپ» ءۇن قاتىپ دۋىلداپ كەتتى، بۇل داۋىس ەرجۇرەك جىگىتتەردىڭ قۇلاعىنا دا جەتىپ ەدى.
وسىدان كەيىن تورتەۋى اسىقپاي قامالدىڭ ىشىنە ءتۇستى، گريمو وعان زىپ بەرىپ بۇرىنىراق كىرىپ كەتكەن-دى.
XVII
مۋشكەتەرلەردIڭ كەڭەسى
ءبارى دە اتوس ايتقانداي بولىپ شىقتى: قامالدا قازا تاپقان ون ەكى فرانسۋز بەن لاروشەلدىكتەردىڭ ولىكتەرىنەن وزگە ەشكىم دە جوق ەكەن.
— مىرزالار، — دەدى وسى ەكسپەديسيا باسشىلىعىن ءوز قولىنا العان اتوس، — گريمو داستارقاندى ازىرلەگەنشە، ءبىز شاشىلعان مىلتىقتار مەن پاترونداردى جينايىق. مۇنىڭ ۇستىنە، سولاردى تەرىس جۇرگەندە، ەركىن سويلەسە الامىز: مىنا مىرزالار، — دەدى ول قازا تاپقان بەيباقتاردى كورسەتىپ، — ءبىزدى ەستىمەيدى.
— وسىلاردىڭ ءوزىن ورعا قۇلاتا سالساق قايتەدى؟ ءبىراق، ارينە اۋەلى ولاردىڭ قالتالارىن قاراپ كورەلىك، — دەدى پورتوس.
— ءيا، ول گريمونىڭ شارۋاسى، — دەدى اتوس سەلقوس.
— ەندەشە، گريمو ولاردىڭ تۇلا بويىن ءتىنتىپ كورسىن دە، سوسىن اۋلادان ءارى قۇلاتا سالسىن، — دەدى د'ارتانيان.
— ولاي ەتۋگە بولمايدى. ولار ءالى ءبىزدىڭ ءبىر قادەمىزگە جارايدى، — دەدى اتوس.
— مىنا ولىكتەر قادەمىزگە جاراي ما؟ سۇيىكتى دوس، سەن جىندانعاننان ساۋمىسىڭ؟ — دەدى پورتوس قايران قالىپ.
— «ناقاق سوزگە بارما» — دەيدى ىنجىلمەن كاردينال مىرزا، — دەدى اتوس. — قانشا مىلتىق جينالدى، مىرزالار؟
— ون ەكى، — دەدى اراميس.
— قورىمىزدا قانشا وعىمىز بار؟
— جۇزگە جۋىق.
— بىزگە كەرەگى دە وسى. مىلتىقتاردى وقتالىق!
ءتورت دوس جۇمىلىپ ىسكە كىرىستى.
گريمو تاعام ءازىر، دەپ بەلگى بەرگەن كەزدە، بۇلار دا سوڭعى مىلتىقتى وقتاپ بىتىرگەن بولاتىن.
اتوس ونى ماقۇلداپ يشارات بەردى، سوسىن وعان ىمداي كۇزەت مۇناراسىن كورسەتتى، گريمونىڭ تۇسىنۋىنشە، ول ەندى سوندا قاراۋىلعا تۇرۋى كەرەك-تى.
ال، كۇزەتتە تۇرعاندا جالىقپاس ءۇشىن، اتوس گريموعا ءبىر جاپىراق نان، ەكى كوتلەت پەن ءبىر شىنى شاراپ الا كەتۋگە رۇقسات ەتتى.
— ەندى داستارقانعا وتىرالىق! - دەدى اتوس.
ءتورت دوس، تۇرىكتەرگە نەمەسە تىگىنشىلەرگە ۇقساپ، جەرگە مالداس قۇرىپ وتىرا كەتتى.
— ال، ەندى سەن ءوزىڭدى بىرەۋ ۇرلانىپ كەلىپ تىڭدايدى دەپ قورىقپايسىڭ عوي، ەندەشە قۇپيا سىرىڭدى بىزگە ايتارسىڭ دەپ سەنەمىن، — د'ارتانيان.
— مىرزالار، — دەدى اتوس ءسوز باستاپ، — مەن سىزدەردى ءبىر قىزىققا باتىرامىن جانە اتاق-داڭقتارىڭدى دا شىعارامىن عوي دەپ ويلايمىن. مەن سىزدەردى ادەمى ءبىر سەرۋەن جاساۋعا كوندىردىم. مىنە، ءدامدى اس الدىڭىزدا، ال، انا بوينيسالاردان قاراساڭىز، بەس ءجۇز ادامدى كورەسىز، ولار ءبىزدى نە ەسۋاس، نە قاھارمان باتىر دەپ ەسەپتەپ جاتىر، قايتەرسىن، بىرىنەن-بىرى اينىمايتىن اقىماقتاردىڭ ەكى ءتۇرى-سولار.
ال، الگى قۇپيا سىرىڭ قايدا؟ — دەدى د'ارتانيان. مەنىڭ قۇپيا سىر دەگەنىم — كەشە تۇندە ميلەديدى كوردىم، — دەدى اتوس وعان.
د'ارتانيان سول مەزەتتە ستاكانىن اۋزىنا اپارا بەرگەن، ءبىراق ميلەديدىڭ اتىن ەستىگەن ساتتە، قولى ەركىنەن تىس دىرىلدەپ كەتىپ، شاشىپ-توگىپ الماس ءۇشىن، ونى لاجسىزدان جەرگە قويا سالدى.
— سەن الگى...
— تس-س! — دەدى اتوس ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ. — سۇيىكتى دوس، مىنا مىرزالار ءوزىڭىز سياقتى مەنىڭ ءۇي ىشىلىك ىستەرىمدى بىلە بەرمەيتىنىن ۇمىتىپ باراسىز. ءسويتىپ، مەن ميلەديدى كوردىم.
— قايدان؟
— وسىدان ەكى لەدەي جەردە، «قىزىل كەپتەر ۇياسى» مەيمانحاناسىن كوردىم.
— ولاي بولسا مەن قۇرىدىم، — دەدى د'ارتانيان.
— جوق، ءالى قۇرىمايسىڭ، — دەدى اتوس وعان، — ويتكەنى ول ايەل ەندىگى فرانسيا جاعالاۋىنان كەتىپ تە قالعان شىعار.
د'ارتانيان يىعىنان جۇك تۇسكەندەي راحاتتانىپ ءبىر دەم الدى.
— سوندا الگى ميلەدي دەگەنىڭنىڭ ءوزى كىم؟ — دەدى پورتوس ەلەڭدەپ.
ءبىر ادەمى ايەل، — دەدى اتوس كوپىرشىگەن شاراپتى تاتىپ كورىپ — شاراپحاناشىنىڭ زىميانىن! — دەدى ول داۋىستاپ. — شامپان ورنىنا انجۋي شارابىن سالىپتى دا، ءبىزدى الدادىم دەپ ويلاعان بولۋعا ءتيىس!.. ءيا، — دەدى ول ءسوزىن جالعاپ، — ءبىر اسەم كەلىنشەك، ءبىزدىڭ دوسىمىز د'ارتانيانعا ىقىلاسى ءتۇسىپ، وڭ قاباعىن بەرسە كەرەك-تى، ءبىراق بۇل وعان ءبىر جاماندىق جاسايدى دا، ول جىگىتىمىزدەن كەك الماقشى بولادى: وسىدان ءبىر اي بۇرىن مۇنىڭ ىزىنە كىسى ولتىرۋشىلەردى سالادى، ءبىر اپتا بۇرىن ۋلاپ ولتىرمەكشى بولادى، ال، كەشە كاردينالدان ونىڭ باسىن ادەيى قالاپ الدى.
— قالاي؟ كاردينالدان مەنىڭ باسىمدى قالاپ الدى ما؟ — دەدى د'ارتانيان قورىققانىنان قۋارىپ كەتىپ.
— بۇل — ناعىز شىندىق، مەن ونى ءوز قۇلاعىممەن ەسىتتىم، — دەدى پورتوس ونى قوستاپ.
— مەن دە ەسىتتىم، — دەدى اراميس.
— وندا تايتالاسا بەرۋدەن پايدا جوق. قايتا ماڭدايىمنان ءبىر وقتى قاداپ، ءبارىن دە ءبىر-اق تىندىرعانىم ارتىق، — دەدى د'ارتانيان ەڭسەسى ءتۇسىپ.
— ونداي ەسەرلىكتى قالاعان كەزىندە جاساۋعا بولادى، ءبىراق ونى قايتادان تۇزەتۋگە بولمايدى، — دەدى اتوس.
— سونداي قۇدىرەتتى جاۋلارىم تۇرعاندا اجالدان قاشسام دا قۇتىلا المايمىن، — دەدى د'ارتانيان وعان قارسى.— بىرىنشىدەن مەنگ قالاسىنداعى بەيتانىس، سوسىن ءوزىم شپاگامەن ءۇش رەت تۇيرەيتىن دە ۆارد، سوسىن قۇپيا سىرىن ابايسىزدا ءبىلىپ قالعان ميلەدي، اقىرىندا، كەگىن قايتارۋىنا ءوزىم كەدەرگى جاساعان كاردينال.
— سول دا كوپ بولىپ پا؟ نە ءبارى ءتورت-اق كىسى! — دەدى اتوس. ءبىز دە تورتەۋ ەمەسپىز بە. دەمەك، بىرەۋگە — بىرەۋدەن ەكەنبىز... شايتان اتسىن! گريمو بەرگەن بەلگىگە قاراعاندا، ءبىز ءقازىر ولاردان كوپ دۇشپانمەن كەزدەسەتىن شىعارمىز... گريمو، نە بولىپ قالدى؟ جاعدايدىڭ قيىنداپ كەتكەنىن ەسكە الىپ، مەن ءسىزدىڭ، دوسىم، سويلەسۋىڭىزگە رۇقسات ەتەمىن، ءبىراق ءبىر وتىنەرىم، قىسقا سويلەڭىز. ءسىز نە كورىپ تۇرسىز؟
— ورياد.
— نەشە ادام؟
— جيىرما.
— ولار كىمدەر؟
— جەر قازۋشىلار كومانداسىنان ون التى ادام مەن ءتورت سولدات.
— وسى جەردەن نەشە قادامداي جەردە؟
— بەس ءجۇز قادامداي جەردە.
— جاقسى، ەندەشە ءبىز ءالى تاۋىقتى جەپ، ءسىزدىڭ دەنساۋلىعىڭىزعا ءبىر ستاكان شاراپ ءىشىپ ۇلگىرەدى ەكەنبىز، د'ارتانيان.
— سەنىڭ دەنساۋلىعىڭ ءۇشىن! — دەپ پورتوس پەن اراميس ونى ءىلىپ اكەتتى.
— ماقۇل، سولاي-اق بولسىن، مەنىڭ دەنساۋلىعىم ءۇشىن ىشەلىك ءبىراق سىزدەردىڭ تىلەگىڭىزدەن ءوز باسىم كوپ پايدا كورەمىن عوي دەپ ويلامايمىن.
— مۇڭايما! — دەدى اتوس، — مۇحامەدتىڭ ۇمىتتەرى: اللانىڭ قۇدىرەتى كۇشتى دەيدى، ال، بولاشاق سونىڭ قولىندا.
ءوز ستاكانىن بوساتىپ، قاسىنا قويدى دا، اتوس ورنىنان كەرەناۋ كوتەرىلىپ، قولىنا ءبىرىنشى بولىپ ىلىككەن مىلتىقتى الىپ، جىراعا باردى.
پورتوس، اراميس پەن د'ارتانيان سودان كورگەنىن ىستەدى، ال، گريمو ءتورت دوستىڭ ارت جاعىندا تۇرىپ، مىلتىقتاردى قايتا وقتاۋ جونىندە بۇيرىق الدى.
ارادا ءبىر مينۋت وتكەن شامادا وترياد كورىندى. ول قامال مەن قامال اراسىندا قارىم-قاتىناس جاسايتىن جول ەسەبىندەگى تار ترانشەيانى قۋالاپ ءجۇرىپ كەلەدى ەكەن.
— شايتان السىن! قايلا، سۇيمەن، كۇرەكتەرمەن قارۋلانعان جيىرما شاقتى قالا تۇرعىندارىنا بولا بەكەر-اق ابىرجىعان ەكەنبىز — دەدى اتوس. — مەنىڭ كوزىم جەتەتىن ءبىر نارسە، اۋلاق جۇرىڭدەر، مەن گريمونىڭ ءوزى بەلگى بەرسە بولدى، ولار ءبىزدى مازالامايتىن ءتارىزدى.
— مەنىڭ شاگىم بار، — دەدى د'ارتانيان. — ولار ءبىز جاققا تۋرا تارتىپ كەلەدى. جانە قالا تۇرعىندارىن بريگادير، مۋشكەتتەرمەن قارۋلانعان ءتورت سولدات ەرتىپ كەلەدى.
— ولار ءبىزدى كورمەگەسىن باتىرسىنىپ كەلەدى-داعى، — دەدى اتوس وعان قارسى داۋ ايتىپ.
— شىنىمدى ايتايىن، قالانىڭ انا بايعۇستارىن اتۋدان جۇرەگىم اينىپ تۇر، — دەدى اراميس.
— دىننەن بەزگەندەرگە جانى اشيتىن سۆياششەننيكتەن وتكەن جازا جوق! — دەدى پورتوس.
— شىنىندا دا اراميس دۇرىس ايتادى. مەن ءقازىر بارىپ، ولاردى ەسكەرتىپ قويايىن، — دەپ اتوس كەلىسە كەتتى.
— ءسىزدى ايداپ بارا جاتقان قاي سايتان! اتا سالادى عوي، دوسىم! — دەپ د'ارتانيان ونى توقتاتپاقشى دا بولدى.
ءبىراق اتوس بۇل ەسكەرتۋگە ءتىپتى دە قۇلاق اسپادى، قابىرعانىڭ جىرىلىپ قالعان كەتىگىنە شىعىپ الدى. سوسىن ءبىر قولىنا مىلتىق، ەكىنشى قولىنا قالپاعىن الىپ، سولداتتار مەن جەر قازۋشىلارعا قارادى، ال، ولار مۇنىڭ توسىن پايدا بولعانىنا تاڭ قالىپ، سامالدان ەلۋ قادامداي جەردە اڭىرىپ تۇرىپ قالدى، سول-اق ەكەن، اتوس ولارعا ءيىلىپ ىزەت كورسەتىپ، ايقايلاپ ءتىل قاتتى:
— مىرزالار، بىرنەشە دوستارىممەن بىرگە مەن ءقازىر مىنا باسپانىڭ ىشىندە تاڭعى اسپەن اۋقاتتانىپ جاتىرمىز! ال، اس ءىشىپ ايتقاندا كىسىنىڭ مازاسىن العاننان جامان نارسە جوق ەكەنىن وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر. سول سەبەپتى دە، ەگەر سىزدەر قايتكەن كۇندە دە وسى ارادا بولعىلارىڭىز كەلسە، ءبىز تاڭعى اسىمىزدى تاۋىسقانشا كىدىرە تۇرۋلارىڭىزدى نەمەسە كەيىن تاعى ءبىر كەلۋلەرىڭىزدى سۇرايمىز... تىم بولماسا، ەڭ قىزىعى — اقىلعا جۇگىنىپ، بۇلىكشىلەردى مۇلدە تاستاپ، بىزگە كەلىپ، فرانسۋز كورولىنىڭ دەنساۋلىعى ءۇشىن شاراپ ىشۋلەرىڭىزدى سۇرايمىز.
— اتوس، ساقتان! — دەدى د'ارتانيان ايقايلاپ. — ولاردىڭ سەنى كوزدەي باستاعانىن كورمەي تۇرسىڭ با؟
— كورگەندە قانداي، — دەدى اتوس، — ءبىراق بۇل سۇمەلەكتەر مىلتىق اتا بىلمەيدى، سول سەبەپتى تيگىزە دە المايدى.
راسىندا دا تاپ سول مەزەتتە ءتورت مىلتىق قاباتتاسا ءبىر-اق اتىلادى، ءبىراق بۇل وقتار اتوسقا دارىماي، ونىڭ توڭىرەگىندەگى تاسقا ءتيىپ يلەنىپ قالدى.
سول ساتتە وعان جاۋاپ رەتىندە ءتورت مىلتىق قايتا اتىلدى، ءبىراق بۇلار شابۋىلشىلاردان گورى مەرگەن ەكەن: ءۇش سولدات تاباندا تۇياق سەرىپپەي كەتتى دە، جەر قازۋشىلاردىڭ بىرەۋى جارالانىپ قالدى.
— گريمو، باسقا مۋشكەتتى الىپ بەر! — دەدى اتوس كەتىكتەن تومەن تۇسپەستەن.
گريمو قولما-قول بۇيرىقتى ورىندادى. اتوستىڭ ءۇش دوسى مىلتىقتارىن تاعى وقتادى. ءبىرىنشى زالپتىڭ ىزىنشە ەكىنشى زالپ قايتالاندى: بريگادير مەن ەكى جەر قازۋشى تاباندا سەسپەي قاتتى، ال قالعاندارى تىراعايلاپ قاشا جونەلدى.
— العا، مىرزالار، شىعىندار كانە! — دەدى اتوس اتوي سالىپ.
ءتورت دوس فورت ىشىنەن سىرتقا شىعىپ، مايدان دالاسىنا جۇگىرىپ باردى دا، ءتورت مۋشكەت پەن بريگاديردىڭ نايزاسىن الىپ قاشقىندار قالاعا جەتپەي توقتامايتىندارىنا كوزدەرى جەتكەسىن، ولجاسىن كوتەرىپ، قامالعا قايتىپ كەلدى.
— مىلتىقتاردى قايتا وقتاڭىز، گريمو، — دەدى اتوس بۇيىرىپ. — ال، ءبىز، مىرزالار، قايتادان اسقا وتىرىپ، اڭگىمەمىزدى جالعاستىرايىق. ءبىز اڭگىمەنىڭ قاي جەرىنە توقتاپ ەدىك؟
— ە، ول مەنىڭ دە ەسىمدە قالىپتى، — دەدى د'ارتانيان، ميلەديدى قايدا بەت العانىن بىلگىسى كەلىپ. — سەن ميلەدي فرانسيانىڭ جاعالاۋىن تاستاپ كەتتى دەگەنسىڭ.
— ول انگلياعا كەتتى، — دەدى اتوس ءتۇسىندىرىپ.
— نەندەي ماقساتپەن؟
— بەكينگەمدى ءولتىرۋ ءۇشىن نەمەسە وعان كىسى ولتىرگىشتەردى جۇمساۋ ءۇشىن.
د'ارتانيان ءارى قايران قالىپ، ءارى كۇيىپ-پىسىپ، داۋىستاپ جىبەردى.
— بۇل نە دەگەن زالىمدىق!
— جوق، مەن وعان ءتىپتى دە قينالمايمىن! — دەدى اتوس. — ءسىز مىلتىقتاردى وقتاپ ءبىتىردىڭىز عوي، گريمو، — دەدى ول اڭگىمەسىن جالعاپ، - ەندى بريگاديردىڭ نايزاسىن الىڭىز-داعى، وعان سۇلگىنى بايلاپ، مالدىڭ توبەسىنە ءىلىپ قويىڭىز، مەيلى، انا بۇلىكشى لاروشەلدىكتەر كورولدىڭ باتىر دا ادال سولداتتارىمەن شايقاسىپ جاتقانىن كورىپ، بىلە بەرسىن.
گريمو سوزگە كەلمەستەن بۇيرىققا مويىنسۇندى. ەندى ءبىر مينۋت وتكەننەن كەيىن ءتورت دوستىڭ توبەسىندە اق جالاۋ جەلبىرەپ تۇردى. بۇل جالاۋ كورىنىسىمەن جۇرت دۋىلداي قول سوعىپ، قۇتتىقتاپ جاتتى لاگەردىڭ تەڭ جارتىسى جاپىرلاسىپ جال توپىراق ۇستىنە شىققان ەدى.
— قالاي! — دەدى د'ارتانيان ءسوزىن قايتا باستاپ. — ول سايقال بەكينگەمدى ولتىرەدى، نەمەسە ونى ولتىرۋگە باسقا بىرەۋدى جۇمسايدى دەپ جايباراقات قاراپ وتىرا بەرمەكشىسىز بە؟ گەرسوگ ءبىزدىڭ دوسىمىز ەمەس پە!
گەرسوگ — اعىلشىن، گەرسوگ بىزگە قارسى سوعىسىپ جاتىر. ول ايەل گەرسوگكە نە تىلەسە، سونىڭ ءبارىن جاساي بەرسىن، بوس شىنىعا قالاي نازار اۋدارماسام، وعان دا نازارىمدى اۋدارمايمىن.
وسىدان كەيىن اتوس ىشىندەگى شارابىنىڭ ءبىر تامشىسىن دا قالدىرماي ستاكانىنا قۇيىپ الدى دا، شىنىنى الىس ءبىر بۇرىشقا تاستاي سالدى.
— جوق، توقتاي تۇر، مەن بەكينگە-مدى تاعدىردىڭ تالكەگىنە سالا المايمىن! ول بىزگە كەرەمەت سايگۇلىكتەردى سىيلاعان، — دەدى د'ارتانيان.
— ەڭ باستىسى — تاماشا ەر-تۇرمان سىيلادى، — دەپ پورتوس تا ءبىر ءسوزدى قىستىرا سالدى، سول ساتتە ونىڭ پلاششىنان ەر-توقىمنىڭ اشەكەي-وقاسى جارقىراپ كورىنىپ تۇر ەدى.
— ال، وعان قوسا ايتارىم، قۇداي كۇنالى پەندەسىنىڭ اجالىن ەمەس، دىنگە كىرگەنىن قالايدى، — دەدى اراميس بۇلاردىڭ ءسوزىن قوستاپ.
— ءاۋمين، — دەدى اتوس ءسوزدى قورىتىندىلاپ. — ەگەر قالاساڭىز، بۇل ماسەلەگە كەيىن قايتا ورالارمىز. ال، كەشەگى ءبىر ساتتە مەنىڭ ەسىل-دەرتىم، د'ارتانيان، سەن مەنى دۇرىس ۇعارسىڭ دەپ ويلايمىن، — ءيا، مەنىڭ ەسىل-دەرتىم انا ايەلدىڭ كاردينالدان قوياردا-قويماي سۇراپ العان كەپىلدەمە-قاعازىن تارتىپ الۋعا باعىشتالدى، سول قاعازدىڭ كومەگىمەن ول سايقال، سەنەن، بالكىم، ءبىزدىڭ بارىمىزدەن دە قۇتىلىپ، سۇتتەن اق، سۋدان تازا بولىپ شىعا كەلمەكشى.
— ول ءوزى نەمەنە، الباستى ما! — دەدى پورتوس ىزالانىپ، قۋىرىلعان ەتتى تۋراپ جاتقان اراميسكە تارەلكاسىن ۇسىنىپ.
— ال، الگى قاعاز... — دەدى د'ارتانيان، — سول قاعاز ايەلدىڭ قولىندا قالدى ما؟
— جوق، ول قاعاز ماعان كوشتى، ءبىراق قولىما وڭاي ءتۇستى دەي المايمىن.
— قىمباتتى اتوس، ءسىزدىڭ مەنى اجالدان نەشە رەت الىپ قالعانىڭىزدى دا بىلمەيمىن! — دەدى د'ارتانيان تەبىرەنىپ.
— سەن ءبىزدى تاستاپ كەتكەندە، سول ايەلگە بارۋ ءۇشىن تاستاپ كەتتىڭ بە؟ - دەدى اراميس.
— Taپ سولاي.
— الگى كاردينال بەرگەن قاعاز سىزدە عوي؟ — دەپ د'ارتانيان شۇقىلاپ قايتا سۇرادى.
— مىنە، سول قاعاز، — دەدى اتوس پلاششىنىڭ قالتاسىنان اسا قىمبات قاعازدى الىپ.
د'ارتانيان، دەكپىرى قاشىپ، شىدامسىزدانا قالعانىن جاسىرماي، سول قاعازدى قولى دىرىلدەي اشىپ، قولما-قول وقىپ شىقتى:
وسى قاعازدى ۇسىنۋشى كىسى ىستەگەن ءىستىڭ ءبارى مەنىڭ بۇيرىعىممەن مەملەكەت يگىلىگى ءۇشىن جاسالعان.
1628 جىلدىڭ 5 اۆگۋستى
ريشەلە».
— ءيا، بۇل شىن مانىندە، كۇللى ەرەجەنى ساقتاي وتىرىپ، بار كۇنانى كەشىرۋ دەگەن ءسوز، — دەدى اراميس.
— بۇل قاعازدى جىرتىپ تاستاۋ كەرەك، — دەدى د'ارتانيان، ول ءوزىن ءولىم جازاسىنا كەسۋ تۋرالى ۇكىم وقىعانداي بولدى.
جوق، قايتا بۇل قاعازدى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋ كەرەك، — دەدى اتوس ونى قۇپتاماي. — ەگەر مەنى تۇرعىزىپ قويىپ توبەمنەن التىن قۇيسا دا، بۇل قاعازدى ەشكىمگە دە بەرمەيمىن.
— ال، ميلەدي ەندى نە ىستەيدى؟ — دەدى جىگىت.
— ول، شاماسى، كاردينالعا حات جازاتىن شىعار، — دەدى اتوس بۇعان - سالعىرت جاۋاپ قاتىپ. — اتوس دەگەن ءبىر قارعىس اتقان مۋشكەتەر رۇقسات قاعازىن كۇشتەپ تارتىپ الدى دەيتىن شىعار. سول حاتىندا ول كاردينالعا مۋشكەتەردىڭ ەكى دوسى — پورتوس پەن اراميستەن دە قۇتىلىڭىز دەپ اقىل بەرەتىن بولار. كاردينال سوسىن بۇل الگى ءاماندا ءوزىنىڭ الدىنان كەسە-كولدەنەڭ شىعا بەرەتىن ادامدار ەكەنىن جادىنا تۇسىرەدى دە، قۇدايدىڭ ءبىر ءساتتى كۇنىندە د'ارتانياندى تۇتقىنعا الىڭدار دەپ بۇيرىق بەرەدى، ال، سوسىن ول جالعىز وتىرىپ زەرىكپەسىن دەپ، وعان سەرىك بولۋ ءۇشىن ءبىزدى دە باستيلياعا اپارىپ تىعا سالادى.
— سەنىڭ ءازىلىڭ قانداي جامان ەدى، سۇيىكتى دوس، — دەدى پورتوس.
— مەن مۇلدە ازىلدەپ وتىرعان جوقپىن، — دەدى اتوس.
— سەن بىلەسىڭ بە، — دەدى پورتوس، — الگى ءبىر انت اتقان ميلەدي موينىن بۇراي سالۋدىڭ كۇناسى گۋگەنوت بايعۇستاردى ولتىرگەننەن عوي، ولاردىڭ بار كۇناسى — ءبىز لاتىنشا ايتاتىن دۇعانى فرانسۋزدى ايتادى.
— بۇعان ءبىزدىڭ ابباتىمىز نە دەر ەكەن؟ — دەدى اتوس سابىرمەن.
— مەن نە دەيىن، پورتوستىڭ پىكىرىنە قوسىلامىن، — دەدى اراميس.
— مەنىڭ قوسىلاتىنىم بەسەنەدەن بەلگىلى! — دەدى د'ارتانيان.
— باقىتىمىزعا قاراي، ول الىستا ءجۇر ايتەۋىر. نەسىن جاسىرايىن، ەگەر ول وسىندا جۇرسە، جولىم تارىلىپ قالار ەدى، — دەدى پورتوس ءسوزىن ساباقتاپ.
— ول انگليادا جۇرسە دە، فرانسيادا جۇرگەندەي-اق، ماعان كادىمگىدەي كەسىرىن تيگىزىپ ءجۇر، — دەدى اتوس.
— ول ماعان كەز كەلگەن جەردە كەسىرىن تيگىزەدى، — دەدى د'ارتانيان ءبارىنىڭ ويىن تۇيىندەپ.
— سول ايەل قولىڭا تۇسكەن ەكەن، سەن ونى نەگە سۋعا باتىرا سالمادىڭ، نەگە تۇنشىقتىرىپ ولتىرمەدىڭ، نەگە اعاشقا اسپادىڭ؟ دەدى پورتوس. — ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدى عوي.
— ءسىز سولاي ويلايسىز با، پورتوس؟ — دەدى اتوس تۇنجىراي كۇلىپ ونىڭ سوزىنە تەك د'ارتانيان عانا ءتۇسىندى.
— ماعان ءبىر جاقسى وي كەلدى! — دەدى د'ارتانيان.
— سويلە، — دەدى مۋشكەتەر.
— قارۋ الىڭدار! — دەدى گريمو ايقايلاپ.
جىگىتتەر ۇشىپ تۇرىپ، مىلتىقتارىنا جارماستى.
بۇل جولى جيىرما — جيىرما بەس قارالى ادامنان قۇرالعان شاعىن قول كەلە جاتىر ەكەن، ءبىراق ولار — جەر قازۋشىلار ەمەس گارنيزوننىڭ سولداتتارى ەدى.
— لاگەرگە قايتساق قايتەدى وسى؟ مەنىڭشە، كۇشتەرىمىز تەڭ ەمەس، — دەپ ۇسىنىس جاسادى پورتوس.
— ءۇش سەبەپتەن ولاي ەتۋگە بولمايدى، — دەدى اتوس ،— ءبىرىنشى سەبەپ — ءبىز ءالى تاڭعى اسىمىزدى ءىشىپ بولعان جوقپىز، ەكىنشى سەبەپ ءبىز ءالى ماڭىزدى ماسەلەلەر جونىنەن پىكىر الىسۋىمىز كەرەك، ءۇشىنشى سەبەپ — بەلگىلەنگەن ۋاقىتقا دەيىن ءالى ون مينۋتتەي ۋاقىت بار.
— اۋ، ءبىز مىنا شايقاستىڭ جوسپارىن جاساۋىمىز كەرەك، — دەدى اراميس.
— جوسپارىمىز دايىن، — دەدى اتوس. — دۇشپان وق جەتەتىن جەرگە كەلىسىمەن، ءبىز وقتى جاۋدىرامىز؛ ەگەر ولار شابۋىلدى توقتاتپاسا، ءبىز ولاردى كوزدەپ اتا بەرەمىز، ايتەۋىر ءوق-دارىمىز تاۋسىلعانشا، سول ارەكەتتەن تانبايمىز. ەگەر امان قالعاندارى جاقىنداپ كەلىپ لاپ قوناتىن بولسا، ءبىز شابۋىلشىلاردىڭ ورعا كەلىپ تۇسۋىنە كەدەرگى جاسامايمىز، سوسىن قامال قابىرعاسىنىڭ ءىلىنىپ-سالىنىپ، ازەر تۇرعان ءبىر بولەگىن ولاردىڭ ۇستىنە قۇلاتا سالامىز.
— كەرەمەت! — دەدى ايقالاپ پورتوس. — سەن تەك قولباسشى بولۋ ءۇشىن تۋعانسىڭ، اتوس، ال، ءوزىن اسكەري ءىستىڭ دانىشپانىمىن دەپ ويلايتىن كاردينال بار عوي، سەنىڭ قاسىندا تۇك ەمەس!
— مىرزالار، ءبارىڭ ءبىر نىساناعا اتىپ جۇرمەڭدەر — دەدى اتوس بۇلاردى ەسكەرتىپ. — اركىم ءوز دۇشپانىن عانا كوزدەپ اتسىن.
— مەن ءوز دۇشپانىمدى قاراۋىلعا ءىلىندىردىم، — دەدى د'ارتانيان.
— مەن ءوز جاۋىمدى، — دەدى پورتوس.
— مەن دە ءسويتتىم، — دەدى اراميس.
— اتىڭدار! — دەپ ءامىر بەردى اتوس.
ءتورت وق قاباتتاسا اتىلىپ، ءتورت سولداتتى سۇلاتا سالدى.
سول زامات بارابان سوعىلىپ، وترياد جەدەلدەتىپ شابۋىلعا شىعا باستادى.
مىلتىقتار تارس-تۇرس اتىلىپ، نىسانالارعا ءدال سوعىپ جاتتى. ءبىراق لاروشەلدىكتەر ءبىزدىڭ دوستارىمىزدىڭ از ەكەنىن بىلگەندەي-اق شاشىراپ ىلگەرى قاراي جىلجي بەردى.
مىلتىقتار ءۇش رەت اتىلعاندا ەكى كىسى تاعى قۇلاپ ءتۇستى، ءبىراق قالعاندارى ءجۇرىسىن باياۋلاتپادى.
قامالعا دەيىن جۇگىرىسىپ ونى ەكى، ون بەس قارالى كىسى جەتتى؛ ولاردى سوڭعى ءبىر دۇركىن وقپەن قارسى الدى، ءبىراق دۇشپان بۇعان دا توقتامادى: ولار ورعا سەكىرىپ-سەكىرىپ ءتۇسىپ، ەندى قابىرعاداعى جارىقتان وتپەكشى بولدى.
— كانە، دوستار، وسىلاردى ءبىر سوققىمەن جايراتىپ تاستالىق. قابىرعاعا ۇمتىلىڭدار! قابىرعاعا! — دەدى اتوس.
ءتورت دوس پەن بۇلارعا كومەككە كەلگەن گريمو مىلتىقتارىنىڭ دۇمدەرىمەن قابىرعانىڭ تۇتاس ءبىر بولشەگىن قوزعاي باستادى. جەل قوزعاعانداي، ەل اۋىپ بارىپ، ىرگەسىنەن وپىرىلىپ، گۇرس ەتىپ، ورعا ءتۇستى. تومەننەن شىڭعىرعان داۋىستار شىقتى، شاڭ-توزاڭ بۇرق ەتىپ اسپانعا كوتەرىلدى، وسىمەن كۇللى شارۋا دا ءبىتتى.
— ءبىز، نەمەنە، ءبارىن دە باستىرىپ تاستادىق پا؟ — دەدى اتوس.
— يا، شايتان السىن، ءبارىن دە باسىپ قالعانعا ۇقسايدى، — دەدى اراميس.
— جوق، — دەدى پورتوس وعان، — انە، جارىمجان بولىپ قالعان ەكى-ۇشەۋi قاشىپ بارادى.
راسىندا دا، الگى باقىتسىز سورلىلاردى ۇشەۋ-تورتەۋى ور ىشىمەن، ءۇستى-باسى قان-قان، شاڭ-توزاڭ بولىپ، قالاعا قاراي زىتىپ بارادى. جىبەرىلگەن وتريادتان قالعان جۇرناق انە سولار ەدى.
اتوس ساعاتىنا قارادى.
— مىرزالار، — دەدى ول، — ءبىزدىڭ وسىندا كەلگەنىمىزگە اتتاي ءبىر ساعات بولدى، ەندى باسەكەنى ۇتتىق. ءبىراق ويىنشىنىڭ سۇلەيى بولعانعا نە جەتسىن، مۇنىڭ ۇستىنە د'ارتانيان ءالى بىزگە ءوز ويىن ايتقان جوق.
وسىدان كەيىن مۋشكەتەر وزىنە ءتان سابىرلى سالقىن قاندى قالپىنا ءتۇسىپ، تاڭعى اسىن اياقتاۋعا كىرىستى.
— مەنىڭ ويىمدى ما؟ — دەدى د'ارتانيان قايتالاي سۇراپ.
— ءيا، ءسىز باسىما ءبىر جاقسى وي كەلدى دەگەنسىز، — دەدى اتوس.
— اح، ءيا، ەندى ەسىمە ءتۇستى: مەن انگلياعا ەكىنشى رەت بارامىن دا، بەكينگەمگە كىرەمىن.
— ءسىز ولاي ەتپەيسىز، د'ارتانيان، — دەدى اتوس قاتال.
— نەگە؟ مەن وندا ءبىر رەت بولدىم عوي.
— ءيا، بولعانسىڭ، ءبىراق ول كەزدە ءبىز سوعىسىپ جاتپاعان ەدىك، ول كەزدە بەكينگەم ءبىزدىڭ جاۋىمىز ەمەس، وداقتاسىمىز بولدى. ءسىز جاسايمىن دەپ وتىرعان ءىستى وپاسىز ساتقىندىق دەپ ەسەپتەيدى.
د'ارتانيان ونىڭ دالەلىنىڭ مەيلىنشە دايەكتى ەكەنىن ءبىلىپ، ۇندەمەي قالدى.
— ماعان دا ءبىر ءتاۋىر وي كەلگەن سياقتى، — دەدى پورتوس.
— پورتوستىڭ نە ويلاپ تاپقانىن تىڭدايىق! — دەدى اراميس.
— سىزدەر تاباتىن ءبىر جەلەۋدى سىلتاۋ ەتىپ، وندايعا مەن ءوزىم شەبەر ەمەسپىن، دە تريەۆيل مىرزادان دەمالىس سۇرايمىن. ميلەدي مەنى بىلمەيدى، ول سەبەپتى دە، ەشتەڭەدەن سەكەم الماي، مەنى قابىلدايدى. ال، ول سۇمدى ىزدەپ تابىسىمەن، مەن ونى بۋىندىرا سالامىن!
— امال بار ما... باسقا شارا قالماسا، ءوز باسىم پورتوستىڭ ۇسىنىسىن قابىلدايمىن، — دەدى اتوس.
— ءتىفۋ، ايەلدى ءولتىرۋ دەگەن سۇمدىق قوي! — دەدى اراميس ورەكپىپ. — جوق، ەڭ دۇرىس وي مەنىڭ باسىما كەلدى بىلەم.
— كانە، اراميس، ويىڭىزدى ايتىڭىزشى! — دەدى جاس مۋشكەتەردى قاتتى قۇرمەتتەيتىن اتوس.
— كوروليەۆانى ەسكەرتۋ كەرەك.
— اح، ءيا، شىنىندا دا سولاي ەتۋ كەرەك! — دەدى پورتوس پەن د'ارتانيان قوسارلانا داۋىستاپ.
ال اراميس:
— مەنىڭشە، ءبىز بۇرىس ءادىستى تاپتىق بىلەم، — دەدى ءسوزىن ءبىتىردى.
— كوروليەۆانى ەسكەرتۋ كەرەك! — دەدى اتوس قايتالاپ. — ءبىراق ونى قالاي ەسكەرتەمىز؟ سارايدا ءبىزدىڭ تامىر-تانىسىمىز بار ما؟ پاريجگە ءبىر كىسىنى جىبەرسەك، ول سو زامات بۇكىل لاگەرگە بەلگىلى بولىپ قالماي ما؟ وسى ارادان پاريجگە دەيىن ءجۇز قىرىق لە. ءبىزدىڭ حاتىمىز انجەرگە جەتپەي-اق، ءوزىمىزدى تۇرمەگە قاماپ تاستايدى!
— ۇلى حانىمعا حاتتى قانداي سەنىمدى جولمەن جەتكىزۋ ماسەلەسىنە كەلسەك، — دەدى اراميس بەت ءجۇزى قىزارىپ، — ول ءىستى ءوز مىندەتىمەن الايىن. مەن تۋردە تۇراتىن، جۇزىكتىڭ كوزىنەن وتكەندەي ءبىر جىلپوس ايەلدى ءبىلۋشى ەدىم.
اتوستىڭ جايىمەن جىميعانىن كورىپ، اراميس ۇندەمەي قويدى.
— پالە! ءسىز بۇل ۇسىنىسقا قارسىمىسىز، اتوس؟ — دەدى د'ارتانيان تاڭىرقاپ.
— مەن بۇل ۇسىنىستى جوققا شىعارمايمىن، — دەدى اتوس بۇعان، — اراميسكە ءبىر ايتايىن دەگەنىم، ول لاگەردى تاستاپ كەتە المايدى، ال، ءبىز وزىمىزدەن باسقا ەشكىمگە دە سەنە المايمىز: ءبىزدىڭ حابارشىمىز اتتانىپ كەتكەسىن ەكى ساعاتتان كەيىن كاردينالدىڭ كۇللى كاپۋسيندەرى، شپيوندارى مەن سىبايلاستارى ءسىزدىڭ حاتىڭىزدى جاتقا بىلەتىن بولادى، سوسىن ءسىزدى دە جانە الگى جىلپوس ايەلىڭىزدى دە تۇتقىنعا الادى.
— كوروليەۆانىڭ بەكينگەمدى قۇتقارعانىمەن، ءبىزدى قۇتقارا المايتىنىن ايتپاساق بولادى.
— مىرزالار، پورتوستىڭ ايتقان سوزىندە ءبىراز اقىل جاتىر، — دەدى د'ارتانيان ونى قولداپ.
— وھو! قالادا نە بولىپ جاتىر؟ — دەدى اتوس.
دابىل قاعىپ جاتىر.
دوستار قۇلاقتارىن ءتۇردى: بۇلار شىنىدا دا دۇرسىلدەپ، اتوي سالعان بارابان ءۇنىن ەسىتتى.
— ايتپادى دەمەڭىز، ولار بىزگە تۇتاس ءبىر پولك جىبەرەدى، — دەدى اتوس.
— ءسىز تۇتاس ءبىر پولككە توتەپ بەرەمىز دەپ ويلامايسىز عوي، ايتەۋىر؟ — دەدى پورتوس.
— ال، نەگە توتەپ بەرۋگە بولمايدى؟ — دەدى مۋشكەتەر شاپ ەتىپ. — مەن ءوزىمدى ءقازىر قۇدىرەتتى شابىت ۇستىندە تۇرعانداي سەزىنەمىن ەگەر ءبىز تاعى دا ءبىر ون ءۇش شىنى شاراپتى الا شىققانىمىزدا، ءوز باسىم تۇتاس ءبىر ارمياعا توتەپ بەرەر ەدىم.
— قۇداي اقى، بارابان داۋسى جاقىنداپ كەلەدى، — دەدى د'ارتانيان.
— مەيلى، جاقىنداي بەرسىن، — دەدى اتوس وعان. — وسى ارادان قالاعا دەيىن شيرەك ساعاتتاي ءجۇرۋ كەرەك. دەمەك، قالادان وسى اراعا كىرۋ ءۇشىن دە سونشا ۋاقىت كەتەدى. قاجەتتى ءبىر شەشىمگە توقتاۋ ءۇشىن بىزگە وسى ۋاقىت جەتىپ جاتىر. ەگەر ءبىز وسى ارادان كەتىپ قالساق، قايتا سويلەسۋ ءۇشىن تاپ وسىنداي ىڭعايلى ورىندى باسقا ەش جەردەن تابا المايمىز. بىلەسىزدەر مە، مىرزالار، مەنىڭ باسىما كەرەمەت ءبىر وي كەلىپ تۇسە قالعانى.
— جۇرتتى ىنتىقتىرماي ايتىڭىزشى!
اۋەلى گريموعا قاجەتتى نۇسقاۋ بەرۋىمە رۇقسات ەتىڭىزدەر.
اتوس قولىمەن ىمداپ قىزمەتشىسىن شاقىرىپ الدى، سوسىن قامالدا جاتقان ولىكتەردى مەگزەپ، وعان مىناداي بۇيرىق بەردى:
گريمو، مىنا مىرزالاردى كوتەرىپ اپارىپ، قابىرعاعا ءسۇيىپ قوي، سوسىن باستارىنا قالپاقتارىن كيگىزىپ، قولدارىنا مۋشكەت ۇستات!
— و ۇلى ادام! ويىڭدى بىردەن ۇقتىم! — دەدى د'ارتانيان داۋىستاپ.
— ءسىز ۇقتىڭىز با؟ — دەدى پورتوس ودان قايتالاپ سۇراپ.
— ال، سەن ءتۇسىندىڭ بە، گريمو؟ — دەدى اراميس.
— گريمو ماقۇلداپ، باسىن يزەدى.
— كەرەگىنىڭ ءوزى دە سول، — دەدى اتوس. — ەندى مەنىڭ ويىما قايتا كەلەلىك.
— مەن وسىنىن ءمانىسىن ۇعايىن دەپ ەدىم؛ — دەدى پورتوس قاسارىپ.
— ونىڭ قاجەتى دە جوق.
— ءيا، ءيا، ەندى اتوستى تىڭدالىق! — دەدى اراميس پەن د'ارتانيان قوسارلانىپ.
— الگى ميلەديدىڭ، سول ءبىر ايەلدىڭ، سول ءبىر جيىركەنىشتى ماقۇلىقتىڭ، سول ءبىر الباستىنىڭ قاينىسى بار، — دەپ، د'ارتانيان، ۇمىتپاسام، ماعان ءسىز ايتتىڭىز عوي دەيمىن...
— ءيا، مەن ونى ءتىپتى جاقسى بىلەمىن، مەنىڭشە، ول جەڭگەسىن ونشا ۇناتا بەرمەيدى عوي دەيمىن.
— ونىسى جامان ەمەس ەكەن، — دەدى اتوس. — ال، ەگەر ول جەڭگەسىنە ءوش بولسا، ءتىپتى جاقسى بولار ەدى.
— ولاي بولسا، كۇللى جاعداي ءبىزدىڭ تىلەگىمىزگە ساي كەلەدى.
— دەگەنمەن ءوز باسىم گريمونىڭ نە ىستەپ جاتقانىن بىلگىم كەلەدى، — دەدى پورتوس الگى ءسوزىن قايتالاپ.
— پورتوس، ۇندەمە! — دەپ اراميس ونى تىيىپ تاستادى.
— ايەلدىڭ قاينىسىنىڭ اتى كىم؟
— لورد ۆينتەر.
— ول ءقازىر قايدا؟
— سوعىس بولادى دەگەن سىبىس شىعىسىمەن، لوندونعا قايتىپ كەتكەن.
— بىزگە كەرەگى دە تاپ سونداي ادام، — دەدى اتوس ءسوزىن جالعاپ. — تاپ سونىڭ ءوزىن ەسكەرتىپ قويعان ءجون. ءبىز وعان جەڭگەڭىز بىرەۋدى ولتىرگەلى ءجۇر دەپ حابار بەرەمىز دە، ونى كوزىنەن تاسا ەتپەۋىن سۇرايمىز. لوندوندا قاسيەتتى ماگدالينا باسپاناسى سياقتى ءبىر تۇزەتۋ ورنى نەمەسە كۇناسىن جۋىعىسى كەلەتىن سايقالدار ءۇيى سياقتى بىردەڭەلەر بار عوي دەپ ويلايمىن. ول جەڭگەسىن سونداي ءبىر جەرگە جاسىرا تۇرۋعا ءامىر ەتەدى دە، مىنە، ءبىزدىڭ كوڭىلىمىز سوندا عانا بايىپ تابادى.
— ءيا، ول ايەل سو جەردەن شىققانشا، — دەپ د'ارتانيان ونىمەن كەلىسە كەتتى.
— ءسىز، د'ارتانيان، ءبارى دە بىردەن بولا قالسا ەكەن دەيسىز. مەن سىزگە ويىما كەلگەن نارسەنىڭ ءبارىن ايتتىم. ەسىڭىزدە بولسىن، ەندى مەن بۇدان ارتىق ءبىر مىسقال دا اقىل قوسا المايمىن! — دەدى اتوس.
— مەنىڭ ويىمشا، — دەدى اراميس ءوز پىكىرىن ورتاعا سالىپ، — ەگەر ءبىز كوروليەۆانى دا، لورد ۆينتەردى دە ەسكەرتىپ قويساق، بارىنەن دە جاقسى بولار ەدى.
— ماقۇل، ءبىراق ءبىز تۋر مەن لوندونعا ارنالعان حاتتاردى كىممەن جىبەرەمىز؟
— مەن بازەنگە قاتتى سەنەمىن، — دەدى اراميس.
— ال، مەن پلانشەگە، — دەدى د'ارتانيان.
— شىنىندا دا، — دەدى پورتوس، — ەگەر ءبىز لاگەردەن شىعا المايتىن بولساق، ودان ءبىزدىڭ دايەكشىلەرىمىز ەركىن شىعا الادى.
وتە دۇرىس، — دەدى اراميس ونى قولداپ. — ءبىز بۇگىننەن قالدىرماي حاتتى جازامىز دا، ولارعا اقشا بەرەمىز، سوسىن ولار جولعا شىعادى.
— اقشا بەرەمىز، دەيسىز بە؟ — دەدى اتوس قايتالاي سۇراپ: — قالتاڭىزدا اقشاڭىز كوپ پە ەدى؟
ءتورت دوس بىرىنە ءبىرى قاراستى دا، جادىراي باستاعان جۇزدەرى قايتادان تۇنجىراپ سالا بەردى.
— قاراڭدارشى! — دەدى د'ارتانيان ايقايلاپ. — مەن ءبىر قۇجىناعان قارا، قىزىل نۇكتەلەردى كورىپ تۇرمىن... انە، ولار قىبىرلاپ قوزعالىپ كەلەدى. ءسىز، اتوس، تۇتاس ءبىر پولك كەلەدى دەپ ەدىڭىز! مىنالار تۇتاس ءبىر ارميا عوي!
— يا، ءسىز دۇرىس ايتاسىز، انە كەلە جاتىر! — دەدى اتوس. — قالاي، مىنا قۋلار سەندەرگە ۇناي ما؟ بارابانىن داڭعىرلاتپاي، كەرنەيلەتپەي، تىپ-تىنىش كەلە جاتقانىن قاراڭدارشى... سەن شارۋاڭدى ءبىتىردىڭ بە، گريمو؟
گريمو باسىن يزەپ، قابىرعانى قۋالاي، ءارقايسىسىن ءار كۇيدە قالقيتىپ تۇرعىزىپ قويعان، وننان اسا ولىكتەردى مەگزەپ كورسەتتى: ولاردىڭ بىرەۋى مىلتىعىن يىعىنا اسىنىپ تۇرسا، ەندى بىرەۋلەرى كوزدەپ جاتىر، ال، ۇشىنشىلەرى شپاگالارىن جالاقتاتىپ تۇر.
— بارەكەلدە! — دەدى اتوس ونى ماقتاپ. — مىنە، بۇل سەنىڭ قيالىڭنىڭ جۇيرىك ەكەنىن دالەلدەيدى.
— دەگەنمەن مەن وسى ءىستىڭ ءمان-ماعىناسىنا تۇسىنۋگە قۇمارتىپ تۇرعانىم، — دەدى پورتوس تاعى دا.
— اۋەلى وسى ارادان تايىپ تۇرالىق، سوسىن سەن بارىنە دە تۇسىنەسىڭ، — دەدى د'ارتانيان.
— تۇرا تۇرىڭىز، مىرزالار، ءبىر ءسات تۇرا تۇرىڭىز! گريمو داستارقاندى جيناسىن:
— وھو! — دەدى اراميس داۋىستاپ. — قارا، قىزىل نۇكتەلەر تىم كوبەيىپ بارادى. مەن د'ارتانياننىڭ پىكىرىنە قوسىلامىن: مەنىڭشە، ۋاقىتتى وزدىرۋعا بولمايدى، دەرەۋ لاگەرگە قايتۋ كەرەك.
— ءيا، شەگىنۋگە ەندى مەن دە قارسى ەمەسپىن، — دەدى اتوس. — ءبىز بۇل جەردە ءبىر ساعات بولامىز دەپ باستەسىپ ەدىك، ءبىر جارىم ساعاتتاي بولدىق. ەندى بىزبەن ەشكىم دە ءسوز تالاستىرا المايدى. كەتتىك، مىرزالار، كەتتىك!
گريمو تاڭعى استىڭ قالدىعىن سەدەپكە سالىپ الىپ، ىلگەرى قاراي زىتىپ بەردى.
ءتورت دوس ونىڭ سوڭىنان قامالدان شىعىپ، ون قادامداي جۇرگەسىن، كەنەت اتوس:
— Eh، شايتان العىر، ءبىز نە ىستەپ بارامىز وسى، مىرزالار! — دەدى داۋىستاپ.
— سەن بىردەڭەنى ۇمىتىپ كەتتىڭ بە؟— دەدى اراميس.
— جالاۋدى ايتامىن، شايتان العىر! ءتىپتى قاراپايىم سۇلگى بولسا دا، جالاۋدى جاۋعا قالدىرىپ كەتۋگە بولمايدى.
اتوس قامالعا قايتا جۇگىرىپ بارىپ، توبەسىنە شىقتى دا، جالاۋدى شەشىپ الدى، ءبىراق لاروشەلدىكتەر وق داريتىن جەرگە جاقىنداپ كەلىپ قالعاسىن، ءوزىن وق استىنا ەرمەك ءۇشىن ادەيى تۇرعىزىپ قويعان كىسىنى، اجالدى وقپەن اتقىلاي باستادى.
ءبىراق اتوس سيقىرلاپ قويعان كىسى سياقتى ەدى، قالىڭ وق جان-جاعىن جاناي، ىسقىرىپ ەتىپ جاتسا دا، وعان بىردە-بىرى دارىمادى.
اتوس قالا قورعاۋشىلارىنا سىرتىن بەرىپ، جالاۋدى سەرمەپ، لاگەر قورعاۋشىلارىن قۇتتىقتادى. ەكى جاقتان دا ايقاي-شۋ ەستىلدى: ءبىر جاقتان — ىزالى داۋىستار شىقسا، ەكىنشى جاقتان — شات-شادىمان داۋىستار ەستىلىپ جاتتى.
ءبىرىنشى زالپتان كەيىن، ەكىنشى زالپ اتىلدى، ءۇش وق سۇلگىگە ءتيىپ، ونى ناعىز جالاۋعا اينالدىردى.
بۇكىل لاگەر:
— ءتۇس جىلدام! ءتۇس ەندى! — دەپ ايقاي سالدى.
اتوس تومەن ءتۇستى، ۇرپيە كۇتىپ تۇرعان جولداستارى ونى قۋانىپ قارسى الدى.
— كەتتىك، اتوس، كەتتىك! — دەدى د'ارتانيان ونى اسىقتىرىپ. تەزدەتپەسەك بولمايدى، كانە تەزدەتەلىك! كۇللى ءجايتتى اقىلعا سالىپ، ويلانىپ-تولعانىپ، اقشا تابۋدان باسقا ءىستى شەشكەننەن كەيىن، ءبىزدى قاپىلىستا قالپاقتاي تۇسىرسە، ودان وتكەن وكىنىش بولماس ەدى.
ءبىراق جولداستارىنىڭ اسىقتىرعانىنا قاراماستان، اتوس اسپاي ساسپاي، ماڭ-ماڭ باسىپ كەلە جاتتى، قانشا ايتقانىمەن، ءسوزىن تىڭداتا الماعاسىن، دوستارى ونىمەن بىرگە ءجۇردى.
گريما سەدەبىن قۇشاقتاپ، بۇلاردان الدەقايدا وزىپ كەتىپ، وق المايتىن جەرگە جەتكەن ەدى.
ەندى ءبىر مينۋت وتكەندە، جاپا-تارماعاي قۇتىرىنا اتىلعان مىلتىق داۋسى جەتتى.
— مۇنىسى نەسى؟ ولار كىمدى اتقىلاپ جاتىر؟ — دەدى پورتوس اڭ-تاڭ قالىپ. — مەن قارسى اتىلعان وق داۋسىن ەستىپ تۇرعان جوقپىن جانە وندا ءتىرى جان جوق قوي.
— ولار ءبىز تۇرعىزىپ كەتكەن ولىكتەردى اتىپ جاتىر، — دەدى اتوس
— ءبىراق ءبىزدىڭ ولىكتەر ولارعا جاۋاپ قايتارمايدى!
— ارينە قايتارمايدى. سوسىن ولار بىزگە توسقاۋىل جاساعان ەكەن دەپ، ءوزارا كەڭەسە باستايدى، ەلشى جىبەرەدى، ال، ءىستىڭ سەبەپتى دە بىزگە اسىعىپ-ۇسىگۋدىڭ، ءسويتىپ ءبۇيىرىمىزدى تەستىرىپ الۋدىڭ قاجەتى جوق.
— ءا، مەن ەندى عانا ءتۇسىندىم! — دەدى پورتوس رازى بولىپ.
— قۇدايدىڭ مۇنىسىنا دا شۇكىرشىلىك! — دەدى اتوس يىعىن قۋشيتىپ...
فرانسۋزدار ءتورت دوستىڭ ءجاي اياقتاپ كەلە جاتقانىن كورىپ، قۋانا ايقايلاپ جاتتى.
قايتادان تارسىلداپ مىلتىق اتىلا باستادى، ءبىراق بۇل جولى وق ءبىزدىڭ دوستارىمىزدىڭ اينالاسى، جول بويىنداعى تاستارعا ءتيىپ، جانشىلىپ قالىپ نەمەسە قۇلاقتارىنىڭ تۇبىنەن ىسقىرىپ ءوتىپ جاتتى. لاروشەلدىكتەر اقىرىندا قامالعا يە بولدى-اۋ، ايتەۋىر...
— اتقىشتارىنىڭ، ولاعىن-اي! — دەدى اتوس... — ءبىز ولاردىڭ نەشەۋىن سۇلاتتىق وسى؟ ون ءۇشىن بە؟
— ون بەس بولىپ قالماسا.
— نەشەۋىن جانشىپ تاستادىق؟
— سەگىز بە، ون با — بىلمەيمىن.
— وسىنىڭ بارىنەن كەيىن ەش جەرىمىزدى تىرناتپاي كەتتىك-اۋ. دەگەنمەن... ءسىزدىڭ قولىڭىزداعى نە، د'ارتانيان؟ قان ەمەس پە؟
— بولماشى، بىردەڭە، — دەدى د'ارتانيان.
— قاڭعىعان وق پا؟
— ءتىپتى، وق دەيتىن وق تا ەمەس.
— ەندەشە نە؟
اتوستىڭ د'ارتانياندى تۋعان ۇلىنداي جاقسى كورەتىنىن ءبىز جوعارىدا ايتقانبىز؛ وسىناۋ تۇنجىراعان قاتال كىسى كەيدە جاس جىگىت اكەسىندەي قامقور بولاتىن.
تىرناپ كەتتى، — دەدى د'ارتانيان. — مەن ساۋساعىمدى قابىرعانىڭ ءبىر جارىعىنا قىسىپ الدىم، سويتسەم، جۇزىكتىڭ تاسى ونى جارىپ كەتىپتى.
— الماستى قولعا سالۋ دەگەنىڭ وسى، مارحاباتتى مىرزا! — دەدى اتوس تىجىرىنىپ.
— اح، ءيا، جۇزىكتىڭ كوزى الماس ەكەن عوي! — دەدى پورتوس داۋىستاپ. ەندەشە، ءبىز، شايتان السىن، اقشامىز جوق دەپ نە سەبەپتەن جىلاپ ءجۇرمىز؟
— ءيا، دۇرىس ايتاسىڭ! — دەدى اراميس ونى دەرەۋ قولداپ.
— جارايسىڭ، پورتوس! وسى جولى باسىڭا ءبىر ءساتتى وي كەلىپتى!
— البەتتە، الماس بولسا، ونى ساتۋعا دا بولادى، — دەدى پورتوس، اتوستىڭ جىلى سوزىنە ماساتتانىپ.
— ءبىراق بۇل — كوروليەۆانىڭ سىيى، — دەدى د'ارتانيان.
— دەمەك ونى ىسكە جاراتۋعا تولىق نەگىز بار، — دەدى اتوس. — ەگەر كوروليەۆانىڭ سىيى ءوزىنىڭ كوڭىلدەسى — بەكينگەمدى قۇتقاراتىن بولca، ول وندا مەيلىنشە ءادىل ءىس بولماق، ال، ەگەر الماس ونىڭ تىلەۋلەس دوستارى بولىپ تابىلاتىن بىزدەردى قۇتقارسا، وندا ول مەيلىنشە قايىرىمدى ءىس بولعانى؛ سول سەبەپتى دە الماستى ساتالىق. بۇل جونىندە اببات مىرزا نە ويلادى ەكەن؟ مەن پورتوستىڭ پىكىرىن سۇرامايمىن، ويتكەنى ونىڭ پىكىرى بىزگە بەلگىلى.
— مەنىڭشە، — دەدى اراميس قىزارىپ كەتىپ، — مىنا جۇزىكتى عاشىعىڭ سىيلاماعان ەكەن، دەمەك، ول ماحابباتتىڭ كەپىلى بولا المايدى، ەندەشە د'ارتانيان ونى ابدەن ساتا الادى.
— يناباتتى دوسىم-اۋ، ءسىز ناعىز عۇلامالارشا سويلەيدى ەكەنسىز، سونىمەن، ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزشە...
— ...الماستى ساتۋ كەرەك، — دەدى اراميس.
— ماقۇل ەندەشە! — دەدى د'ارتانيان كوڭىلدەنىپ. — الماستى ساتساق تا، ول جونىندەگى اڭگىمەنى دوعارالىق.
اتىس ءالى ءجۇرىپ جاتتى، ءبىراق ءبىزدىڭ دوستار ەندى وق دارىمايتىن جەرگe كەلگەندى، ال، لاروشەلدىكتەر بولسا، ايتەۋىر، كوڭىلدەرى جاي تابۋى ءۇشىن مىلتىقتارىن تارسىلداتىپ اتىپ جاتتى.
راس، وسى ءبىر وي پورتوستىڭ باسىنا ءدال مەرزىمىندە كەلىپتى. شاماسى، ءبىز دە كەلىپ جەتتىك. سونىمەن، مىرزالار، ەندى وسى ءىس جونىنەن ءلام دەپ ءتىل قاتپايمىز. جۇرت بىزگە انتالاي قاراپ تۇر، انە قاۋمالاسىپ بەرى قاراي كەلە جاتىر، ءبىزدى سالتاناتپەن قارسى الاتىن ءتارىزدى.
شىنىدا دا، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، كۇللى لاگەر دۇرلىگىپ العان-دى: ەكى مىڭنان اسا كىسى ءتورت دوس وزدەرىنىڭ ەرلىك ارەكەتىمەن قويعان جانە ويداعىداي اياقتالعان باتىرلىق سپەكتاكلدىڭ كورۋشىلەرىنە اينالىپ كەتكەندەي ەدى. ونىڭ تۇپكى سەبەبىن ەشكىم دە سەزگەن جوق.
لاگەر ۇستىندە قۇتتىقتاعان ۋدا-شۋ داۋىس قالىقتاپ تۇرىپ الدى:
— گۆاردياشىلار جاساسىن! مۋشكەتەرلەر جاساسىن!
دە بيۋزيني مىرزا ءبىرىنشى بولىپ كەلىپ، اتوستىڭ قولىن قىسىپ، «... باستاپ جەڭىلىپ قالعانىن مويىندادى. دە بيۋزينيدەن كەيىن دراگۋن مەن شۆەيسار جىگىت كەلدى، سوسىن ولاردىڭ كۇللى جولداس-جورالارى جاپىرىلىسىپ باس سالدى. قۇتتىقتاپ، قول قىسۋدىڭ، قۇشاقتاپ ماراپاتتاۋدىڭ، لاروشەلدىكتەردى مازاقتاپ، مىسقىلداۋدىڭ، كەكەتۋدىڭ شەتى دە، شەگى دە بولمادى، ايقاي-شۋدىڭ قابىنداپ كەتكەنى سونداي، كاردينال بۇلىك باستالعان ەكەن دەپ، گۆاردياسىنىڭ كاپيتانى لa-ۋدينەردى، نە بولىپ قالعانىن ءبىلىپ كەلۋگە جىبەردى. شابارمانعا بولعان وقيعانى جۇرت ماراپاتتاپ ايتىپ بەردى.
— نە بولىپتى؟ — دەدى كاردينال لا ۋدينەر قايتىپ كەلگەسىن.
— شاراپاتتى مىرزا، ءۇش مۋشكەتەر مەن ءبىر گۆاردياشى تاڭعى اسىمىزدى سەن-جەرۆە قامالىنا بارىپ ىشەمىز دەپ دە بيۋزيني مىرزامەن ءباس تىگىسىپتى، سوسىن سول ۋاقىت ۇستىندە ەكى ساعاتتاي جاۋعا قارسى تۇرادى دا، تالاي لاروشەلدىكتەردى جۋساتىپ سالادى.
— سول ءۇش مۋشكەتەردىڭ ەسىمدەرىن ءبىلدىڭىز بە؟
— ءيا، ءبىلدىم، شاراپاتتى مىرزا.
— اتتارىن ايتىڭىزشى.
— ولار — اتوس، پورتوس، اراميس دەگەن مىرزالار.
- «الگى ءۇش باتىر ەكەن عوي!» — دەدى وزىنە-وزى كاردينال.
— ال، گۆاردياشى كىم ەكەن؟
— د'ارتانيان مىرزا.
— الگى قۋ بالا ەكەن عوي! سول ءتورت دوستىڭ مەنىڭ قىزمەتىمە كوشكەنى قاجەت-اق.
كەشقۇرىم دە تريەۆيل مىرزامەن سويلەسىپ وتىرعاندا، كاردينال كۇللى لاگەر ءسوز ەتكەن تاڭەرتەڭگى ەرلىك جايىنە دە ءبىر سوعىپ ءوتتى. وسى حيكايانى سوعان قاتىسۋشى جىگىتتەردىڭ، ءوز اۋزىنان ەستىگەن دو تريەۆيل مىرزا، سۇلگى ءجايلى كورىنىسكە دەيىن قالدىرماي، جوعارى مارتەبەلى تاقسىرعا تاپىشتەپ ايتىپ بەردى.
— وتە جاقسى، دە تريەۆيل مىرزا! - دەدى كاردينال. — سول سۇلگىنى راقىم ەتىپ ماعان جىبەرتىڭىزشى، مەن وعان ءۇش تۇڭعيىق گۇلدىڭ سۋرەتىن التىنمەن كەستەلەتىپ، ءسىزدىڭ مۋشكەتەرلەرىڭىزگە شتاندارگ ەسەبىندە تاپسىرايىن.
— شاراپاتتى مىرزا، ءبۇل گۆاردياشىلارعا ادىلەتسىزدىك بولىپ كورىنۋى مۇمكىن، — دەدى دە تريەۆيل مىرزا ونى قۇپتاماي، — ويتكەنى د'ارتانيان مەنىڭ قول استىمدا ەمەس، دەزەسساردىڭ قول استىندا عوي.
— ەندەشە ونى وزىڭىزگە الىڭىز، — دەدى كاردينال. — وسىناۋ ءتورت باتىر ءبىرىن-بىرى جاقسى كورەتىن بولسا، اسكەري قىزمەتتى بىرگە اتقارعانى ءادىل بولار.
سول كۇنى كەشكە سالىم وسىناۋ جاقسى لەبىزدى دە تريەۆيل مىرزا ءۇش مۋشكەتەر مەن د'ارتانيانعا حابارلادى جانە سول ارادا تورتەۋىن تۇگەلدەي كەلەسى كۇننىڭ تاڭعى تاعامىنا شاقىردى.
د'ارتانياننىڭ قۋانعانىنان توبەسى كوككە جەتكەندەي بولدى. ونىڭ ءوز ومىرىندەگى بار ارمانى مۋشكەتەر بولۋ ەكەنى بىزگە ءمالىم ەدى عوي.
ونىڭ ءۇش دوسى دا قاتتى قۋانىستى.
— قۇداي اقى، سەنىڭ ويىق قانداي كەرەمەت ەدى، — دەدى د'ارتانيان اتوسقا، — جانە سەن دۇرىس ايتىپسىڭ: ءبىز سول ارادا بولىپ داڭ قىمىزدى اسىردىق جانە وزىمىزگە قاتىسى بار اسا ماڭىزدى اڭگىمەنى باستادىق.
— ...سول اڭگىمەنى ءبىز ەندى، ەشكىمدە كۇدىك تۋعىزباي-اق جالعاي بەرەتىن بولدىق. ويتكەنى تاپ وسى كۇننەن باستاپ، قۇداي قالاسا، كاردينالشى بولىپ ەسەپتەلمەكپىز.
سول كۇنى كەشكىلىك ءوزىنىڭ ىزەت-قۇرمەتىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن جانە كاردينال جاساعان جاقسىلىقتى ايتۋ ءۇشىن، د'ارتانيان دەزەسسار مىرزامەن جۇزدەسۋگە بەت الدى.
د'ارتانياندى وتە جاقسى كورەتىن دەزەسسار مىرزا مۇنى ەستىگەن كەزدە، جاس جىگىتكە قولما-قول جاردەمدەسپەك بولدى: ول زاماندا باسقا پولككە اۋىسۋ، ساۋىت-سايمان، قۇرال-جابدىق، ەر-تۇرمانعا كوپ قارجى جۇمسالاتىن ەدى دە، سوندىقتان بۇل وتە قيىن ءىس بولىپ سانالاتىن.
د'ارتانيان ونىڭ كومەگىنەن باس تارتتى، ءبىراق رەتى كەلىپ تۇرعاسىن، دەزەسساردان الماستىڭ قۇنىن انىقتاتىپ، سونى اقشاعا اينالدىرۋعا كومەكتەسىڭىز دەپ، جۇزىكتى قالدىرىپ كەتتى.
كەلەسى كۇنى، تاڭەرتەڭگى ساعات سەگىزدە، دەزەسساردىڭ مالايى د'ارتانيانعا كەلىپ، ءبىر قالتا التىن تاپسىردى، ونىڭ ىشىندە جەتى مىڭ ليۆر بار ەكەن.
كوروليەۆا الماسىنىڭ قۇنى وسىنداي بولىپ شىققان-دى.
XVIII
سەميانىڭ IسI
اتوس بۇعان سەميانىڭ ءىسى دەگەن لايىقتى ات تاپتى. سەميا ىسىمەن كاردينال اينالىسپايتىن، سەميا ىسىندە ەشكىمنىڭ دە شارۋاسى جوق ەدى، سەميا ىسىمەن جۇرت كوزىنشە شۇعىلدانۋعا بولا بەرۋشى ەدى.
سونىمەن، اتوس: سەميا ءىسى دەگەن ات تاپتى.
اراميس ونىڭ ءتاسىلىن تاپتى: قىزمەتشىلەرىن جۇمسادى.
پورتوس قارجىنى تاپتى: الماستى ساتتىردى.
ادەتتە، تورتەۋىنىڭ ىشىندەگى ەڭ تاپقىرى سانالاتىن د'ارتانيان عانا وسى جولى ەشتەڭەنى دە ويلاپ تابا المادى، ءبىراق، شىنىن ايتساق، ميلەديدىڭ ءبىر ەسىمىنىڭ ءوزى جىگىتتىڭ بەرەكەسىن قاشىرىپ، ونىڭ وي-ساناسىن بايلاپ-ماتاپ تاستاعانداي بولاتىن.
ە، ايتپاقشى ءبىز قاتەلەسىپ كەتىپپىز: ول الماستى ساتىپ الۋشىنى تاپقان ەكەن عوي.
دە تريەۆيل مىرزانىڭ تاڭعى تاعامىنىڭ ۇستىندە جۇرتتىڭ ءبارى كوڭىلدى وتىردى. د'ارتانيان جاڭا فورماسىن كيىپ كەلدى. اراميس پەن بۇل ەكەۋىنىڭ بويى شامالاس بولاتىن. ءاراميستىڭ پوەماسىن ساتىپ العان باسپاگەر جومارت قولمەن وعان اقشانى مول تولەگەنى وقۋشىلارىمىزدىڭ ەسىندە شىعار، مىنە، سول سەبەپتى دە ول وزىنە كۇللى كيىمدى بىردەن ەكى پاردان تىكتىرگەن ەكەن، ەندى مىنە، وسىنداي ءبىر ءيىنى كەلگەندە سونىڭ ءبىر كومپلەكتىڭ تۇگەلدەي دوسىنا بەردى.
كوكجيەكتە ۇيىرىلگەن قارا بۇلتتاي تۇنەرىپ، ويىنان شىقپاي قويعان ميلەدي بولماسا، د'ارتانيان بۇل جالعاننىڭ بار راحاتىنا بولەنەتىن ەدى.
وسى تاڭعى استان كەيىن دوستار كەشقۇرىم اتوستىڭ پاتەرىندە كەزدەسىپ، ويعا العان شارۋانى اياقتاماق بولىپ كەلىستى.
د'ارتانيان مۋشكەتەر فورماسىن كيىپ الىپ، كۇنى بويى لاگەردى ارالاپ ءجۇردى دە قويدى.
كەشقۇرىم، بەلگىلەنگەن ساعاتتا، ءتورت دوس باس قوستى؛ بۇلار ناقتى ءۇش ماسەلەنى شەشۋى كەرەك-تى: ميلەديدىڭ اعاسىنا نە جازۋ كەرەك، تۋرداعى جىلپوس ايەلگە نە دەپ جازۋ كەرەك جانە وسى حاتتاردى aپارىپ بەرۋدى دايەكشىلەردىڭ قايسىسىنا تاپسىرۋ كەرەك.
اركىم ءوز قىزمەتشىسىن ۇسىندى: اتوس گريمونىڭ قاراپايىم كوپ بىلەتىنىن العا تارتتى، ول قوجايىنى رۇقسات ەتكەندە عانا سويلەيدى ەكەن؛ پورتوس الپامساداي الۋەتتى مۋشكەتوننىڭ كۇش-قايراتىپ جاتتى دا ماقتادى، ول كادۋەلگى كىسىلەردىڭ تورتەۋىن بىردەي وپ-وڭاي ۇرىپ جىعىپ جۇرە بەرەتىن كورىنەدى؛ بازەننىڭ جىلپوستىعىنا ءتانتى بولعان اراميس ءوز كانديداتىن كوككە كوتەردى؛ ال، پلانشەنىڭ باتىرلىعىنا دەن قوياتىن د'ارتانيان، قيتۇرقىسى مول بۋلون ىسىندە ونىڭ ويلاعان جەردەن شىققانىن ايرىقشا اتاپ ءوتتى.
ءتورت قىزمەتشى وسىناۋ ءتورت قاسيەت-قابىلەتىمەن كوپكە دەيىن ءوزارا ءبىرىنشى ورىنعا تالاستى، بۇل جونىندە تالاي-تالاي قىزدىرما قىزىل سوزدەر دە ايتىلدى، ءبىراق ولار ۇزاق-سونار بولىپ، كىسىنى جالىقتىرىپ جىبەرەر دەپ، ءبىز ونى ادەيى جازباي وتىرمىز.
— قىرسىققاندا، وسى ءتورت قاسيەت ءبىزدىڭ شابارماننىڭ باسىندا بولمايىن دەپ تۇر عوي، — دەدى اتوس.
— ونداي دايەكشىنى قايدان تابامىز؟
— ونداي دايەكشىنى تابا المايتىنىمىزدى ءوزىم دە بىلەمىن، — دەپ اتوس كەلىسە كەتتى. — سول سەبەپتى دە گريمونى قابىلداڭىز.
— جوق، مۋشكەتوندى الىڭىزدار.
— ودان دا بازەندى العان ارتىق.
— مەنىڭشە، پلانشەنى العان ءجون. ول — ەرجۇرەك تە جىلپوس: ءتورت قاسيەتتىڭ ەكەۋى ءبىر باسىنان تابىلىپ جاتىر.
— مىرزالار، — دەدى اراميس ءسوز باستاپ، — ءبىزدىڭ ەڭ الدىمەن بىلۋگە ءتيىس باستى نارسەمىز — ول ءتورت قىزمەتشىمىزدىڭ قايسىسى قاراپايىمدىراق، قايسىسى قايراتتىراق، قايسىسى جىلپوسىراق، قايسىسى باتىلىراق ەكەنىن ءبىلۋ ەمەس؛ باستى نارسە — سولاردىڭ قايسىسىنىڭ اقشانى بارىنەن دە جاقسى كەرەتىنىن انىقتاپ الۋ.
— اسا اقىلدى ءسوز، — دەدى اتوس، — ادامداردىڭ جاقسى قاسيەتتەرىنە ەمەس، جامان ادەتتەرىنە سۇيەنۋ كەرەك. اببات مىرزا، ءسىز ۇلي وسيەتشى حاكىمسىز!
— البەتتە، بۇل ەڭ باستى نارسە، — دەدى اراميس ءسوزىن ساباقتاپ. — بىزگە، تاپسىرمامىزدى ورىندايتىن سەنىمدى كىسىلەر تەك تابىسقا جەتۋ ءۇشىن عانا ەمەس، سول سياقتى ساتسىزدىككە ۇشىراپ قالماۋ ءۇشىن دە قاجەت. ال، شىنىندا دا ءبىر بالە كەزدەسە قالسا، ءوز باسىمەن جاۋاپ بەرەتىن قىزمەتشى ەمەس...
— جايىراق سويلە، اراميس! — دەدى اتوس ونى توقتاتىپ.
— ءسىز دۇرىس ايتاسىز... قىزمەتشى ەمەس، مىرزاسى، ءتىپتى مىرزالارى جاۋاپ بەرەدى! بىزگە بولا ءوز باسىن قاۋىپ-قاتەرگە سالاتىنداي قىزمەتشىلەرىمىز وزىمىزگە جان-تانىمەن بەرىلگەن كىسىلەر مە؟ جوق!
— قۇداي اقى، مەن پلانشەگە كەپىلدىك بەرە الامىن، — دەدى د'ارتانيان ولاردى قۇپتاماي.
— ال ەندى، سۇيىكتى دوسىم، ول سىزگە شىنىمەن قالتقىسىز بەرىلگەن قوسشى بولسا، ونى وزىڭىزگە ءتانتى ەتۋ ءۇشىن، تاعى ءبىراز اقشا بەرىڭىز، بايعۇستىڭ قولى ازدى-كوپتى داۋلەتكە جەتسىن، وعان تەك سودان كەيىن عانا كەپىلدىك بەرە الاسىز.
— ءبارىبىر سوندا دا الداپ كەتەدى، — دەدى اتوس، ماسەلە ءبىر مۇلىك، زات جايىندا بولسا، ول وپتيميست بولىپ شىعا كەلەتىن، ال، ادام جايىندا بولسا، ايىقپايتىن پەسسيميست ەدى. — اقشانى الاردا، ولار جاعالاي ۋادە بەرەدى، ال، جولاي قورقىنىش قول-اياعىنا تۇساۋ بولادى دا، ىس-ارەكەتتەن بوي تارتادى. ولاردى ۇستاپ الىسىمەن، قىسپاققا الادى، ال، قىسپاققا تۇسكەن بويدا — ءبارىن دە مويىندايدى. شايتان اتسىن، ءبىز بالا ەمەسپىز عوي! انگلياعا جەتۋ ءۇشىن، — دەدى اتوس داۋسىن باسەڭدەتىپ، — كاردينالدىڭ شپيوندارى مەن سىبايلاستارى قاپتاپ جۇرگەن كۇللى فرانسيانى باسىپ ءوتۋ كەرەك. كەمەگە وتىرۋ ءۇشىن پروپۋسك كەرەك. لوندونعا اپاراتىن جولدى تابۋ ءۇشىن اعىلشىنشا سويلەي ءبىلۋ كەرەك. مەنىڭشە، بۇل — وتە قيىن ءىس.
— ءتۇھ! ءتىپتى دە ولاي ەمەس! — دەدى د'ارتانيان، ويعا العان ءىسىنىڭ تەزىرەك جۇزەگە اسۋىن قالاپ. — مەنىڭشە، ول كەرىسىنشە، تىپتەن وڭاي. ارينە، ەگەر لورد ۆينتەرگە سۇمدىق بىتكەننىڭ ءبارىن، كاردينالدىڭ جيىركەنىشتى ىستەرىن تۇگەلدەي اشەكەيلەپ جازساق...
— اقىرىن! — دەدى اتوس ساقتاندىرىپ.
— ...جانە كۇللى ايلا-شارعىلار مەن مەملەكەتتىك قۇپيالاردى تاپتىشتەپ جازساق، — دەدى د'ارتانيان اتوستىڭ اقىلىمەن داۋىسىن باسەڭدەتە سويلەپ، — وندا، البەتتە، ءبىزدى تىرىلەي جەرگە كومەدى. ءبىراق، قۇداي ءۇشىن، اتوس، ءبىز وعان — ءوزىڭىز ايتقانداي، تەك سەميانىڭ ءۇي ءىشىنىڭ شارۋاسىن عانا جازامىز جانە جازعاندا ءبىر عانا ماقساتتى كوزدەپ — ميلەدي لوندونعا كەلىسىمەن، لورد ايەلدى بىزگە زيان جاساۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرسىن دەگەن ماقساتتى كوزدەپ قانا جازامىز. مەن وعان، ماسەلەنكي، حاتتى وسى ماعىنادا عانا جازامىن...
— تىڭداپ كورەلىك، — دەدى اراميس، ءا دەگەننەن-اق ونى سىنايتىن سىڭايى بارىن تانىتىپ.
— «مارحاباتتى مىرزا ءھام يناباتتى دوس...»
— ءبالى، اعىلشىنعا «يناباتتى دوس» دەپ جازباقشىسىز با! — دەدى اتوس ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ. — بۇعان نە دەيىن، باستاۋىڭىز جامان ەمەس! جارايسىڭ، د'ارتانيان! تەك وسى ءبىر ءسوزىڭىز ءۇشىن عانا ءسىزدى جەرگە كومىپ قانا قويمايدى، قول-اياعىڭىزدى بىر-بىرلەپ بۇتارلاپ شابادى.
— جارايدى، ءسىزدىڭ ءسوزىڭىز دۇرىس-اق بولسىن. مەن ەندەشە: «مارحابباتتى مىرزا» دەپ جازا سالامىن.
— ءسىز ءتىپتى «ميلورد» دەپ تە جازا الاسىز، — دەدى سىپايىلىقتىڭ جۇرتقا تانىمال تۇرلەرىن ساقتاۋدى ماقۇل كورەتىن اتوس. — «ميلەدي، ءسىز ليۋكسەمبۋرگ سىرتىنداعى شاعىن الاڭدى ءالى ۇمىتقان جوقسىز با؟»
— تاماشا! ەندى ليۋكسەمبۋرگتى قوستىڭىز با! ول مۇنى كوروليەۆانى مەگزەۋ دەپ ۇعادى. قالاي شەبەر ويلاپ تاپقانسىز! — دەدى اتوس مىرس ەتىپ.
— ماقۇل، ەندەشە: «ميلورد، ءومىرىڭىزدى ساقتاپ قالعان الگى ءبىر شاعىن الاڭ ەسىڭىزدە مە؟..» — دەپ جازا سالايىق.
— سۇيىكتى د'ارتانيان، ءسىز ەشقاشاندا جاقسى جازۋشى بولا المايسىز، — دەدى اتوس. — «ءومىرىڭىزدى ساقتاپ قالعان!» ءتۇھ! بۇلاي دەۋ لايىق ەمەس! دەنى ءتۇزۋ ادامعا سونداي قىزمەت كورسەتىپ ەدىم دەۋگە بولمايدى. جاساعان جاقسىلىعىڭدى كوزگە شۇقىپ ايتۋ — كىسىنى قورلاۋ دەگەن ءسوز!
— اح، دوسىم-اي، سىزگە ءتىرى جان جاقپاس! — دەدى د'ارتانيان شىداماي. — ەگەر ءسىزدىڭ باقىلاۋىڭىزبەن حات جازاتىن بولسام، ودان ۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتامىن.
— ءتىپتى دۇرىس جاسايسىز. سۇيىكتىم-اۋ، وداندا مۋشكەت پەن شپاگانى اينالدىرا بەرىڭىز، ءسىزدىڭ ونەرىڭىز سول قىزمەتتەن كوبىرەك كورىنەدى، ال، قالامدى اببات مىرزاعا بەرىڭىز، بۇل — سونىڭ شارۋاسى.
— راسىندا دا، قالامدى، اراميسكە قويا بەر، — دەدى پورتوس ونى ماقۇلداپ، — ول ءتىپتى لاتىنشا ديسسەرتاسيا جازىپ ءجۇر عوي.
— جارايدى، كەلىستىك! — دەدى د'ارتانيان مويىنسۇنىپ. — ءسىز وسى ءبىر حاتتى جازىپ بەرىڭىزشى، اراميس. ءبىراق قاسيەتتى اكەمىز — پاپا اتىمەن سۇرايتىنىم، سوزگە ساق بولىڭىز! جانە ءبىر ەسكەرتەتىنىم — جازعانىڭىزدان ولاق سويلەمدەردى مەن دە ىزدەيتىن بولامىن.
— ىزدەسەڭىز ىزدەي بەرىڭىز، — دەدى اراميس، اقىندارعا ءتان اڭعال مىنەز تانىتىپ، — ءبىراق اۋەلى مەنى كۇللى جاي-جاپسارمەن تانىستىرىڭىز. راس، مەن ميلوردتىڭ كەلىنى — ەلدەن اسقان الاياق قاتىن دەگەندى تالاي ەستىگەنىم بار، ونىڭ كاردينالمەن سويلەسكەن ءسوزىن ەستىگەندە، وعان ءوزىمنىڭ دە كوزىم جەتتى...
— اقىرىن سويلە، شايتان العىر! — دەدى اتوس ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ.
— ...ءبىراق ءىستىڭ ەگجەي-تەگجەيى ماعان ءبيمالىم — دەدى اراميس ءسوزىن ءبىتىرىپ.
— ماعان-دا بەلگىسىز، — دەدى پورتوس.
د'ارتانيان مەن اتوس ءبىراز ۋاقىت بىر-بىرىنە قاراپ، ءۇنسىز وتىرىپ قالدى.
اقىرىندا، اتوس ويىن جيناقتاپ، رەڭى ادەتتەگى قالپىنان ءسال عانا قۋىل تارتىپ، باسىن يزەپ كەلىسىم بەردى، سول-اق ەكەن، د'ارتانيان وزىنە جاۋاپ قايتارعا رۇقسات ەتىلگەنىن سەزدى.
— حوش، ەندەشە بىلاي دەپ جازباق كەرەك، — دەدى ول ءسوز باستاپ، — «ميلورد، ءسىزدىڭ جەڭگەڭىز — قىلمىستى ايەل، كۇللى دۇنيە-مۇلكىڭىزگە مۇراگەر بولىپ قالۋ ماقساتىمەن ول ءسىزدى ءولتىرۋ ءۇشىن ادام جىبەرمەك بولدى. ءبىراق ونىڭ اعاڭىزعا تۇرمىسقا شىعۋعا قاقىسى جوق ەدى، ويتكەنى وعان دەيىن فرانسيادا كۇيەۋگە شىققان بولاتىن جانە...»
قولايلى ءبىر ءسوز قاپەلىمدە اۋزىنا تۇسپەگەندەيىن، د'ارتانيان تۇتىعىپ تۇرىپ قالدى دا، اتوسقا قارادى.
— «...جانە كۇيەۋى ونى قۋىپ جىبەرگەن»، — دەدى اتوس سىنالاپ.
— «...وعان سول سەبەپتى دە تاڭبا باسىلعان»، — دەدى د'ارتانيان ءسوزىن ساباقتاپ.
— ولاي بولۋى مۇمكىن ەمەس! — دەدى پورتوس داۋىستاپ. — ول ءوز قاينىسىنا كىسى ولتىرۋشىلەردى جۇمساعان با؟
— ءيا.
— ول بۇرىن دا كۇيەۋگە شىققان با؟ — دەدى اراميس قايتا سۇراپ.
— ءيا.
— سوندا يىعىنا تۇڭعيىق گۇلدىڭ تاڭباسى باسىلعانىن كۇيەۋى كورگەن بە؟
— ءيا.
وسى «ءيا» دەگەن ءۇش ءسوزدىڭ ۇشەۋىن دە اتوس ايتتى جانە ايتقان سايىن قاباعى سالىنىپ، ءۇنى دە كوڭىلسىز شىقتى.
— ايەلدىڭ سول قارعىس تاڭباسىن كورگەن كىم؟ — دەدى اراميس، ماسەلەنى انىقتاي تۇسكىسى كەلىپ.
د'ارتانيان جانە مەن... ياكي دۇرىسىن ايتىپ، مەزگىل-مەرزىم رەتىن ساقتاساق، مەنى مەن د'ارتانيان، — دەدى اتوس.
— ال، وسىناۋ سۇم سايقالدىڭ كۇيەۋى ءالى ءتىرى مە؟ — دەدى اراميس.
— ول ءالى ءتىرى.
— وعان ءسىزدىڭ كوزىڭىز انىق جەتە مە؟
— ءيا، انىق جەتەدى.
ءبىر ساتكە ءۇنسىز تىنىشتىق ورنادى، وسى كەزدە بۇلاردىڭ ءارقايسى الگى ايتىلعان اڭگىمە اسەرىمەن كوڭىلدەرى الابۇرتىپ تۇرعان-دى.
— وسى جولى د'ارتانيان بىزگە حاتتىڭ كەلىستى ءبىر جوباسىن جاساپ بەردى، ءبىز حاتىمىزدى تاپ وسىلاي باستاۋىمىز كەرەك، — دەدى اتوس.
— شايتان السىن، دۇرىس ايتاسىز، اتوس! — دەدى اراميس. — مۇنداي حاتتى جازۋ — قيتۇرقىسى كوپ قيىن مىندەت. كانسلەر مىرزا پروتوكولدى قانشا قيىستىرىپ جازعانىمەن، تاپ وسىنداي تەرەڭ ءماندى-ماعىنالى حاتتى جازۋدى قيىنسىنار ەدى. دەگەنمەن ەشتەڭە ەتپەس. ەندى ازعانا ۇندەمەي وتىرا تۇرىڭىزدار، مەن ونى جازىپ تاستايىن.
اراميس قالامدى الىپ، ءبىراز ويلانىپ قالدى، سوسىن ايەل سياقتانىپ اسەمدەپ، توعىز-ون جول حاتتى جازدى دا، ءاربىر ءسوزىن ادەيى سالماقتاپ كورگەندەيىن، اسپاي-ساسپاي، قوڭىر ۇنمەن تومەندەگى سوزدەردى وقىپ بەردى:
«ميلورد!
ءۇشبۋ بىرنەشە جول حاتتى سىزگە جازىپ وتىرعان كىسى تامۋح كوشەسىندەگى شاعىن الاڭدا وزىڭىزبەن سايىسۋ قۇرمەتىنە يە بولعان ەدى. تاعى ءبىر وقيعادان كەيىن دە ءسىز ءوزىڭىزدى سول كىسىنىڭ دوسىمىن دەپ تالاي رەت اتاعان ەدىڭىز، ەندى مىنە ول دا سىزگە ءبىر جاقسى كەڭەس بەرىپ، دوس پەيىلىن بىلدىرگىسى كەلەدى. ءسىز ەكى رەت، ءوزىڭىز مۇراگەرىم دەپ ەسەپتەپ جۇرگەن جاقىن تۋىسى قىزدىڭ قۇربانى بولىپ قالا جازدادىڭىز، ويتكەنى انگليادا تۇرمىسقا شىققاندا، ونىڭ بۇرىن فرانسيادا كۇيەۋى بولعانىن ءسىز، ارينە، بىلمەيسىز. ءبىراق ءۇشىنشى رەت ياعني وسى جولى مەرت بولۋىڭىز مۇمكىن. ءسىزدىڭ تۋىسىڭىز بۇگىن ءتۇن لا-روشەلدەن انگلياعا ءجۇرىپ كەتتى. ول ايەلدىڭ كەلۋىنەن كوز جازىپ قالعانىڭىز، ويتكەنى ونىڭ دىتتەگەن ماقساتىنان جان تۇرشىگەدى. ەگەر ونىڭ نەدەن بولسا دا تايىنبايتىنىن بىلگىڭىز كەلسە، وتكەن ءومىرىن سول يىعىنان وقىپ بىلەسىز».
— مىنە، بۇل كەرەمەت!- دەدى اتوس قۋاتتاپ. — ءسىز ناعىز مەملەكەتتىك حاتشى سياقتى جازاسىز، سۇيىكتى اراميس. ەگەر وسى ساقتاندىرۋ حاتتى السا، لورد ۆينتەر باقىلاۋ، كۇزەتتى كۇشەيتەدى، ال، ەگەر بۇل حات جوعارى مارتەبەلى تاقسىردىڭ قولىنا ءتۇسىپ قالسا دا، بىزگە ەشبىر زيانى تيمەس ەدى. ءبىراق ءبىز ءوزىمىز اتتاندىرامىز دەپ وتىرعان قىزمەتشى شاتەلرودان ءارى اسپاي جاتىپ، بىزگە لوندونعا بارىپ قايتتىم دەپ ايتۋى مۇمكىن. سوندىقتان دا ءبىز وعان حاتپەن بىرگە ءتيىستى اقشانىڭ جارتىسىن عانا بەرەمىز، قالعانىن كەيىن — جاۋاپتى اكەلگەندە بەرەمىز دەپ ۋادە ەتەمىز... ءسىزدىڭ الماسىڭىز قالتاڭىزدا ما؟ — دەدى اتوس د'ارتانيانعا.
— مەندە ودان گورى ارتىعىراق ءبىر نارسە — اقشا بار.
سوسىن د'ارتانيان قالتانى ستول ۇستىنە تاستاي سالدى.
التىننىڭ سىڭعىرىن ەستىگەندە اراميس باسىن كوتەردى، پورتوس سەلك ەتە قالدى، تەك اتوس قانا سىر بەرمەدى.
— مىنا قالتادا قانشا اقشا بار؟ — دەدى ول.
— لۋيدورمەن ەسەپتەگەندە، ءارقايسىسى ون ەكى فرانكتەن جەتى مىڭ ليۆر بار.
— جەتى مىڭ ليۆر! — دەدى پورتوس قىشقىرىپ. — الگى جامان الماس سىماق جەتى مىڭ ليۆر تۇرعانى ما؟
— انە، ستول ۇستىندە جاتىر عوي، سولاي شىعار. ءبىزدىڭ دوسىمىز د'ارتانيان وعان جانىنان ءوز اقشاسىن قوستى دەپ ويلامايمىن، — دەدى اتوس.
— ءبىراق ءبىز كۇللى ماسەلەنى تالقىلاعاندا كوروليەۆانى ويلامايتىنىمىز قالاي، مىرزالار؟ — دەدى د'ارتانيان ءوز ويىنا قايتا كوشىپ. — حانىمنىڭ جانى سۇيەتىن بەكينگەم مىرزانىڭ ءجايىن دە ويلاساق قايتەدى. سول كىسى الدىنداعى بورىشتان قۇتىلۋ ءۇشىن ءبىز وسىنداي ءبىر بولماشى ارەكەت قانا جاسايىق.
— دۇرىس ايتاسىز. ءبىراق ول ءاراميستىڭ شارۋاسى، — دەدى اتوس.
— مەن نە ىستەۋىم كەرەك؟ — دەدى اراميس قىزارىپ.
— ءجاي عانا ءبىر ءىستى جاساساڭ بولدى: ول — الگى تۋردا تۇراتىن جىلپوس قاتىنعا حات جازۋ.
اراميس تاعى دا قولىنا قالام الىپ، از-كەم ويلاندى دا، تومەنگى جولداردى سىرعىتىپ جازا سالدى، سوسىن ونى ءوز دوستارىنىڭ ورتاسىنا سالدى:
«سۇيىكتى كۋزينا!..»
— ا، سول جىلپوس ايەل — تۋىسقانىڭىز ەكەن عوي! — دەدى اتوس قولما-قول رەتى كەلگەسىن.
— نەمەرە قارىنداسىم، — دەدى اراميس.
— مەيلى، نەمەرە قارىنداسىڭىز-اق بولا قويسىن!
اراميس حاتتى وقي بەردى:
«سۇيىكتى كۋزينا!
جوعارى مارتەبەلى تاقسىر كاردينال مىرزا — قۇداي تاعالام فرانسيانىڭ يگىلىگى ءۇشىن جانە كورول ەلى جاۋلارىنىڭ ماسقارا بولۋى ءۇشىن، ونىڭ جانىنا ءجۇرىم بەرگەي — لa-روشەلدىڭ بۇلىكشىل دىنسىزدەرىن قۇرتىپ بىتىرۋگە اينالدى. ولارعا كومەككە كەلە جاتقان اعىلشىن فلوتى، شاماسى، بەكىنىسكە جاقىن كەلە المايتىن شىعار. ءداتىم بارىپ انىقتاپ ايتاتىن ءجايت، ماڭىزدى ءبىر وقيعالار بەكينگەم مىرزانىڭ لوندوننان تىنىعۋىنا بوگەت بولاتىن شىعار. جوعارى مارتەبەلى تاقسىر — وتكەننىڭ دە، بۇگىنگى كۇننىڭ دە، ءتىپتى بالكىم، بولاشاقتىڭ دا ەڭ ايگىلى مەملەكەتتىك قايراتكەرى. ەگەر اسپانداعى كۇن كەسىرىن تيگىزسە، ول كۇننىڭ ءوزى كۇرگەيلەپ تاستار ەدى. سۇيىكتى كۋزينا، وسى قۋانىشتى حاباردى اپايىڭىزعا حابارلاڭىز. مەن ءتۇسىمى دە سول قارعىس اتقان اعىلشىننىڭ ولگەنىن كوردىم. سول قانجاردان ءولدى مە، ۋدان ءولدى مە — ەسىمدە قالماپتى، تەك انىق، ءبىر بىلەتىنىم ونىڭ ولگەنىن تۇسىمدە كورگەنىم، ال، مەنىڭ ءتۇسىمنىڭ اينىماي كەلەتىنىن ءوزىڭىز دە بىلەسىز. ۇزاماي مەنى كوزىڭىزبەن كورەتىنىڭىزگە كۇماندانباڭىز.
— وتە جاقسى! — دەدى اتوس داۋىستاپ. — ءسىز — اقىنداردىڭ كورولىسىز، سۇيىكتى اراميس. ءسىز تاپ اپوكاليپسيس سياقتى سويلەيسىز، ال، اقيقات شىندىقتى ءىنجىل سياقتى ايتاسىز. ەندى وسى حاتتىڭ ادرەسىن جازۋىڭىز عانا قالدى.
— ونى جازۋ وڭاي، — دەدى اراميس.
ول حاتتى ويناقىلانا بۇكتەدى دە، سىرتىنا:
«تۋرداعى كەستەشى ميشون بيكەشكە»، — دەپ جازدى.
قۋلىقتارى جۇزەگە اسپاي قالعاسىن، ءۇش دوس جادىراي كۇلىپ بىر-بىرىنە قاراستى.
— بۇل حاتتى تۋرعا تەك بازەن عانا اپارىپ بەرە الاتىنىن ءسىز ەندى تۇسىنگەن بولارسىز، — دەدى اراميس. — مەنىڭ نەمەرە قارىنداسىم بازەندى عانا بىلەدى جانە جالعىز سوعان عانا سەنەدى، باسقا قىزمەتشى بۇل ءىستى بۇلدىرەدى. مۇنىڭ ۇستىنە بازەن وقىمىستى جانە مانساپقور: بازەن تاريحتى جاقسى بىلەدى، مىرزالار، ول سيكست بەسىنشىنىڭ پاپا بولماي تۇرىپ، اۋەلى شوشقا باعۋشى بولعانىن كامىل بىلەدى. ال، مەنىمەن بىرگە ءدىني دارەجە قابىلداۋعا بازەن دە تالاپتانىپ جۇرگەندىكتەن، ول دا ءبىر كەزدە پاپا نەمەسە كاردينال بولۋدان ءۇمىتىن ۇزبەيدى. وسىنداي جوعارى دارەجەگە جەتۋدى ويلاپ جۇرگەن كىسى وڭايلىقپەن قولعا تۇسپەيتىنىن وزدەرىڭىز دە اڭعارعان بولارسىز، ال، ەگەر ونى ۇستاپ الا قويسا، قانشا ازاپقا سالسا دا، ەشتەڭەنى مويىندامايدى.
— جارايدى ەندەشە، — دەدى د'ارتانيان كەلىسىپ، — مەن سىزگە بازەندى شىن كوڭىلدەن قيدىم، ال، ماعان پلانشەمدى بەرىڭىز. ميلەدي كۇنى پلانشەنى كەلىستىرىپ ساباپ، ۇيدەن قۋىپ جىبەرىڭدەر دەپ ءامىر ەتكەن عوي، ال، پلانشە زەيىندى جىگىت، ەگەر سول ايەلدەن ءوشىن الاتىن مۇمكىندىك تۋسا، ونداي عانيبەتتەن باس تارتقانشا، ول ءولىپ كەتكەندى ارتىق كورەدى، بۇعان يمانىم كامىل. ەگەر تۋرداعى ءىستىڭ سىزگە قاتىسى بولسا، اراميس، لوندونداعى ءىس — مەنىڭ جەكە باسىمنىڭ شارۋاسى. سول سەبەپتى دە پلانشەنى قالاپ الۋىڭىزدى سۇرايمىن، بۇعان قوسا، مەنىمەن بىرگە لوندونعا بارعان جانە: London، sir if you please، «Wy master lord d'Aptagnan —دەگەن سوزدەردى ءمىنسىز ايتا الادى. قام جەمەي-اق قويىڭىز، وسىنداي بىلىممەن ول بارار جولدى دا، كايتار جولدى دا اينىتپاي تابادى.
— ولاي بولسا، پلانشەنىڭ بارۋ جولىنا جەتى ءجۇز ليۆر، قايتىپ كەلگەسىن جەتى ءجۇز ليۆر بەرەمىز، ال بازەنگە — جۇرەرىندە ءۇش ءجۇز ليير، قايتىپ ورالعاسىن ءۇش ءجۇز ليۆر بەرەمىز، — دەدى اتوس. — بۇل — ءبىزدىڭ بايلىعىمىزدى كەمىتىپ، بەس مىڭ ليۆرگە تۇسىرەدى. ەندى ءارقايسىمىز مىڭ ليۆردەن الايىق تا، ويىمىزعا نە كەلسە، سوعان جۇمسايىق، ال، قالعان مىڭ ءليۆردى وقىس ءبىر جايتتەرگە، جالپى مۇقتاجىمىزعا جۇمساۋ ءۇشىن قور ەتىپ، ابباتقا ساقتاۋعا بەرەيىك. سىزدەر بۇعان كەلىسەسىزدەر مە؟
— سۇيىكتى اتوس، — دەدى اراميس، — ءسىز سويلەگەندە نەستور سياقتى تولعايسىز، ال، نەستور گرەكتىڭ اسا ۇلى داناسى بولعانى جۇرتقا ءمالىم عوي.
حوش، ءسويتىپ، پلانشە مەن بازەن جولعا اتتاناتىن بولدى، دەدى اتوس ءسوزدى ءتۇيىپ. — شىنىمدى ايتايىن، گريمونىڭ قاسىمدا قالعانىنا قۋانامىن: ول ماعان ابدەن داعدىلانىپ العان، سول سەبەپتى دە مەن ونى قاتتى قاستەرلەيمىن. كەشەگى كۇن ونى ابدەن قالجىراتقان بولۋعا ءتيىس، ال، مىنا ساياحات بايعۇستىڭ تۇبىنە جەتەر ەدى.
دوستار پلانشەنى شاقىرىپ الىپ، وعان قاجەتتى نۇسقاۋ بەردى، بۇعان دەيىن د'ارتانيان وعان بىرىنشىدەن، داڭقىڭ شىعادى، ەكىنشىدەن، اقشاعا جاريسىڭ، دەي كەلىپ، سوسىن بارىپ قاۋىپ-قاتەر ءجايىن ءسوز ەتىپ، ەسكەرتىپ قويعان ەدى.
— مەن حاتتى جەڭىمنىڭ قايىرماسىنا جاسىرامىن، ال، ەگەر ۇستالعانداي بولسام، جۇتىپ جىبەرەمىن، — دەدى پلانشە.
— وندا سەن تاپسىرمانى ورىنداي المايسىڭ، — دەدى د'ارتانيان.
— بۇگىن كەشكە ماعان حاتتىڭ كوشىرمەسىن بەرىڭىز، ەرتەڭگە دەيىن جاتتاپ الايىن.
د'ارتانيان: «قالاي؟ مەن سىزدەرگە شىندىقتى ايتىپپىن با؟»- دەگىسى كەلگەندەي دوستارىنا قارادى.
— ءبىر نارسەنى ءبىلىپ قوي، — دەدى ول پلانشەگە، — لورد ۆينتەرن بارىپ جەتۋ ءۇشىن ساعان سەگىز كۇن، قايتار جولىڭا سەگىز كۇن، سوندا بارلىعى ون التى كۇن بەرىلەدى. ەگەر جولعا شىعىپ كەتكەننەن كەيىن ون التىنشى كۇنى كەشكى ساعات سەگىزدە دالمە-دال كەلىپ جەتپەسەڭ ءتىپتى سەگىزدەن بەس مينۋت وتكەندە كەلسەڭ دە، قالعان اقشاڭدى الا المايسىڭ.
— ولاي بولسا، سۋدار، ماعان ساعات ساتىپ اپەرىڭىز؟ — دەدى پلانشە.
— مىنانى ال ەندەشە، سوسىن ەر-ازاماتتىعىڭنان تانبا، — دەدى اتوس، وزىنە ءتان بەيقام جومارتتىقپەن پلانشەگە ساعاتىن بەرىپ جاتىپ. — ەسىڭدە بولسىن: ەگەر سەن سىرىڭدى اشىپ قويساڭ، ءبوسىپ وتىرىپ ايتىپ قويساڭ نەمەسە ءبىر جەردە ساندالىپ ءجۇرىپ قالساڭ، سەنىڭ ادالدىعىنا شەك كەلتىرمەي، سەن ءۇشىن بىزگە كەپىلدىك بەرگەن مىرزانىڭ تۇبىنە جەتەسىن. تاعى ەسىندە بولاتىن ءبىر ءجايت: ەگەر سەنىڭ كەسىرىڭنەن دە'ارتانيان ءبىر بالەگە ۇشىراپ قالسا، وندا ىشەك-قارنىن اقتارىپ تاستاۋ ءۇشىن مەن سەنى قايدا جوعالىپ كەتسەڭ دە تابامىن.
— ە، سۋدار! — دەدى پلانشە، مۋشكەتەردىڭ كۇدىكتەنگەنىنە رەنجىپ جانە ونىڭ سازارعان تۇرىنەن شوشىپ.
— ال، مەن تەرىڭدى تىرىدەي سىپىرىپ الامىن! — دەدى پورتوس ءسوزىن الاقتاتىپ.
— اح، سۋدار!
ال، مەن سەنى ادام تاعىلارىنىڭ ادىسىمەن وتقا سالىپ قاقتايمىن، ەسىڭدە بولسىن! — دەدى اراميس اۋەزدى ۇنىمەن موماقانسىپ.
— وح، سۋدار! سول ارادا پلانشە ەڭىرەپ جىلاپ جىبەردى؛ ول وسى قوقان-لوققىدان قورقىپ جىلادى ما، الدە مىنا تورتەۋىنىڭ جانقيار دوستىعىن كورىپ، ەلجىرەپ جىلادى ما — ول جاعىن ءبىز اشىپ ايتا المايمىز.
د'ارتانيان ونى قولىنان قىسىپ، قۇشىرلانا قۇشاقتادى.
— ۇقتىڭ با، پلانشە، —دەدى جىگىت وعان، — بۇل مىرزالار وسىنىڭ ءبارىن مەنى جاقسى كورگەندىكتەن ايتىپ وتىر، ال، شىنداپ كەلگەندە ولار سەنى دە جەك كورمەيدى.
— اح، سۋدار، ولار مەنى كەسكىلەپ تاستاماسا، تاپسىرمانى كايتا ورىندايمىن، — دەدى پلانشە داۋىستاپ. — ال، ەگەر كەسكىلەي قالسا، ءبىر جاپىراق ەتىم دە ءبىر اۋىز ءسوز ايتپايدى.
سونىمەن پلانشە ءتۇن بويى حاتتى جاتتاپ، كەلەسى كۇنى ەرتەڭگى ساعات سەگىزدە جولعا شىعاتىن بولىپ كەلىسىلدى. ول ءسويتىپ ءوز پايداسىنا تۋرا ون ەكى ساعات ءتۇسىرىپ الدى، ويتكەنى وسى التىنشى كۇنى كەشكى ساعات سەگىزدە كەلىپ جەتۋى كەرەك-تى.
ەرتەڭگىلىك، دايەكشىسى، اتقا قونعاسىن، جۇرەگىنىڭ ءبىر تۇكپىرىندە بەكينگەمدى جەك كورمەيتىن د'ارتانيان پلانشەنى شەتكەرىرەك الىپ شىقتى.
— ءاي! — دەدى ول قىزمەتشىسىنە، — حاتتى لورد ۆينتەرگە اپارىپ قولما-قول تاپسىرىپ، ول ونى وقىپ شىققاسىن، سەن وعان تاعى دا: .شاراپاتتى مىرزا، لورد بەكينگەمدى قورعاڭىز: بىرەۋلەردىڭ ونى ولتىرگىسى كەلەدى»، — دەپ ايتقايسىن. ءبىراق، پلانشە، ەسىڭدە بولسىن، مۇنىڭ اسا ماڭىزدى جانە سالماقتى ماسەلە ەكەندىگى سونشا، وسى قۇپيانى ساعان سەنىپ تاپسىراتىنىمدى ءتىپتى دوستارىما دا بىلدىرگەن جوقپىن، ەگەر مەنى كاپيتان شەنىنە كوتەرەمىز دەپ ۋادە بەرسە دە، ونى حاتقا دا تۇسىرمەس ەدىم.
— الاڭ بولماڭىز، سۋدار، ماعان ءار ۋاقىتتا ابدەن سەنۋگە بولاتىنىنا ءوزىڭىزدىڭ دە كوزىڭىز جەتەدى ءالى.
جەلدەي جۇيرىككە قارعىپ مىنگەن پلانشە، ءا دەگەننەن-اق دۇبىرلەتىپ شابا جونەلدى، ول بۇل اتتى لاگەردەن جيىرما لەدەي شىققاسىن تاستاپ، ءارى قاراي پوچتا كولىگىمەن كەتۋى كەرەك-تى؛ مۋشكەتەرلەردىڭ ءۇش سەرتى ەسىنە تۇسكەندە، جۇرەگى سىزداپ قويا بەرەتىن بولسا دا، ونىڭ كوڭىلى كوتەرىڭكى ەدى.
بازەن كەلەسى كۇنى ەرتەڭگىلىك تۋرعا ءجۇرىپ كەتتى؛ جۇكتەلگەن تاپسىرمانى ورىنداۋ ءۇشىن وعان سەگىز كۇنگە رۇقسات بەرىلدى.
شابارماندارى اتتانىپ كەتكەننەن كەيىنگى ۇزاق كۇندەردە ءتورت دوس، ارينە، بۇرىنعىدان بەتەر ساقتانىپ، توڭىرەگىنە كوز-قۇلاعىن تىگىپ ءجۇردى.
ولار كۇنى بويى اينالاسىندا ايتىلىپ جاتقان سوزدەردى مۇقيات تىڭداپ، كاردينالدىڭ ءاربىر ىس-ارەكەتىن اندىپ، ريشەلەگە ءبىر شابارمان سۋىت كەلگەن جوق پا ەكەن دەپ وقىس حابار كۇتۋمەن بولدى. ەگەر وزدەرىن ويلاماعان جەردەن قىزمەت، مىندەتىن اتقارۋعا توسىن شاقىرا قالسا، ولار دىرىلدەپ، شوشىپ كەتەتىندى شىعاردى. سونىمەن بىرگە ولار وزدەرىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن دە ويلادى؛ ويتكەنى ميلەدي دەگەن ارۋاق ەلەس سياقتى، كىسىگە ءبىر كورىنسە، ونى ەندى قايتىپ الاڭسىز ۇيىقتاتپايتىن ءبىر بالە-تىن.
سەگىزىنشى كۇنى ەرتەڭگىلىك، ءاماندا جيناقتى، شيراق جۇرەتىن بازەن، ۇيرەنشىكتى ادەتى بويىنشا، جىميا كۇلىپ، ءتورت دوس تاڭعى اسىنا ەندى وتىرا بەرگەندە، «ءدىنسىز» شاراپحاناسىنا كەلىپ كىردى، سوسىن كەلىسىلگەن شارت بويىنشا:
— اراميس مىرزا، كۋزيناڭىزدىڭ جاۋابى مىنەكي، — دەدى جايىمەن.
دوستار قۋانعانىنان بىر-بىرىنە قاراستى: ءىستىڭ تەڭ جارتىسى بىتكەن-دى؛ راس، شارۋانىڭ بۇل جارتىسى جەڭىل-تىن جانە وعان ۋاقىت تا از كەتەتىن.
اراميس ەركىنەن تىس قىزارىپ، ءارىپ قاتەلەرى كوپ، ارباق-سارباق جازىلعان حاتتى الا بەردى.
— و، قۇدايىم-اي! ميشون بەيباق، ۆۋاتيۋر مىرزا سياقتى، ەشقاشان دا ساۋاتتى جازۋدى ۇيرەنە قويماس، — دەدى ول داۋىستاي كۇلىپ.
— ميشون پەيپاق تەگەنىڭ نە؟ — دەدى، حات كەلگەن كەزدە ءتورت دوسپەن اڭگىمەلەسىپ تۇرعان شۆەيسارلىق.
— اح، قۇدايىم-اي، ول ەشتەڭە دە ەمەس! — دەدى اراميس. — ءبىر جايناڭ قاعىپ تۇرعان جاس كەستەشى ايەل عوي، مەن ونى جانىمداي جاقسى كورۋشى ەدىم، سول سەبەپتى دە ەسكەرتكىش رەتىندە ماعان شاعىن ءبىر حات جازىپ جىبەرەرسىڭ دەپ وتىنگەنمىن.
— چايتان السىن، ەگەر ول ءوزى جازعان اريپتەرى سياقتى، ۇلكەن بايبىشە بولسا، سەن باقىتتى ەكەنسىڭ، جولداس! — دەدى شۆەيسارلىق.
اراميس حاتتى ۇقىپتاپ وقىدى دا، ونى اتوسقا بەردى.
— ونىڭ نە جازعانىن وقىڭىزشى، اتوس، — دەدى ول دوسىنا.
اتوس حاتتى كوزىن جۇگىرتىپ وقىپ شىقتى دا، جۇرت كوڭىلىندە كۇدىك تۋا قالسا، سونى سەيىلتكىسى كەلگەندەيىن، ەستىرتىپ وقي باستادى:
«سۇيىكتى كۋزەن، ءبىز اپايىممەن ەكەۋمىز ءتۇستى جاقسى جوريمىز جانە ءبىز ودان سۇمدىق قورقامىز، ءبىراق، ءسىزدىڭ ءتۇسىڭىز جونىندە: تۇسكە سەنبە، ءتۇس — الدامشى ساعىم، دەپ ايتۋعا بولادى عوي دەپ ويلايمىن. قوش، ساۋ بولىڭىز جانە وقتىن-وقتىن ءوزىڭىز ءجايلى حابار بەرىپ تۇرىڭىز.
اگلايا ميشون».
— ول قايداعى ءتۇستى ايتقان؟ — دەدى حاتتى وقىپ جاتقاندا كەلگەن دراگۋن.
— يا، قايداعى ءتۇس؟ — دەدى شۆەيسارلىق ىلە-شالا.
— اح، قۇدايىم-اي، ول ءجاي بىردەڭە: مەن ءبىر جامان ءتۇس كورىپ، ونى سوعان ايتقانمىن، — دەدى اراميس.
— اي، قۇداي-اي، ءتۇستى ايتقانعا نە جەتسىن، ءبىراق مەن ومىردە ءتۇس كورمەيمىن.
— ءسىز باقىتتى ەكەنسىز وندا، — دەدى اتوس ستول باسىنان تۇرىپ جاتىپ. — ەگەر ءسىز سياقتى ءتۇس كورمەدىم دەي السام، قۋانار ەدىم.
— ەشقاشان دا! ەشقاشان دا! — دەدى شۆەيسارلىق، اتوس سياقتى كىسىنىڭ وسىنداي نارسەگە قىزىعا، قىزعانا قاراعانىنا ءماز بولىپ.
د'ارتانيان اتوستىڭ تۇرەگەلگەنىن كورىپ، ورنىنان تۇردى دا، ونى قولتىعىنان الىپ، دالاعا شىقتى.
پورتوس پەن اراميس دراگۋن مەن شۆەيسارلىقتىڭ دورەكى ازىلىنە جاۋاپ بەرىپ وتىرىپ قالدى.
ال، بازەن بولسا، ۇيىنە كەلىپ، سابان توسەككە جامباسى تيەر-تيمەستەن ۇيىقتاپ كەتتى، شۆەيسارلىق جىگىتكە قاراعاندا، قيالى جۇيرىك بازەن ۇيىقتاپ جاتىپ ءتۇس كوردى، تۇسىندە" — اراميس پاپا بولىپ، مۇنى كاردينال دارەجەسىنە جوعارىلاتىپ ءجۇر ەكەن.
الايدا، ءبىز الگىدە ايتقاندايىن، امان-ەسەن قايتىپ كەلگەن بازەن، ءتورت دوستىڭ مازاسىن العان قاۋىپ-قاتەردى ءسال عانا ازايتقان ەدى. سارعايا تۇسكەن كەزدە كۇندەر دە ۇزاق بولادى، ونى اسىرەسە د'ارتانيان قاتتى سەزدى، ءقازىر ءتىپتى ءبىر تاۋلىكتە قىرىق سەگىز ساعات بار دەپ باستەسۋگە دە ءازىر-دى. ول تەڭىز ساپارىنىڭ وتە باياۋ بولاتىنىن ۇمىتىپ، ميلەديدىڭ قۇدىرەتىن ىشتەي كۇشەيتىپ جىبەردى. وزىنە تاجال بولىپ كورىنەتىن وسى ايەلدى، ول وي-قيالىمەن، سول ايەل سياقتى، عاجايىپ سيقىرلى كۇشى جىن-پەرىلەرمەن سىبايلاستىرىپ قويدى؛ بىرەۋدىڭ تىقىرىن ەستىسە بولعانى: ەندى مەنى قاماۋعا كەلگەن ەكەن جانە مەنىڭ وزىممەن، دوستارىممەن بەتتەستىرىپ تەرگەۋ ءۇشىن پلانشەنى اكەلگەن ەكەن دەپ ويلايتىن بولدى. جىگىتتىڭ قورقىنىشى كۇشەيىپ، قاسىنداعى پورتوس پەن اراميسكە دە اسەرىن تيگىزدى. اينالاسىندا ەشبىر قاۋىپ-قاتەر جوقتاي-اق جانە ۇيرەنشىكتى تىرلىكتە زارەدەي دە وزگەرىس بولماعانداي-اق، تەك اتوس قانا بۇرىنعى سابىرلى-سالماقتى قالپىنان تانبادى.
ون التىنشى كۇنى، وسىناۋ بەيمازا جان تولقىنى د'ارتانيان مەن ونىڭ دوستارىن ءبىرجولاتا بيلەپ العانى سونداي، ولار ءبىر ورىندا تۇرا الماي، پلانشە كەلەتىن جولعا شىعىپ، ارۋاق سياقتى سەندەلىپ ءجۇردى دە قويدى.
— ەگەر ءبىر سۇرقيا سىزدەردىڭ ۇرەيلەرىڭىزدى تاپ وسىلاي ۇشىراتىن بولسا، وندا سىزدەر ەر ەمەس، بالا ەكەنسىزدەر! — دەدى اتوس ولار — شىنىندا دا ءبىز قاۋىپتەنەتىندەي نە بولدى سونشاما؟ تۇرمەگە قامالۋدان قورقامىز با؟ ودان ءبىزدى شىعارىپ الادى عوي! بوناسە بيكەنى شىعارىپ الدى ەمەس پە! باسىمىزدى شابادى دەپ قورقامىز با؟ ءبىراق كۇن سايىن ويناپ-كۇلىپ، جانىمىزدى شۇبەرەككە ءتۇيىپ جۇرگەن جوقپىز با، ويتكەنى يادرو اياعىمىزدى ۋاتىپ كەتۋى مۇمكىن، مەنىڭ ءبىر كامىل بىلەتىنىم، سوندا حيرۋرگ اياعىمىزدى كەسىپ جاتىپ، باسىمىزدى الاتىن جەندەتتەن گورى، جانىمىزدى كوبىرەك ازاپتايدى. ابىر ايلاپ، توسا تۇرايىق: ەندى ءبىر ەكى، ءتورت ساعاتتان كەيىن، كوپ كەشىكسە — التى ساعاتتان كەيىن پلانشە ارامىزدا بولادى. ول بىزگە سەرت بەردى عوي، مەن پلانشەنىڭ سەرتىنە سەنەمىن، ول ماعان جاقسى جىگىت بولىپ كورىنەدى.
— ول ەگەر كەلمەسە قايتەمىز؟ — دەدى د'ارتانيان.
— كەلمەسە، ءبىر سەبەپتەرمەن كەشىگىپ جاتقانى، بار بولعانى سول. ول اتتان اۋىپ قالۋى، كوپىردەن قۇلاپ كەتۋى مۇمكىن، قۇيىنداتىپ بارا جاتقاندا وكپەسىنە سۋىق تيگىزىپ الۋى مۇمكىن. ە، مىرزالار، تىرلىكتەگى كەزدەيسوق نارسەلەردىڭ ءبارىن ەسەپتەۋ كەرەك! ءومىر دەگەن — ۋاق-تۇيەك قيىندىقتان تىزىلەتىن ءتاسبى، فيلوسوفتار كۇلىپ ءجۇرىپ سول ءتاسبىنى سانايدى. مىرزالار، تىرلىكتە مەن سياقتى فيلوسوف بولىڭىزدار، كانە، داستارقانعا كەلىڭىزدەر، ىشەلىك: بولاشاققا بip بوكال شامبەرتەن ارقىلى قاراسان، ول ءاماندا جايناپ، قۇلپىرىپ سالا بەرەدى.
— وتە دۇرىس ايتتىڭىز، ءبىراق ءاربىر شىنىنى اشقان سايىن، وسى ميلەديدىڭ پوگرەبىنەن ەمەس پە ەكەن دەپ، قاۋىپتەنە-قاۋىپتەنە جالىعىپ ءبىتتىم، — دەدى د'ارتانيان.
— ءسىز اسا تالعامپاز جىگىتسىز. ول كەرەمەتتەي سۇلۋ ايەل! — دەدى اتوس.
— جۇرت تاڭبالاپ تاستاعان ايەل! — دەپ پورتوس ءبىر دوكىر ءازىل قاشىردى دا، ۇيرەنشىكتى ادەتىمەن، قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردى.
اتوس سەلك ەتىپ، تەرىن سۇرتكەن بولىپ ماڭدايىن ءبىر سيپاپ تاستاپ، جاسىپ قالعانىن جۇرت كوزىنەن جاسىرا الماي، ورنىنان تۇرىپ كەتتى.
سونىمەن تاعى ءبىر كۇن ەتتى. كەش ادەتتەگىدەن باياۋلاپ باتپاي قويدى، اقىرىندا سوزالاڭداپ ءتۇن دە جەتتى، شاراپحانالار كىسىلەرگە تولا باستادى. ساتىلعان الماستان ءوز ۇلەسىن العان اتوس «دىنسىزدەن» شىقپاي قويدى. ءيىنى كەلگەندە ايتا كەتەلىك، ءبىزدىڭ دوستاردى تاماشا تۇسكى اسپەن سىيلاعان دە بيۋزيني مىرزا، اتوسقا لايىقتى شاراپ سەرىك بولىپ الدى. سونىمەن، ساعات جەتىنى سوققان كەزدە، ۇيرەنشىكتى ادەتى بويىنشا، ولار سۇيەك تاستاپ ويناپ وتىرعان؛ كۇزەت پوستىلارىن كۇشەيتۋگە بەت العان پاترۋلدەردىڭ ءوتىپ كەتكەن دىبىسى ەستىلدى؛ جەتى جارىم كەزىندە كەشكى دابىل قاعىلدى.
— ءبىز قۇرىدىق! — دەدى د'ارتانيان اتوسقا سىبىرلاپ.
— ءسىز اقشامىز قۇرىدى دەمەك بولعان شىعارسىز؟ — دەدى اتوس ونىڭ ءسوزىن جايىمەن تۇزەتىپ، سوسىن قالتاسىنان ءتورت پيستول الىپ، ستول ۇستىنە تاستاي سالدى، — قوي، مىرزالار، كەتەلىك، كەشكى نۇعرانى سوعىپ جاتىر، بارىپ ۇيىقتالىق، — دەدى اتوس.
سوسىن اتوس د'ارتانياندى قاسىنا ەرتىپ، شاراپحانادان شىقتى. ولاردىڭ سوڭىنان قولتىقتاسىپ اراميس پەن پورتوس كەلە جاتتى. اراميس ءبىر ولەڭدى كۇبىرلەي ايتىپ، پورتوس جانى كۇيگەسىن ءوز مۇرتىن ءوزى اياۋسىز جۇلقىلاي بەردى.
كەنەت ىمىرت قاراڭعىلىعىنان بىرەۋدىڭ سۇلباسى كورىندى، ونىڭ سىرتقى نوبايى د'ارتانيانعا تانىس-تى، سول مەزەتتە قۇلاققا ۇيرەنشىكتى ءبىر داۋىس:
— مەن سىزگە پلاششىڭىزدى اكەلدىم، سۋدار: بۇگىنگى كەش سالقىن ەكەن، دەدى ءجاي عانا.
— پلانشە! — دەدى داۋىستاپ د'ارتانيان، قۋانعاننان جۇرەگى جارىلىپ كەتە جازدادى.
— پلانشە! — دەدى پورتوس پەن اراميس قوسارلانىپ.
— ءيا، بۇل پلانشە، — دەدى اتوس. — ونىڭ نەسىنە تاڭ قالدىڭىزدار؟ ول ءدال ساعات سەگىزدە كەلەمىن دەپ ۋادە بەرگەن، انە، ساعات سەگىزدى سوعىپ جاتىر. جارايسىڭ، پلانشە، ءسىز سەرتىڭىزگە بەرىك جىگىت ەكەنسىز! ەگەر ءسىز ءبىر كەزدە قوجاڭىزدان كەتىپ قالاتىن بولساڭىز مەن ءسىزدى وزىمە اتقوسشىلىققا الامىن.
— و، جوق، ەشقاشاندا! — دەدى پلانشە ازاردا-بەزەر بولىپ — مەن ەشقاشان دا د'ارتانيان مىرزانى تاستاپ كەتپەيمىن.
— سول مينۋتتا د'ارتانيان ءوز قولىنا پلانشەنىڭ ءبىر حاتتى قىستىرا سالعانىن سەزدى.
د'ارتانيان جولعا شىعار الدىندا پلانشەنى قالاي قۇشاقتاسا، تاعى دا سولاي قۇشاقتاعىسى كەلىپ ەدى، ءبىراق ول كوشەنىڭ تاپ ورتاسىندا قىزمەتشىسىن ەلجىرەي قۇشاقتاپ جاتقانى بىرەۋ بولماسا بىرەۋگە ەرسى كورىنەر دەپ ءوزىن-وزى ۇستاپ قالدى.
— حات مەندە، — دەدى ول اتوس پەن دوستارىنا.
— بارەكەلدە. ۇيگە بارىپ وقىلىق، — دەدى اتوس.
حات د'ارتانياننىڭ قولىن كۇيدىرىپ بارادى، ول ءجۇرىسىن جىلدامداتايىن دەپ ەدى، ءبىراق اتوس ونى قولتىعىنان ۇستادى، سول سەبەپتى دە جاس جىگىت دوسىمەن ءبىر جۇرۋگە ەرىكسىز كوندى.
اقىرىندا ولار شاتىرعا كىرىپ، شىراق جاقتى. دوستاردىڭ ۇستىنە ەشكىم وقىس كىرىپ كەلمەس ءۇشىن، پلانشە ەسىك الدىندا تۇرىپ قالدى، ال، د'ارتانيان قولى دىرىلدەپ، سارعايا كۇتكەن حاتتىڭ قاتىرعىشىن سىندىرىپ، اشا بەردى.
بۇل — ناعىز اعىلشىننىڭ قولىمەن جازىلعان جارتى جولدىق شولاق حات بولىپ شىقتى:
«Thank you، ۆە easy». بۇل —«سىزدەرگە العىس ايتامىن، قام جەمەڭىزدەر» — دەگەن ءسوز ەدى.
اتوس حاتتى د'ارتانياننىڭ قولىنان الىپ شىراققا اپارىپ جاقتى دا، قاشان كۇل بولعانشا ۇستاپ تۇردى.
سوسىن ول پلانشەنى شاقىرىپ الىپ:
— ال، باۋىرىم، ەندى وزىڭە ءتيىستى جەتى ءجۇز ءليۆردى تالاپ ەتۋىڭە بولادى، ءبىراق مىناداي حاتتان ساعان كەلەتىن ءقاۋىپ از ەدى، — دەدى.
— الايدا، سونى امان-ەسەن وسىندا جەتكىزۋ ءۇشىن مەن جاساماعان قۋلىق بار ما، — دەدى پلانشە.
— كانە، بىزگە باستان كەشكەن حيكاياڭدى ايتشى! — دەدى د'ارتانيان وعان.
— ول ۇزاق-سونار اڭگىمە عوي، سۋدار.
— سەن ءجون ايتتىڭ، پلانشە. مۇنىڭ ۇستىنە الگىدە عانا كەشكى قوڭىراۋ قاعىلعان-دى، ال، ءبىزدىڭ شامىمىز وزگەلەردەن كەشىرەك جانىپ تۇرسا، كوزگە ءتۇسىپ قالامىز.
— سولاي-اق بولسىن، ۇيىقتالىق. پلانشە، الاڭسىز جاتىپ ۇيىقتايدى — دەدى د'ارتانيان.
— قۇداي اقى، سۋدار، سوڭعى ون التى كۇندە تۇڭعىش رەت الاڭسىز ۇيىقتايتىن شىعارمىن.
— مەن دە، — دەدى د'ارتانيان.
— مەن دە، — دەدى پورتوس داۋىستاپ.
— مەن دە، — دەدى اراميس باسەڭ.
— شىنىمدى ايتايىن، مەن دە، — دەدى اتوس.
XIX
زۇلىم تاعدىر
كەمەگە اكەلىپ قاماعان اشۋلى ارىستانداي بولىپ، ميلەدي بۇل كەزدە پالۋبا ۇستىندە ىزاعا بۋلىعىپ - جانىعىپ ءجۇردى؛ ول تەڭىزگە تىرەۋ قويىپ كەتىپ، جاعاعا ءجۇزىپ كەتكىسى كەلدى: ايەل د'ارتانياننىڭ ءوزىن قورلاعانىن، اتوستىڭ ءدوڭايبات شەككەنىن، ال، ءوزىنىڭ ولاردان ءىشىن الا الماي، فرانسيادان كەتىپ بارا. جاتقانىن ويلاعاندا جىندانىپ كەتە جازدايدى. كوپ ۇزاماي وسى ويدىڭ ازابىنا شىداماي كەتكەن ميلەدي، باسىنا ءتونىپ تۇرعان قاۋىپ-قاتەرگە قاراماستان، كاپيتانعا مەنى جاعاعا ءتۇسىرىپ كەتىڭىز دەپ جالىنا باستادى. ءبىراق اعىلشىن مەن فرانسۋز سوعىس كەمەلەرىنىڭ قىسپاعىندا قالىپ — تىشقان دا ەمەس، قۇس تا ەمەس، جارقانات سياقتى اۋىر حالگە تۇسكەن كاپيتان، سودان قۇتىلىپ، تەزىرەك انگليا جاعالاۋىنا جەتپەكشى بولعام. سول سەبەپتى دە مۇنى ايەلدىڭ كەسىرلىگى دەپ ۇعىپ، وعان باعىنۋدان ۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتتى. دەگەنمەن ول، كاردينال ايرىقشا قامقورلىعىڭا ال، دەپ ادەيى تاپسىرعان جولاۋشىسىنا، ەگەر تەڭىز بەن فرانسۋزدار مۇمكىندىك بەرسە، ءسىزدى برەتون پورتتارىنىڭ بىرىندە — لورياندا ما، الدە برەستە مە، ايتەۋىر بىرەۋىندە ءتۇسىرىپ كەتەمىن دەپ ۋادە ەتتى. ءبىراق جەل قارسى الدىنان ىشقىنا سوعىپ، تەڭىز قۇتىرىپ اتقاسىن، ول امالداپ ازەر كەلە جاتتى. شارانتادان ءجۇزىپ شىققاننان كەيىن، ارادا توعىز كۇن وتكەندە رەنىش-كۇيىنىشتەن، اشۋ-ىزادان قۋارىپ كەتكەن ميلەدي الىستان فينيستەردىڭ كوگىلدىر تارتقان جاعالاۋىن كوردى.
فرانسيانىڭ وسى تۇكپىرىنەن كاردينالعا جەتۋ ءۇشىن وعان ەڭ كەم دەگەندە ءۇش كۇن كەرەك ەكەنىن ول ەسەپتەپ شىعارىپ قويدى. وعان جاعاعا تۇسۋگە قاجەت ءبىر كۇندى قوسسا ءتورت كۇن بولادى، ال، وسى ءتورت كۇنگە تەككە وتكەن توعىز كۇندى قوسساق — ون ءۇش كۇن قۇر بوسقا كەتكەن بولىپ شىعادى! وسى ون ءۇش كۇن ىشىندە لوندوندا تالاي ماڭىزدى وقيعالار بولعان شىعار! ەگەر ميلەدي قايتىپ بارسا، كاردينالدىڭ ءسوزسىز قاھارىنا مىنەتىنىن، دەمەك، مۇنىڭ بىرەۋدى ايىپتاعان سوزىنەن گورى، باسقانىڭ وزىنە ايتقان شاعىمىنا قۇلاق قوياتىنىن سەزىپ ءبىلدى. سول سەبەپتى دە، كەمە لوريان مەن برەستى جاناي ءوتىپ بارا جاتقاندا كاپيتاننان مەنى ءتۇسىرىپ كەتىڭىز دەپ سۇرامادى، ال، كاپيتان بولسا، مۇنى ايەلدىڭ ەسىنە ادەيى سالمادى. سونىمەن ميلەدي ساپار-ساياحاتىن جالعاي بەردى، پلانشە پورتسمۋتكە كەلىپ، فرانسياعا باراتىن كەمەگە وتىرعاندا، مارتەبەلى تاقسىردىڭ شابارمانى وسى پورتكى سالتاناتپەن كەلىپ كىرگەن ەدى.
بۇكىل قالا ابىر-سابىر بولىپ، ابىگەرگە ءتۇسىپ جاتىر ەكەن: جاڭا عانا جاسالىپ بىتكەن ءتورت كەمەنى تەڭىزگە ءتۇسىرىپ جاتتى، قايراڭدا تۇلا بويى التىنعا، ادەتتەگىشە جارقىراعان الماس پەن اسىل تاستارعا مالىنىپ، قالپاعىنىڭ اق قاۋىرسىندارى يىعىنا توگىلىپ بەكينگەم تۇر، ونى ءوزى سياقتى سارى الا كيىمدى نوكەرى قورشاپ الىپتى.
قىستىڭ اسا سيرەك كەزدەسەتىن تاڭعاجايىپ ءبىر شۋاقتى كۇنى تامىلجىپ تۇردى، وسىنداي كۇندەرى انگليا الەمدە كۇن بار ەكەنىن ەسىنە الدى. جىلۋى قايتا باستاعان، ءبىراق ءالى دە بولسا جايناپ تۇرعان سۇلۋ كۇن اسپان مەن تەڭىزگە جولاق-جولاق وت جولدار قالدىرىپ، قالانىڭ مۇنارالارى مەن كونە ۇيلەرىنە التىن شاپاق نۇرىن توگىپ، تەرەزەلەردى ورتتەي الاۋلاتىپ، دومالانىپ ۇياسىنا اۋناپ بارا جاتتى.
جاعاعا جاقىنداعان سايىن سالقىن تارتىپ، جۇپار ءيىس جەتكىزىپ جاتقان تەڭىز اۋاسىمەن كەۋدەسىن كەرە تىنىستاعان ميلەدي، ءوزى قۇرتىپ جىبەرۋ جونىندە ارنايى تاپسىرما العان، وسى ءبىر ايبارلى ازىرلىكتى، بىرنەشە قاپ التىندى كوزىن تاۋىپ جۇمساپ، كۇل-تالقان ەتۋگە ءتيىس، قۇدىرەتتى ارميانى سىرتتاي باقىلاپ كەلە جاتىپ، — جالعىزدان-جالعىز، ايەل باسىمەن، — ءوزىن ويشا يۋديفپەن سالىستىردى. يۋديف اسسيريالىقتاردىڭ لاگەرىنە استىرتىن ەنىپ، سانسىز كەپ جاۋىنگەرلەردى، اربالاردى، اتتار مەن قارۋ-جاراقتى كورىپ، قولىن ءبىر سەرمەپ، سونىڭ ءبارىن ءتۇتىن سياقتى سەيىلتىپ جىبەرگەن دەيدى عوي.
كەمە ايلاققا كەلىپ توقتادى. ءبىراق ول زاكىرىن تاستاۋعا ازىرلەنىپ باستاعان كەزدە، ءوڭ بويى قارۋ-جاراقپەن قۇرسانعان ءبىر قاتەر تاياپ كەلىپ، ءوزىن كۇزەت كەمەسىمىز دەپ تانىستىرىپ، سۋعا قايىق ءتۇسىردى، ول بىردەن تاراپقا قاراي بەتتەدى؛ قايىقتا وفيسەر، بوسمان مەن سەگىز ەسكەكشى بار ەدى. وفيسەر بورتقا كوتەرىلدى، اسكەري فورمانى قۇرمەتتەيتىن داعدى بويىنشا، ونى دا زور قۇرمەتپەن قارسى الدى.
وفيسەر بىرنەشە مينۋت كاپيتانمەن وڭاشا سويلەسىپ، وعان ءبىر قاعازدى ۇسىندى، سودان كەيىن، كاپيتاننىڭ بۇيرىعى بويىنشا، كەمەنىڭ كۇللى كومانداسى مەن جولاۋشىلارى پالۋباعا شاقىرىلدى.
ولار پالۋباعا قاز قاتار تۇرعاسىن، وفيسەر داۋسىن كوتەرىپ: كەمە قايدان شىقتى، قالاي قاراي بەتتەدى، جولاي قاي جەرگە توقتادى دەپ سۇرادى، ونىڭ سۇراۋلارىنىڭ بارىنە كاپيتان قينالماي، ەركىن جاۋاپ بەردى. وفيسەر سوسىن پالۋبادا تۇرعان كىسىلەرگە تۇگەل بىرىنەن سوڭ بىرىنە ءۇڭىلىپ قاراي باستادى، ميلەديگە جەتكەن كەزدە وعان ابدەن انىقتاپ قاراسا دا، ءلام دەپ ءسوز قاتپادى.
وسىدان كەيىن ول كاپيتانعا بارىپ، تاعى بىردەڭە دەپ كۇبىر ەتتى دە، كۇللى مىندەتتى وزىنە العانداي، مانيەۆر جاساۋعا كوماندا بەردى، ەكيپاج ونى قولما-قول ورىندادى. شاعىن كاتەرمەن بىرگە كەمە ىلگەرى قاراي ءجۇرىپ كەتتى، كاتەر التى زەڭبىرەگىنىڭ اۋىزدارىن ۇڭىرەيتە كەزەنىپ، كەمەمەن بۇيىرلەسىپ ءجۇزىپ كەلەدى، ال، قايىق بولسا، كەمە سوڭىمنان ەرە بەردى، كەمەمەن سالىستىرعاندا قايىق كومەسكى ءبىر نۇكتە سياقتى ەدى.
وفيسەر ميلەديگە قاراپ جاتقاندا، ايەلدىڭ دە ونى كوزىمەن ىشىپ-جەپ تۇرعانىن بىردەن اڭعارعان بولارسىز. جۇرتتىڭ جۇرەگىندەگىسىن كىتاپتاعىداي وقي بەرەتىن وسى ءبىر وت كوزدى سۇلۋ كەلىنشەك، قانشا سەزگىش، بايقاعىش بولعانىمەن، وسى جولى سازارعان جىگىت جۇزىنە تەسىلە قاراسا دا، ەشتەڭەنى اڭعارا المادى. الدىندا تۇرىپ، ايەلدىڭ سىرت بەينەسىن كۇللى زەيىن-زەردەسىن سالىپ، ءۇنسىز زەرتتەپ بىلگەلى جاتقان وفيسەر جيىرما بەس — جيىرما التى جاس شاماسىندا ەدى؛ ءوڭى بوپ-بوز، كىلبيگەن كوگىلدىر كوزدى جىگىت ەكەن. ادەمى قايمىجىقتاي ەرنىن جىمقىرىپ الىپتى؛ شىعىڭقى يەگىنە قاراعاندا، ەرىك-جىگەرى مول، ادەتتە بريتاننىڭ قايمانا حالقى قايسار دەپ تانيتىن، ءبىر-بىر قالشا كىسى بولسا كەرەك-تى، اقىنداردىڭ، قياليلار مەن سولداتتاردىڭ ماڭدايى ءتارىزدى تايپاقتاۋ ماڭدايى مەن يەگىن جىلتىراعان قارا قوڭىر ءتۇستى سۇيىق قىسقا شاش پەن ساقال جاۋىپ تۇر.
كەمە مەن ونىڭ قاسىنا ەرگەن قاتەر گاۆانعا كەلىپ كىرگەندە ىمىرت ۇيىرىلگەن ەدى. دىڭگەكتەردەگى دابىل شامدارى مەن قايراڭ ۇستىندەگى وتتاردى بۇركەپ تاستاعان تۇماننان ءتۇن قاراڭعىلىعى قويۋلانا تۇسكەن-دى، جاۋىن بولار الدىندا ادەتتە اي تاپ وسىلاي قورالانار ەدى. اۋا دىمقىل دا سۋىق-تىن.
ميلەدي، وسى ءبىر ەشتەڭەگە مويىمايتىن، باتىل ايەل، ەرىكسىز تۇرشىگىپ دىرىلدەپ كەتكەنىن سەزدى.
وفيسەر ميلەديدىڭ زاتتارىن كورسەتىڭىز دەپ ءامىر ەتتى دە، سوسىن قايىققا اپارىپ سالۋعا بۇيىردى، وسى ءىس اياقتالعاننان كەيىن، ايەلگە سول جاققا قاراي ءجۇرىڭىز دەپ، قولىن ۇسىنا بەردى.
ميلەدي وعان ءبىر قاراپ، كۇمىلجىپ تۇرىپ قالدى.
— ءسىز كىمسىز، مارحاباتتى مىرزا؟ ماعان وسىنشا نازار اۋدارىپ، ءولىپ-وشىپ جاتقانىڭىزعا جول بولسىن؟ — دەدى ميلەدي.
— ءسىز ونى مەنىڭ مۋنديرىمنەن دە بايقاپ تۇرسىز عوي، سۋدارىنيا، مەن — اعىلشىن فلوتىنىڭ وفيسەرىمىن، — دەدى جاس جىگىت.
— ءبىراق ۇيرەنشىكتى ادەتىڭىز وسىلاي ما ەدى؟ اعىلشىن فلوتىنىڭ وفيسەرلەرى شىنىمەن-اق ۇلى بريتانيانىڭ بەلگىلى ءبىر گاۆانىنە كەلگەن وتانداستارىنا ءيىلىپ قىزمەت ەتىپ، يناباتپەن جاعاعا اپارىپ سالۋشى ما ەدى؟
— ءيا، ميلەدي، ءبىراق بۇل يناباتتان تۋىپ جاتقان جوق، ساقتىق ويلاپ جاسالىپ جاتقان ءىس: سوعىس كەزىندە شەتەلدىكتەردى سولارعا ارنالعان قوناق ۇيلەرگە اپارادى دا، وزدەرى ءجايلى ناقتى مالىمەتتەر جينالىپ بىتكەنشە، ولار سول ارادا باقىلاۋدا بولا تۇرادى.
وسىناۋ سوزدەر اسا سىپايى، سابىرلى ۇنمەن جايباراقات ايتىلدى. ءبىراق ميلەدي وعان ءتىپتى دە سەنبەدى.
— ءبىراق مەن شەتەلدىك ايەل ەمەسپىن، مارحاباتتى مىرزا، — دەدى ميلەدي، پورتسمۋتتان مانچەستەرگە دەيىن ەجەلدەن ەستىلىپ كەلە جاتقان، ەڭ تازا اعىلشىن تىلىمەن سويلەپ. — مەنى لەدي كلاريك دەپ اتايدى، ال، مىنا شارالارىڭىز...
— وسى شارا جۇرتتىڭ بارىنە بىردەي، ميلەدي، سول سەبەپتى دە وزىڭىزگە ەلدەن ەرەك جاعداي جاسا دەپ اۋرە بولماي-اق قويىڭىز.
— ەندەشە سوڭىڭىزدان ەردىم، مارحاباتتى مىرزا.
وفيسەردىڭ قولىنا سۇيەنىپ، ايەل تراپپەن تومەن تۇسە باستادى، تومەندە ونى قايىق كۇتىپ تۇر ەكەن، وفيسەر ميلەديدىڭ ىزىنشە قايىققا ءتۇستى. مۇندا ۇلكەن پلاشش توسەۋلى جاتىر ەكەن؛ ول سونىڭ ۇستىنە ميلەديدى وتىرعىزىپ، ءوزى قاسىنا وتىردى.
— ەسىڭدەر، — دەپ بۇيىردى ول ماتروستارعا.
بەس مينۋتتەن كەيىن قايىق جيەككە كەلىپ تىرەلدى.
وفيسەر جاعاعا سەكىرىپ شىعىپ، ميلەديگە قولىن ۇسىندى. بۇلاردى كۇيمە كۇتىپ تۇر ەكەن.
— مىنا كۇيمە بىزگە كەلگەن بە؟ — دەدى ميلەدي..
— ءيا، سۋدارىنيا، — دەدى وفيسەر.
— قوناق ءۇي سونشا قاشىقتا ما ەدى؟
— قالانىڭ ەكىنشى شەتىندە.
— كەتتىك، — دەدى ميلەدي، كۇيمەگە كىدىرىسسىز وتىرىپ جاتىپ.
وفيسەر، جولاۋشى ايەلدىڭ زاتتارىن كۇيمەنىڭ ارتىنا مۇقيات بەكىتىپ، بايلاعانىنا قاراپ تۇردى دا، سودان كەيىن بارىپ، ميلەديدىڭ قاسىنا كەلىپ وتىرىپ، ەسىكتى جاپتى.
كوشىر ەشبىر ءامىردى كۇتپەستەن، ءتىپتى قايدا بارامىز دەپ تە سۇراماستان، اتتارعا قامشى باستى، سول-اق ەكەن، كۇيمە قالا كوشەلەرىمەن زاۋلاپ الا جونەلدى.
وسىنداي ءبىر وزگەشە قابىلداۋدان كەيىن ميلەدي شىنداپ ويلانۋعا ءماجبۇر بولدى. جاس وفيسەردىڭ مۇنىمەن سويلەسۋگە ءتىپتى دە زاۋقى جوق ەكەنىن بايقاپ، ول كۇيمەنىڭ بۇرىشىنا شالقايا ءتۇسىپ، ويىنا كەلگەن ءار الۋان بولجامدى اقىلعا سالىپ، ولشەپ-پىشە باستادى.
ءبىراق ارادا شيرەك ساعات وتكەننەن كەيىن، سونشا ۇزاق جۇرگەنىنە تاڭ قالىپ، ءوزىن قايدا اپارا جاتقانىن بىلمەك بولىپ، ميلەدي ەڭكەيىپ كۇيمەنىڭ تەرەزەسىنەن سىعالادى. سويتسە، سىرتتان ۇيلەر كورىنبەيدى، تەك اربيعان ءداۋ اعاشتار ءبىرىن-بىرى قۋالاپ، كۇيمەمەن جارىسىپ كەلە جاتقان قارا ەلەس سياقتى بولىپ كورىنەدى ەكەن.
ميلەدي شوشىپ كەتتى.
— ءبىز قالا سىرتىنا شىعىپ كەتىپپىز عوي، — دەدى ول.
جاس وفيسەر ۇندەمەدى.
— مەنى قايدا اپارا جاتقانىڭىزدى ايتپاساڭىز، بۇدان ءارى جۇرمەيمىن. ادەيى ەسكەرتەتىنىم وسى، مارحاباتتى مىرزا!
ايەلدىڭ بۇل قوقان-لوققىسى دا جاۋاپسىز قالدى.
— و، مۇنىڭىزعا توزبەيمىن! كومەكتەسىڭدەر! كومەكتەسىڭدەر!- دەدى ميلەدي باجىلداپ.
ونىڭ ايقايىنا ەشكىم جاۋاپ قاتپادى، كۇيمە كۇرە جولمەن بۇرىنعىشا زىرلاپ كەلەدى، ال، وفيسەر تاس مۇسىنگە اينالىپ كەتكەندەي.
ميلەدي وفيسەرگە ىزعارلانا كوز تاستادى، كەيدە وزىنە ءتان وزگە ءبىر قاسيەتپەن وسىلاي قاراعانىندا جۇرت، ىلۋدە ءبىرى بولماسا، تايقىپ، ىعىپ كەتەتىن: بۇ جولى دا ونىڭ كوزى اشۋ-ىزادان قاراڭعىدا جارقىراپ تۇر ەدى.
جاس جىگىت سازارىپ وتىرا بەردى.
ميلەدي ەسىكتى اشىپ، سەكىرىپ تۇسكىسى كەلدى.
— بايقاڭىز، سۋدارىنيا، ءولىمشى بولىپ جارالانىپ قالاسىز، — دەدى جاس جىگىت سۋىق سىڭاي تانىتىپ.
ميلەدي شاراسىز ىزاعا بۋلىعىپ، قايتادان وتىرا كەتتى. وفيسەر ەڭكەيىپ، ونىڭ بەتىنە قارادى؛ الگىدە عانا جايناپ وتىرعان سۇلۋدىڭ ءتۇسى اشۋدان بۇزىلىپ، كەسپىرسىزدەنىپ كەتكەنىن كورگەندە، ول قاتتى تاڭدانعان ءتارىزدى. زالىم ايەل ەگەر اڭلاماي جىگىتتى ىشكى سارايىنا ءۇڭىلتىپ السا، سۋ تۇبىنە كەتەتىنىن بىردەن تۇسىنە قويدى. ول ەندى مونتانسىپ، شاعىنا ءتىل قاتتى:
— قۇداي ءۇشىن، ايتىڭىزشى، ماعان دەگەن وسى ءبىر زورلىق-زومبىلىقتى كىم جاسادى — ءسىز بە، ۇكىمەتىڭىز بە، الدە قاي جاۋىم جاسادى دەپ ءبىلۋىم كەرەك؟
— سىزگە ەشكىم زورلىق جاساعان جوق، سۋدارىنيا، ال، مىنا جاسالىپ جاتقان نارسە، انگلياعا كەلىپ جاتقان جۇرتتىڭ بارىنە بىردەي قولدانىلاتىن كادىمگى ساقتىق شاراسى بولىپ تابىلادى.
— ءبالى، ءسىز مەنى ءتىپتى دە بىلمەيسىز بە؟
— مەن ءسىزدى ءبىرىنشى رەت قانا كورۋ قۇرمەتىنە يە بولىپ وتىرعان اداممىن.
— شىنىڭىزدى ايتىڭىزشى، مەنى وشىگە جەك كورەتىن ەشبىر دالەلىڭىز جوق پا؟
انت-سۋ ىشەيىن، ەشبىر دالەلىم جوق.
جاس جىگىتتىڭ سابىرلى سالقىن قاندى، بەيجاي، ءتىپتى جىبەكتەي جۇمساق ۇنىنە قاراپ، ميلەديدىڭ جۇرەگى ورنىنا ءتۇستى.
شامامەن، ءبىر ساعات جۇرگەننەن كەيىن، كۇيمە كۇرە جول كەلىپ تىرەلگەن تەمىر توردىڭ قاسىنا توقتاي بەردى، ال، جول ودان ءارى سىرت نوبايى قاھارلى، وڭاشاراق تۇنجىراپ تۇرعان ءبىر قوماقتى قامال - سارايعا قاراي كەتەدى ەكەن. كۇيمە دوڭگەلەگى قيىرشىق قۇم ۇستىمەن ءوتتى، ميلەدي گۇرىلدەپ جاتقان ءبىر قۋاتتى ءۇندى ەسىتتى دە، ونىڭ جەر استى جاعالاۋعا سوعىپ جاتقان تەڭىز شۋى ەكەنىن بىلە قويدى.
كۇيمە قوس ارقانىڭ استىنان ءوتىپ، اقىرىندا ءتورت بۇرىشتى قاراڭعى ءبىر اۋلاعا كەلىپ توقتادى. كۇيمەنىڭ ەسىگى دەرەۋ اشىلدى، جاس جىگىت لىپ ەتىپ، اتىپ شىعىپ، ميلەديگە قولىن ۇسىندى؛ ول جىگىت قولىنا سۇيەنىپ، بايسالدى قالپىن ساقتاپ سىرتقا شىقتى.
— قانشا ايتقانمەن، — دەدى ميلەدي توڭىرەگىن كوزىمەن شولىپ، توسىن جاس وفيسەرگە قاراپ، اقسيا كۇلىپ، — مەن تۇتقىنمىن، ءبىراق بۇل ۇزاققا سوزىلا قويماس، مەنىڭ ار-ۇياتىم مەن ءسىزدىڭ ادەپتىلىگىڭىز — ماعان سونىڭ كەپىلى سياقتى، — دەدى ول تاعى دا.
وسى ءبىر قولپاشتاعان سوزگە ەشتەڭە دەپ جاۋاپ قاتپاستان، وفيسەر، سوعىس كەمەلەرىندە بوسماندار پايدالاناتىن ىسقىرىق سياقتى ءبىر كۇمىس ىسقىرىقتى بەلدىگىنەن الىپ، ءۇش رەت ىسقىردى، ءۇش رەتىندە دە ءارقيلى اۋەزبەن قۇبىلتىپ ىسقىردى. قىزمەتشىلەر جۇگىرىپ كەلىپ اق كوبىك بولعان اتتاردى بوساتىپ كۇيمەنى سارايعا اپارىپ قويدى.
وفيسەر بۇرىنعىشا سىپايى سابىرمەن تۇتقىندى ۇيگە كىرۋگە شاقىردى. ايەل دە اقسيا كۇلگەن قالپى جىگىتتى قولتىعىنان ۇستاپ، سونىمەن بىرگە الاسا ءبىر ەسىكتەن كىرە بەردى، سول ارادان باستاپ، توبەسى جارتى شەڭبەر سياقتى يىلە سالىنعان، ارەگىرىك ءبىر تۇكپىرىنە جارىق جاعىلىپ قويىلعان ءدالىز، بۇرمالى تاس باسقىشقا اپارادى ەكەن. سول باسقىشپەن كوتەرىلىپ، ميلەدي مەن وفيسەر ءبىر اۋىر ەسىكتىڭ الدىنا كەلىپ توقتادى؛ جاس جىگىت كىلت الىپ قۇلىپقا سالعاندا، ەسىك سالماقپەن باياۋ جىلجىپ، ميلەديگە ارنالعان بولمەنى اشا بەردى.
تۇتقىن ايەل ءبىر قاراعاننان-اق، بولمەنى ۋاق-تۇيەك زاتتارىنا دەيىن، تۇگەلدەي شولىپ شىقتى.
ونىڭ ىشىندەگى دۇنيە-مۇلىك، تۇرمە ءۇشىن دە، باسى بوس كىسىنىڭ تۇرعىن ۇيىنە دە بىردەي جارايتىن ءتارىزدى، ءبىراق تەرەزەلەردەگى تەمىر تورلار مەن ەسىك سىرتىنداعى ىلمەك-باستىرعى كىسى ويىن تۇرمە دەۋگە بەيىمدەپ تۇرعانداي.
تالاي-تالاي اۋىر سىننان ءوتىپ شىڭدالعان ايەل ءبىر ءسات ال-دارمەننەن ايرىلىپ قالعانداي بولدى، ول كرەسلوعا قۇلاي كەتتى دە، الدىنا قولىن ايقاستىرىپ، ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ وتىرا بەردى، ەندى مۇندا سۋديا كەلىپ، ءوزىن تەرگەي باستايدى ەكەن، دەپ ويلادى.
ءبىراق تەڭىز جاياۋ اسكەرىنىڭ ەكى-ۇش سولداتىنان باسقا ەشكىم دە كىرمەدى، ولار ساندىقتار مەن بۋىنشاق-تۇيىنشىكتەردى كىرگىزىپ، بۇرىشقا اپارىپ قويدى دا، ءۇن-تۇنسىز شىعىپ كەتتى.
وفيسەر سول بۇرىنعى بايسالدى قالپىنان ءبىر اينىماي، ءلام دەپ ءسوز ايتپاي، ءامىرىن قولىمەن ىمداپ، ىسقىرىپ كورسەتىپ، سولداتتارعا دەگەنىن جاساتتى.
ءتىپتى، مىنا كىسى مەن وعان باعىنىشتى سولداتتارعا ءتىل-سوز دەگەنىڭ مۇلدە جوعالعان، نەمەسە قاجەتسىز نارسە بولىپ قالعان ەكەن دەپ ويلاۋعا بولاتىن ەدى.
اقىرىندا، ميلەدي شىداماي، جىم-جىرت ۇنسىزدىكتى بۇزىپ جىبەردى:
— مارحاباتتى مىرزا، قۇداي ءۇشىن، ءتۇسىندىرىپ بەرىڭىزشى، وسىنىڭ ءبارىن نە دەپ ۇعامىز؟ — دەدى ول. — اڭقاۋ باسىم، تۇككە تۇسىنسەم — بۇيىرماسىن! قانداي قاۋىپ-قاتەر ءتونىپ تۇرسا دا، قانداي باقىتسىزدىق بولسا دا، مەن ونى اقىلىممەن تۇسىنۋگە دە، باسىمنان وتكەرۋگە دە باتىلدىعىم جەتەدى عوي دەپ ويلايمىن. مەن ءقازىر قايدا كەلدىم جانە وسى ارادا كىم رەتىندە وتىرمىن؟ ەگەر مەن باسىم بوس، ازات بولسام، وندا مىنا تەمىر تورلار مەن ەسىكتەر نەگە قاجەت؟ ەگەر مەن تۇتقىن بولسام، قىلمىسىم قانداي؟
ءسىز وزىڭىزگە ارنايى تاعايىندالعان بولمەدە وتىرسىز، سۋدارىنيا. مەن ءسىزدى تەڭىزدەن قارسى الۋعا شىعىپ، وسىندا — قامال-سارايعا اكەلۋ جونىنەن بۇيرىق العانمىن. مەنىڭشە، سول بۇيرىقتى ءوز باسىم سولداتقا ءتان قايسارلىقپەن جانە دۆوريانينگە ءتان سىپايى ادەپتىلىكپەن ورىندادىم دەپ ەسەپتەيمىن. تاپ ءقازىر سىزگە قامقورلىق كورسەتۋ جونىندەگى مەنىڭ مىندەتىم، ازىرشە وسىمەنەن بىتەدى، ەندى قالعانى — باسقا كىسىنىڭ شارۋاسى.
— ال، سول باسقا كىسىڭىز كىم؟ ءسىز ونىڭ ءاتى-جونىن ماعان ايتا الاسىز با؟ — دەدى ميلەدي جالما-جان.
سول ساتتە باسقىشپەن شپوردىڭ سىڭعىرى، بىرەۋلەردىڭ دابىرلاعان داۋىستارى ەستىلىپ بارىپ، تىنا قالدى دا، سوسىن ەسىككە جاقىنداپ كەلە جاتقان بىرەۋدىڭ تىقىرى كەلدى.
— باسقا كىسى، مىنە وسى، سۋدارىنيا، — دەدى وفيسەر ەسىكتەن شەتتەپ بارىپ، سونى قوشەمەتتەي قاقشيىپ تۇرىپ قالدى.
ەسىك شالقايا اشىلىپ، تابالدىرىقتان ءبىر كىسى كورىندى.
ونىڭ باسىندا قالپاعى جوق ەكەن، كەمەرىنە شپاگاسىن ءىلىپتى، ءوزى بەت ورامالىن ۋماجداي بەردى.
ميلەدي الا كولەڭكەدە تۇرعان كىسىنىڭ كەسكىن-كەيپىن تانىعانداي بولدى؛ ول كرەسلونىڭ جاقتاۋىنا سۇيەنىپ، ول بولجامىنىڭ دۇرىستىعىنا كوزىن جەتكىزۋ ءۇشىن، ىلگەرى ۇمسىنا بەردى.
بەيتانىس جايىمەن جاقىنداي بەردى، ول شامنان تۇسكەن جارىققا جاقىنداعان سايىن، ميلەدي ەركىنەن تىس كرەسلوعا شالقايا ءتۇستى.
ءوزىنىڭ ەشبىر كۇمانى قالماعان كەزدە، ايەل قاتتى ابىرجىپ، اسىپ-ساسىپ قالدى:
— قالاي! لورد ۆينتەر؟ بۇل — ءسىزسىز بە؟ — دەدى داۋىستاپ.
— ءيا، اسەم حانىم! — دەدى لورد ۆيستەر جارتىلاي قۇرمەتتەپ، جارتىلاي اجۋالاپ ءتاجىم ەتىپ. — تاپ سونىڭ ءوزىمىن.
— ەندەشە، مىنا ساراي-قامال...
— مەنىكى.
— مىنا بولمە شە؟
— سىزدىكى.
— ءسويتىپ، مەن ءسىزدىڭ تۇتقىنىڭىز بولدىم با؟
— سولاي دەۋگە دە بولادى.
— ءبىراق بۇل ماسقارا زورلىق قوي!
دابىرلاسىپ قايتەمىز، ودان دا ەكەۋمىز ءاپالى-سىڭلىلى بولىپ، اسىقپاي جايباراقات وتىرىپ سويلەسەلىك.
ول ەسىككە بۇرىلىپ قاراپ، جاس وفيسەردىڭ ءامىر كۇتىپ تۇرعانىن كورىپ:
— جارايدى، سىزگە العىس ايتامىن! ال، ەندى، فەلتون مىرزا، ءبىزدى وڭاشا قالدىرىڭىز، — دەدى ول.
XX
ءىنىسى مەن اپكەسىنىڭ اڭگىمەسى
لورد ۆينتەر ەسىكتى جاۋىپ، تەرەزە قاقپاقتارىن بەكىتىپ، ورىندىقتى جەڭگەسىنىڭ كرەسلوسىنا جاقىنداتىپ جاتقاندا، ميلەدي ويى ون ساققا جۇگىرىپ، تالاي-تالاي بولجام جاساپ، اقىرىندا، وزىنە قارسى باعىتتالعان جاسىرىن ارەكەتتىڭ مانىسىنە تۇسىنگەندەي بولدى، كىمنىڭ قولىنا تۇسكەنى وزىنە دە ءبيمالىم بولىپ تۇرعاندا، ول مۇنى كۇنى بۇرىن ءبىلۋى ءتىپتى مۇمكىن ەمەس-تى. قاينىسىمەن تانىسقالى ميلەدي: ول ناعىز دۆوريانين، ايتۋلى اڭشى، قاجىمايتىن-تالمايتىن ويىنشى، ايەلدەردى اينالدىرۋدى جاقسى كورەتىن ەر جىگىت، ءبىراق ايلا-شارعى جۇرگىزۋگە ىڭعايى جوق ەپسىز كىسى دەپ قورىتىندى جاساعان-دى. مىنە، سول كىسى مۇنىڭ كەلەتىنىن قالاي كۇن ىلگەرى ءبىلىپ، ۇستاپ الدى؟ ءوزىن نەگە قاماۋدا ۇستاپ وتىر؟
راس، اتوستىڭ ءجۇردىم-باردىم ايتقان بىر-ەكى سوزىنەن ميلەدي، كاردينالمەن ەكەۋىنىڭ اڭگىمەسىن بوگدە بىرەۋلەردىڭ ەسىتىپ قالعانىن سەزگەن، ءبىراق ول اتوس تاپ وسىلاي تەز جانە باتىل تۇردە قارسى ارەكەت جاساي قويادى عوي دەپ ءتىپتى دە ويلاماعان.
ميلەدي بارىنەن بۇرىن ءوزىنىڭ انگليادا بۇدان بۇرىن جاساعان ايلا-امالدارى اشىلىپ قالادى ەكەن دەپ قورىققان-دى. ەكى الماس شولپىنى وسىنىڭ كەسىپ العانىن بەكينگەمنىڭ سەزىپ قالۋى مۇمكىن ەدى جانە ۇساق وپاسىزدىعى ءۇشىن بۇدان ەش الۋى ىقتيمال-دى؛ ءبىراق بەكينگەم ايەل اتاۋلىعا كۇش كورسەتە المايتىن، اسىرەسە، ەگەر ول ايەل سونداي قىلىققا قىزعانىش ۇستىندە بارىپتى دەپ ەسەپتەيتىن بولسا، ءتىپتى كۇش كورسەتە المايتىن.
وسى ءبىر بولجام ميلەديدىڭ ويلاۋىنشا كوڭىلگە قونىمدى بولىپ كورىندى: ول بولاشاق قىلمىستى بولدىرماي تاستاۋ ءۇشىن ەمەس، مەنەن وتكەن كىنالارىم ءۇشىن ءوش العالى ءجۇر ەكەن دەپ ويلادى.
ەندى نە بولسا، و بولسىن، ميلەدي ناعىز اقىلدى دۇشپاننىڭ قولىنا تۇسكەننەن گورى، ءوز قاينىسىنىڭ قولىنا تۇسكەنىنە قۋاندى، وزگەلەرگە قاراعاندا، ودان وڭاي قۇتىلامىن عوي دەپ دامەلەندى.
— ءيا، سويلەسەيىك، سۇيىكتى ءىنىم، — دەدى جادىراپ ميلەدي، لورد ۆينتەر ويىن قانشا جاسىرعانىمەن، وسى اڭگىمەدەن ول ءوزىنىڭ بۇدان بىلايعى ىس-ارەكەتىنە قاجەتتى نارسەنى قازبالاپ ءبىلىپ الماقشى بولدى.
— ەشقاشان دا مەنىڭ اياعىم ەندى ءقايتىپ ۇلى بريتانيانىڭ جەرىن باسپايدى دەپ، پاريجدە جۇرگەندە ماعان تالاي رەت ايتقان ەدىڭىز، ەندى سول سەرتىڭىزگە قاراماستان، انگلياعا قايتىپ ورالدىم دەڭىز، — دەدى لورد ۆينتەر سەز باستاپ.
ميلەدي سۇراۋعا سۇراۋمەن جاۋاپ قايتاردى:
— مەنىڭ وسىندا كەلەتىنىمدى كۇنى بۇرىن ءبىلىپ قانا قويماي، قاي كۇنى، قاي ساعاتتا، قاي گاۆانعا كەلەتىنىمدى انىق بىلەتىندەي ەتىپ، ماعان قالايشا قاتال اڭدۋ قويعانسىز، ەڭ اۋەلى مىنە وسى ءجايتتى ءتۇسىندىرىڭىزشى!
لورد ۆينتەر ميلەدي قالاپ العان ءتاسىلدى قولداندى، ەگەر جەڭەشەم وسىنى قولدانسا، بۇل، شاماسى، ەڭ ءتاۋىر ءتاسىل شىعار دەپ ويلادى.
— سۇيىكتى اپاي، انگلياعا نەگە كەلگەنىڭىزدى اۋەلى ءوزىڭىز ايتىڭىز؟ — دەدى ول ايەلگە قارسى دالەل ايتىپ.
— مەن سىزبەن كورىسۋگە كەلدىم، — دەدى ميلەدي، ول وسى جاۋابىمەن، د'ارتانياننىڭ حاتىنان قاينىسىنىڭ جۇرەگىندە تۋلاعان كۇدىكتى كۇشەيتە تۇسەتىنىن بىلمەدى، وسى وتىرىگىمەن سويلەسىپ وتىرعان كىسىنىڭ كوڭىلىن اۋلايمىن دەپ ويلادى.
— ءبالى، مەنىمەن كورىسۋگە دەيسىز بە؟ — دەدى لورد ۆينتەر سۇراعىن تۇنجىراي قايتالاپ.
— ءيا، سىزبەن كورىسكەلى كەلدىم، ارينە. ونىڭ نەسىنە تاڭىرقاپ قالدىڭىز.
— ءسويتىپ، انگلياعا مەنىمەن كورىسۋ ءۇشىن عانا كەلدىڭىز بە، باسقا ماقساتىڭىز جوق قوي؟
— جوق.
— دەمەك، مەن ءۇشىن عانا سونشا ابىگەرگە ءتۇسىپ، لا-مانشتان كەكتەي ەتىپ كەلگەنسىز بە؟
— تەك ءسىز ءۇشىن عانا.
— شايتان السىن! ءوزىڭىز نازىك جاندى ەكەنسىز عوي، جەڭەشە-اي.
— ءسىزدىڭ ەڭ جاقىن تۋىسىڭىز، شىنىندا دا مەن ەمەسپىن بە؟ — دەدى ميلەدي اڭقاۋ بالاداي ءمۇلايىمسىپ.
— ءتىپتى مەنىڭ بىردەن-بىر مۇراگەرىم دە ءسىزسىز، سولاي ەمەس پە؟ — دەدى لورد ۆينتەر قولما-قول ميلەديگە تەسىلە قاراي.
قانشا سابىرلى بولعانىمەن ميلەدي ەرىكسىز سەلك ەتە ءتۇستى، ال، لورد ۆينتەر الگى ءسوزدى ايتقان كەزدە جەڭگەسىنىڭ يىعىنا قولىن سالعان، سول سەبەپتى وسى ءدىرىلدى ول بىردەن سەزدى.
سوققى كوزدەگەن جەرىنەن ءتيىپ، جانىنا قاتتى باتتى. ميلەدي ءا دەگەندە ونى كەتتي كورسەتكەن ەكەن دەپ ويلادى، ول ءازىنىڭ باس پايداسى ءۇشىن باروندى جەك كورەتىنىن كانيزاگىنىڭ كوزىنشە اڭلاماي سەزدىرىپ قويعان، سونى كەتتي بارونعا ايتقان بولدى؛ د'ارتانيا قاينىسىنىڭ ءومىرىن ساقتاپ قالعاندا، ميلەدي قاتتى ىزالانىپ، سول جىگىتكە قارسى ءبىر شايپاۋ ءسوز ايتقان ەدى، ەندى سونى دا ەسىنە الدى.
— مەن ءسىزدىڭ نە ايتقالى وتىرعانىڭىزدى تۇسىنبەدىم، ميلورد. ءسىزدىڭ ءسوزىڭىزدىڭ استارلى ءبىر ماعىناسى جوق پا وسى؟ — دەدى ايەل ۋاقىتتى سوزىپ، دۇشپانىن سويلەتە تۇسپەك بولىپ.
— البەتتە، جوق، — دەدى لورد ۆينتەر كولگىرسي جادىراي.— ءسىز مەنى كورگىڭىز كەلگەن ەكەن-داعى، سالىپ ۇرىپ، انگلياعا كەلىپسىز. مەن ءسىزدىڭ سول تىلەگىڭىزدى ءبىلدىم دە، دۇرىسىن ايتسام، بولجاپ شامالادىم دا، تۇندەلەتىپ پورتقا كەلۋدىڭ كۇللى قيىندىعىنان، جاعاعا ءتۇسۋدىڭ بار اۋىرتپالىعىنان قۇتقارۋ ءۇشىن، ءسىزدى قارسى الۋعا ءبىر وفيسەرىمدى جىبەردىم. مەن ونىڭ قاراۋىنا كۇيمە بەردىم، ول ءسىزدى وسىندا، ءوزىم كومەندانت بولىپ ىستەيتىن قامال-سارايعا اكەلدى، مەن مۇندا كۇن سايىن كەلىپ تۇرامىن، ەكەۋمىزدىڭ بىر-بىرىمىزبەن كورىسۋگە دەگەن تىلەگىمىزدى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن، سىزگە ارناۋلى بولمە دايىنداۋعا ءامىر ەتتىم؛ وسىلاردىڭ ءبارى ءسىزدىڭ ماعان ايتقان سوزىڭىزدەن دە گورى، شىنىمەن-اق، تاڭدانارلىق بولىپ كورىندى مە، قالاي؟
— جوق، مەنىڭ تاڭ قالارلىق دەپ وتىرعانىم، ءسىزدىڭ مەنىڭ كەلەتىنىمدى كۇنى بۇرىن بىلگەنىڭىز.
— جاقسى جەڭەشە، ونى ءتۇسىندىرۋ ءتىپتى وڭاي: ءسىزدىڭ كەمەنىڭ كاپيتانى رەيدكە كەلىپ تۇرماستان بۇرىن، پورتقا كىرۋگە رۇقسات الۋ ءۇشىن، شاعىن ءبىر قايىقتى، كەمە جۋرنالىن، كوماندا مەن جولاۋشىلاردىڭ ءتىزىمىن قوسىپ، ىلگەرى جىبەرگەنىن ءسىز بايقاماي قالعانسىز با؟ مەن — پورتىڭ باستىعىمەن، ماعان الگى ءتىزىمدى اكەلىپ كورسەتتى، سودان ءسىزدىڭ اتىڭىزدى كوردىم. ءسىزدىڭ الگىندە اۋىزشا ايتقانىڭىزدى مەنىڭ جۇرەگىم سەزە قويدى: تەڭىزبەن ءجۇرۋدىڭ قازىرگىدەي قيىن كەزىندە، نە ءۇشىن وسىنداي قاۋىپ-قاتەرگە باسىڭىزدى بايلاعانىڭىزدى سەزىپ، الدىڭىزدان ءوزىمنىڭ قاتەرىمدى جىبەردىم. قالعانى وزىڭىزگە ءمالىم.
ميلەدي لورد ۆينتەردىڭ وتىرىك ايتىپ تۇرعانىن سەزدى، ونى قاتتى قورقىتقان دا وسى ءجايت.
— سۇيىكتى قاينىم-اۋ، — دەدى ميلەدي تاعى دا، — بۇگىن كەشكىلىك ءسىز گاۆانعا كىرىپ كەلە جاتقاندا، قايراننىڭ ۇستىنەن مەن وسى ميلورد بەكينگەمدى كوردىم بە؟
— ءيا، سونىڭ تاپ ءوزىن كوردىڭىز... ءا، مەن وعان ءتۇسىندىم! ونى كورگەندە ءسىز ابىرجىپ قالعان بولارسىز: ويتكەنى ءسىز ميلورد تۋرالى وي، شاماسى، جۇرتتىڭ كوكەيىنەن كەتپەيتىن ەلدەن كەلدىڭىز عوي جانە ونىڭ فرانسيامەن سوعىسقا ازىرلەنىپ جاتقانى الگى كاردينال دوسىمىزدى قاۋىپتەندىرەتىنىن بىلەمىن.
— مەنىڭ كاردينال دوسىمدى؟ — دەدى ميلەدي داۋىستاپ، ول لورد ۆينتەر بۇل ءجايتتى جاقسى بىلەتىن شىعار دەپ قالدى.
— ول ءسىزدىڭ دوسىڭىز ەمەس پە ەدى؟ — دەدى بارون سالعىرت ۇنمەن. — ەگەر مەن قاتەلەسسەم — كەشىرەرسىز: ماعان سولاي كورىنگەن ەدى. ءبىراق ءبىز ميلورد گەرسوگ ءجايلى سوزگە كەيىن تاعى دا ورالارمىن، ال ءقازىر ەكەۋمىزگە ورتاق اڭگىمەنىڭ وزىمىزگە تيەتىن تۇستارىنان قاشىقتامالىق. ءسىز مەنى ءبىر كورۋ ءۇشىن كەلدىم دەدىڭىز عوي؟
— ءيا.
— ولاي بولسا، مەن سىزگە، ءبارى دە ءوزىڭىزدىڭ تىلەگىڭىزگە ساي جاسالدى، ءبىز ەندى كۇن سايىن كورىسىپ تۇرامىز دەپ ۋادە بەرەمىن.
— سوندا مەن وسى ارادا ماڭگى-باقي قالماقپىن با؟ — دەدى ميلەدي شوشىپ كەتىپ.
— بالكىم، وسى ارادا سىزگە قولايسىز بىردەڭەلەر بار شىعار، جەڭەشە؟ وزىڭىزگە ءبىر نارسە جەتپەيتىن بولسا، سونى ايتىڭىز، مەن ونى جەتكىزىپ بەرۋگە تىرىسايىن.
— مەنىڭ كۇتۋشىلەرىم دە، مالايلارىم دا جوق...
— ونىڭ ءبارى بولادى، سۋدارىنيا. ءبىرىنشى كۇيەۋىڭىزدىڭ تۇسىندا ءۇيىڭىزدىڭ جاساۋى قانداي ەدى، ايتىڭىزشى، مەن سىزگە تەك قاينى بولسام-داعى، تاپ ءقازىر ءبارىن دە تاپ سولاي ەتىپ جاساندىرايىن.
— مەنىڭ ءبىرىنشى كۇيەۋىمنىڭ تۇسىندا؟ — دەدى دە، ميلەدي لورد ۆينتەرگە ابىرجىپ قاراي بەردى.
ميلەديدىڭ ماڭدايىنان سۋىق تەر بۇرق ەتتى.
— ءسىز ازىلدەپ وتىرسىز با؟ — دەدى ايەل باسەڭ عانا.
— مەن ءازىلقوي كىسىگە ۇقسايمىن با؟ — دەدى بارون ورنىنان تۇرىپ، ءبىر قادامداي كەيىن شەگىنىپ.
— نەمەسە، دالىرەك ايتسام، ءسىز مەنى قورلاپ تۇرعان بولارسىز؟ - دەدى ميلەدي، كرەسلونىڭ جاقتاۋىن قولىمەن جانتالاسا قىسىپ، ءسال كوتەرىلىپ قويدى.
— ءسىزدى قورلادىم با؟ — دەدى لورد ۆينتەر جيىركەنە مىرس ەتىپ. — سۋدارىنيا، ءسىز شىنىمەن-اق سولاي ەتۋ مۇمكىن دەپ ويلايسىز با؟
— ءسىز، مارحاباتتى مىرزا، الدە ماسسىز، الدە جىندانىپ تۇرسىز، — دەدى ميلەدي. — جونىڭىزگە كەتىڭىز دە، ماعان قىزمەت ەتەتىن ءبىر ايەل جىبەرىڭىز.
— ايەلدەر سۇيرەڭدەگەن ءسوزۋار كەلەدى، جەڭەشە! كۇتۋشىنىڭ ورنىنا ءوزىم-اق جاراپ قالارمىن؟ سوندا ءبىزدىڭ ءۇي ءىشىمىزدىڭ سىرىن ەشكىم دە بىلمەيتىن بولادى.
— ارسىز! — دەدى ميلەدي ىزاعا بۋلىعىپ، سوسىن بارونعا قاراپ تۇرا ۇمتىلدى، بارون ءبىر قولىمەن شپاگاسىن سابىنان ۇستاپ، قاسقايىپ تۇرا بەردى.
— ەھە! ءسىزدىڭ جۇرتتى قالاي ولتىرەتىنىڭىزدى بىلەمىن، ءبىراق ەسكەرتىپ قويايىن: ايەل دەمەي، سىزدەن قورعانامىن، — دەدى ول.
— و، ءسىز دۇرىس ايتاسىز، ايەلگە قول كوتەرۋدەن تايىنبايتىن جەكسۇرىن ءسىز بولارسىز، — دەدى ميلەدي.
— ءيا، بالكىم، بولسام — بولارمىن. مۇنىڭ ۇستىنە ءوزىمدى اقتايتىن دالەل دە تابىلادى: مەنىڭ قولىم، سىزگە قارسى كوتەرىلگەن ءبىرىنشى ەركەكتىڭ قولى ەمەس شىعار دەپ ويلايمىن.
وسىدان كەيىن بارون قولىن باياۋ كوتەرىپ، ميلەديدىڭ سول يىعىنا ساۋساعىن تيەر-تيگىزبەس ەتىپ، ونى كوزگە شۇقىعانداي ءتۇرتىپ قالدى.
ميلەدي، جىرتقىشتاي ىرىلداپ، ىشقىنا ءبىر ىڭىرانىپ، اتىلۋعا ازىرلەنگەن قابىلان سياقتى بولمەنىڭ الىس تۇكپىرىنە قاراي شەگىنىپ كەتتى.
— ىرىلداساڭ — ىرىلداي بەر، — دەدى لورد ۆينتەر داۋىستاپ، — ءبىراق ازۋدى سالامىن دەپ اۋرە بولماڭىز! ەسكەرتىپ قويايىن، ول ءسىزدى تەك ءبىر بالەگە اپارىپ ۇرىندىرادى: بۇل ارادا مۇراگەرلىك پراۆوسىن كۇنى بۇرىن انىقتاپ قوياتىن پروكۋرورلار جوق، بۇل جەردە ءوزىم تاس قاماۋعا سالىپ تاستاعان تاڭعاجايىپ سۇلۋ كەلىنشەك ءۇشىن، مەنى جەكپە-جەك سايىسقا شاقىراتىن ساياحاتشى سال-سەرى جوق، ءبىراق مەنىڭ قاراۋىمدا وڭتايلى سۋديالار بار، ولار، ەگەر قاجەت بولا قالسا، ءتىرى كۇيەۋىنىڭ كوزىن الا بەرىپ، مەنىڭ اعام — لورد ۆينتەردىڭ ادال توسەگىنە ۇرلانىپ كىرىپ العان ارسىز ايەلدى اشكەرەلەپ، ماسقارالاي الدى، تاعى دا ءبىر ەسكەرتىپ قويايىن، سول سۋديالار ءسىزدىڭ ءبىر يىعىڭىزدى ەكىنشى يىعىڭىزعا ۇقساس ەتۋ ءۇشىن، جەندەتتىڭ قولىنا بەرەدى.
لورد ۆينتەر ەركەك باسىمەن، قارۋسىز ايەل الدىندا قارۋ-جاراقپەن تۇرسا دا، جاي وعىنداي جالتىلداعان ميلەديدىڭ كوزىن كورگەندە، كەۋدەسىنە ءبىر قورقىنىشتى ۇرەيدىڭ ۇرلانىپ كىرگەنىن سەزدى دە، وعان قاراماستان قانى قايناپ، ءسوزىن جالعاي بەردى:
— ءيا، مەنىڭ اعامنان قالعان مۇرانى يەمدەنىپ العاننان كەيىن، ەندى ءسىز مەنىڭ بار بايلىعىما مۇراگەر بولىپ قالعاندى قالايتىن شىعارسىز، ول پيعىلىڭىز تۇسىنىكتى. ءبىراق اۋەلدەن ءبىلىپ قوياتىن ءبىر ءجايت: ءسىز مەنى ولتىرەسىز بە، الدە ماعان كىسى ءولتىرۋشىنى جۇمسايسىز با — وعان قارسى ءبىراز ساقتىق شارالارىن ەسكەرىپ قويعانمىن. ايتەۋىر، مەنىڭ قولىمداعى دۇنيەدەن ءسىز كوك تيىن دا (ءبىر پەنني دە) الا المايسىز! جاۋىزدىقتى جاساۋعا قانشا تويمايتىن بولساڭىز دا، ەندى وسى اپاتتى جولدان قايتاتىن كەزىڭىز كەلگەن جوق پا؟! ەگەر ارماندا كەتكەن اعامنىڭ ارۋاعىن قاسيەتتەپ قاستەرلەمەيتىن بولسام، يمانداي سوزىمە سەنىڭىز، مەن ءسىزدى مەملەكەت تۇرمەلەرىنىڭ بىرىندە شىرىتەر ەدىم نەمەسە ەرىككەن جۇرتقا ەرمەك بولۋ ءۇشىن تايبەرنگە6 جونەلتەر ەدىم! مەن سىرتقا سىر شاشپايمىن، ەندەشە ءسىز دە تۇتقىن ەكەنىڭىزدى ءۇن-تۇنسىز مويىنداپ جۇرە بەرىڭىز. ەندى ءبىر ون بەس — جيىرما كۇننەن كەيىن مەن اسكەرمەن بىرگە لا-روشەلگە اتتانامىن، ءبىراق كەتەر الدىندا ارناۋلى كەمە كەلىپ، ءسىزدى مەنىڭ كوزىمشە مىنگىزىپ الىپ ءجۇرىپ كەتەدى دە، ءبىزدىڭ وڭتۇستىكتەگى وتارلارىمىزدىڭ بىرىنە اپارىپ تاستايدى. قاسىڭىزعا ءبىر كىسىنى كۇزەتكە قويامىن، ەسىڭىزدە بولسىن، ەگەر ءسىز انگلياعا نەمەسە ەۆروپا قۇرلىعىنa قايتۋعا ارەكەت جاساساڭىز بولدى، ول ماڭدايىڭىزدان ءبىر وقتى قادايدى.
ميلەدي ونى ىقىلاسپەن تىڭدادى جانە تىڭداعان سايىن جارقىراعان وت كوزىنىڭ قاراشىعى ۇلكەيە بەردى.
— ءيا، ءسىز ەندى وسى قامال-سارايدا تۇراسىز، — دەدى لورد ۆينتەر ءسوزىن ساباقتاپ. — مۇنىڭ قابىرعاسى قالىڭ، ەسىكتەرى زىلدەي، تەرەزەلەرىندەگى تورى بەرىك؛ ونىڭ ۇستىنە ءسىزدىڭ تەرەزەڭىز تەڭىزدىڭ ۇستىندە. مەنىڭ ەكيپاجىمنىڭ مۇشەلەرى وزىمە شىن كوڭىلمەن بەرىلگەن كىسىلەر، وسى بولمەنىڭ ەسىگىن، اۋلاعا شىعاتىن ەسىكتەردىڭ ءبارىن سولار كۇزەتەدى. ەگەر ءسىز ەبىن تاۋىپ اۋلاعا جەتكەن كۇننىڭ وزىندە تاعى ءۇش تەمىر تورلى قاقپادان ءوتۋىڭىز كەرەك. مۇنداعى بۇيرىق قاتايا قاشۋعا بەيىمدەلىپ، وقىس قيمىل، ءبىر قادام جاساساڭىز نەمەسە ءبىر اۋىز ءسوز ايتساڭىز بولدى — ءسىزدى تاباندا اتادى. ەگەر ءسىزدى جازاتايىم ءولتىرىپ قويسا، اعىلشىننىڭ ءادىل سوتى، ءوزىن ءبىراز اۋرە-سارساڭنان قۇتقارعانىم ءۇشىن، ماعان رازى بولادى عوي دەپ سەنەمىن... ا، ءسىزدىڭ بەت-الپەتىڭىزدە بۇرىنعى ءوز كۇشىنە كامىل سەنەتىن بايسالدى ءپىشىن قايتا پايدا بولدى ما! ءسىز ىشىڭىزدەن: «ون بەس — جيىرما كۇن، ەشتەڭە ەتپەيدى، زەرەك اقىل-ويىم امان بولسا، وعان دەيىن ءبىر دەنەنى ويلاپ تابارمىن! ازازىلدەي ءايلا-تاسىلىم بار، وزىمە قۇرباندىققا بىرەۋدى شالارمىن! ەندى ون بەس كۇننەن كەيىن — مەن بۇل ارادا بولماسپىن...» دەپ تولعانىپ تۇرعان بولارسىز. جارايدى ەندى كۇشىڭىزدى سىناپ كورىڭىز!
لورد ۆينتەر كوكەيىندەگى ويىن ءدال باسقاننان كەيىن، ميلەدي قولىن تىرناعى الاقانىنا كىرگەنشە قۇشىرلانا قىسىپ، بەت-جۇزىندە زارىعىپ-تورىعۋ، ۇركىپ-قورقۋ سەزىمىنەن باسقا ەشتەڭەنىڭ ءىزىن قالدىرماۋعا تىرىستى.
لورد ۆينتەر ءسوزىن ساباقتاي ءتۇستى:
— مەن كەتكەسىن وسىندا باستىق بولىپ قالاتىن وفيسەردى بۇعان دەيىن كورگەن شىعارسىز، دەمەك، ونى بىلەسىز. ونىڭ بۇيرىقتى بۇلجىتپاي ورىندايتىنىنا ءوزىڭىزدىڭ دە كوزىڭىز جەتكەن شىعار پورتسمۋتتان وسىندا كەلەر جولدا ءسىز ونىمەن، ارينە، سويلەسپەك بولعان شىعارسىز (مەن ءسىزدى جاقسى بىلەمىن عوي). ەندى وعان نە دەر ەكەنسىز؟ ءتىپتى تاس ءمۇسىننىڭ ءوزى سونداي بولىپ، ءۇنسىز بەدىرەيىپ تۇرا المايدى ەمەس پە؟ ءسىز ءوز سيقىرىڭىزبەن تالاي سابازدى سىناپ كوردىڭىز، سو بايعۇستاردىڭ سورىنا قاراي، ۇدايى جولىڭىز بولىپ ءجۇردى. ەندى سول سيقىرىڭىزدى وسا ادامعا ءبىر سالىپ كورىڭىزشى، شايتان اتسىن، ەگەر ءسىز دەگەنىڭىزگە جەتسەڭىز، وندا، جان-يمانىم كۋا، مەن ءسىزدى ءىبىلىستىڭ تاپ ءوزى دەپ بىلەمىن!
لورد ۆينتەر ەسىككە بارىپ، ونى شالقايتىپ اشىپ تاستادى.
— ماعان فەلتون مىرزانى شاقىرىڭىز! — دەدى ول الدەكىمگە، سوسىن ميلەديگە قاراپ: — ءقازىر مەن ونى سىزگە تانىستىرامىن، — دەدى باياۋ.
سوسىن ەكەۋى توڭ-تەرىس ۇندەمەي قالدى؛ جىم-جىرت تىنىشتىق تا وسى بولمەگە بىرەۋدىڭ اسىقپاي باياۋ باسىپ كەلە جاتقان دىبىستارى ەستىلدى. ۇزاماي كۇڭگىرت دالىزدەن قارايىپ ءبىر كىسىنىڭ سۇلباسى كورىندى دە، وزىمىزگە تانىس جاس لەيتەنانت باروننىڭ بۇيرىعىن كۇتىپ، ەسىك الدىندا تۇرىپ قالدى.
— كىرىڭىز، سۇيىكتى دجون. كىرىڭىز دە، ەسىكتى جابىڭىز، — دەدى لورد ۆينتەر.
وفيسەر ىشكە كىردى.
— حوش، ەندى مىنا ايەلگە جاقسىلاپ قاراپ ال، — دەدى بارون اڭگىمەسىن جالعاپ. — مۇنىڭ ءوزى جاس، سۇلۋ، ايەلگە ءتان سيقىر قىلىقتىڭ ءبارى ءبىر باسىنان تابىلادى. ءبىراق ودان نە پايدا! وسىناۋ جيىرما بەس جاستاعى زۇلىم ايەلدىڭ قىلمىسىنىڭ كوپتىگى سونداي، ءبىزدىڭ سوتتارىمىزدىڭ ءبىر جىلدىق ارحيۆىنەن سونشا قىلمىستى ىزدەسەڭىز دە تابا المايسىز. ونىڭ داۋىسى قانداي اۋەزدى، تاعىنى قىزىقتىراتىن جەم سياقتى، كوركى قانداي كوز تارتادى، ال، ءتانى كىسىنى لاززات-عانيبەتكە شاقىرادى، وبالى نە، ول جاعىنان ءمىن تاپپايسىز. ول ءسىزدى اينالدىرىپ، اينىتۋعا تىرىسار، بالكىم، ءتىپتى ءولتىرىپ تاستاۋعا دا تىرىسار. مەن ءسىزدى قايىرشىلىقتان قۇتقارىپ، لەيتەنانت شەنىن بەردىم، ءتىپتى ءبىر كەزدە اجالدان دا امان الىپ قالدىم — ونىڭ قانداي جاعدايدا بولعانىن ءوزىڭىز بىلەسىز. مەن قامقورشىڭىز عانا ەمەس، دوسىڭىزبىن؛ جارىلقاۋشىڭىز عانا ەمەس، اكەڭىزبىن. بۇل ايەل مەنىڭ ومىرىمە قاستاندىق جاساۋ ءۇشىن انگلياعا قايتىپ كەلگەن. ەندى مەن وسى سۇر جىلاندى ۋىسىمدا ۇستاپ، سەنى كومەككە شاقىرىپ، ءوتىنىپ وتىرمىن: دوسىم فەلتون، پەرزەنتىم دجون، مەنى قورعا دەمەكپىن، اسىرەسە، وسى ايەلدەن ءوزىڭ دە ساقتان! — دەمەكپىن. وسى ايەلدى ءتيىستى جازاسىن العانشا ساقتايمىن دەپ جان-يمانىڭمەن انت ەتكىڭ! دجون فەلتون، مەن سەنىڭ سوزىڭە سەنەمىن! دجون فەلتون، مەن سەنىڭ ادالدىعىڭا سەنەمىن!
— ميلورد... — دەدى جاس وفيسەر ميلەديگە كەۋدەسىندەگى كۇلكى كەك-وشپەندىلىگىمەن اتىلا قاراي، — ميلورد، ءبارى دە ءسىزدىڭ قالاعانىڭىزداي بولادى دەپ انت ەتەمىن!
ميلەدي جىگىتتىڭ الا كوزىمەن اتقانىنا ءۇنسىز كونىپ، ءموليىپ وتىرا بەردى؛ ونىڭ تاڭعاجايىپ سۇلۋ جۇزىندە: «تاعدىر سالدى — ءبىز كوندىك» دەگەن ءبىر موماقان، جۋاس ويدىڭ ءىزى بار ەدى. ءتىپتى لورد ۆينتەردىڭ ءوزى وسىدان بىرەر مينۋت بۇرىن عانا مۇنىمەن ايقاسا كەتۋگە دايار تۇرعان جولبارىس-قاتىندى تانىماي قالدى.
— دجون، ەستىپ تۇرسىز با، بۇل ايەل وسى بولمەدەن شىقپاۋعا ءتيىس، — دەدى لورد ۆينتەر ءسوزىن جالعاپ، — ول ەشكىممەن حات جازىسپاۋى كەرەك، وزىڭىزدەن باسقا ءتىرى جانمەن سويلەسپەۋى كەرەك، ارينە، ەگەر ءسىز ونىمەن سويلەسىپ، قۇرمەت كورسەتسەڭىز عانا.
— مەن انت بەردىم، ميلورد، سونىڭ ءوزى جەتكىلىكتى.
— ال ەندى، سۋدارىنيا، قۇدايعا سىيىنا بەرىڭىز، ويتكەنى ادامنىڭ سوتى سىزگە جاسارىن جاسادى.
وسى ۇكىمدى ابدەن مويىنداعان كىسىدەي، ميلەدي باسى سالبىراپ وتىرىپ قالدى.
لورد ۆينتەر قولىمەن سوڭىما ەر دەگەندەي، فەلتونعا بەلگى بەردى، بولمەدەن شىعىپ كەتتى. فەلتون ونىڭ سوڭىنان ەرىپ، ەسىكتى اشتى.
سالدەن كەيىن بەلىنە ايبالتا قىستىرىپ، قولىنا مۋشكەت ۇستاپ، قاراۋىلدا تۇرعان تەڭىز جاياۋ اسكەرى سولداتىنىڭ ءدۇرس-دۇرس باسقان دىبىسى ەستىلدى.
ميلەدي ءوزىن قۇلىپتىڭ ساڭىلاۋىنان اڭدىپ تۇر ەكەن دەپ ويلاپ، بىرنەشە مينۋتكە دەيىن بۇرىنعى كۇيىندە وتىرا بەردى، سوسىن ول جايىمەن باسىن كوتەردى، بەت-جۇزى تۇنەرىپ، قاتۋلانىپ قاھارىنا مىنگەن ول جۇگىرىپ ەسىك الدىنا بارىپ، قۇلاعىن توستى، سوسىن تەرەزەگە قارادى دا، ول ارادان كەتىپ، ۇلكەن كرەسلوعا كەلىپ وتىرىپ، ءبىر قالىڭ ويعا شومدى.
XXI
وفيسەر
ال، وسى كەزدە كاردينال انگليادان ءبىر حاباردى سارعايا كۇتتى، ءبىراق ول جاقتان اسا ءقاۋىپتى، جايسىز حاباردان باسقا ەشتەڭە دە كەلمەدى.
لا-روشەل قۇرىش قاماۋعا الىنسا دا، قولدانىلعان شارالاردىڭ ناتيجەسىندە، اسىرەسە قورشاۋداعى قالاعا جاۋ قايىقتارىن وتكىزبەي تاستاعان تاس بوگەتتىڭ ناتيجەسىندە، تابىس قامتاماسىز ەتىلسە دە، كورول اسكەرلەرىن ەل-جۇرت الدىندا ماسقارا ەتىپ جانە كاردينالدىڭ نامىسىنا ءتيىپ بۇل قورشاۋدىڭ ءالى دە ۇزاققا سوزىلاتىن ءتۇرى بار-دى، مۇنىڭ ۇستىنە كاردينالعا ەندى ليۋدوۆيك XIII مەن اننا اۆسترييسكايانى ۇرىستىرۋدىڭ قاجەتى جوق-تى، ويتكەنى ەكەۋى ونسىز دا يت پەن مىسىقتاي-دى، ءبىراق گەرسوگ انگۋلەمسكييمەن جانجالداسىپ قالعان باسسومپەردى قايتادان تابىستىرۋ كەرەك بولدى.
ال، كورولدىڭ تۋىسىنا كەلەتىن بولساق، ول تەك قورشاۋدى باستاپ بەردى دە، ونى اياقتاپ شىعۋدى كاردينالدىڭ ۇلەسىنە قالدىردى.
مەردىڭ اسقان تاباندىلىعىنا، قايسارلىعىنا قاراماستان، قالا، دۇشپانعا بەرىلمەك بولعان، سول سەبەپتى دە شاتاق شىعارىپ، باس كوتەرگىسى كەلگەن، ءبىراق مەر بۇلىكشىلەردى قولما-قولدارعا اسۋعا ءامىر ەتتى. وسى جازا ەڭ قىزۋ قىزىل كوز تەنتەكتەردىڭ ءوزىن ساباسىنا ءتۇسىردى دە، ولار بۇدان گورى اشتان قىرىلعاندى ارتىق سانادى: مۇنداي ءولىم ولارعا، دەرەۋ دارعا تارتىلعاننان گورى، بولار-بولماسى بيماعۇلىم، سوزالاڭداعان باياۋ اجال بولىپ كورىندى.
قالانى قورشاۋشىلار وقتا-تەكتە لاروشەلدىكتەردىڭ بەكينگەمگە جونەلتكەن شابارماندارىن نەمەسە بەكينگەمنىڭ لاروشەلدىكتەرگە جىبەرگەن شپيوندارىن ۇستاپ الادى. مۇنداي كەزدەرى سوت قىسقا بولادى، كاردينال: «اسىڭدار!» دەگەن ءبىر-اق ءسوزدى ايتادى. جازانى كورۋگە كورولدى دە شاقىرىپ ءجۇردى. كورول ءىلبىپ كەلەدى دە، ىڭعايلى ءبىر ورىنعا وتىرىپ، جازالاۋدى باسىنان اياعىنا دەيىن تۇگەل كورىپ شىعادى. بۇل ونىڭ قاتتى زەرىگىپ كەتپەۋىنە، ءسويتىپ ءار مينۋت سايىن پاريجگە كەتەمىن دەپ قىلقىلداماۋىنا سەبىن تيگىزەدى، ازداپ تا بولسا، كوڭىلىن كوتەرىپ، كەۋدەسىنە ۇيالاعان وكپە-رەنىشتى ۇمىتۋىنا جاعداي جاسايدى؛ سونىمەن، ەگەر ۇستالعان شابارماندار مەن شپيوندار بولماسا، قانشا تاپقىر ونەرپاز دەگەنمەن، جوعارى مارتەبەلى تاقسىردىڭ جاعدايى مۇلدە قيىنداپ كەتەر ەدى.
حوش، وسىلاي ۋاقىت وتە بەردى، لاروشەلدىكتەر وڭايلىقپەن بەرىلە قويمادى. قالانى قاماۋشىلاردىڭ ەڭ سوڭعى ۇستاپ العان شابارمانى بەكينگەمگە حات اكەتىپ بارا جاتىر ەكەن. حاتتا شىنىندا دا قالانىڭ ءحالى مۇشكىل دەلىنىپتى، ءبىراق ونىڭ قورىتىندىسىندا: «ەگەر ەندى بىر-ەكى اپتا ىشىندە سىزدەردىڭ كومەگىڭىز كەلىپ جەتپەسە، ءبىز بەرىلەمىز»، — دەپ ايتىلماپتى. قاراپايىم سوزدەرمەن: «ەگەر ءسىزدىڭ كومەگىڭىز ەكى اپتا ىشىندە كەلىپ جەتپەسە، ول كەلىپ جەتەم دەگەنشە، ءبىزدىڭ ءبارىمىز دە اشتان قاتامىز»، — دەپ جازىلىپتى.
ءسويتىپ، لاروشەلدىكتەردىڭ كۇللى ۇمىت-سەنىمى بەكينگەمدە ەكەن. بەكينگەم — ولاردىڭ عايىپتان كەلەتىن قۇتقارۋشىسى. ال، ەگەر بەكينگەمنەن ەشبىر قايران بولمايتىنىنا شىننان كوزى جەتسە، ولار ۇمىت-سەنىمىنە قوسا باتىل ەرلىگىنەن دە ايرىلىپ قالار ەدى.
سول سەبەپتى دە كاردينال انگليادان: بەكينگەم لا-روشەلدىڭ تۇبىنە كەلمەيدى، دەگەن حاباردى دىزاقتاپ، اسىعا كۇتتى.
قالانى شابۋىلمەن الۋ جونىندەگى ماسەلە كورول كەڭسەسىندە ءجيى-جيى تالقىلانىپ جاتتى، ءبىراق ونى ءاماندا قابىلداماي تاستايتىن: بىرىنشىدەن، لا-روشەل بۇلارعا الىنباس قامال بولىپ كوردى؛ ەكىنشىدەن، قانشا ايتقانمەن، فرانسۋزدار بىر-بىرىنە قارسى شايقاسىپ، قان توگىلەتىن بولسا، ونىڭ ساياساتتا الپىس جىلعا كەيىن شەگىنۋ ەكەنىن كاردينال وتە جاقسى تۇسىنەتىن، ال قازىرگى سوزبەن ايتساق، كاردينال وزىق ويلى ادام بولاتىن. شىنىندا دا، لا-روشەلدى تالقانداپ، ءۇش نەمەسە ءتورت مىڭ گۋگەنوتتى قىرىپ سالۋ (ارينە، ولار باس يگەننەن گورى ولگەندى ارتىق سانايدى)، بۇل 1628 جىل، 1572 جىلعى ۆارفولومەي تۇنىنە قاتتى ۇقسار ەدى؛ بۇعان قوسا، كورولدىڭ ءوز باسى، شىن مانىندەگى كاتوليك رەتىندە، وسىناۋ ەڭ اۋىر جازاعا كەت ءارى بولماسا دا، قالانى قاماۋشى گەنەرالدار ول جوسپاردى ۇدايى ىسىرىپ تاستاپ وتىردى، ولار: لا-روشەلدى تەك اشىقتىرىپ بارىپ الماساق بولمايدى، — دەگەن دالەلدى العا تارتتى.
كاردينال ءوز قولىمەن جۇمساعان كەك دولى قاتىننان ەرىكسىز قايمىعاتىنىن ءبىر ءسات تە ەسىنەن شىعارا الماي قويدى: وسىناۋ ايەلدىڭ بىردە جىلان، بىردە قابىلان بولىپ كورىنەتىن وزگەشە قاسيەتىن ول دا بايقادى. سول ايەل بۇعان وپاسىزدىق جاساعان جوق پا؟ الدە، ءولىپ قالدى ما ەكەن؟ نە دەگەنمەن، ول ميلەديدى تالاي سىناپ كورگەن، بەس ساۋساعىنداي جاقسى بىلەدى، ول مۇنىڭ پايداسىنا بولا ارەكەت ەتىپ ءجۇر مە نەمەسە قارسى ارەكەت ەتىپ ءجۇر مە، بۇعان دوس بولىپ ءجۇر مە، الدە قاس بولىپ جۇرمە — ءبارىبىر، ەگەر ءبىر كەسىرلى كەدەرگىدەن لاجسىز قولى بايلانىپ قالماسا، ول ىس-ارەكەتسىز قاراپ وتىرا المايدى. ءبىراق ونداي كەدەرگى قايدان شىعا قويادى؟ كاردينال ونى بىلمەيتىن دە ەدى.
دەگەنمەن ول ميلەديگە قاتتى سەنەدى، وعان دايەكتى نەگىزى دە بار: كاردينال سول ايەلدىڭ وتكەن ومىرىندە جان تۇرشىگەرلىك سۇمدىقتار بولعانىن سەزەدى، سونى جۇرت كوزىنەن مۇنىڭ قىزىل مانتياسى عانا بۇركەپ-جاسىرىپ قالا الادى جانە نە سەبەپ ەكەنىن ءوزى دە بىلمەيدى، ءبىراق ايتەۋىر، سول ايەلدىڭ وزىنە شەكسىز بەرىلگەنىن اڭعارادى، ويتكەنى ونى باسىنا ءتونىپ تۇرعان قاۋىپتەن قورعاپ قالاتىن دا، قولتىعىنان دەمەپ-جەبەيتىن دە وسى كىسىنىڭ ءوزى عانا.
سونىمەن، ول سوعىستى جالعىز جۇرگىزە بەرۋگە بەل بايلادى، ال، بوگدە ءبىر كومەك بولا قالسا، ونى عايىپتان ءساتى تۇسكەن ءىس دەمەك-تى. ول ايگىلى بوگەتتى سالدىرا بەردى، بۇل لا-روشەلدىڭ حالقىن اشتان قيراۋعا ءتيىس ەدى. تالاي-تالاي ۇلى كۇيزەلىستەر مەن قاھارماندىق ىستەردى باستارىنان وتكەرگەن باقىتسىز قالانىڭ مۇشكىل حالىنە كوز تاستاي وتىرىپ، ول ءوزىنىڭ ساياسات جونىندەگى ءىزاشارى ليۋدوۆيك XI سوزدەرىن (سول سياقتى مۇنىڭ ءوز باسى روبەسپەردىڭ ءىزاشارى عوي)، تريستاننىڭ قامقورشىسىنىڭ: «بيلەۋ ءۇشىن — بولشەكتە» دەگەن ەرەجەسىن ەسىنە ءتۇسىردى.
گەنريح IV ءپاريجدى قاماۋعا العاندا، قالا دۋالىنىڭ ىشىنە جاندى جانە باسقا ازىق-تۇلىك تاعامدارىن تاستاۋعا جارلىق بەرگە ەكەن؛ ال، كاردينال بولسا، قالا ىشىنە حات-قاعازدار تاستاۋعا ءامىر ەتتى، سول حاتتارىندا ول لاروشەلدىكتەرگە باستىقتارىنىڭ ىس-ارەكەتى ادىلەتتەن اۋلاق، قاتال ەكەنىن، ولاردىڭ قارا باستارىنىڭ قامىنان باسقانى ويلامايتىنىن ءتۇسىندىردى. باسشىلارىندا ازىق-تۇلىك مول، ءبىراق ولار سونى حالىققا بەرمەيدى، دەلىندى. ولار: ايەلدەر، قارتتار مەن بالالار، مەيلى، ولسە — ولە بەرسىن، تەك ءوز قالاسىن جاۋدان قورعايتىن ەركەكتەر امان-ساۋ، باقۋاتتى بولسا بولعانى دەگەن ەرەجەنى ۇستانعان (ولاردىڭ دا ءوز ەرەجەسى بولعان). ول كەزدە بۇل ەرەجە ءالى دە بولسا جاپپاي قولدانىلماعان-دى، ءبىراق قالا تۇرعىندارى بۇعان اشىق قارسى شىعا الماي دارمەنسىزدىك جاسادى ما الدە ولار بۇل قۇرباندىققا ادەيى باردى ما، بىلمەيمىز، ايتەۋىر، وسى ەرەجە تەوريادان پراكتيكاعا اينالدى؛ كاردينالدىڭ اتالمىش حاتتارى بۇنىڭ دۇرىستىعىنا كۇمان كەلتىرە باستادى؛ حاتتار ەر-ازاماتتارعا ولۋگە ءتيىس بالالار، ايەلدەر مەن شالدار — سولاردىڭ وزدەرىنىڭ بالالارى، ايەلدەرى مەن اكەلەرى ەكەنىن ەستەرىنە سالدى؛ ەگەر ورتاق اۋىرتپالىقتى ءبارى بىردەي كورسە — الدەقايدا ادىلىرەك بولار ەدى، سوندا ءبارىنىڭ حال-احۋالى بىردەي بولعاسىن، تۇرعىن حالىقتىڭ شەشىمى ءبىر اۋىزدان قابىلدانار ەدى.
وسىناۋ جادىگوي حاتتار، ونى جازعان كىسىنىڭ دىتتەگەن ماقساتىندا جەتكىزدى: تۇرعىن حالىقتىڭ كوبىسىن كورول اسكەرىمەن وڭاشا كەلىسسوز جۇرگىزۋگە بەيىمدەي بەردى.
ءبىراق تاپ سول كەزدە، كاردينال ءوزىنىڭ سىننان وتكەن ءتاسىلى جەمىسىن بەرە باستاعانىن كورىپ، ونى ىسكە كەڭىنەن جاراتتىم دەپ قۋانا باستاعان كەزدە، لa-روشەلدىڭ، كورول جاۋىنگەرلەرىنىڭ شەگىنىپ جاسىرىن ءوتىپ كەتكەن ءبىر تۇرعىنى — باسسومپەردىڭ، شومبەرگ پەن گەرسوگ انگۋلەمسكييدىڭ قىراعى كوزىنە قالاي تۇسپەي كەتكەنىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى عانا بىلەدى جانە جوعارىداعى مىرزالاردى كاردينالدىڭ ءوزى ءجىتى باقىلاپ وتىرعان عوي، — ءيا، لا-روشەل تۇرعىندارىنىڭ بىرەۋى، دەيمىز ءبىز، قالاعا ءپورتسمۋتتىڭ تاپ وزىنەن كەلىپ كىرەدى دە، ەندى ءبىر اپتادان قالماي وسىندا كەلۋگە ءازىر تۇرعان ايبارلى تۇتاس ءبىر فلوتتى ءوز كوزىمەن كورگەنىن حابارلايدى. ءتىپتى بۇعان قوسا، بەكينگەم قالا مەرىنە اقىرىندا، فرانسياعا قارسى ۇلى وداق جاسالاتىن بولدى، ەندى فرانسۋز كورولدىگىنە ءبىر مەزگىلدە اعىلشىن، يمپەريا جانە يسپان اسكەرلەرى باسا-كوكتەپ كىرەدى دەگەن حابار جىبەرەدى. بۇل حات قالانىڭ كۇللى الاڭدارىندا كوپشىلىككە جار سالىنىپ وقىلادى، ونىڭ كوشىرمەلەرى كوشە-كوشەنىڭ توعىسقان جەرلەرىنە ءىلىنىپ قويىلادى، وسىدان كەيىن كورول اسكەرىمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزە باستاعان جۇرتتىڭ ءوزى، وسىنداي سالتاناتتى تۇردە جىبەرىلەتىن كومەكتى كۇتپەكشى بولىپ، جوعارىداعى ارەكەتتەرىن ءۇزىپ تاستايدى.
وسى ءبىر كۇتپەگەن ءجايت ريشەلەنىڭ بۇرىنعى مازاسىزدىعىن قايتا قوزدىردى جانە تەڭىزدىڭ ار جاعىنا ەرىكسىز كوز تىگۋگە ءماجبۇر ەتتى.
ال، بۇل كەزدە كورول اسكەرىنىڭ ناعىز، بىردەن-بىر باستىعىنىڭ قاۋىپ-قاتەرىنەن بەيحابار ارميا كوڭىلدى دارقان تىرلىكتى باسىنان وتكەرىپ جاتتى. لاگەردە ىشىم-جەم دە، اقتا دا باستان اسادى؛ كۇللى اسكەر بولىمدەرى كوزسىز باتىرلىق، كوڭىل كوتەرەتىن سان الۋان ويىن-ساۋىق جونىنەن بىر-بىرىمەن باسەكەلەسە جارىسىپ جاتتى.
شپيونداردى ۇستاپ الىپ، دارعا اسۋ، بوگەت باسىنا، تەڭىزگە ءقاۋىپتى بip جورتۋىل جاساۋ، اقىلعا سيا بەرمەيتىن ءبىر ارەكەتتەردى ويلاستىرىپ، ولاردى شىمىرىكپەي ورىنداۋ — ارميا كۇللى ۋاقىتىن، مىنە، وسىلاي ەمىن-ەركىن وتكىزە بەردى، بۇل ۇزاق-سونار كۇندەردىڭ ەلەۋسىز وتۋىنە سەبىن تيگىزدى؛ وسىناۋ كۇندەر اشتىقتىڭ، سارعايا كۇتۋدىڭ ازابىن تارتقان لاروشەلدىكتەرگە عانا تاۋسىلمايتىن ۇزاق بولىپ كورىنگەن جوق، سول بايعۇستاردى قايسار-قاجىرمەن قاماپ جاتقان كاردينالعا دا ۇزاق بولىپ كورىندى.
قاتارداعى اتتى اسكەر سياقتى، سالت اتپەن كەز كەلگەن جاققا ءجۇرىپ كەتە بەرەتىن كاردينال، وزىنە وتە باياۋ سالىنىپ جاتقانداي بولىپ كورىنەتىن بەكىنىستەرگە ويلانا كوز تاستاپ وتە بەرەدى، ول وسى بەكىنىستەرگە ءوزى تىكەلەي باسشىلىق ەتىپ، فرانسيانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن ادەيى شاقىرتىپ الدىرعان ينجەنەرلەرگە سالدىرىپ جاتقاندى. ەگەر وسىلاي جورتۋىلداپ جۇرگەن كەزدەرى ول دە تريەۆيل پولكىنىڭ ءبىر مۋشكەتەرىن كەزدەستىرە قالسا بولعانى، وعان جاقىنداپ بارىپ، مۇقيات كوز تاستاپ قارايتىن دا، ءبىزدىڭ ءتورت دوسىمىزدىڭ بىردە-بىرەۋى بولىپ شىقپاعاسىن، ءوزىنىڭ ءجىتى كوزىن باسقا ءبىر نارسەگە اۋدارا قوياتىن.
ءبىر كۇنى ابدەن ولەردەي بولىپ زەرىگىپ كەتكەن كاردينال، قالامەن كەلىسسوز جۇرگىزۋدەن ءۇمىتى كەسىلىپ، انگليادان بۇرىنعىشا ەشبىر حابار كەلمەگەسىن، قاسىنا كايۋزاك پەن لa ۋدينەردى عانا ەرتىپ، ۇيىنەن شىعىپ كەتتى جانە ەشبىر ماقساتسىز، تەك ايتەۋىر سەيىلدەپ، كوڭىل كوتەرىپ قايتۋ ءۇشىن عانا شىقتى. ول قۇمداۋىت جاعالاۋمەن، شەتسىز-شەكسىز قيالعا بەرىلىپ، مۇحيتتىڭ شەتسىز-شەكسىز ايدىنىنا اسىقپاي كوز تاستاپ كەلە جاتتى. ءبىر توبەنىڭ باسىنا جايىمەن شىعىپ قاراپ، تاياۋ جەردەن شەتەن-قورشاۋدىڭ ار جاعىندا، جىلدىڭ وسى ۋاعىندا سيرەك كورىنەتىن كۇن ساۋلەسىنە شۋاقتاپ، قىزدىرىنىپ جاتقان جەتى ادامدى كوردى جانە ولاردىڭ اينالاسىندا بوس شىنىلار شاشىلىپ جاتىر ەكەن. سول كىسىلەردىڭ تورتەۋى مۋشكەتەرلەر ەدى، ولار الگىدە عانا بىرەۋىنە كەلگەن حاتتى وقىماق بولىپ ازىرلەنىپ جاتقان-دى. بۇل حاتتىڭ ماڭىزدىلىعى سونداي، سوعان بولار بۇلار ويىن كارتاسى مەن سۇيەكتەرىن بارابان ۇستىنە شاشىپ تاستاي سالعان-دى.
قالعان ۇشەۋى كوليۋر شارابى قۇيىلىپ، سىرتى سابان جىپپەن تورلانعان ءنان شىنىنىڭ اۋزىنداعى قاتقان قۇمدى ءتۇسىرىپ جاتتى؛ بۇلار — ءبىزدىڭ جاس جىگىتتەردىڭ قىزمەتشىلەرى ەدى.
جوعارىدا ايتقانىمىزداي، كاردينال تۇنجىراپ، كوڭىلسىز كەلە جاتقان-دى، ال، وسىنداي كەزدەرى ول بىرەۋلەردىڭ جادىراپ، كوڭىل كوتەرگەندەرىن كورسە، ءتىپتى تۇنەرىپ، ىتىرىنىپ الاتىن. مۇنىڭ ۇستىنە ونىڭ كىسى تاڭ قالارلىق ءبىر تۇسىنىگى بولاتىن: ول ءارقاشاندا بىرەۋلەردىڭ جادىراپ قۋاناتىن سەبەبىن ءوزىن قايعىراتىن نارسەدەن ىزدەيتىن. كايۋزاك پەن لا ۋدينەرگە توقتا دەگەن بەلگى بەرىپ، كاردينال مىنان ءتۇستى دە، كۇماندى شات كىسىلەرگە قاراي بەتتەدى، شەگە قۇمنان باسقان اياعىنىڭ دىبىسى ەستىلمەيتىنىن جانە شەتەن-قورانى پانالاپ، كوزگە تۇسپەيتىنىن ەسكەرىپ، ول ءوزىن قىزىقتىرعان اڭگىمەنىڭ شەت-جاعاسىن ەسىتەرمىن دەپ ويلادى. قوراعا ون قادامداي قالعان كەزدە گاسكون جىگىتتىڭ داۋىسىن بىردەن تانىدى، ال، بۇلاردىڭ مۋشكەتەرلەر ەكەنىڭ بۇرىنىراق انىقتاپ كورىپ العان تاقسىر ەندى قالعان ۇشەۋىنىڭ جۇرت ايرىلماس دوس دەپ سانايتىن — اتوس، پورتوس، اراميستەر ەكەنىنە كۇمان كەلتىرمەدى.
وسى جاڭالىقتان كەيىن، بۇلاردىڭ اڭگىمەسىن ەستۋگە بۇرىنعىدان بەتەر قۇمارتقانىن وزدەرىڭىز دە سەزگەن بولارسىزدار؛ ونىڭ كوزى ءبىر ءتۇرلى كىلميىپ، اياعىن مىسىقشا باسىپ، ۇرلانىپ قوراعا جاقىنداي بەردى. ءبىراق ول ەشبىر ءمان-ماعىناسى جوق دابىر-دۇبىر كومەسكى دىبىستى ەسىتەر-ەستىمەس كەزدە، بىرەۋدىڭ شاڭق ەتكەن اششى داۋىسىنان سەلك ەتىپ شوشىپ كەتتى، سول داۋىس مۋشكەتەرلەردىڭ نازارىن اۋداردى.
— وفيسەر، — دەدى گريمو ايقايلاپ.
— ءسىزدىڭ ءتىلىڭىز شىعايىن دەگەن ەكەن، سۇمىراي! — دەدى اتوس شىنتاعىنا سۇيەنىپ، باسىن كوتەرىپ، گريمونى الا كوزىمەن ءبىر اتىپ.
گريمو ەندى ءقايتىپ جۇمعان اۋزىن اشپادى، تەك سۇق ساۋساعىن شوشايتىپ، قورا جاقتى مەگزەدى، ءسويتىپ وسى يشاراتىمەن كاردينال مەن ونىڭ نوكەرىنىڭ كەلگەنىن ءبىلدىردى.
مۋشكەتەرلەر جاتقان جەرىنەن سەكىرىپ تۇرىسىپ، ونى قۇرمەتتەپ، ءيىلىپ ىزەت كورسەتتى.
كاردينال قاتتى اشۋلانعان ءتارىزدى.
— مۋشكەتەر مىرزالار، وزدەرىن كۇزەتتىرىپ قوياتىن ءتارىزدى مە قالاي؟ — دەدى ول. — قۇرلىقتاعى جولمەن بىزگە اعىلشىندار كەلىپ قالعان جوق پا ەكەن وسى؟ الدە مۋشكەتەرلەر وزدەرىن اعا وفيسەرلەرمىز دەپ ەسەپتەي مە ەكەن؟
— شاراپاتتى مىرزا... — دەدى اتوس، ويتكەنى جۇرت جاپپاي اسىپ-ساسىپ جاتقاندا، ناعىز بەكزات سياقتى، سابىرلى، بايسالدى قالپىن ساقتاپ قالعان تەك وسى عانا ەدى، ول ءتىپتى وسى قالپىنان ومىردە اينىمايتىن، — شاراپاتتى مىرزا، مۋشكەتەرلەر قىزمەتىن اتقارماي جۇرگەن كەزدە نەمەسە قىزمەتى اياقتالعاننان كەيىن شاراپ ءىشىپ، سۇيەك وينايدى، ال، وزدەرىنىڭ دايەكشىلەرىنە ولار — جوعارى دارەجەلى وفيسەرلەر بولىپ كورىنەدى.
— دايەكشىلەرى دەيسىز بە؟! — دەدى كاردينال بۇرقىلداپ. — بىرەۋلەر تۇستارىنان ءوتىپ بارا جاتقاندا، مىرزالارىن ەسكەرتىپ وتىرۋعا ءامىر بەرىلىپ قويىلعان دايەكشىلەر، شىنىندا دا دايەكشىلەر ەمەس، ساقشىلار عوي.
— جوعارى مارتەبەلى تاقسىر، ءوزىڭىز دە كورىپ تۇرسىز عوي، ەگەر ءبىز وسىنداي ساقتىق جاساماساق، قارا باسىپ، ءسىزدى قاتتى قۇرمەت تۇتاتىنىمىزدى بىلدىرە الماي قالاتىن ەدىك جانە شاپاعاتىڭىز ءتۇسىپ، ءبارىمىزدىڭ باسىمىزدى ءبىر جەرگە قوسقانىڭىز ءۇشىن سىزگە العىس ايتا المايتىن ەدىك... د'ارتانيان، — دەدى ول ءسوزىن جالعاپ، — ءسىز الگىدى: عانا ءبىر قولايلى ءساتتى تاۋىپ، شاراپاتتى مىرزاعا ريزالىعىڭىزدى بىلدىرمەك بولعانىڭىزدى ايتىپ ەدىڭىز: مىنە، قولايلى ءسات تۋدى، سونى پايدالانىپ قالىڭىز ەندى.
قاۋىپ-قاتەر تونگەندە اتوس ءتىپتى تاۋ قوزعالماس سالقىن قاندى بولىپ كەتەتىن، وسىناۋ سوزدەردى ول اسپاي-ساسپاي، مەيلىنشە سىپايى ايتتى، وسىنداي سىپايى سىربازدىعىمەن ول كەيبىر كەزدەرى تۋما كورولدەردىڭ وزىنەن بەتەر ايبىندانىپ كەتەر ەدى.
د'ارتانيان جاقىن كەلىپ، بىرەر سوزبەن العىس ايتا بەردى دە، كاردينالدىڭ تۇنەرە قاراپ تۇرعانىن كورىپ تىيىلا قالدى.
— سوندا دا ءبارىبىر، مىرزالار، — دەدى ريشەلە، شاماسى، اتوس ءسوزى ونى اۋەلگى ويىنان قايتارا الماعان ءتارىزدى، — ءبارىبىر مىرزالار، كەيبىر قاراپايىم سولداتتاردىڭ ارتىقشىلىعى بار بولىمدەردە قىزمەت اتقاراتىنىن پايدالانىپ، اسىل تەكتى بەكزاتتار سياقتانىپ جۇرەتىنىن ءوز باسىم جاقسى كورمەيمىن: وزگەلەر سياقتى ولار دا ورتاق ءتارتىپتى ساقتاۋى كەرەك.
اتوس، كاردينال وسى ءسوزىن ايتىپ بىتىرگەنشە سابىر تۇتىپ، سوسىن ونى قوستاپ، باسىن يزەپ، تومەندەگىشە ءتىل قاتتى:
— شاراپاتتى مىرزا، ءبىز ءتارتىپتى ءتىپتى دە بۇزعانىمىز جوق قوي دەپ سەنەمىن. ءبىز بولساق ءقازىر قىزمەتتەن بوسپىز، سول سەبەپتى دە، نە ىستەسەك تە ءوزىمىزدىڭ ەركىمىزدە عوي دەپ ويلاعانبىز. ەگەر ءسىز، مارتەبەلى تاقسىر، تاپ ءقازىر وزگەشە ءبىر بۇيرىق بەرسەڭىز، ءبىز وعان قۋانا - قۋانا مويىنسۇنۋعا ءازىرمىز. — ءوزىڭىز دە كورىپ تۇرسىز، شاراپاتتى مىرزا، — دەدى ول قاباعىن ءتۇيىپ، ويتكەنى بۇل تەرگەۋ ونىڭ شىدامىن تاۋىسا باستاعان ەدى. — بولماشى ءبىر شۋ شىقسا ءازىر تۇرۋ ءۇشىن مىلتىقتارىمىزدى الا كەلدىك.
سوسىن ول ۇستىندە قارتتار مەن سۇيەكتەر شاشىلىپ جاتقان باراباننىڭ قاسىندا بىر-بىرىنە سۇيەلىپ قويىلعان ءتورت مۋشكەتتى كاردينالعا ساۋساعىمەن مەگزەپ كورسەتتى.
— ەگەر وسىنداي از نوكەرمەن كەلە جاتقان ءسىز ەكەنىڭىزدى بىلگەنىمىزدە، مارتەبەلى تاقسىر، ءبىز دەرەۋ الدىڭىزدان شىعاتىن ەدىك، وعان كامىل سەنۋىڭىزگە بولادى، — دەدى د'ارتانيان.
كاردينال مۇرتى مەن ەرنىن جىمقىرىپ الىپ، تىستەلەي بەردى.
— تاپ قازىرگىدەي قارۋلانىپ، قىزمەتشىلەرىڭىزدى قاراۋىلعا قوسىپ، باس قوسقان كەزدەرىڭىزدە، وزدەرىڭىزدىڭ كىمگە ۇقساس ەكەندەرىڭىزدى بىلەسىزدەر مە؟ — دەدى كاردينال. — سىزدەر ءتورت قاسكۇنەمگە ۇقسايسىز.
— ءسىز وتە دۇرىس ايتاسىز، شاراپاتتى مىرزا، — دەدى اتوس، ونى قولما-قول قوستاپ، — ءبىزدىڭ شىنىندا دا قاسكۇنەمدىك ويلاپ جۇرگەنىمىز راس، وعان، مارتەبەلى تاقسىر، انەۋگۇنى ەرتەڭگىلىك ءوزىڭىزدىڭ دە ءىشىڭىز جەتكەن، ءبىراق ءبىزدىڭ قاسكۇنەمدىگىمىز لاروشەلدىكتەرگە قارسى باعىتتالعان.
— ءا، ساياساتشى مىرزالار، — دەدى كاردينال دا قاباعىن ءتۇيىپ بۇلارعا قارسى داۋ ايتىپ، — ەگەر سىزدەردى الگىدە عانا مەنى كورىپ، جاسىرا سالعان حاتىڭىز سياقتى وپ-وڭاي وقي الاتىن بولساق، سىزدەردىڭ ميلارىڭىزدان كوپتەگەن قۇپيا جايتتەردىڭ شەشىمى تابىلار ەدى!
اتوستىڭ بەت-جۇزى دۋىلداپ، كاردينالعا قاراي ءبىر باسىپ توقتاي قالدى:
— وسى ءسىز شىنىمەن-اق بىزگە كۇدىكتەنىپ، ناعىز تەرگەۋ جۇرگىزىپ جاتقاننان ساۋمىسىز، شاراپاتتى مىرزا. ولاي بولسا، مارتەبەلى تاقسىر، بىزگە ءجاي-جاعداياتتى انىقتاپ تۇسىندىرسەڭىز ەكەن، سوندا ءبىز تىم بولماسا نە ىستەيتىنىمىزدى بىلەر ەدىك.
— ەگەر بۇل شىن مانىندەگى تەرگەۋ بولا قالسا نە ىستەر ەدىڭىز؟ سىزدەردەن وتكەن كىسىلەر دە تالاي تەرگەۋگە الىنعان جانە جاۋاپ تا بەرگەن، مۋشكەتەر مىرزا، — دەدى كاردينال.
— مىنە، سول سەبەپتى دە، مارتەبەلى تاقسىر، مەن سىزگە قالاي تەرگەيمىن دەسەڭىز دە ەركىڭىزدە دەپ ايتقانمىن، ال، ءبىز جاۋاپ بەرۋگە دايىنبىز.
— ءسىز الگىدە عانا وقي ءتۇسىپ، سوسىن جاسىرا سالعان حاتىنىڭ نەندەي حات، اراميس مىرزا؟
— ايەلدەن كەلگەن حات، شاراپاتتى مىرزا.
— و، مەن ونى تۇسىنەمىن! — دەدى كاردينال. — ونداي حات جونىندە ۇندەمەي قالعاننىڭ ءوزى دۇرىس. ءبىراق ول حاتتى دۋاگوي پىرىڭىزگە كورسەتۋگە بولادى، وزدەرىڭىزگە ءمالىم، مەن ءدىن ادامىمىن عوي.
— شاراپاتتى مىرزا، — دەدى اتوس سۇمدىق ۇستامدىلىقپەن، مۇنداي جاۋاپ ءۇشىن ونىڭ باسى كەتۋى مۇمكىن ەدى، — ول شىنىندا دا ايەلدەن كەلگەن حات، ءبىراق وعان قول قويعان ماريون دەلورم دە، د'ەگيلون حانىم دا ەمەس.
كاردينال قانىن ىشىنە تارتىپ، سازارىپ سالا بەردى، كوزى ىزالانا جارق ەتتى. ول كايۋزاك پەن لا ۋدينەرگە ءامىر ەتكىسى كەلگەندەي ارتىنا بۇرىلدى. اتوس ونىڭ وسى قيمىلىن قالت جىبەرمەي، ءوزى دە مىلتىعىنا قاراي ءبىر اتتادى، وزدەرىن تۇتقىنداتقىسى كەلمەگەن ءۇش دوسىنىڭ دا ەسىل-دەرتى وسى قارۋدا بولاتىن. كاردينالدىڭ جاقتاستارى، ءوزىن قوسقاندا ءۇش-اق ادام ەدى، ال، قىزمەتشىلەرىن قوسا ەسەپتەگەندە مۋشكەتەرلەر جەتى كىسى-تىن. اتوس پەن ونىڭ جولداستارى شىنىندا دا بىردەڭە دەپ قۇپيا ءسوز بايلاسىپ جاتقان، سول سەبەپتى دە كاردينال كۇشتىڭ تەڭ تۇسپەيتىنىن ويلاپ، ءاماندا كوڭىلىنىڭ ءبىر تۇكپىرىندە ساقتاپ جۇرەتىن توسىن ايلا-تاسىلىمەن جالت بەردى: ول اشۋىن جۇمساق كۇلكىگە جەڭدىردى.
— جارايدى، وسى دا جەتەر! — دەدى ول. — ءسىز قايتپاس قايسار جاس باتىرسىزدار: كۇندىز — ءور كەۋدە تاكاپپارسىز، تاس قاراڭعى تۇندە — ادال بەرىلگەن الامانسىز. وزگە كىسىلەردى جاقسى قورعايتىن كىسىنىڭ، ءوزىن دە قورعاي بىلگەنى ابزال. مىرزالار، مەن الگى «قىزىل كەپتەر ۇياسىنا» باراتىن ءتۇنى جولاي مەنى قالاي قورعاعانىڭىزدى ۇمىتقان جوقپىن. ەگەر قازىرگى بارا جاتقان جولىمدا ءبىر ءقاۋىپ بولا قالسا، سىزدەردەن ماعان ەرىپ جۇرىڭىزدەر دەپ وتىنگەن بولار ەدىم. ءبىراق ءتونىپ تۇرعان قاتەر جوق ەكەن، سىزدەر وسى ارادا قالا بەرىڭىزدەر، شاراپتارىڭىزدى تاۋىسىپ، ويىندارىڭىزدى اياقتاپ، حاتىڭىزدى وقي بەرىڭىزدەر. قوش، مىرزالار!
كايۋزاك جەتەلەپ اكەلىپ، كولدەنەڭ تارتقان اتىنا قوندى دا، ول بۇلارمەن قولىن ءبىر بۇلعاپ قوشتاسىپ، شاۋىپ الا جونەلدى.
ءتورت جاس جىگىت ورىندارىندا ءۇن-تۇنسىز سىلەيىپ تۇرعان كۇيى، ول ابدەن كورىنبەي كەتكەنشە ارتىنان تەلمىرە قاراپ، كوزىمەن ۇزاتىپ سالدى.
سوسىن ولار بىر-بىرىنە قاراستى.
ءبارىنىن دە ءتۇسى بۇزىلىپ كەتىپتى: دوس پەيىلمەن قوشتاسسا دا، كاردينالدىڭ قاتتى ىزالانىپ كەتكەنىن بۇلار ءتۇسىنىپ تۇر.
تەك اتوس قانا وكتەم يىنىمەن، تىجىرىنا جىميىپ تۇردى. كاردينال بۇلاردى ەستىپ، كورە المايتىنداي جەرگە جەتكەندە، اشۋىن كىمنەن الارىن بىلمەي تۇرعان پورتوس:
— انا اقىماق گريمو كەشىگىپ قالدى! — دەدى داۋىستاپ.
گريمو اقتالۋ ءۇشىن بىردەڭە دەگىسى كەلىپ ەدى، اتوس ساۋساعىن شوشايتىپ، ەسكەرتكەندەي بولدى، گريمو تاباندا جىم بولدى.
— ءسىز الگىدە حاتتى بەرەر مە ەدىڭىز، اراميس؟ — دەدى د'ارتانيان.
— مەن مىناداي ءبىر شەشىمگە كەلگەن ەدىم، — دەدى اراميس، اسەم داۋىسىن ناشىنە كەلتىرە سويلەپ. — ەگەر كاردينال حاتتى اكەل دەپ لاپ ەتكەندە، ءبىر قولىممەن حاتتى بەرىپ جاتىپ، ەكىنشى قولىممەن شپاگامەن تۇيرەپ تاستايتىن ەدىم.
— مەن دە سولاي ويلاپ ەدىم، — دەدى اتوس. — ءسىزدىڭ سوزىڭىزگە تالاسقانىم دا سودان. ەر جىگىتتەرمەن تاپ الگىدەي وكتەم سويلەسىپ، ول كىسى تىم اڭعىرت كەتتى. ءتىپتى سونىڭ ءوزى ءومىر بويى ايەلدەرمەن، بالالارمەن عانا ىستەس بولىپ جۇرگەن ەكەن دەپ تە ويلاپ قالۋعا بولاتىنداي.
— سۇيىكتى اتوس، مەن سىزگە قاتتى ءتانتى بولدىم، ءبىراق تۇپتەپ، كەلگەندە ءبىز دۇرىس جاسامادىق، — دەدى د'ارتانيان ونى قۇپتاماي.
— دۇرىس جاساماعانى قالاي! — دەدى اتوس ىزالانىپ. — مىنا ءوزىمىز تىنىستاپ تۇرعان اۋانىڭ يەسى كىم؟ ءوزىمىز كوزىمىزدى المايتىن انا مۇحيت كىمدىكى؟ اۋناپ-قۋناپ جاتقان ىسپا قۇم كىمدىكى؟ عاشىعىڭىز جازعان حاتتىڭ يەسى كىم؟ كاردينال ما؟ ار-ۇجدانىممەن انت ەتەيىن، سول كىسى وسى كۇللى الەمنىڭ بيلەۋشىسى ءبىر ءوزىم دەپ ويلايتىن بولۋعا ءتيىس! ءسىز سونىڭ الدىندا ەسىڭىز شىعىپ، جەرگە كىرىپ كەتەردەي بولىپ، بىردەڭە دەپ مىڭگىرلەدىڭىز... ءتىپتى ءسىزدىڭ كوز الدىڭىزعا باستيليا كەلىپ ەلەستەگەن ەكەن، وراسان زور مەدۋزا ءسىزدى قارا تاس ەتىپ قاتىرىپ تاستاعالى جاتىر ەكەن دەپ تە ويلاپ قالۋعا بولاتىن ەدى. كانە، ءوزىڭىز-اق ايتىڭىزشى، عاشىق بولۋ — قاسكۇنەمدىك جاساۋعا سەرتتەسۋ دەگەن ءسوز بە؟ ءسىز كاردينال تۇرمەگە اپارىپ تىعىپ تاستايتىن ايەلگە عاشىقسىز، سول ايەلدى كاردينالدىڭ قولىنان قۇتقارعىڭىز كەلەدى. ءسىز مارتەبەلى تاقسىرمەن ارباسىپ كەلەسىز مىنا حات — قولىڭىزداعى كوزىرىڭىز. دۇشپانىڭىزعا كارتاڭىزدى كورسەتۋدىڭ قاجەتى قانشا؟ بۇلاي ەتۋگە بولمايدى. سول كارتانى ويىڭ ءوزى بولجاپ بىلە بەرسىن، ىسكە ءسات! ءبىز ونىڭ ويىنىن تاۋىپ شىعارامىز عوي.
— شىنىندا دا، ءسىزدىڭ ايتقانىڭىزدىڭ ءبارى راس، اتوس، — دەپ د'ارتانيان ونىمەن كەلىسە كەتتى.
ەندەشە الگىدە بولعان وقيعا جونىنەن ءلام دەپ ءسوز ايتپالىق، اراميس نەمەرە قارىنداسىنىڭ حاتىن، كاردينال ءۇزىپ جىبەرگەن جەرىنەن وقىسىن.
اراميس حاتتى قالتاسىنان الدى دا، ءۇش جولداسى وعان جاقىنداپ وتىرىستى، ال، دايەكشىلەرى تاعى دا ءنان شىنىنىڭ قاسىنا بارىن ۇيمەلەدى.
— ءسىز ءبىر جولىن با، الدە ەكى جولىن با وقىدىڭىز، ودان دا جاسىنان قايتا باستاڭىز، — دەدى د'ارتانيان.
— ماقۇل، — دەدى اراميس.
«سۇيىكتى كۋزەن، مەن شاماسى ستەنە قالاسىنا كەتەتىن شىعارمىن، اپايىم سوندا كارمەليت ايەلدەردىڭ جەرگىلىكتى موناستىرىنە جاس كۇتۋشىمىزدى ورنالاستىرعان ەدى. ول بايعۇس ءوز تاعدىرىنا مويىنسۇنعان كورىنەدى، باسقا جەردە تۇرسا، كۇنالى ھارام جولعا ءتۇسىپ كەتۋ ءقاۋىپ بار ەكەنىن جاقسى بىلەدى. ءبىراق ءۇي ىشىندىك ءىسىمىز تىلەگەنىمىزدەي بولىپ ورىندالسا، وندا ول بيكەنى بالەگە قالاتىنىن سەزگەندە، تاۋەكەلگە بەل بايلاپ، اڭساعان ادامىنا قايتىپ بارادى، ويتكەنى ونىڭ ءوزىن كۇن-تۇن دەمەي ويلاپ جۇرگەنىن بىلەدى. ال، ازىرگە ول ونشا باقىتسىز دا ەمەس: ونىڭ ەسىل-دەرتى — اشىناسىنان حات-حابار الۋ. ول ءتارىزدى دۇنيەنىڭ موناستىردىڭ تەمىر تورىنان وتە قويۋى اسا قيىن ەكەنىن بىلەمىن، ءبىراق كۋزەن، مەنىڭ ونشا ولاق ەمەس ەكەنىمە تالاي رەت كوزىڭىز جەتتى عوي، ەندەشە سول تاپسىرمانى ورىنداۋدى ءوز قولىما الامىن. اپايىم ءسىزدىڭ ونى ۇمىتپاي، كوڭىلىڭىزدە ۇدايى ساقتاپ جۇرگەنىڭىزگە العىس ايتادى. ول ءبىر كەزدەرى قاتتى ابىرجىعان ەدى، ءبىراق توسىن بىردەڭە بولىپ قالماس ءۇشىن، سول جاققا ءوزىنىڭ سەنىمدى كىسىسىن جىبەرگەسىن، كوڭىلى ءبىراز بايىز تاپتى.
قوش، سۇيىكتى كۋزەن، ءوزىڭىز ءجايلى ءجيى-جيى حات جازىپ تۇرىڭىز ياعني بىزگە ءبىر حات-حابار جىبەرۋگە سەنىمدى جاعداي تۋعان سايىن جازىپ تۇرىڭىز. ءسىزدى ءسۇيدىم.
ماري ميشون».
— و، مەن ساعان بورىشتىمىن، اراميس! — دەدى د'ارتانيان داۋىستاپ. — قىمباتتى كونستانسيا! اقىرىندا ءبىر حابارىڭ كەلىپ جەتتى-اۋ ايتەۋىر! ءتىرى ەكەنسىڭ، ستەنەدا ءجۇر ەكەنسىڭ! اتوس، ءسىز قالاي ويلايسىز، ول قالا قاي جەردە؟
— لوتارينگيادا، ەلزاس شەكاراسىنان بىرنەشە لە جەردە. قاماۋ اياقتالىسىمەن، ءبىز ول جاققا سەرۋەندەپ بارىپ قايتا الامىز.
— ونى ەندى كوپ كۇتپەسپىز دەپ سەنەمىن، — دەدى پورتوس. — بۇگىن ءبىر شپيوندى دارعا استى، ونىڭ ايتۋىنشا، لاروشەلدىكتەر ەتىكتەرىنىڭ بىلعارىسىن جەپ جاتقان كورىنەدى. ولار بىلعارىنى جەپ بىتىرگەسىن، ۇلتانىنا اۋىز سالادى، ودان كەيىن... ولار ءبىرىنىڭ ەتىن ءبىرى جەمەسە، نە ىستەيتىنىن بىلمەيمىن.
— ەسۋاس بايعۇستار! — دەدى اتوس تاماشا بوردوس شارابىنىڭ ءبىر ستاكانىن قاعىپ سالىپ، ول كەزدە سو شاراپ تاپ قازىرگىدەي ايگىلى بولماعانمەن، ماقتاۋعا تاتيتىن شاراپ-تى. — ەسۋاس بايعۇستار! كۇللى دىندەردىڭ ىشىندەگى ەڭ قولايلى، ەڭ جانعا جايلى جاعىمدىسى كاتوليكتىك ءدىن ەكەنىن بىلمەي مە ەكەن!.. دەگەنمەن، — دەدى ول شارابىن تاۋىسىپ، تاڭدايىن قاعىپ، — ناعىز ساباز سولار... شايتان سوقسىن ءسىزدى، نە جاساپ جاتىرسىز، اراميس؟ — دەدى ول ءسوزىن جالعاپ. — انا حاتتى قالتاڭىزعا تىعىپ جاتىرسىز با؟
— ءيا، — دەدى د'ارتانيان ونىڭ ءسوزىن راستاپ. — اتوس دۇرىس ايتادى: ونى ورتەۋ كەرەك. دەگەنمەن، كىم بىلگەن... كاردينالدىڭ كۇلگە دە ءتىل بىتىرەتىن ءبىر قۇپياسى بار شىعار؟
— بولۋى دا مۇمكىن، — دەدى اتوس.
— ول حاتقا نە ىستەيىن دەپ ەدىڭىزدەر؟ — دەدى پورتوس.
— بەرى كەلشى، گريمو، — دەدى اتوس.
گريمو ورنىنان اتىپ تۇرىپ جەتىپ كەلدى.
— رۇقساتسىز سويلەگەنىڭىز ءۇشىن، دوسىم، ءسىز مىنا ءبىر جاپىراق قاعازدى جەيسىز. سوسىن بىزگە جاساعان قىزمەتىڭىزدىڭ سىيى رەتىندە مىنا ءبىر ستاكان شاراپتى ءىشىپ قوياسىز. اۋەلى مىنا حاتتى الداعى، جاقسىلاپ تۇرىپ شاينا!
گريمو جىميىپ ءبىر كۇلدى دە، اتوس جيەگىنە دەيىن مولتىلدەتىن شاراپ قۇيعان ستاكاننان كوزىن الماي، قاعازدى شايناپ-شايناپ، جۇتىپ جىبەردى.
— براۆو! جارايسىڭ، گريمو! — دەدى اتوس ونى ماقتاپ. — ال، ەندى ستاكاندى الىڭىز. جەتتى، العىس ايتپاساڭ دا بولادى.
گريمو ءۇن-تۇنسىز ءبىر ستاكان بوردوس شارابىن قاعىپ سالدى، ءبىراق ءبىر عانيبەت سەزىمدى ونىڭ كوككە كوتەرىلگەن كوزى، انىق بىلدىرگەن ەدى.
— ال ەندى، — دەدى اتوس، — كاردينالدىڭ باسىنا، گريمونىڭ قارنىن جارىپ؛ اقتارىپ كورەيىنشى دەگەن ءبىر زىميان وي كەلمەسە، ءبىز ەندى قام جەمەسەك تە بولادى...
بۇل كەزدەرى مارتەبەلى تاقسىر كوڭىلى ءبىر ءتۇرلى جابىعىپ سەيىل - سەرۋەنىن قۇرا بەردى، سوندا جولاي:
— وسى ءبىر ءتورت دوس قايتسە دە ماعان قىزمەتكە كەلۋى كەرەك! — دەپ كۇبىرلەپ بارا جاتتى.
XXII
قاماۋداعى ءبىرىنشى كۇن
فرانسيانىڭ جاعالاۋىنا كوز جۇگىرتەمىز دەپ جۇرگەندە، ءبىر ءسات نازارىمىزدان شىعارىپ العان ميلەدي جايىنە كوشەلىك ەندى.
ءبىز ونى تاعى دا سول باياعى اسا قيىن حال ۇستىندە كورەمىز — ول ءبىر قاراڭعى وي تۇڭعيىعىنا، تامۇقتىڭ زۇلمات تۇنەگىنە شىم باتىپ، كۇللى ۇمىت-سەنىمىن سونىڭ قاقپاسىنىڭ الدىنا قالدىرىپ كەتتى: ومىرىندە تۇڭعىش رەت كۇدىكتەنىپ، تۇڭعىش رەت قورقايىن دەدى.
باقىت قۇسى وعان ەكى رەت وپاسىزدىق جاسادى، ونىڭ ويىن ەكى رەت ءبىلىپ قويىپ، ەكى رەت ساتىپ كەتتى، وسى ەكى جاعدايدىڭ ەكەۋىندە دە جولىنىڭ بولماۋىنا ءبىر عانا جىن-شايتان سەبەپشى بولدى، مۇنى مويىتۋ ءۇشىن ءتاڭىرىم ونى ءوز قولىمەن جىبەرگەن بولۋعا ءتيىس: د'ارتانيان بۇل ايەلدى، ومىرىندە جەڭىلىپ كورمەگەن زۇلىم كۇشتى جەڭدى.
ول مۇنىڭ ماحابباتىن مازاق ەتىپ، تاكاپپار ءار كەۋدەسىن باسىپ قورلادى، كوكەيىندەگى مانساپقۇمار وي-ارمانىن بولدىرماي تاستادى، ەندى مىنە باقىتىن دا ءبىرجولاتا قۇرتىپ جىبەرمەك، ازاتتىعىنا اۋىز سالىپ، ءتىپتى ومىرىنە دە قاتەر ءتوندىرىپ وتىر. بۇعان قوسا، ول ايەلدىڭ بەت پەردەسىنىڭ، ادەتتە سونى بۇركەپ، سىرتقا مەيلىنشە ايبارلى بولىپ كورىنەتىن تىلسىم قۇدىرەتتىڭ سىرىن اشقانداي ەدى.
كوروليەۆاعا قاھارىن تىككەن ريشەلە بەكينگەمنىڭ باسىنا داۋىلدى توندىرگەن كەزدە، د'ارتانيان سول داۋىلدى سەيىلتىپ جىبەردى، — بۇرىنعى جاقسى كورگەن كىسىلەرىنىڭ بارىنە وشىگىپ العان ميلەديدىڭ بەكينگەمگە دە جانى قاس. قىزۋلى، ءلاززاتقۇمار ايەلگە ءتان مىنەزبەن ولەكشەدەي الاسۇرىپ، ءبىر ءسات دە ۆاردقا جانى قۇمارتىپ، اڭسارى اۋىپ ەدى، د'ارتانيان سول جىگىتتىڭ ورنىن كەلىپ باستى. مۇنىڭ سۇمدىق قۇپياسى د'ارتانيانعا بەلگىلى، ال، سول قۇپيانى بىلگەن كىسى مەرت بولادى دەپ بۇل كەزىندە انت ەتكەن. ەڭ اقىرىندا، كەپىلدەمە قاعاز الىپ، سونىڭ كومەگىمەن دۇشپانىنان كەگىن قايتارماق بولىپ ەدى، ول قاعازدى مۇنىڭ قولىنان جۇلىپ اكەتتى. مىنە، سول د'ارتانين تاپ ءقازىر ءوزىن تاس قاماۋدا ۇستاپ وتىر، ەندى ونى قايداعى ءبىر قىرسىق شالعان بوتانيبەيگە، ءۇندى مۇحيتىنداعى كىسى جيىركەنەتىن ءبىر تايبەرنگە جەر اۋدارادى.
ءسوز جوق، وسىنىڭ ءبارى د'ارتانياننىڭ ارەكەتىمەن ىستەلىپ جاتىر — مۇنى باسقا ەشكىم دە تاپ وسىلاي ماسقارالاي المايدى. وسى قورقىنىشتى قۇپيالاردىڭ ءبارىن لورد ۆينتەرگە حابارلاعان دا سول جىگىت، ءتىرى جان بىلمەيتىن قۇپيالاردىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرىن جازمىشتىڭ امىرىندەي ەتىپ اشىپ جۇرگەن دە سول جىگىت. ول قاينىمدى جاقسى بىلەدى، ءبارىن دە مولدىرەتىپ جازىپ جىبەرگەن عوي.
ايەلدىڭ كەۋدەسىندە كەك ساقىلداپ قايناپ جاتىر!
قاڭىراعان بولمەنىڭ الىس تۇكپىرىنە وتتى كوزىن قاداپ، ول قيمىلسىز وتىر؛ تەك اندا-ساندا كەۋدەسىنەن تىنىستاپ ءبىر ىڭىرانىپ اۋىر كۇرسىنگەن دىبىسى ەستىلەدى، وسى ءبىر تۇنجىراعان تاكاپپار قامال-ساراي سالىنعان قۇز-جارتاسقا بۋىرقانىپ-بۇرسانىپ كەلىپ، وكىرە سوعىپ، ماڭگى-باقي ۇزىلگەن ۇمىتتەي ال-دارمەنسىز بىت-شىت جارىلىپ شاشىراپ جاتقان تولقىن شۋىنا ونىڭ وسى ىڭىرانعان دىبىسى قوسىلعانداي ەدى.
اشۋ-ىزاسى لاپىلداپ وتىرسا دا، ايەلدىڭ اقىل-ويى تىنىم تاپپاي، بولاشاق ۋاقىتتا بوناسە بيكەدەن، بەكينگەمنەن، اسىرەسە د'ارتانياننان ءوش الۋدىڭ كەرەمەت جوبا-جوسپارلارىن جاسايدى!
حوش، ءبىراق ءوش الۋ ءۇشىن ازات بولۋ كەرەك، ال، تاس قامالدا جاتقان كىسى ازات بولۋ ءۇشىن قابىرعانى قاۋساتىپ، تەمىر توردى كەسكىلەپ، ەدەندى تالقانداۋ كەرەك. مۇنداي ءىستى تەك ءتوزىمدى، قاجىرلى دا قايراتتى ەركەك قانا اقىر اياعىنا دەيىن جەتكىزە الادى، ءبىراق بەزگەك بۇعان كىسىدەي الاسۇرىپ جۇرگەن، ايەلدىڭ قولىنان نە كەلەدى! سونىمەن بىرگە بۇعان ۇزاق ۋاقىت — ايلار مەن جىلدار قاجەت، ال... قاھارلى تۋىسى، تۇرمەشىسى لورد ۆينتەر ايتقاندايىن، ونىڭ قاراۋىندا ون نەمەسە ون ەكى-اق كۇن قالدى.
وعان قاراماستان، ەگەر ەركەك-كىندىك بولسا، ول باعىن ءبىر سىناپ كورەر ەدى، بالكىم، دەگەنىنە جەتەر ەدى. و جاراتقان، ناۋەتەك تە نازىك ايەلگە ەر جۇرەگىن بەرىپ، تالكەك ەتپەسە قايتەدى!
سونىمەن، قاماۋدىڭ العاشقى ءساتى سۇمدىق قيىن بولدى: ميلەدي اشۋلانعاننان تۇلا بويى قالتىراپ-دىرىلدەپ، وزىنە ءوزى يە بولا المادى، ايەلدىڭ ءالسىز تابيعاتى سىر ءبىلدىرىپ قويدى. دەگەنمەن ول بىرتە-بىرتە اشۋ-ىزاسىن اۋىزدىقتاپ، قالشىلداپ-سەلكىلدەۋىن قويدى، قاجىعان جىلان سياقتى تىنىس الىپ، كۇش جيناماقشى بولىپ، بۇكتەتىلىپ جاتا كەتتى.
— جارايدى، جەتتى ەندى، جەتتى. سونشا قۇتىرىناتىنداي جىندانىپ كەتكەن جوقپىن با وسى، — دەدى ول وزىنە ءوزى سۇراۋ قويىپ، وتتى كوزى شاعىلىسقان ايناعا قاراپ. — قوي، ەندى قايتىپ اشۋلانبايىن. اشۋ — السىزدىكتىڭ بەلگىسى. ونىڭ ۇستىنە بۇل — مەنىڭ قارۋىم ەمەس. ەگەر ايەلمەن ارباسىپ، كۇش جۇمساسام، جولىم بولىپ، جەڭىسكە جەتەر ەدىم. ءبىراق مەن ەركەكتەرمەن جاعالاسىپ كەتتىم، ءالسىز ايەل باسىممەن ولارعا قايدان تەڭ كەلەيىن. وداندا ايەل قارۋىن جۇمساي كورەيىن: مەنىڭ كۇشىم — السىزدىگىمدە عوي.
اسا كەسكىندى، قۇبىلمالى سۇلۋ ءجۇزىن قالاي وزگەرتكەنى ءجون بولاتىنىن تاباندا ءوز كوزىمەن بايقاپ كورمەكشى بولىپ، ميلەدي بەت - ءپىشىنىن: ءتۇسىن مۇلدە بۇزىپ جىبەرەتىن اشۋ-ىزادان باستاپ، اسا ءبىر ۇياڭ، بيازى دا يبالى سيقىر كۇلكىگە دەيىن قىرىق قۇبىلتىپ، ويناتىپ، سىناي كوردى. بەت اجارىن اشىپ، قۇلپىرا ءتۇسۋ ءۇشىن ونىڭ ناقتى قولى شاشىن سيپالاپ تاراي باستادى. اقىرىندا، ءوز كەيپىنe ءوزى رازى بولعان ايەل:
— ءۇمىتسىز شايتان بولسىن. ءالى كەش قالعانىم جوق: بۇرىنعىداي سۇلۋمىن، — دەدى كۇبىرلەپ.
كەشكى ساعات سەگىزدىڭ كەزى-تىن. ميلەدي بولمەدەن ءبىر كەرۋەتتى كوردى؛ ول ءبىراز تىنىعىپ السام، وي-سانام دا، كوڭىلىم دە اشىلىپ قالار، ءوڭىم دە كىرەر دەپ ويلادى. ءبىراق جاتپاي تۇرعاندا، ونىڭ كەۋدەسىندە تاعى ءبىر ءساتتى وي جىلت ەتتى. ول سىرتتان كەشكى تاعام ءجايىن ءسوز ەتىپ جاتقانىن ەستىدى. ونىڭ بۇل بولمەگە كەلىپ كىرگەنىنە ءبىp ساعاتتان اسقان، ەندى، شاماسى، بۇعان كەشكى اس اكەلىپ بەرۋگە ءتيىس شىعار.
تۇتقىن ايەل ۋاقىتتى تەككە وتكىزگىسى كەلمەدى دە، وسى كەشتەن باستاپ، ءوزىن كۇزەتۋ تاپسىرىلعان كىسىلەردىڭ مىنەز-قۇلقىن شىم-شىمداپ ءبىلۋ، زەرتتەۋ ىسىمەن شۇعىلدانىپ كورمەكشى بولدى.
ەسىكتىڭ استىنان سىزاتتاپ جارىق كورىندى؛ بۇل — تۇرمەشىلەردىڭ كەلگەنىنەن حابار بەردى. ميلەدي ورنىنان تۇرا بەرىپ، قايتادان كرەسلوعا اسىعىس وتىرا كەتتى؛ ونىڭ باسى كەيىن شالقايىپ، تولقىندى شاشى يىعىنا توگىلدى، ۋقالانعان شىلتەرلىگى ىسىرىلىپ، كەۋدەسى ءسال اشىلا ءتۇستى، ءبىر قولىمەن جۇرەگىن باسىپ، ەكىنشى قولىن كرەسلودان جانسىز ءتۇسىرىپ جىبەردى.
ەسىكتىڭ تەمىر باستىرعىشى تارسىلداپ، توپساسى سىقىرلاپ اشىلا بەردى، بولمە ىشىنەن باسقان اياقتىڭ تىقىرى ەستىلدى.
— مىنا ستولدى انا جەرگە قويىڭىز، — دەدى بىرەۋ.
ميلەدي سو زامات فەلتوننىڭ داۋسىن تانىدى.
بۇيرىق بۇلجىماي ورىندالدى.
— شىراعداندى اكەلىپ، ساقشىنى اۋىستىرىڭىز، — دەدى فەلتون تاعى دا.
جاس لەيتەنانتتىڭ قاراۋىنداعى كىسىلەرىنە بەرگەن وسىناۋ ەكى دۇركىن بۇيرىعىنان ميلەدي ءوزىن كۇزەتەتىن كىسىلەردىڭ ياعني سولداتتاردىڭ، مۇنى كۇزەتۋمەن بىرگە، قىزمەت ەتەتىنىنە دە كوزى جەتتى.
فەلتوننىڭ بۇيرىعى زاماتىندا ءۇن-تۇنسىز ورىندالىپ جاتتى، سوعان قاراعاندا، قاراۋىنداعى سولداتتار وعان قالتقىسىز باعىناتىن ءتارىزدى.
بۇعان دەيىن ميلەديگە نازار اۋدارماعان فەلتون، اقىرىندا وعان بۇرىلىپ قارادى.
— ا-ا! و كىسى ۇيىقتاپ قالىپتى. جارايدى، كەيىن — ويانعاسىن اۋقاتتانار، — دەدى ول.
سوسىن ول ەسىككە قاراي بەتتەي بەردى.
— جو-جوق، لەيتەنانت مىرزا، ول ايەل ۇيىقتاپ جاتقان جوق، — دەدى ميلەديگە جاقىن كەلگەن سولدات فەلتوندى توقتاتىپ، ول باستىعىنداي مەيىرىمسىز بەزبۇيرەك ەمەس ەكەن.
— ۇيىقتاماعانى قالاي؟ سوندا ول نە ىستەپ جاتىر؟ — دەدى فەلتون.
— ول تالىپ قالعان. ءوڭى اپپاق، قۇلاعىمدى قانشا توسسام دا، تىنىسىن ەستي الماي تۇرمىن.
— ءسىزدىڭ ءسوزىڭىز راس شىعار، — دەپ كەلىسە كەتتى فەلتون تۇرعان جەرىنەن موينىن بۇرىپ، ايەلگە ءبىر قادام دا جاقىنداماي. — تۇتقىنىڭىز تالىپ قالدى دەپ لورد ۆينتەرگە ايتىڭىز. بۇل توتەن ءجايت، مەن نە ىستەرىمدى بىلمەي تۇرمىن!
سولدات وفيسەرىنىڭ بۇيرىعىن ورىنداماق بولىپ شىعىپ كەتتى، فەلتون ەسىك الدىندا تۇرعان كرەسلوعا وتىرا كەتتى دە، ءلام دەپ ءتىل قاتپاي، قيمىلداماي باستىعىن توسا بەردى. ميلەدي ايەلدەرگە كانىگى ءبىر ونەردى جەتە يگەرگەن ەدى: ول كوزىن اشپاي-اق قويۋ كىرپىگىنىڭ اراسىنان اينالاسىن كورە بەرەتىن. ول بۇعان تۋ سىرتىمەن وتىرعام فەلتوندى كوردى؛ ايەل وعان كوز جازباستان ون مينۋتتەي قارادى، ءبىراق ونىڭ شىمىرىكپەس تاس ءمۇسىن كۇزەتشىسى وعان ءبىر رەت تە بۇرىلىپ قارامادى.
ايەل ءقازىر لورد ۆينتەردىڭ كەلەتىنىن ەسىنە الدى دا، ول كەلگەسىن مۇنىڭ تۇرمەشىسى كۇشەيە تۇسەتىنىن سەزدى. ونىڭ ءبىرىنشى تاجىريبەسى ءساتسىز اياقتالدى، ءبىراق زاپاستا ءالى تالاي امال-ايلاسى بار ايەل سياقتى، بۇعان وڭاي مويىنسۇندى، باسىن كوتەرىپ، كوزىن اشىپ، جەڭىل عانا كۇرسىندى.
وسى كۇرسىنىستى ەستىپ، فەلتون بۇرىلىپ قارادى-اۋ ايتەۋىر.
— ا، مىنە، ءسىز دە وياندىڭىز، سۋدارىنيا. ەندى مەن بۇل ارادان كەتسەم دە بولادى. ەگەر سىزگە بىردەڭە قاجەت بولا قالسا، — قوڭىراۋ سوعارسىز، — دەدى ول.
— اح، قۇداي-اي، قۇدايىم-اي، جانى قۇرعىردىڭ قينالۋىن! — دەدى ميلەدي سىڭعىرلاي سىبىرلاپ، ەجەلگى زاماننىڭ مەكەر ايەلدەرى سياقتى، بۇل دا كىمنىڭ كوزىن جويعىسى كەلسە، تاپ وسىلاي سيقىرلاپ تاستاۋعا تىرىسىپ.
وسىدان كەيىن كرەسلودا بويىن تۇزەپ جوندەلىپ وتىردى، ەندى ول بۇرىنعىسىنان دا تارتىمدى، اسەم بولىپ قۇلپىرىپ شىعا كەلدى.
فەلتون ورنىنان تۇردى.
— سىزگە استى كۇنىنە ءۇش رەت بەرەدى، سۋدارىنيا، — دەدى ول. — ەرتەڭگىسىن ساعات وندا، سوسىن تۇسكى ساعات بىردە، كەشقۇرىم ساعات سەگىز كەزىندە. ەگەر بۇل ءتارتىپ ۇنامايتىن بولسا، وندا مەن ايتقان مەزگىل ورنىنا، كوڭىلىڭىز قالاعان ۋاقىتىڭىزدى ايتىڭىز، سوسىن ءبىز ءسىزدىڭ تىلەگىڭىزدى ەسكەرۋگە تىرىسامىز.
— وسىناۋ تۇنجىراعان اباجاداي بولمەدە ۇدايى جالعىزدان-جالعىز وتىرا بەرمەكپىن بە؟ — دەدى ميلەدي مۇڭايىپ.
— كورشى تۇراتىن ءبىر ايەل شاقىرىلدى. ەرتەڭ ول قامال-سارايعا كەلەدى، سوسىن سىزگە قاجەت بولعان كەزدە، وسىندا كەلىپ-كەتىپ جۇرەدى.
— كوپ راحمەت، — دەدى تۇتقىن ايەل مونتانسىپ.
فەلتون ءسال عانا باسىپ ءيىپ، شىعىپ كەتتى. ول تابالدىرىقتان اتتاي بەرگەن كەزدە، الگىدە ميلەدي تالىپ قالدى دەپ ايتۋعا جىبەرىلگەن سولداتتى ەرتىپ، لورد ۆينتەر دالىزبەن جاقىنداي بەردى. ونىڭ قولىندا يىسكەتەتىن تۇز بار ەكەن.
— بۇل نە؟ نە بولىپ قالدى؟ — دەدى ول كەكەسىندى ۇنمەن، تۇتقىن ايەلدىڭ تۇرعانىن، فەلتوننىڭ كەتپەك بولىپ جاتقانىن كورىپ. — ءولى ايەل تىرىلگەن بە قالاي؟ شايتان اتسىن، فەلتون شىراعىم، سەنى شىپ-شيكى جاس ساناپ، الدىڭنان قىزىق ءبىر كومەديانىڭ العاشقى ساحناسىن ويناپ جاتقانىن تۇسىنبەگەنسىڭ بە، ءبىز ول كومەديانىڭ ءالى اياعىنا دەيىن كورىپ، راحاتقا باتامىز.
— مەن ءوزىم دە سولاي ويلاپ ەدىم، ميلورد، — دەدى فەلتون. — ءبىراق تۇتقىنىمىز ايەل بولعاسىن، وعان ازداپ تا بولسا نازار ayدارماقشى ەدىم، ويتكەنى ءاربىر تاربيەلى، كورگەندى كىسى، ايەل قامىن ويلاماسا دا، ءوز پاراساتىن ويلاپ، وعان كوڭىل بولۋگە مىندەتتى عوي.
ميلەديدىڭ جانى تۇرشىگىپ كەتتى. فەلتوننىڭ سوزىنەن ارقاسىن اياز قارىپ وتكەندەي بولدى.
— سونىمەن، مىنا شەبەر قولمەن توگىلدىرىپ قويعان قولاڭ شاش، ۋىزداي اپپاق دەنە، يبالى كوزقاراس سەنى ءالى جولدان تايدىرا قويعان جوق شىعار، تاس جۇرەك؟
— جوق، ميلورد، سەنسەڭىز، مەنى كىنالى ەتۋ ءۇشىن ايەل قۋلىعى مەن قىلىعىنان دا كۇشتىرەك بىردەڭە كەرەك شىعار، — دەدى ول.
— ولاي بولسا، باتىر لەيتەنانتىم، باسقا ءبىر قۋلىق ويلاپ تابۋدى ميلەديگە قالدىرايىق تا، ءوزىمىز كەشكى اسقا بارالىق. و، قام جەمەي-اق قوي، ونىڭ ويى جۇيرىك، كومەديانىڭ ەكىنشى ارەكەتى ءبىرىنشىسىنىڭ ءىزىن الا كورسەتىلەتىن شىعار!
وسىنى ايتتى دا، لورد ۆينتەر فەلتوندى قولتىقتاپ، كۇلگەن كۇيى سىرتقا شىعىپ كەتتى.
— و، سەنىڭ دە ەبىڭدى تابارمىن! — دەدى ميلەدي تىستەنە سىبىرلاپ. — قام جەمە، موناح بولا الماي قالعان بايعۇس، سولداتتىققا ارەڭ قولى جەتكەن سورلى! ساعان مۋنديردەن گورى رياسا جاراسار ەدى!
— ايتپاقشى، — دەدى ۆينتەر تابالدىرىق قاسىندا ءسال ايالداپ، — ميلەدي، وسى جولى جولىڭ بولماعانىنا رەنجىپ، تاماققا زاۋقىڭ شاپپاي قالىپ جۇرمەسىن: بالىق پەن بالاپان ەتىن تاتىپ كور. ارىم كامىل، مەن ولارعا ۋ قوس دەپ ءامىر بەرگەن جوقپىن! مەن اسپازىما رازىمىن، ول مەن كەتسەم، مۇرادان دامەتىپ، يەگى قىشىمايدى، سول سەبەپتى دە وعان تولىق جانە شەكسىز سەنەمىن. مەنەن ۇلگى الىڭىز. قوش، سۇيىكتى جەڭەشەم! ەندى تاعى ءبىر تالىپ قالعانىنشا ساۋ بول!
ميلەدي بۇعان شىداي المادى؛ تۇلا بويى قالشىلداپ، كرەسلوعا جارماستى، ءتىسىن شاقىرلاتىپ، لورد ۆينتەر مەن فەلتون شىققان ەسىكتىڭ اشىلىپ-جابىلعانىن باقىلادى. وڭاشا قالعاسىن تاعى دا قاتتى تورىقتى. ستولعا كوزىن تاستاپ، جىلتىراپ جاتقان پىشاقتى كورىپ، جۇگىرىپ بارىپ ۇستاي الدى؛ ءبىراق تاۋى شاعىلىپ قالدى: پىشاقتىڭ ۇشى دوبالداۋ، مايىسقاق جۇمساق كۇمىستەن جاسالعان ەكەن.
شالا جابىلعان ەسىك سىرتىنان جامىراعان كۇلكى ءۇنى ەستىلدى دە، ەسىك قايتا اشىلدى.
— حا-حا! — لورد ۆينتەر داۋىستاپ جىبەردى. — حا-حا-حا! كوردىڭ بە، سۇيىكتى فەلتون، ساعان نە ايتىپ ەدىم: مىنا پىشاقتى ساعان كەزەنەر ەدى دە، ولتىرە سالار ەدى. بىلەسىڭ بە، بۇل ونىڭ كانىگى ادىستەرىنىڭ ءبىرى: ءار ءتۇرلى امال-ايلا جاساپ، كەدەرگى جاساعان كىسىلەردىڭ كوزىن جوعالتىپ جىبەرەدى. ەگەر مەن سەنىڭ ايتقانىڭدى تىڭداپ، وعان پىكىر بولات پىشاق جىبەرگەنىمىزدە، فەلتوننىڭ شارۋاسى بىتەر ەدى: ول اۋەلى سەنى باۋىزداپ، ارتىنان ءبارىمىزدى جامساتاتىن ەدى. انە، قاراشى، دجون، پىشاقتى قولىندا ويناتىپ تۇرعان جوق پا!.
شىنىندا دا، ميلەدي وسىناۋ سۋىق قارۋدى ءالى دە قولىنا قۇشىرلانا قىسىپ تۇر ەدى، ءبىراق مىناداي سۇمدىق قورلىقتان ول ءال - دارمەنىنەن ايرىلىپ، قولىن شاراسىزدانا جازىپ جىبەردى.
پىشاق تارس ەتىپ ەدەنگە ءتۇستى.
— ءسىز ءادىلىن ايتىپسىز، ميلورد. ءسىز ءادىلىن ايتىپسىز، مەن قاتەلەسىپپىن، — دەدى فەلتون جيىركەنىشتى ۇنمەن، بۇل ميلەديدىڭ جۇرەگىنە وقتاي قادالدى.
ەكەۋى دە قايتادان شىعىپ كەتتى.
بۇ جولى ميلەدي اۋەلگىدەن گورى سىرتقا قۇلاعىن ابايلاي توسىپ، ولار ابدەن الىستاپ، اياقتارىنىڭ تىقىرى ءدالىزدىڭ ارعى تۇكپىرىنە بارىپ ەستىلمەي كەتكەنشە، قوزعالماي وتىرا بەردى.
— مەن قۇرىدىم! كىمنىڭ قولىنا تۇسكەنمىن، كۇللى قۋلىق-سۇمدىعىم قولا نەمەسە تاس مۇسىنگە قالاي اسەر ەتپەسە، بۇلارعا دا سولاي اسەر ەتپەيدى. ولار مەنى بەس ساۋساعىنداي بىلەدى، قانداي قارۋ جۇمساسام دا، بۇلارعا دارىمايدى. ءبىراق، قانشا قيىن بولسا دا، بۇلاردىڭ ويىنا العانىن بولدىرماي تاستاۋعا تىرىسۋ كەرەك!
راسىندا دا، ميلەديدىڭ سوڭعى تولعانعانىنا جانە ۇمىت-سەنىمىن قايتا جاندىرعانىنا قاراعاندا، وسىناۋ ەر مىنەزدى قايراتتى ايەل ۇرەي-قورقىنىشقا، دارمەنسىزدىككە كوپ بوي الدىرمايتىن. ميلەدي ستول باسىنا وتىرىپ، ءار ءتۇرلى تاعامنان الىپ، ازداپ يسپان شارابىن ءىشتى، سوسىن قايتادان قۋاتتانىپ، جىگەرلەنە تۇسكەنىن سەزدى.
توسەككە جاتپاي تۇرىپ، ول كۇللى ءجايتتى جان-جاقتى ويلاستىرىپ، اقىل تارازىسىنا سالىپ سالماقتاپ، زەرتتەپ، ابدەن تالداپ الدى وزىمەن سويلەسكەن كىسىلەردىڭ ءسوزىن، ارەكەت-قىلىعى، ىم-يشاراتىن، بولار-بولماس قيمىلى مەن ۇندەمەي قالعانىنا دەيىن نازارىنان تىس قالدىرمادى. وسىنداي اسا شەبەر مۇقيات زەرتتەۋدەن كەيىن ول ەكى ازاپتاۋشىسىن سالىستىرعاندا، فەلتون السىزدەۋ، قولعا وڭاي تۇسەر دەگەن ءبىر توقتامعا كەلدى. لورد ۆينتەردىڭ فەلتونعا: «ەگەر مەن سەنىڭ ايتقانىڭدى تىڭداپ...» دەگەن ءسوزى تۇتقىن ايەلدىڭ ەسىنە قايتا-قايتا تۇسە بەردى.
ەگەر لورد ۆينتەر ونى تىڭداماي قويسا، فەلتون مۇنىڭ پايداسىنا بىردەڭە دەگەن بولدى.
«دەمەك، بۇل ادامدا زارەدەي دە بولسا، ماعان دەگەن اياۋشىلىق سەزىمىنىڭ ۇشقىنى بار ەكەن، — دەدى ميلەدي وزىنە ءوزى. — سول ۇشقىندى ۇرلەپ، ءبىر وتتى الاۋلاتىپ كورەيىن، سوسىن ول سو جىگىتتىڭ ىشىندە لاۋلاسىن دا جاتسىن. ال، لورد ۆينتەر بولسا، مەنى جاقسى بىلەدى، ەكىنشى جاعىنان قورقادى دا، ەگەر زاۋىمەنەن سونىڭ قولىنان امان ەسەن قۇتىلىپ كەتەتىن بولسام، مەنەن جاقسىلىق كورمەيتىنىن بىلەدى، سول سەبەپتى دە ونى اينالدىرىپ اۋرە بولۋدىڭ قاجەتى دە جوق... ءبىراق فەلتوننىڭ ءجونى باسقا: ول ءالى كوڭىلىنە داق تۇسپەگەن تازا جاندى، اڭقاۋ جاس جىگىت، شاماسى، مەيىرىمدى دە بولار، ونى ازعىرىپ كورۋگە بولادى».
وسىدان كەيىن ميلەدي كۇلىمسىرەپ جاتىپ ۇيىقتاپ كەتتى، ەگەر ونىڭ ۇيىقتاپ جاتقانىن كورگەن كىسى بولسا، بۇل ءبىر بەيكۇنا ۋىزداي قىز ەكەن، الداعى تويدا ءوزىن اسەمدەيتىن ءبىر گۇل شوعى ءتۇسىپ ءونىپ جاتىر-اۋ دەپ ويلاپ قالار ەدى.
XXIII
قاماۋداعى ەكىنشى كۇن
ميلەدي تۇسىندە د'ارتانيان اقىرى قولعا كەلىپ تۇسكەنىن، ەندى سونىڭ قالاي جازالاعانىن ءوز كەزىمەن كورىپ جاتىر ەكەن، جەندەتتىڭ بالتاسىنان ونىڭ قانى دىردەكتەپ ساۋلاي جونەلگەندە، مۇنىڭ ايىزى قانىپ، جىميىپ ءبىر كۇلگەن ەدى.
ول العاش رەت ءۇمىت وتى جىلت ەتكەن تۇتقىنداي راحاتتانىپ، ماۋجىراپ ۇيىقتاپ جاتتى.
ەرتەڭگىلىك بولمەسىنە جۇرت كىرگەن كەزدە كەلىنشەك ءالى توسەكتە جاتىر ەكەن. فەلتون دالىزدە قالدى؛ ول كەشە ايتقان ايەل كورىنىسىمەن، وسىندا ەرتىپ اكەلگەن ەدى. ەندى سول ايەل بولمەگە كىرىپ، ميلەديدىڭ قاسىنا كەلىپ، قىزمەت ەتۋگە ءازىر ەكەنىن ءبىلدىردى.
ادەتتە ميلەديدىڭ ءجۇزى قۋقىل تارتىپ جۇرەتىن، سول سەبەپتى دە ونى ءبىرىنشى كورگەن كىسى سىرقات پا دەپ الدانىپ قالاتىن.
— مەن بەزگەك بولىپ قالدىم، — دەدى ول. — ۇزاق تۇنگە كەز ىلسەم بۇيىرماسىن، ءقازىر دە جانىم كوزىمە كورىنىپ جاتىر... ماعان كەشەگىدەن گورى ادامشا قاراپ، اياۋشىلىق بىلدىرەر مە ەكەنسىز؟ بار تىلەگىم — توسەكتە جاتا بەرۋىمە رۇقسات ەتسە بولعانى.
— دارىگەردى شاقىرۋعا قالاي قارايسىز؟ — دەدى ايەل.
فەلتون وسى اڭگىمەنى ءۇنسىز تىڭداپ تۇرا بەردى.
ميلەدي: ەگەر جۇرت نەعۇرلىم كوپ جينالسا، سوعۇرلىم مەن دە تالاي كىسىنىڭ كوڭىلىن ەلجىرەتەرمىن، ءبىراق لورد ۆينتەردىڭ دە كۇدىگىن، كۇزەتىن كۇشەيتەمىن عوي دەپ ويلادى؛ مۇنىڭ ۇستىنە دارىگەردىڭ: بۇل اۋرۋ ەمەس، كولگىرسىپ جاتىر، — دەپ ايتۋى دا مۇمكىن، ەندەشە، ميلەدي ءبىرىنشى ويىندا ۇتىلىپ قالىپ، ەكىنشى ويىننان تاعى دا ۇتىلعىسى كەلمەدى.
— دارىگەردى شاقىرتامىز دەيسىز بە؟ ونىڭ قاجەتى قانشا؟ انا مىرزالار كەشە مەنىڭ اۋرۋىمدى كومەديا دەپ جاريالادى. بۇگىن دە تاپ سولاي بولماسىنا كىم كەپىل: ولار كەشەدەن بەرى دارىگەردى دە ەسەڭگىرەتىپ قويعان شىعار، — دەدى ميلەدي.
— ولاي بولسا، سۋدارىنيا، قالاي ەمدەلەتىنىڭىزدى ءوزىڭىز ايتامىز، — دەدى فەلتون شىدامى تاۋسىلعاسىن.
— اح، قۇدايىم-اي، قالاي ەمدەلۋدى قايدان بىلەيىن، ايتەۋىر سىرقات ەكەنىمدى عانا بىلەمىن، باسقا ەشتەڭەدە ءىسىم جوق. ماعان نەنى بەرسە، سونى بەرە بەرسىن، ءبارىبىر.
— بارىپ، لورد ۆينتەردى شاقىرىپ كەلىڭىزشى، — دەدى فەلتون، ايەل ءجون-جوسىقسىز شاعىنا بەرگەسىن جالىعىپ كەتىپ.
— و جوق، جوق! — دەدى ميلەدي شىرىلداپ. — جوق، شاقىرماڭىز، جالىنامىن سىزگە! ءقازىر حال-احۋالىم جاقسى، ماعان ەشتەڭەنىڭ دە كەرەگى جوق، تەك لوردتى شاقىرماساڭىز بولعانى!
ايەلدىڭ مۇنى شىر-پىرى شىعىپ، جان-تانىمەن جالىنا ايتقانى سونداي، فەلتون ەركىنەن تىس ىشكە كىرىپ كەلىپ، بىرەر اتتاپ بارىپ توقتادى.
«ول مەنىڭ ۇستىمە كىردى»، — دەدى ىشتەي ميلەدي.
— سۋدارىنيا، — دەدى فەلتون، — ەگەر ءسىز شىنىمەن سىرقاتتانىپ قالساڭىز، ءبىز دارىگەرگە كىسى جۇمسايمىز، ال، ەگەر ءبىزدى الداساڭىز — وندا ءوز وبالىڭىز وزىڭىزگە، ءبىراق كەيىن اتتەگەن-اي دەپ وكىنبەيتىن بولامىز.
ميلەدي جاۋاپ قاتپادى، تەك ادەمى باسىن جاستىققا جاسىرىپ، ەگىلىپ جىلاي بەردى.
فەلتون وزىنە ءتان سابىرمەن ءبىر ءسات وعان ءوزارا قاراپ تۇردى دا، ونىڭ ۇستامالى دەرتى جۋىر ماڭدا تارقامايتىنىن سەزىپ شىعىپ كەتتى. ونىڭ ءىزىن الا كۇتۋشى دە شىقتى. لورد ۆينتەر ءالى كورىنبەيدى.
«مەن مۇنى ەندى-ەندى عانا تۇسىنە باستاعان سياقتىمىن»، — دەدى ميلەدي جۇرەگى جارىلارداي قۋانىپ، سوسىن كوڭىلىنىڭ وسىلاي ءبىر كونشىگەنىن، سىرتتاي اڭدىپ تۇرعان كىسى بولسا سەزدىرمەيىن دەگەندەي كورپەنى بۇركەنە قويدى.
ارادا ەكى ساعات ءوتتى.
«ەندى سىرقاتتانباساق تا بولادى. ورنىمىزدان تۇرايىق-تاعى، تاپ بۇگىن بىردەڭەنى جاساۋعا تىرىسىپ كورەلىك. مەنىڭ ون كۇنگە عانا پۇرساتىم بار، ونىڭ ەكىنشى كۇنى بۇگىن كەشكە بىتەدى»، — دەگەن ءبىر تۇيىنگە كەلدى ميلەدي.
ەرتەڭگىسىن ميلەديدىڭ بولمەسىنە كىرگەن كەزدە، تاڭعى تاعامدى اكەلىپ قويعان؛ ەندى ستولدى جيناۋعا كەلەتىنىن، سوندا فەلتوندي تاعى دا كورەتىنىن ميلەدي بىلە قويدى.
ميلەدي قاتەلەسپەپتى: فەلتون قايتا كەلدى، كەلىسىمەن ميلەديدىڭ تاعامنىڭ ءدامىن تاتقان-تاتپاعانىنا قاراماستان، ادەتتە، aس اكەلىنەتىن ستولدى الىپ كەتۋگە ءامىر ەتتى.
سولداتتار سىرتقا شىعار كەزدە فەلتون ولاردى ىلگەرى جىبەردى دە، ءوزى بولمەدە ايالداي بەردى؛ قولىندا ءبىر كىتاپ بار.
كامين الدىنداعى كرەسلودا شىنتاقتاپ، شولمەكتەي بوپ بوزارىپ وتىرعان مومىن سۇلۋ ازاپتى اجالىن اسىعا كۇتكەن قاسيەتتى بەيكۇنا قىزعا ۇقسايدى.
فەلتون وعان جاقىنداپ كەلدى.
— لورد ۆينتەر — ءسىز سياقتى كاتوليك، سۋدارىنيا — و كىسى ءسىزدى ءوز شىركەۋىڭىزدىڭ ادەت-عۇرپىن ساقتاپ، دۇعا-نامازعا بارا الماي، ءپۇشايمان بولىپ جۇرگەنىڭىزگە كوپ تولعاندى. سول سەبەپتى دە ول كۇن سايىن ءوز دۇعاڭىزدى وقىپ وتىرۋىڭىزعا ىقىلاس ءبىلدىردى. ءسىز ونى مىنا كىتاپتان تاباسىز.
فەلتوننىڭ الگى كىتاپتى ايەل الدىنداعى شاعىن ستول ۇستىنە قالاي قويعانىن، «ءوز دۇعاڭىز» دەگەن ءسوزدى قالاي كەكەتە ايتقانىن جانە سول كەزدە ونىڭ جيىركەنە ءبىر جىميعانىن كورىپ، ميلەدي باسىن كوتەرىپ، وفيسەرگە وي توقتاتا ءبىر قاراپ الدى.
سوندا عانا ول وفيسەردىڭ شاشىن تىراشتانا تاراعانىنا، جۇپىنى كوستيۋمىنە، ءمارمار تاستاي تەپ-تەگىس، ءبىراق سول تاستاي بەدىرەيىپ، سىر الدىرمايتىن ماڭدايىنا قاراپ وتىرىپ، ايەل ونىڭ قاتىگەز پۋريتانداردىڭ ءبىرى ەكەنىن بىلە قويدى، مۇندايلاردى ول كورول ياكوۆتىڭ سارايىنان دا، سول سياقتى فرانسۋز كورولىنىڭ سارايىنان دا جولىقتىرعان، ۆارفولومەي ءتۇنى ەستەن شىقپاسا دا، ولار كەيدە فرانسۋز كورولىنىڭ سارايىنا بارىپ پانالايتىن.
ميلەديدىڭ بويىن كيەلى ءبىر شابىت بيلەپ كەتتى، كۇرت وزگەرىس كەزىندە، تاعدىرى نەمەسە ءومىر سۇرەر-سۇرمەسى شەشىلەتىن سىن ساعاتتارىندا، دانىشپان ادامدار وسىنداي ءبىر كۇيگە تۇسەدى.
«ءوز دۇعاڭىز» دەگەن ەكى سوزبەن فەلتونعا كوز قيىعىن ءبىر تاستاعاننان-اق ميلەدي ەندى ءبارى دە ءوزىنىڭ وعان قايتارار جاۋابىنا بايلانىستى ەكەنىن سەزە قويدى.
قانشا ايتقانمەن، ويعا جۇيرىك اقمىلتىق ايەل ەمەس پە، ايتار ءسوزى قاس قاعىمدا ءازىر بولدى.
— مەن بە؟ — دەدى ميلەدي تىجىرىنىپ، مۇنىڭ داۋسى دا جاس وفيسەردىڭ، ايەل بايقاپ قالعان، تىجىرىنعان داۋسىمەن ۇندەس شىقتى. — مەن بە، سۋدار... مەنىڭ دۇعالارىم بار؟ الگى ءبىر بۇزىلعان كاتوليك لورد ۆينتەر، مەنىڭ وزىمەن دىندەس ەمەس ەكەنىمدى جاقسى بىلەدى. ول مەنى ءوستىپ تورعا تۇسىرگىسى كەلەدى عوي.
— ءسىز قاي دىندەسىز، سۋدارىنيا؟ — دەدى فەلتون اڭ-تاڭ قالىپ، ول ءوزىن قانشا تەجەپ ۇستاعانىمەن، وسى جولى سىر الدىرىپ قويدى.
— مەن ونى ءوز دىنىمە بولا ابدەن قاسىرەت-قاپا شەگىپ بولعاسىن بارىپ ايتامىن! — دەدى ايەل شامىرقانا ءتىل قاتىپ.
فەلتوننىڭ كوزقاراسىنان ايەل وسى ءبىر اۋىز سوزبەن نىساناعا ءدال سوققانىن بىلە قويدى.
ءبىراق جاس وفيسەر ءبىر اۋىز دا ءسوز ايتپادى، قىبىر ەتىپ قوزعالمادى، تەك ايتارىن كوزىمەن ايتىپ تۇردى.
— مەن حاس جاۋلارىمنىڭ شەڭگەلىندە وتىرمىن! — دەدى ميلەدي، پۋريتانداردىڭ ۇردىسىمەن لەپىرە سويلەپ. — قۇداي دەگەن ءبىر بەيباقپىن! ءيا، جاراتقاننىڭ ماعان راقىمى ءتۇسىپ قۇتقارادى، ءيا مەن ونىڭ اق جولىندا قازا تابامىن! مەنىڭ بەرەر جاۋابىم وسى، ءبىر ءوتىنىشىم — وسىنى لورد ۆينتەرگە ايتا بارىڭىز. ال، مىنا كىتاپ، — دەدى ايەل، دۇعالىقتى ساۋساعىمەن مەگزەپ، ءبىراق حارامدانىپ قالاتىن كىسى سياقتى وعان قولىن تيگىزبەدى، — الىپ كەتتىڭىزداعى، وزدەرىڭىز قاجەتىڭىزگە جاراتا بەرىڭىز، ويتكەنى ءسىز لورد ۆينتەردىڭ شىعاردا جانىڭىز باسقا سىبايلاسى ەكەنسىز — جۇرتتى قۋعىن-سۇرگىنگە سالۋ جونىنەن جانە ءدىن بۇزار ساندىراقتان سىبايلاس بولىپ ءجۇرسىز.
فەلتون جاۋاپ قاتپادى، ۇيرەنشىكتى ادەتىمەن، كىتاپتى جيىركەنە الىپ، ويلانا باسىپ، سىرتقا شىعىپ كەتتى.
كەشكى ساعات بەستىڭ كەزىندە لورد ۆينتەر كەلدى. ۇزاقتى كۇن ميلەدي ءوزىنىڭ بۇدان بىلاي نە ىستەپ، نە قوياتىنىن ابدەن ويلاستىرىپ قويۋعا ۋاقىتى جەتىپ ارتىلعان ەدى. ول قاينىسىن وزىنە ءوزى كەلىپ، اقىل-ەسىن جيعان ايەل رەتىندە قارسى الدى.
— شاماسى... — دەدى بارون ميلەديدىڭ قارسى الدىنداعى كرەسلوعا جانتايىپ وتىرا كەتىپ، كامين جانىنداعى كىلەمگە اياعىن سوزىپ جىبەردى، — شاماسى، ءبىز ازداپ تا بولسا العان بەتتەن تايدىق پا، قالاي؟
— مۇنىمەن نە ايتپاقشىسىز، مەيىرىمدى مىرزا؟
— مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم، وزىڭىزبەن سوڭعى رەت كەزدەسكەلى بەرى ءسىز ءدىنىڭىزدى وزگەرتىپسىز. ءسىز وسى ءۇشىنشى رەت پروتەستانتقا كۇيەۋگە شىققان جوقسىز با؟
— ءتۇسىندىرىڭىزشى، ميلورد، — دەدى تۇتقىن ايەل تاكاپپار ۇنمەن. — سىزگە ايتارىم، ءسوزىڭىزدى ەستىگەنمەن، ءتۇسىنىپ وتىرعان جوقپىن.
— وندا ءسىز دىنگە مۇلدە سەنبەيتىن بولىپ شىقتىڭىز عوي — ماعان وسىنىڭىز كوبىرەك ۇنايدى، — دەدى لورد ۆينتەر كەكەتىپ.
— ارينە، بۇل ءسىزدىڭ سالت-ساناڭىزعا ساي كەلىپ جاتىر، — دەدى ميلەدي سۋىق ۇنمەن.
— و، نەسىن جاسىرايىن، ماعان ونىڭ ءبارىبىر!
— ەگەر ءدىن ماسەلەسىنە ەنجار قارايتىنىڭىزدى مويىنداماعان كۇننىڭ وزىندە، ميلورد، ءسىزدىڭ زيناقورلىعىڭىز بەن زاڭسىزدىعىڭىز ءوزىڭىزدى ولتىرە اشكەرەلەر ەدى.
— ءھىم... مەسسالينا بيكەش، لەدي ماكبەت، زيناقورلىق ءجايىن ءسىز دە ايتادى ەكەنسىز-اۋ! مەن ءسىزدى جاڭساق ەستىدىم بە، الدە ار-ۇياتتان جۇرداي بولعان ناعىز مالعۇننىڭ ءوزىسىز بە؟
— ەكەۋمىزدىڭ ءسوزىمىزدى جۇرتتىڭ تىڭداي تۇرعانىن بىلگەندىكتەن دە، وسىلاي دەپ تۇرسىز عوي جانە انا تۇرمەشىلەرىڭىز بەن جەندەتتەرىڭىزدى ماعان ايداپ سالعىڭىز كەلەدى عوي، — دەدى ميلەدي سۋىق راي تانىتىپ.
— تۇرمەشىلەردى؟ جەندەتتەردى؟ سولاي دەڭىز، سۋدارىنيا! ءسىز تىم لەپىرىپ كەتتىڭىز جانە كەشەگى كومەدياڭىز بۇگىن تراگەدياعا اينالىپ بارادى. نەسىن ايتاسىز، ەندى ءبىر اپتادان كەيىن ءتيىستى جەرگە جەتەسىز، ءسويتىپ مەنىڭ ويىما العان ءىس ورىندالادى.
— جەكسۇرىن ءىس! حارام ءىس! — دەدى ميلەدي اشىنعان كىسىنىڭ تايسالماي، ءوز قازىسىنا ءتىل تيگىزەتىنى سياقتى بۋىرقانىپ.
— قۇداي اقى، مەنىڭشە، مىنا سايقال جىندانعان شىعار! — دەدى لورد ۆينتەر ورنىنان تۇرىپ. — جەتتى ەندى، پۋريتانكا حانىم، سابىر ەت، ايتپەسە ءسىزدى تۇرمەگە قاماۋعا جارلىق بەرەمىن! ەگەر مەنىڭ يسپان شارابىم وسى جولى باسىڭىزعا شىقپاسا — انت اتسىن مەنى. ءبىراق ساسپاڭىز: مۇنداي ماستىقتىڭ زيانى جوق، ارتى اپاتقا اپارىپ سوقپايدى.
سوسىن لورد ۆينتەر مۇنى بوقتاپ-بوقتاپ كەتىپ قالدى، ول زامان دا جوعارى قاۋىم كىسىلەرىنىڭ ءوزى بەيپىل اۋىز بولىپ داعدىلانعان ەدى.
فەلتون شىنىندا دا ەسىك سىرتىندا تۇرىپ، كۇللى اڭگىمەنى تۇگەل ەستىگەن بولاتىن.
ميلەدي ونى اۋەلدەن سەزگەن.
— ءيا، بار، بارىڭىز! — دەدى كۇبىرلەپ ايەل قاينىسىنىڭ سوڭىنان. — وزىڭە جازىلماس دەرت بولىپ جابىساتىن ءجايت كوپ ۇزاماي-اق كەلەر، ءبىراق سەن ونى، اقىماق نەمە، ءتىپتى دە قۇتىلا المايتىن كەزدە بارىپ بىلەسىڭ عوي.
اينالا تاعى دا تىنىشتالا قالدى. تاعى دا ەكى ساعاتتاي ۋاقىت ەتتى. سولداتتار كەشكى استى اكەلدى، سويتسە، ميلەدي ءبىر دۇعانى سۋدىراتىپ وقىپ جاتىر ەكەن، ول كەلىنشەكتىڭ ەكىنشى كۇيەۋىنىڭ قىزمەتشىسى، قاتىگەز پۋريتانين ۇيرەتكەن دۇعا-تىن. ول ءوزىن ءوزى ۇمىتىپ توڭىرەگىندە نە بولىپ، نە قويىپ جاتقانىن دا سەزبەيتىن ءتارىزدى فەلتون ايەلگە بوگەت جاساماڭدار دەپ بەلگى بەردى دە، داستارقان ءازىر بولعاسىن، سولداتتار مەن بىرگە ىن-شىڭسىز شىعىپ كەتتى.
ميلەدي ەسىكتەگى شاعىن تەرەزەدەن ءوزىن سىرتتان اڭديتىنىن بىلەتىن، سول سەبەپتى دە دۇعاسىن اياعىنا دەيىن اسىقپاي وقىدى، وعان كۇزەتشى دە بۇرىنعىدان وزگەشە، الدەنەگە قۇلاعىن تىگىپ، ابايلاپ باسىپ جۇرەتىندەي بولىپ كورىندى.
بۇل كەشتە وعان بۇدان ارتىق ەشتەڭەنىڭ دە كەرەگى جوق-تى؛ ول ورنىنان تۇرىپ، ستول باسىنا كەلىپ وتىردى دا، ازداپ تاعام الىپ، قارا سۋ ءىشتى.
ءبىر ساعاتتان كەيىن سولداتتار ستولدى الىپ كەتپەكشى بولىپ ىشكە كىردى، ميلەدي فەلتوننىڭ بۇل جولى ولارمەن بىرگە كەلمەگەنىن كوردى.
دەمەك، ول مۇنى ءجيى كورۋدەن جاسقانادى.
ميلەدي قابىرعاعا بۇرىلىپ، جىميىپ كۇلىپ جىبەردى: كوڭىلىنىڭ قوش-ۋاعىن بىلدىرەتىن وسىناۋ كۇلكى ونى دۇشپاندارىنا ۇستاپ بەرۋى مۇمكىن ەدى.
ايەل تاعى دا جارتى ساعاتتاي وتىردى. كونە قامال-ساراي تىنىشتىق قۇشاعىندا، ۇلى مۇحيتتىڭ شەتسىز-شەكسىز تىنىسىنداي بولىپ، تولقىننىڭ تىنىمسىز شۋىلى ەستىلەدى. ءوزىنىڭ سىڭعىرلاعان ساف تازا اۋەزدى داۋىسىمەن ميلەدي پۋريتانداردىڭ وزگەشە جاقسى كورەتىن اياتىنىڭ ءبىرىنشى ولەڭىن ايتا باستادى:
بىزدەن بەزىپ، جاھان كەزىپ، جاپپارىم،
پەندەلەرىم قايتەر ەكەن دەدىڭ بە؟
ەندى كەلىپ — سىلەسى ابدەن قاتقانىن
جەلەپ-جەبەپ تۇرعاندايسىڭ كوگىڭدە.
ارينە، بۇل ولەڭدى سونشالىق ءبىر ءمىنسىز جىر دەۋگە كەلمەيدى، ءبىراق پۋريتانداردىڭ ولەڭگە ونشا شەبەر بولماعانى جۇرتقا ءمالىم عوي.
ميلەدي ايات ايتىپ وتىرىپ، سىرتقا قۇلاعىن تۇرەدى. ەسىگىنىڭ الدىنداعى كۇزەتشى سەلتيىپ تۇرىپ قالدى؛ وسىنىڭ وزىنەن ميلەدي ولەڭىنىڭ قالاي اسەر ەتكەنىن سەزە قويدى.
سول-اق ەكەن، ايەلدىڭ ءبۇيىرى قىزىپ، اياتتى جان-تانىمەن بەرىلە ايتتى؛ وعان اۋەزدى داۋسى سارايدى ارالاپ، تامىلجىعان سيقىرلى كۇي سياقتى، تۇرمەشىلەردىڭ تاس جۇرەگىن ءجىبىتىپ جاتقان سياقتى بولىپ كورىندى. ءبىراق كۇزەتشى، ءوزى شاماسى وجەت ءبىر كاتوليك بولسا كەرەك، تۇلا بويى ەلجىرەپ بارا جاتقاسىن، بويىن جيناپ، ءدۇر سىلكىنىپ، ەسىكتەن بىلاي دەپ ايقاي سالدى:
— ءۇنىڭىزدى ءوشىرىڭىز،. سۋدارىنيا! ولىكتى جوقتاعانداي-اق، مىنا ولەڭىڭىز كىسىنى جابىرقاتىپ جىبەرەدى ەكەن، ال، ەگەر وسى جەردەگى گارنيزوندا ءجۇرىپ-تۇرعان قىزىعىمىزدىڭ ۇستىنە مىناداي نارسەنى تىڭداساق، ءتىپتى ەڭسەمىز ءتۇسىپ-اق كەتەر...
— جاپ اۋزىڭدى! — دەگەن ءبىر قاتال ءامىر ەستىلدى سول زامات، ميلەدي فەلتوننىڭ داۋىسىن قولما-قول تانىدى. — ءوز شارۋاڭىز بولماسا، جۇرتتا نە جۇمىسىڭىز بار، جىن سوققان؟ ول ايەلگە ولەڭ ايتقىزبا دەپ كىم سىزگە بۇيرىق بەرىپ ەدى؟ بۇيرىق بەرگەن جوق، سىزگە: ونى مۇقيات كۇزەتىڭىز، ەگەر قاشپاق بولسا — اتىڭىز دەپ ءامىر ەتتى. ونى كۇزەتىڭىز؛ ەگەر قاشقىسى كەلسە، تاباندا ءولتىرىڭىز، ءبىراق وزىڭىزگە بەرىلگەن بۇيرىقتان تانباڭىز!
ناجاعايدىڭ جارق ەتكەنىندەي ءبىر زور قۋانىش ميلەديدىڭ ءجۇزىن بip ءسات جايناتىپ جىبەردى، وسى اڭگىمەنىڭ بىردە-بىر ءسوزىن شاشاۋ شىعارماي تىڭداپ السا دا، سونى ەستىمەگەن كىسىدەي، تۇتقىن ايەل اياتتى قايتا ايتا باستادى، سوندا ءازازىل شايتان بويىنا دارىتقان اسەم اۋەزدى ءۇنىن تامىلجىتىپ، ونىڭ كىسىنى ەلىتىپ، ەلجىرەتىپ جىبەرەتىنىن سيقىرلى كۇشىن قىرىق قۇبىلتىپ، مەيلىنشە پايدالانىپ باقتى:
قاندى جاس پەن قاندى ايقاسقا ەت ولگەن،
جاسىتا الماس قاپاس زىندان، بۇعاۋلار.
قاسىرەتتىڭ كۇن مەن ءتۇنىن كوتەرگەن
جاس عۇمىر بار، دەمەيتۇعىن دۇعاڭ بار.
ميلەديدىڭ اسا سيرەك كەزدەسەتىن قۇيقىلجىعان قۋاتتى ءۇنى ىنتىزار شابىتپەن شىرقاي جونەلگەندە، اياتتىڭ ىركەس-تىركەس، دورەكىلەۋ ولەڭى عاجايىپ ءبىر سيقىرلى كۇشكە يە بولىپ، وزگەشە اسەر ەتەدى ەكەن، ادەتتە جانى ەلجىرەپ، ەلپىلدەپ ۇشىپ تۇراتىن اقكوڭىل پۋريتانداردىڭ ءوزى باۋىرلارى قيال قاناتىندا شارىقتاپ قانشا تامىلجىتىپ ايتقانىمەن، ىلۋدە ءبىر بولماسا، تاپ وسىنداي اسەر الا المايتىن. فەلتون تاپ ءقازىر توزاق وتىندا كۇيىپ جاتقان ەۆرەيدىڭ ءۇش جەتكىنشەگىن جۇباتىپ ولەڭ ايتاتىن پەرىشتەنىڭ ءۇنىن ەستىگەندەي بولدى.
ميلەدي ايات ولەڭىن ايتا بەردى:
و، جاراتقان، بار عالامنىڭ ارناسى،
كۇن دە تۋار، ىلعي تۇنەك جابىلماس،
ەركىندىكتىڭ ەسەر جەلى الداسىن،
اجال، جازمىش جازعانىنان جاڭىلماس
كىمنىڭ دە بولسا ساي-سۇيەگىن سىرقىراتاتىن ءاندى سيقىرشى ايەل جانىن سالىپ ايتقاسىن با، ايتەۋىر، وسى ولەڭ جاس وفيسەردىڭ كوڭىلىن نىلدەي بۇزدى؛ ول ەسىكتى جۇلقا تارتىپ اشتى دا، ءوڭى بۇرىنعىشا قۋارىپ تۇرعانىمەن، كوزى قىزارىپ، الاقتاپ كىرىپ كەلدى.
— ءسىز نەگە وسى ولەڭدى ايتاسىز جانە نەگە وسىنداي داۋىسپەپ ايتاسىز؟ — دەدى ول دەمىگىپ.
— راقىم ەتىڭىز، — دەدى ميلەدي مونتانسىپ، — بۇل ۇيدە ولەڭ ايتۋدىڭ ەرسى ەكەنىن ۇمىتىپ كەتىپپىن. بالكىم، مەن ءسىزدىڭ ءدىني سەزىم-سەنىمىڭىزگە دە تيىسكەن شىعارمىن، ءبىراق سونى قاساقانا ايتسام — انت اتسىن! كىنام بولسا، كەشىرىڭىز، بالكىم، كىنام كوپ شىعار، ءبىراق ەركىمنەن تىس كىنا...
ميلەدي سول ساتتە تاڭعاجايىپ سۇلۋ ەدى، ءدىني سەزىمگە بالقىپ، ءوزىن ءوزى ۇمىتىپ كەتكەن ايەل پەيىشتەگى حور قىزىنا ۇقساپ كەتتى، سول سەبەپتى دە اي نۇرلى ارۋدان جانارى جاسىپ قالعان فەلتونعا الدىنداعى ادام ەمەس، پەرىشتە بولىپ كورىندى، الگىدە عانا سول پەرىشتەنىڭ ءانىن ەستىگەندەي بولدى.
— ءيا، يا.. ءسىز قامال-سارايدا تۇراتىن كىسىلەردىڭ كوڭىلىن قوبالجىتىپ، جانىن تەبىرەنتەسىز... — دەدى ول.
ەسالاڭ بايعۇس ءوز ءسوزىنىڭ پىشىراپ، ۇيلەسپەي جاتقانىن دا بايقامادى، ال، ميلەدي بولسا، ءجىتى كوز — زيرەك كوڭىلمەن جىگىت جۇرەگىنىڭ تۇكپىرىندە جاتقان كوكەيكەستى ويىن بىلمەكشى بولدى.
— مەن ەندىگارى ولەڭ ايتپايمىن، — دەدى ميلەدي مەيلىنشە ۇياڭ ۇنمەن ءموليىپ تومەن قاراپ، بۇكىل بولمىسىمەن مومىن دا كونبىس بولىپ كورىنۋگە تىرىسىپ.
— جو-جوق-جوق، سۋدارىنيا، ايتا بەرىڭىز، ءبىراق جايىمەن ايتىڭىز، اسىرەسە تۇندە اباي بولىڭىز، — دەدى ول.
وسى سوزدەردى ايتقاننان كەيىن، تۇتقىن ايەلگە ەندى كوپ ۋاقىت قاتال قاراي المايتىنىن سەزگەن فەلتون دەرەۋ سىرتقا شىعىپ كەتتى.
— ءسىز جاقسى جاسادىڭىز، لەيتەنانت مىرزا! ونىڭ ولەڭى كىسىنىڭ سۇيەگىن سىرقىراتادى. ءبىراق ۇزاماي ۇيرەنىپ كەتەدى ەكەنسىڭ — ءوزىنىڭ داۋىسى قانداي كەرەمەت، — دەدى سولدات.
XXIV
قاماۋداعى ءۇشىنشى كۇن
فەلتون تاعى دا كەلدى، ەندى ىلگەرى تاعى ءبىر قادام باسقان ءجون: جىگىتتى وسى ارادا ۇستاپ قالۋ كەرەك، نەمەسە ەڭ دۇرىسى، ونى ءوزى تىلەنىپ قالاتىنداي حالگە جەتكىزۋ كەرەك، ءبىراق ميلەدي سونى قالاي جاسايتىنىن ءالى دە انىق بىلە بەرمەيدى.
ايتەۋىر ءبىر پارمەندى ارەكەت جاساماسا بولمايدى: جىگىتپەن ءتىل قاتىسۋ ءۇشىن ونى قايتسەدە سويلەتۋى كەرەك، ميلەدي ءوز ءۇنى، ءوز داۋسىنىڭ كىمدى دە بولسا ارباپ الاتىنىن جاقسى بىلەتىن، ول داۋسىن مىڭ قۇبىلتىپ، كادىمگى قاراپايىم سوزدەن باستاپ، ۇجماق پەرىشتەسىنىڭ ۇنىنە دەيىن تامىلجىتىپ ايتا الار ەدى.
ءبىراق قانشا ازعىرىپ-ازدىرعىسى كەلگەنىمەن ميلەديدىڭ ساتسىزدىككە ۇشىراۋى مۇمكىن، ويتكەنى فەلتون زارەدەي دە بولسا كەزدەيسوق جايتتەر بولماس ءۇشىن كۇنى ىلگەرى ەسكەرتىلىپ قويىلعان ەدى. سول سەبەپتى دە ول ءوزىنىڭ ءاربىر قيمىل-قىلىعىن، ءاربىر ءسوزىن، قاراپايىم كوزقاراسى مەن ىم-يشاراتىنا، ءتىپتى كۇرسىنىس سياقتى بولىپ كورىنەتىنى تىنىس-لەبىنە دەيىن قاتتى قاداعالاي باستادى. قىسقارتىپ ايتقاندا، وزىنە وزگەشە ءبىر جاڭا ءرولدى ەندى عانا تاپسىرعان شەبەر اكتەر سياقتى، ايەل دە قاجەتتى نارسەنىڭ ءبارىن اقىلعا سالىپ زەرتتەي بەردى.
لورد ۆينتەردىڭ كوزىنشە ءوزىن قالاي ۇستاۋ ايەلگە ونشا قيىن ەمەس، ونى كەشە-اق ويلاستىرىپ قويعان، قاينىسى كەلگەندە ءوزىن بايسالدى ۇستاپ، ءۇن شىعارماۋعا، تەك اندا-ساندا ونى ادەيى كوزگە ىلمەي، مەنسىنبەۋ، ءبىر ۋسويقى سوزدەرمەن شامىنا ءتيىپ، وزىنە قوقان-لوققى جاساتپاققا، زورلىق-زومبىلىققا يتەرمەلەۋگە بەل بايلاعان، سوندا مۇنىڭ ءمۇلايىم مومىندىعى، ۇياڭدىعى كوزگە ۇرىپ تۇرادى. سونىڭ بارىنە فەلتون كۋا بولادى؛ بالكىم، ول بۇعان ءتىس جارىپ ءتىل قاتپاس ال، ءبىراق ءبارىن كوزىمەن كورەدى عوي.
فەلتون ەرتەڭگىسىن داعدىلى ۋاقىتىندا كەلدى، ءبىراق تاڭعى اسقا ازىرلىك ماسەلەسىمەن اينالىسىپ جۇرگەن كەزدە ميلەدي جۇمعان اۋزىن اشپادى. ءبىراق ول كەتەر ساتتە ايەلمەن ءوزى سويلەسكىسى كەلگەن سياقتى بولىپ كورىندى دە، ميلەديدىڭ كەۋدەسىندە ءۇمىت وتى جىلت ەتتى، ءبىراق ونىڭ ەرنى جىبىرلاعانى بولماسا، ەشبىر دىبىس شىعارمادى؛ ول تاسمەتىن بولىپ بەكىنىپ، اۋزىنان شىققالى تۇرعان ءسوزدى جۇرەگىندە ساقتاپ قالدى دا، بەدىرەيىپ شىعىپ كەتتى.
ءتۇس الەتىندە لورد ۆينتەر كەلدى.
قىستىڭ ءبىر ادەمى كۇنى ەدى، انگليانىڭ جارىق بەرسە دە، جىلىتپايتىن جۇدەۋ كۇنىنىڭ ساۋلەسى تەمىر توردان ميلەدي اباقتىسىنىڭ ىشىنە توگىلدى.
ايەل تەرەزەگە قاراپ تۇرىپ، ەسىكتىڭ اشىلعانىن ەستىمەگەن سىڭاي تانىتتى.
— ءبالى! ءبىز اۋەلى كومەديانى، سوسىن تراگەديانى ويناپ، ەشتەڭە شىقپاعاسىن، ەندى تورىعۋعا كوشكەنبىز بە، — دەدى لورد ۆينتەر مىرس ەتىپ كۇلىپ.
تۇتقىن ايەل جاۋاپ قاتپادى.
— ءيا، ءيا، جاي-كۇيىڭىزدى تۇسىنەمىن-اق، — دەدى لورد ۆينتەر ءسوزىن جالعاپ. — وسى جاعالاۋدا ءسىز ءبىر ەركىن كوسىلىپ ءجۇرۋدى اڭسايسىز، بەرىك ءبىر كەمەگە وتىرىپ الىپ، مىنا تەڭىزدىڭ كوك-شۋلان تولقىنىن تىلگىلەگىڭىز كەلەدى، سۋ بەتىندە مە، قۇرلىقتا ما، ايتەۋىر مەنى ءبىر مىقتاپ ارانداتقىڭىز كەلەدى، ونداي سويقاندىققا كەلگەندە الدىڭىزعا جان سالمايسىز عوي. شىداڭىز! ازعانا ۋاقىت شىداڭىز. ەندى ءتورت كۇننەن كەيىن جاعالاۋعا دا شىعاسىز، الدىڭىزدان تەڭىز جولى دا اشىلادى، اشىلعاندا قانداي، ويلاعانىڭىزدان دا اسىپ تۇسەدى، ويتكەنى ەندى ءتورت كۇننەن كەيىن انگليا سىزدەن ءبىرجولاتا قۇتىلادى.
ميلەدي قولىن كەۋدەسىنە باسىپ، ءمولدىر كوزىن كوككە كوتەرىپ، پەرىشتەدەي پاك ءمۇلايىم ۇنمەن جالبارىنا ءتىل قاتتى:
— و، جاراتۋشى جان يەم! بۇل ادامنىڭ كۇناسىن مەن قالاي كەشسەم، سەن دە سولاي كەش!
— ءيا، وسىلاي جالىنىپ-جالبارىنىپ قال، ءجۇزىقارا! — دەدى بارون ايقايلاپ. — سەنىڭ دۇعا وقىماسىڭا بولمايدى، ويتكەنى وتىرىك ايتسام انت اتسىن، سەن ءوز كۇناڭدى ولگەنشە كەشىرمەيتىن ادامنىڭ قولىندا وتىرسىڭ!
ول شىعىپ كەتتى.
لورد سىرتقا شىعىپ بارا جاتقان كەزدە، بىرەۋ جارتىلاي اشىلعان ەسىكتەن ىشكە قادالا ءبىر قارادى، سول زامات ميلەديدىڭ كوزى فەلتوندى شالىپ قالدى، ول ايەل كورىپ قالماسىن دەگەندەي دەرەۋ ءبىر جاعىنا جالت بەردى.
سول-اق ەكەن، ايەل تىزەرلەپ وتىرا كەتتى دە، داۋىستاپ ءمىناجات ايتا باستادى.
— قۇداي-اي! قۇدايىم-اي! قانداي قاسيەتتى ءىس ءۇشىن قاسىرەت تارتىپ جاتقانىمدى ءوزىڭ دە بىلەسىڭ، ەندەشە سول قاسىرەتتەن مويىمايتىن قايرات-جىگەر بەر ماعان، — دەدى ايەل زارلانىپ.
ەسىك جايىمەن اشىلا بەردى، دۇعا وقىپ جاتقان سۇلۋ ەسىك سىقىرىن ەستىمەگەن كىسىدەي، كوز جاسى كومەيىنە تىعىلىپ، ءمىناجاتىن جالعاي بەردى.
— جارىلقاۋشى جان يەم! جازالاۋشى جان يەم! مىنا مالعۇننىڭ قارا نيەتىنىڭ ورىندالۋىنا قالاي عانا جول بەرەسىڭ؟..
وسىنى ايتىپ بولعاننان كەيىن عانا ول فەلتوننىڭ تىقىرىن ەستىگەندەي، ورنىنان ۇشىپ تۇردى، تىزەرلەپ دۇعا وقىپ وتىرعان ۇستىنە كىرىپ كەلگەن كىسىدەن ۇيالعاندايىن، ەكى بەتى دۋىلداپ قىزارىپ كەتتى.
— سۋدارىنيا، مەن دۇعا قايىرىپ وتىرعان كىسىگە بوگەت جاساۋدى جەك كورەمىن، سول سەبەپتى دە سىزگە دەگەن ءبىر ءوتىنىشىم مەنەن قىسىلماي-اق قويىڭىز، — دەدى فەلتون سالماقپەن.
— ءسىز مەنى دۇعا وقىدى دەپ ويلايسىز با؟ مەن دۇعا وقىعان جوقپىن، ءسىز قاتەلەسىپ تۇرسىز، — دەدى ميلەدي تاماعىنا جاس تىعىلعاسىن سىبىرلاي سويلەپ.
— سۋدارىنيا، ءسىز مەنى شىنىمەن-اق قاراپايىم پەندەنىڭ جاراتۋشى جاساعان الدىندا قۇلدىق ۇرۋىنا كەدەرگى جاساۋعا حاقى بار دەپ ويلايسىز با؟ — دەدى فەلتون سابىرمەن، ءبىراق بۇرىنعىدان جۇمسارا سويلەپ. — قۇداي ساقتاسىن! مۇنىڭ ۇستىنە كۇنالى كىسىنىڭ رايدان قايتقانى دا ءبىر عانيبەت. قىلمىسى قانشا اۋىر بولسا دا، قىلمىستى كىسىنىڭ تاڭىرىگە تابىنىپ، قۇلدىق ۇرىپ جاتقان كەزىن ءوز باسىم قاسيەتتى ءسات دەپ ەسەپتەيمىن.
— كىنالىمىن، شىنىمەن-اق كىنالىمىن! — دەدى ميلەدي كۇلىمسىرەپ، مىنا تۇرىمەن ول قيامەت-قايىمداعى پەرىشتەنىڭ ءوزىن ەلجىرەتىپ جىبەرەر ەدى. — و، توبا، مۇنىڭ سولاي ەمەس ەكەنى وزىنە عانا ايان. مەنى جازالانسىن دەسەڭىز — دۇرىس، ءبىراق اللا تاعالامنىڭ ازاپتى كوپ كورگەن كىسىلەردى ۇناتاتىنىن، كەيدە جازىقسىز كىسىنى جازالايتىنىن ءوزىڭىز دە بىلەسىز عوي.
— ءسىز قىلمىستى سۇرقياسىز با، الدە جازىقسىز ازاپ شەككەن جانسىز با، ءبارىبىر، قالاي بولعان كۇندە دە دۇعا وقىپ، جاراتقانعا جالبارىنعانىڭىز ءجون، ءسىز ءۇشىن مەن دە دۇعا قايىرايىن.
— و، ءسىز اۋليە ەكەنسىز! — دەدى ميلەدي ەندى سىزدەن سىرىمدى جاسىرا المايمىن: سىن ساعاتى سوعىپ، كۇرەس-تارتىس كۇشەيىپ، ءوز ءدىنىمدى اشىقتان-اشىق ۋاعىزداۋ كەزەگى كەلگەندە كۇش-قايراتىم جەتپەي قالا ما دەپ قورقامىن. بەتى قايتىپ، ءۇمىتى كەسىلگەن سورلى ايەلدىڭ زارىن دا تىڭداپ كورىڭىزشى! ءسىزدى جۇرت اداستىرىپ قويعان، ءبىراق گاپ وندا ەمەس، مەنىڭ وزىڭىزدەن سۇرايتىن ءبىر عانا ءوتىنىشىم بار، ەگەر ونى ورىنداساڭىز، سىزگە ەكى دۇنيەدە دە رازى بولىپ، العىسىمدى جاۋدىرىپ وتپەكپىن!
— باستىعىممەن تىلدەسىپ كورىڭىز، سۋدارىنيا، ءبىر جاقسى جەرى، ماعان وزگە بىرەۋدى كەشىرۋ نەمەسە جازالاۋ پراۆوسى بەرىلمەگەن. ول جاۋاپكەرشىلىكتى قۇداي مەنەن جوعارى تۇرعان كىسىگە جۇكتەگەن، — دەدى فەلتون.
— جوق، سىزگە، تەك جالعىز سىزگە عانا جۇكتەگەن! مەن سورلىنى ارانىن اشقان اجالعا يتەرگىڭىز كەلمەسە، ار-نامىسىمدى تاپتاۋعا اراشا تۇرعىڭىز كەلمەسە، زار ءسوزىمدى تىڭداڭىز!
— ءوزىڭىز سول قورلىققا لايىق ءىس جاساعان ەكەنسىز، ار-ابىرويىڭىزدى توگۋدى باسىڭىزعا تىلەپ العان ەكەنسىز، ەندەشە قۇدايدىڭ جازعانىن كورىپ، كونەسىز-داعى.
— ءسىز نە ايتىپ تۇرسىز؟ و، ءسىز مەنى ءالى تۇسىنبەپسىز! ار-ابىرويدى توگۋ دەگەندى ايتقاندا ءسىز، شاماسى، مەنىڭ قايداعى ءبىر قاتال جازانى، تۇرمە نەمەسە ءالىمدى ايتىپ تۇر دەپ ويلاپ قالعان سياقتىسىز. مەنىڭ ءبىر قۇدايدان سۇرايتىنىم دا سول! ءولىم، تۇرمە دەگەن نە ءتايىرى!
— ءسىزدىڭ سوزىڭىزگە تۇسىنسەم بۇيىرماسىن، سۋدارىنيا.
— الدە، ادەيى تۇسىنبەگەن بولىپ تۇرعان شىعارسىز، — دەدى تۇتقىن ايەل ءشۇبالانىپ.
— جوق، سۋدارىنيا، سولدات نامىسىمەن، ادال حريستياننىڭ ار-وجدانىمەن انت ەتەمىن!
— قالايشا! لورد ۆينتەردىڭ مەن جونىندەگى پيعىل-پىكىرىن ءسىز ءالى بىلمەيدى ەكەنسىز-اۋ؟
— جوق، بىلمەيمىن.
— مۇمكىن ەمەس، ءسىز — ونىڭ سەنىمدى ادامىسىز!
— مەن ەشقاشاندا وتىرىك ايتپايتىن كىسىمىن، سۋدارىنيا.
— اح، ول ءوز پيعىلىن جاسىرىپ، اۋرە بولىپ جۇرگەن جوق، ونى ءبىلۋ قيىن ەمەس!
— مەن باسى ارتىق ەشتەڭەنى بىلگىم دە كەلمەيدى، سۋدارىنيا، ال جۇرتتىڭ وزىمە سەنگەنىن اڭسايمىن، لورد ۆينتەر بولسا، ءوزىڭىزدىڭ الدىڭىزدا ايتقانىنان باسقا ەش نارسەنى ماعان سەنىپ ايتقان ەمەس.
— ياپىرماي، سوندا ءسىز ونىڭ سىبايلاسى بولمادىڭىز عوي؟ — دەدى ميلەدي شىن كوڭىلىمەن داۋىستاپ. — ياپىرماي، ءسىز سوندا ونىڭ ماعان جەر بەتىندەگى جازا اتاۋلى شەنىنە دە كەلە المايتىن سۇمدىق ءبىر قورلىقتى ازىرلەپ جاتقانىنان بەيحابار ەكەنسىز عوي.
— ءسىز قاتەلەسەسىز، سۋدارىنيا. لورد ۆينتەر ونداي زۇلىمدىققا باسپايدى، — دەدى فەلتون قىزاراقتاپ.
«تاماشا! — دەپ ويلادى ميلەدي. — ماسەلەنىڭ نە ەكەنىن بىلمەي جاتىپ، بۇل ونى زۇلىمدىق دەپ اتادى».
سوسىن ەستىرتىپ:
— جامان كىسىنىڭ دوسى جاماندىقتان تايىنادى دەيسىز بە؟ — دەدى ول جايىمەن.
— ءسىز كىمدى جامان كىسى دەپ تۇرسىز؟ — دەدى فەلتون.
— تاپ وسىلاي دەپ اتارلىقتاي انگليادا سودان باسقا كىسى بار ما.
— ءسىز دجوردج ۆيللەرستى ايتىپ تۇرسىز با؟.. — دەدى فەلتون ساۋالىن قايتالاپ، سو زامات كوزى جالتىلداپ كەتتى.
— ...ونى مەجۋسيلەر مەن دىنسىزدەر گەرسوگ بەكينگزم دەپ اتايدى، — دەدى ميلەدي ءسوزىن ساباقتاپ. — مەنىڭ كىمدى ايتىپ تۇرعانىمدى سونشالىقتى ۇزاق ايتىپ ۇعىندىراتىنداي ءبىر اعىلشىن Aنگليادان تابىلادى عوي دەپ ويلاماپ ەدىم!
— قۇداي وعان قاسىن تىكتى بىلەم، ول ەشقايدا دا قاشىپ قۇتىلماس، ءتيىستى جازاسىن الادى.
فەلتون وسى سوزىمەن كۇللى اعىلشىن اتاۋلىنىڭ گەرسوگكە دەگەن جەركەنىشتى سەزىمىن ءبىلدىردى، كاتوليكتەر ونى جۋان بىلەك زورلىقشى، قانىشەر قاراقشى، زيناقور بۇزىق دەسە، پۋريتاندار — ديۋ-پەرى سانايتىن.
— و قۇداي! قۇدايىم-اي! — دەدى ميلەدي كۇڭىرەنىپ. — وسى ادامنىڭ وزىنە لايىق جازاسىن بەر، جاساعان، دەپ جالبارىنعانىمدا، مەن ودان جەكە باسىمنىڭ كەگىن قايتارۋ ءۇشىن ەمەس، تۇتاس ءبىر حالىقتى قۇتقارۋ ءۇشىن جالىنىپ، جالبارىنامىن!
— ءسىز ونى ءبىلۋشى مە ەدىڭىز؟ — دەدى فەلتون.
«اقىرىندا ول ماعان ساۋال بەرىپ سويلەستى-اۋ، ايتەۋىر!» — دەپ ويلادى ميلەدي، وسىنداي ناتيجەگە جەدەل جەتكەنىنە جۇرەگى جارىلا قۋانىپ كەتتى.
— ونى مەن بىلمەگەندە كىم بىلەدى! بىلەمىن! ءوز سورىما، سۇيەگىمە ولە-ولگەنشە تاڭبا بولىپ كەتەتىن باقىتسىز سورلىلىعىما قاراپ بىلەمىن!
ايىقپاس ءبىر قاسىرەت قاماعانداي ميلەدي ءوز قولىن ءوزى ساتىرلاتىپ ۋقالاي باستادى. فەلتون ەركىنەن ايرىلىپ، ەلجىرەپ بارا جاتقانىن سەزدى مە قالاي، ەسىككە قاراي بەتتەي بەردى؛ ودان كوز جازباي باعىپ وتىرعان تۇتقىن ايەل ورنىنان تۇرىپ، جۇگىرىپ بارىپ، جىگىتتى توقتاتا قويدى.
— فەلتون مىرزا، راقىم ەتىپ، مەيىرىم كورسەتىپ، مەنىڭ زارىمدى ءبىر تىڭداپ كورىڭىزشى، — دەدى داۋىستاپ. — جازمىش پا، ايتەۋىر، بارون ساقتىق جاساپ، تارتىپ العان پىشاقتى وزىمە قايتىپ بەرىڭىزشى، ويتكەنى ونى قانداي قاجەتكە اسىراتىنىمدى بارون بىلەدى... و، مەنىڭ ءسوزىمدى اقىرىنا دەيىن تىڭداڭىزشى! ءبىر مينۋتقا بولسا دا، ماعان پىشاقتى بەرىڭىزشى، الدە مەنى مۇسىركەپ بەرەسىز بە، الدە اياپ بەرەسىز بە، ەركىڭىز ءبىلسىن! قاراڭىزشى، مەن ءسىزدىڭ اياعىڭىزدى قۇشىپ جاتىرمىن! سەنسەڭىز، ءوز باسىم سىزگە ءتىپتى دە جاماندىق ويلامايمىن. قۇدايىم-اي! ومىردە كەزدەستىرگەن ءبىر ءادىل، مەيىرىمدى، وزىمە جانى اشىعان كىسىگە وشىگىپ، مەنى جىن ۇرىپ پا! بالكىم، مەنى قۇتقاراتىن دا ءسىز بولارسىز!.. ونى ءبىر عانا مينۋتقا، تەك جالعىز عانا مينۋتقا بەرىڭىزشى، سوسىن ەسىكتىڭ تەرەزەسى ارقىلى قايتىپ بەرەيىن. تەك ءبىر مينۋتقا عانا بەرسەڭىز بولدى، فەلتون مىرزا، سوندا ءسىز مەنىڭ ار-نامىسىمدى ساقتاپ قالاسىز!
— ءسىز نەمەنە، ومىرمەن قوشتاسقىڭىز كەلە مە؟ — دەدى فەلتون زارە-قۇتى قالماي، ول ءوز قولىن تۇتقىن ايەلدىڭ قولىنان بوساتىپ تا المادى..
— مەن سىرىمدى ءبىلدىرىپ قويدىم-اۋ! — دەدى ميلەدي سىبىرلاپ، سوسىن ال-دارمەنى قۇرىعان كىسىدەي سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى. — مەن cىرىمدى ءبىلدىرىپ قويدىم! ەندى ول ءبارىن دە بىلەدى... قۇداي-اي، مەن قۇرىدىم!
فەلتون نە ىستەرىن بىلمەي، سىلەيىپ تۇرىپ قالدى.
«ول ءالى ءشۇبالانىپ تۇر، مەن شاماسى تابيعي قالپىمدى ساقتاي الماسام كەرەك»، — دەپ ويلادى ميلەدي.
ولار بىرەۋدىڭ دالىزبەن كەلە جاتقانىن ەستىدى. ميلەدي جۇرىسىنە قاراپ لورد ۆينتەر ەكەنىن بىلە قويدى، ونى فەلتون دا تانىپ، ەسىككە قاراي ۇمسىنا بەردى.
ميلەدي وعان قاراي تۇرا ۇمتىلدى.
— ەشتەڭەنى دە ايتپاڭىز... مەن ايتقان ءسوزدىڭ بىردە-بىرىن انا كىسىگە ايتا كورمەڭىز، ايتپەسە، مەن قۇرىدىم، سوندا وعان ءسىز، مىنا ءسىز... — دەدى ايەل تىعىلا سويلەپ.
اياق تىقىرى جاقىنداي بەردى. ايەل داۋسىمىزدى ەستىپ قويار دەپ قاۋىپتەنىپ ۇندەمەي قالدى، سوسىن سۇمدىق ۇرەيلەنىپ، سۇيرىكتەي ساۋساعىمەن فەلتوننىڭ ەرنىن باسا قويدى. فەلتون جايىمەن ميلەديدى كەيىن يتەردى؛ ول شەگىنىپ بارىپ، كرەسلوعا قۇلاي كەتتى.
لورد ۆينتەر ەسىك الدىنا ايالداماي وتە شىقتى، ونىڭ اياعىنىڭ تىقىرى الىستاي بارىپ باسىلدى.
فەلتون ولىك سياقتى قۋارىپ، ازعانا ۋاقىت سىرتقا قۇلاعىن ءتۇرىپ تۇردى دا، اياق تىقىرى باسىلعاسىن، ۇيقىدان ويانعان كىسىدەيىن كۇرسىنە ءبىر دەم الىپ، بولمەدەن اتىپ شىقتى.
— ا! اقىرىندا مەندىك بولدىڭ با! — دەدى ميلەدي سىرتقا قۇلاعىن ءتۇرىپ، فەلتوننىڭ لورد ۆينتەر كەتكەن جاقتان باسقا، قاراما-قارسى جاققا كەتكەنىنە كوزى جەتكەسىن.
سوسىن ايەل ءجۇزى قايتادان تۇنجىراپ كەتتى.
«ەگەر ول بارونعا سىر شاشىپ قويسا قۇرىدىم، — دەپ ويلادى ميلەدي، — بارون مەنىڭ ءوزىمدى ولتىرمەيتىنىمدى بىلەدى، بىلەدى دە، ونىڭ كوزىنشە پىشاقتى قولىما ۇستاتا سالادى، سوندا مەنىڭ الگى قورىققانىمنىڭ، قينالىسىمنىڭ ءبارى كولگىرلىك ەكەنىنە فەلتوننىڭ كوزى جەتەدى».
ول ايناعا بارىپ قارادى: ول ومىرىندە تاپ قازىرگىدەي سۇلۋ بولىپ كورگەن ەمەستى.
— و جوق! ول، ارينە، بارونعا جۇمعان اۋزىن اشپايدى، — دەدى ايەل جىميىپ.
كەشقۇرىم، اس اكەلگەن كەزدە، لورد ۆينتەر كەلدى.
— مەيىرىمدى مىرزا، مەنى قاماۋعا العاندا ءسىزدى ۇدايى مەنىڭ قاسىمنان قالماۋعا -مىندەتتەپ پە ەدى، — دەدى ميلەدي وعان. — ءسىز كەلگەندە مەن قاتتى قىسىلىپ، قينالىپ قالامىن، سودان مەنى قۇتقارا الماس پا ەكەنسىز؟
— مۇنىڭىز قالاي، اپاتاي-اۋ! — دەدى لورد ۆينتەر. — Taپ بۇگىپ اسا قاتال ءسوز ەستىگەن مىنا اسەم، ويماق اۋزىڭىزبەن ءسىز كەزىندە انگلياعا تەك مەنى كورىپ، كوڭىلىڭىزدى ءبىر دەمدەپ، قۋانۋ ءۇشىن كەلگەنىڭىزدى ايتىپ ەدىڭىز، سوزىڭىزگە قاراعاندا، سول قۋانىشتان ايرىلعاسىن ونى قاتتى اڭساعان كورىنەسىز، سول سەبەپتى دە ەشتەڭەدەن؛ تەڭىز دەرتىنەن دە، داۋىل-جاۋىننان دا، تۇتقىنعا ءتۇسۋ قاۋپىنەن تايىنباي ەكولعا شىعىپسىز. مىنە، ەندى مەن ءسىزدىڭ الدىڭىزعا كەلىپ تۇرمىن، كوڭىلىڭىز حوش الاتىن شىعار. مۇنىڭ ۇستىنە وسى كەلگەندە مەن بەلگىلى ءبىر ماقساتپەن كەلدىم.
ميلەدي سەلك ەتە ءتۇستى: ول فەلتون ءوزىن ساتقان ەكەن دەپ ويلادى؛ عۇمىرىندا بىر-بىرىنە قاراما-قايشى، نەبىر، سۇمدىق جان تەبىرەنىستەرىن باسىنان وتكەرگەن وسى ءبىر ايەلدىڭ جۇرەگى تاپ قازىرگىدەي قوبالجىپ كورگەن ەمەس.
ايەل ءمىز باقپاي وتىر. لورد ۆينتەر كرەسلونى جاقىنداتىپ، ميلەديدىڭ قاسىنا جايعاستى، سوسىن قالتاسىنان ءبىر قاعازدى الىپ، ونى جايىمەن اشا باستادى.
— بەرى قاراڭىزشى! — دەدى ول. — وسى دوكۋمەنتتى سىزگە ادەيى كورسەتەيىن دەپ كەلدىم، ونى جازعان ءوزىممىن، بۇدان بىلاي وسى قاعاز ءسىزدىڭ مەكەنجايىڭىزدىڭ كۋالىگى بولماق، ويتكەنى مەن ءسىزدىڭ ءومىرىڭىزدى ساقتاماق بولدىم. — ول كوزىن ميلەديدەن تايدىرىپ، قاعازعا ءۇڭىلىپ، ونى ەستىرتە وقىپ شىقتى: — «جەر اۋدارۋ جونىندەگى جارلىق...» — قاي جەر ەكەنىن ناقتى جازۋ ءۇشىن بوس ورىن قالدىرىلعان، — دەدى ۆينتەر ءسوزىن بۇزىپ. — ەگەر ءسىزدىڭ جاقسى كورەتىن ءبىر جەرىڭىز بولسا، ماعان ايتىڭىز، ول تەك لوندوننان مىڭ ميلدەي قاشىقتا جاتسا بولعانى، ايتقان تىلەگىڭىزدى قولما-قول ورىندايمىن. حوش، ەندى قايتا وقيىن: «فرانسۋز سوتى قارعىس تاڭباسىن باسىپ، جازاسىن وتەگەننەن كەيىن بوساتىلعان شارلوتتا باكسون دەگەندى پالەن جاققا جەتكىزۋ جونىندەگى جارلىق؛ ول سول ارادان ءۇش ميلدەن ارتىق جەر اۋلاق كەتپەي، سول جەردە ماڭگى-باقي تۇرادى. ەگەر قاشۋعا ارەكەت جاساسا، ءولىم جازاسىنا كەسىلەدى. پاتەراقى مەن اۋقاتى ءۇشىن وعان ءار كۇنگە بەس شيللينگتەن اقشا تاعايىندالادى».
— بۇل جارلىقتىڭ ماعان قاتىسى جوق، وعان مەنىڭ ەسىمىم قويىلماعان، — دەدى ميلەدي سۋىق.
— ەسىم! ءسىزدىڭ ەسىمىڭىز بار ما ەدى؟
— مەن ءسىزدىڭ باۋىرىڭىزدىڭ فاميلياسىن يەمدەنىپ ءجۇرمىن.
— ءسىز قاتەلەسەسىز: مەنىڭ باۋىرىم ءسىزدىڭ ەكىنشى كۇيەۋىڭىز بولاتىن، ال، ءسىزدىڭ ءبىرىنشى كۇيەۋىڭىز ءالى ءتىرى. ماعان سونىڭ اتىن ايتىڭىزشى. شارلوتتا باكسون دەگەننىڭ ورنىنا سونى جازا سالايىن...
ونى قالامايسىز با؟ قالامايسىز عوي؟.. نەگە ۇندەمەيسىز؟ ماقۇل. ءسىز تۇتقىندار تىزىمىنە شارلوتا باكسون دەگەن اتپەن تىركەلەسىز.
ميلەدي ءۇن قاتپاي، مەلشيىپ وتىرا بەردى، ءبىراق بۇل جولى ادەيى كولگىرسىپ ەمەس، قاتتى قورىققاننان ۇندەمەي وتىرعان: ول بۇل جارلىق دەرەۋ جۇزەگە اسىرىلادى ەكەن دەپ ويلادى. لورد ۆينتەر مەنى جونەلتۋدى تەزدەتكەن ەكەن دەپ قالدى: بۇگىن كەشكىلىك كەتىپ قالماسام دەپ قورىقتى. ءبىر ءسات وعان دۇنيەنىڭ ءبارى بىتكەندەي بولىپ كورىندى، ءبىراق كەنەت ول دوكۋمەنتكە قول قويىلماعانىن بايقاپ قالدى.
وسى جاڭالىققا قاتتى قۋانىپ كەتكەنى سونداي، ايەل سول قۋانىشىن جاسىرا المادى.
— ءيا، ءيا... — دەدى لورد ۆينتەر ايەلدىڭ نە ويلاپ وتىرعانىن سەزىپ قالىپ، — ءيا، ءسىز قويىلعان قولى قايدا؟ — دەپ وتىرسىز جانە وزىڭىزگە «مىنا بۇيرىققا ءالى قول قويىلماعان ەكەن، ەندەشە «ءۇمىتسىز — شايتان»؛ مۇنى مەنى قورقىتۋ ءۇشىن كورسەتتى»، — دەپ وتىرسىز عوي. ءسىز قاتەلەسەسىز: ەرتەڭ بۇل بۇيرىق لورد بەكينگەمگە جىبەرىلەدى، ارعى كۇنى سونىڭ ءوز قولى قويىلىپ، ءمورى باسىلىپ، وسىندا قايتىپ كەلەدى، سوسىن ارادا تاعى ءبىر جيىرما ءتورت ساعات وتكەسىن، ونىڭ ءسوزسىز ورىندالاتىنىنا كەپىلدىك بەرە الامىن. قوش، سۋدارىنيا. مەنىڭ، سىزگە ايتايىن دەگەن حابارىم وسى ەدى.
— ەندەشە مەنىڭ دە سىزگە ايتار جاۋابىم ءازىر، مەيىرىمدى مىرزا، مۇنى — قولداعى بيلىكتى قارا باستىڭ قامىنا جاراتۋ دەيدى، مۇنى — ويدان شىعارىلعان اتپەن ايداپ جىبەرۋ — وڭباعاندىق دەيدى!
— ءسىز، نەمەنە، ءوزىڭىزدىڭ ناعىز اتىڭىزبەن دارعا اسىلعاندى جاقسى كورەسىز بە، ميلەدي؟ اعىلشىن زاڭىنىڭ نەكە بۇزاتىن قىلمىستى راقىمسىز جازالايتىنى وزىڭىزگە ءمالىم ەمەس پە. كانە، اشىقتان-اشىق كىنالاسىپ كورەلىكشى: مەنىڭ ەسىمىم، دالىرەك ايتساق، اعامنىڭ ەسىمى وسىناۋ ماسقارا جايتپەن شاتىسىپ-بىتىسىپ جاتسا، ءوز باسىمدى ابدەن اراشالاپ الۋ ءۇشىن، سىزدەن ءبىرجولاتا قۇتىلۋ ءۇشىن قالىڭ جۇرت الدىندا داۋلاسۋدان تايسالمايمىن.
ميلەديدىڭ ارۋاقتاي بوزارىپ كەتكەنى بولماسا، جاۋاپ قاتپادى.
— ءا، باسە، مەن ءسىزدىڭ الىسقا ساياحات شەگۋدى ءتاۋىر كورەتىنىڭىزدى بىلگەنمىن! بارەكەلدە، سۋدارىنيا. ساياحات-ساپار جاستىڭ كوڭىل-كوزىن اشادى، دەيدى ەسكى ماتەل. يمانداي شىنىم،تۇپتەپ كەلگەندە سىزدىكى دۇرىس! شىركىن، امىردەن قىمبات نە بار! مەنىڭ جانىعىپ جۇرگەنىم دە — ءسىز مەنىڭ جاس ءامىرىمدى قيىپ جىبەرەر دەگەن ءقاۋىپ. دەمەك، ەندى ءبىز بەس شيللينگ ءجايلى كەلىسۋىمىز كەرەك. مەن، شاماسى، ساراڭ جىگىت بولىپ كورىنىپ وتىرمىن عوي دەيمىن؟ بۇل — مەنىڭ كۇزەتتەگى كىسىلەردى ءسىز ساتىپ الماسىن دەگەنىم. ءبىراق ولاردى قىزىقتىرىپ، ازعىرىپ باسىن اينالدىرۋ ءۇشىن كۇللى ءازازىل سيقىرشىڭىز وزىڭىزبەن بىرگە قالادى. ەگەر فەلتوننان وپىق جەپ، ونداي قىلىقتان بەزىنبەيتىن بولساڭىز، ايلا-شارعىڭىزدى كەيىن قولدانا بەرەسىز-داعى.
«فەلتون مەنى ساتپاعان ەكەن. ەندەشە ءبارى قاز قالپىندا»، — دەپ ويلادى ميلەدي.
— حوش، ەندى كورىسكەنشە cay بولىڭىز، سۋدارىنيا. ەرتەڭ سىزگە شابارمانىمنىڭ ءجۇرىپ كەتكەنىن ايتۋ ءۇشىن تاعى دا ءبىر سوعارمىن.
لورد ۆينتەر ورنىنان تۇرىپ، ميلەديگە مىسقىلداي ءتاجىم ەتىپ، شىعىپ كەتتى.
ميلەدي يىعىنان جۇك تۇسكەندەي، «ۋھ» دەپ ءبىر كۇرسىندى: الدىندا ءالى ءتورت كۇنى بار ەكەن؛ فەلتوندى ازعىرىپ، ءبىرجولاتا وزىنە قاراتىپ الۋ ءۇشىن ءتورت كۇن كامىل جەتەدى.
ءبىراق بۇيرىققا قول قويدىرۋ ءۇشىن لورد ۆينتەر بەكينگەمگو فەلتوندى جىبەرۋى ىقتيمال-اۋ دەگەن ءبىر سۇمدىق وي قىلتيىپ تاعى شىعا كەلدى؛ ونداي جاعدايدا فەلتون مۇنىڭ قولىنان سىرعىپ كەتكەنى؛ ال، دەگەنىنە جەتۋ ءۇشىن تۇتقىن ايەل اراسىن ۇزبەي جىگىتتى ەلىكتىرىپ-ەلىتىپ، ارباي ءتۇسۋى كەرەك-تى.
دەگەنمەن، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ءبىر ءجايت ميلەديدى ساباسىنا تۇسىرە بەردى: فەلتون وعان وپاسىزدىق جاساماپتى.
تۇتقىن ايەل لورد ۆينتەردىڭ قوقان-لوققىسىنان قورىققانىن سەزدىرمەس ءۇشىن ستولعا وتىرىپ، اسىقپاي اۋقاتتانىپ الدى.
سوسىن كەشەگى ادەتىنە باسىپ، تىزەرلەپ وتىردى دا، داۋىستاپ دۇعا قايىردى. كەشەگى سياقتى، سولدات ءجۇرۋىن قويىپ، قۇلاعىن ءتۇرىپ، تىڭداي باستادى.
ۇزاماي ول كۇزەتشى اياعىنىڭ تىقىرىنان گورى جەڭىلدەۋ بىرەۋدىڭ كەلە جاتقانىن ەسىتتى؛ ول ءدالىز تۇكپىرىنەن بەرى قاراي جاقىنداپ كەلىپ، ەسىك الدىنا توقتادى.
«بۇل سونىڭ ءوزى عوي»، — دەپ ويلادى ميلەدي.
سول-اق ەكەن، ايەل كەشە فەلتوندى جادىراتىپ-جايناتىپ جىبەرگەن گيمن-اندى قايتا ايتا باستادى.
ءبىراق كەلىنشەكتىڭ اۋەزدى، ءمولدىر داۋىسى ەشقاشاندا كىسىنىڭ قۇيقا-تامىرىن شىمىرلاتىپ، تاپ وسىلاي تامىلجي شىققانىمەن، ەسىك اشىلمادى. ميلەدي ۇرلانىپ ەسىكتەگى شاعىن تەرەزەگە كوز قيىعىن سالىپ ەدى، تەمىر تور قانشا ءجيى بولسا دا، سودان جاس جىگىتتىڭ وتتى كوزىن كورگەندەي بولدى؛ بۇل شىنىندا دا سولاي بولدى ما، الدە، ايەلگە سولاي كورىندى مە، — ميلەدي ونى انىقتاپ بىلە المادى: وسى جولى جىگىت ءوزىن ءوزى تەجەپ، بولمەگە كىرەر ەمەس.
دەگەنمەن، ميلەدي ءبايىتتى ايتىپ بولعاسىن، سالدەن كەيىن الدەكىمنىڭ اۋىر كۇرسىنگەنىن ەستىگەندەي بولدى؛ سوسىن الگىدە عانا مۇنىڭ ەسىگىنىڭ الدىنا كەلىپ تۇرعان كىسى، وسى ارادان كەتكىسى كەلمەگەندەي، ءجاي باسىپ ءارى قاراي ۇزاي بەردى.
XXV
قاماۋداعى ءتورتىنشى كۇن
كەلەسى كۇنى فەلتون ميلەديدىڭ بولمەسىنە كىرگەندە ونىڭ كرەسلو ۇستىندە قولىنا ءبىر ءجىپتى ۇستاپ تۇرعانىن كوردى، سويتسە ول باتەس ورامالداردى جىرتىپ، ونى شيراتا ەسىپ، بىر-بىرىنە جالعاپ ءجىپ جاساپتى. فەلتون اشقان ەسىك سىقىرىن ەستىسىمەن، ميلەدي كرەسلودان قارعىپ ءتۇسىپ، قولىنا ۇستاپ تۇرعان ءجىپتى ارتىنا تىعا سالماقشى بولدى.
جاس جىگىت ادەتتەگىسىنەن دە اپپاق بولىپ، قۋارىپ كەتكەن ءتارىزدى، ۇيقى قاشقان كوزى قىزارىپ كەتكەنىنە قاراعاندا، مازاسىز ءتۇن كەشكەن سياقتى.
ءبىراق تۇكسيگەن تۇرىنە قاراپ، ونىڭ ىشتەي بەكىنىپ، قاتايىپ العانىن بايقاۋعا بولاتىن ەدى.
ول كرەسلوعا وتىرىپ العان ميلەديگە جايىمەن جاقىنداپ كەلىپ، اجال سەبەپ شىمىر ءجىپتىڭ ايەل اڭداماي اشىق قالدىرعان ۇشىن سونى ادەيى قالدىردى ما، كىم بىلگەن، قولىنا الىپ:
— مىناۋىڭىز نە، سۋدارىنيا؟ — دەپ سۇرادى سالقىن ۇنمەن.
— مىناۋ ما؟ ەشتەڭە ەمەس، — دەدى ول مۇڭايا جىميىپ، ايەل كۇلكىسىن قاسىرەت ەتىپ كورسەتۋگە شەبەر-تىن. — زەرىگۋ — تۇتقىنعا تۇسكەن كىسىنىڭ اتا جاۋى. مەن زەرىگىپ كەتكەسىن وسى ءجىپتى ەسىپ، كوڭىلىمدى كوتەرىپ وتىرعانمىن.
ميلەديدىڭ كرەسلوسى قاسىندا تۇرعان قابىرعاعا كوز تاستاعاندا فەلتون ودان شىعىپ تۇرعان، التىن جالاتىلعان ىلمەكتى كوردى، ول كيىم-كەشەك، قارۋ-جاراق ىلۋگە ارنالعان ەدى.
ول ءدىر ەتىپ، شوشىپ كەتتى، بۇل تۇتقىن ايەلدىڭ نازارىنان تىس قالمادى، ءوزى تومەن قاراپ وتىرسا دا، ول ءبارىن كوردى.
— كرەسلوعا شىققاندا نە ىستەدىڭىز؟ — دەدى فەلتون.
— ونى قايتەسىز؟
— بىلگىم كەلەدى، — دەدى فەلتون شۇقشيىپ.
— كوپ سۇراپ اۋرە بولماڭىز. ءبىز سياقتى ناعىز حريستياندارعا جالعان سويلەۋگە تىيىم سالىنعانىن ءوزىڭىز دە بىلەسىز.
— ەندەشە ءسىزدىڭ نە ىستەگەنىڭىزدى، نە ىستەمەك بولعانىڭىزدى مەن-اق ايتىپ بەرەيىن: ءسىز كوكەيىڭىزدە ۇيالاپ قالعان ءبىر حارام ويدى جۇزەگە اسىرماق بولدىڭىز. ەسىڭىزگە ءتۇسىرىڭىزشى، سۋدارىنيا، ەگەر قۇداي تاعالا وتىرىككە تىيىم سالسا، ول ءوزىن-وزى ولتىرۋگە ودان دا بەتەر تىيىم سالادى!
— كوپ پەندەسىنىڭ بىرەۋى ادىلەتسىز قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ جاتقانىن جانە ونىڭ ءوزىن ءوزى ولتىرۋمەن، ار-ابىرويىن ايرانداي توگۋدىڭ ەكەۋىنىڭ بىرەۋىن قالاپ الۋعا ءماجبۇر بولىپ وتىرعانىن كوزىمەن كورسە، اللا تاعالام پەندەسىنىڭ ءوزىن ءوزى ولتىرگەنىن كۇمانسىز كەشەدى. مۇنداي جاعدايدا — كىسىنىڭ ءوزىن ءوزى ءولتىرۋى — ازاپتى اجالمەن بىردەي، — دەدى ميلەدي تەرەڭ سەنىممەن قارسى داۋ ايتىپ.
— ءسىز ءقازىر نە اسىرىپ، نە جاسىرىپ ايتىپ تۇرسىز. ەندى ويىڭىزدى تولىق ايتىپ بەرىڭىزشى، سۋدارىنيا، قۇداي ءۇشىن ماسەلەنىڭ ءمان-جايىن جاقسىلاپ ءتۇسىندىرىڭىزشى.
— مەن باستان كەشكەن باقىتسىز كۇندەرىمدى ايتسام — ول سىزگە ويدان شىعارىلعان وتىرىك بولىپ كورىنەر، كوڭىلىمدەگى كوكەيتەستى ويىمدى ورتاعا سالسام — ءسىز ونى مەنىڭ قۋعىنشىما جەتكىزەرسىز — جوق، مەيىرىمدى مىرزام، ايتا المايمىن! ونىڭ ۇستىنە ايىپتالىپ، اشكەرە بولعان باقىتسىز سورلى ايەلدىڭ ءومىرى سىزگە قاجەت بولا قويار ما ەكەن؟ ءسىز مەنىڭ تەك تانىمە عانا جاۋاپ بەرەسىز، سولاي ەمەس پە؟ ءسىز ءبىر ولىكتى كورسەتسەڭىز بولدى، سول ولىكتەن مەنى تانىسا، وزىڭىزدەن باسقا ەشتەڭەنى سۇرامايدى عوي. بالكىم، ءسىز سول ءۇشىن سىيلىقتى ەكى ەسە ارتىق الارسىز.
— مىنا مەن بە، مەن؟ — دەدى فەلتون ىشقىنىپ. — ءسىز سوندا شىنىمەن-اق مىنا ءسىزدىڭ ءومىرىڭىزدى قيىپ، مەنى ءبىر سىيلىق الۋعا بارادى دەپ ويلايسىز با؟ ءسىز ءوزىڭىزدىڭ نە سويلەپ، نە قويعانىڭىزدى بىلمەيدى ەكەنسىز!
— ماعان بوگەت بولماڭىز، فەلتون، بوگەت بولماڭىز، — دەدى ميلەدي شابىتتانىپ. — ءاربىر سولدات نامىسقور، مانساپقور بولماق كەرەك، سولاي عوي؟ ءسىز — لەيتەنانتسىز، ال، مەنىڭ تابىتىمنىڭ سوڭىنان جۇرگەندە كاپيتان شەنىمەن جۇرەسىز.
— قۇداي الدىندا، ادام الدىندا سونشا ايىپ ارتىپ، قارالايتىنداي سىزگە نە ىستەپ ەدىم؟ — دەدى فەلتون ونىڭ سوزىنەن ازا بويى قازا تۇرىپ. — ەندى بىرنەشە كۇننەن كەيىن ءسىز وسى قامال-سارايدان كەتەسىز، سۋدارىنيا، سوسىن ءسىزدىڭ ومىرىڭىزگە مەن جاۋاپ بەرمەيتىن بولامىن، سودان كەيىن... — دەدى ول ءبىر كۇرسىنىپ، — ويىڭىزعا نە كەلسە، سونى ىستەي بەرىڭىز.
— ءپالى، — دەدى ميلەدي اشىلىپ، كەۋدەسىن كەرنەگەن ىزگى سەزىمدى تەجەي الماعانداي-اق، — جۇرتتىڭ اۋليە دەپ جۇرگەن، قۇداي دەگەن ءبىر زارلىق دەپ جۇرگەن كىسىسى، مىنا ءسىز ءبىر-اق نارسەنى تىلەيدى ەكەنسىز عوي، — ول — ايتەۋىر، ءسىزدى مەنىڭ اجالىما سەبەپكەر دەپ ايىپتاماسا بولعانى، مازاڭىزدى الماسا بولعانى.
— مەن ءسىزدىڭ ءومىرىڭىزدى ساقتاۋعا ءتيىسپىن، سۋدارىنيا جانە ونى ساقتاۋ قولىمنان كەلەدى دە.
— ءبىراق ءسىز ءوزىڭىزدىڭ نە مىندەت اتقارىپ جۇرگەنىڭىزدى بىلەسىز بە؟ ەگەر مەن ءتىپتى ايىپتى بولعان كۇننىڭ وزىندە ءسىزدىڭ جاساپ جۇرگەندەرىڭىز بارىپ تۇرعان قاتىگەزدىك، ال، ەگەر مەن ءتىپتى كىناسىز بولسام، ءسىز ءوزىڭىزدىڭ وسى قىلىعىڭىزدى نە دەپ اتار ەدىڭىز، ونى قۇداي نە دەپ اتار ەدى؟
— مەن سولداتپىن، سۋدارىنيا، بەرىلگەن بۇيرىقتى عانا ورىندايمىن.
— قيامەتقايىم كەزىندە جاراتۋشى جان يەم مىندەتىنە كوزسىز مويىنسۇنعان جەندەتتەردى قياناتشىل سوتتاردان اجىراتىپ الادى دەپ ويلايسىز با؟ ءسىز مەنىڭ ءوز ءتانىمدى ولتىرۋىمە قارسى شىعاسىز، ال، سونىمەن بىرگە مەنىڭ جانىمدى، ارىمدى جويعىسى كەلەتىندەردىڭ ىرقىنا كونەسىز!
— قايتالاپ ايتامىن، سىزگە ءتونىپ تۇرعان ەشبىر ءقاۋىپ جوق جانە مەن وزىمە قالاي جاۋاپ بەرسەم، لورد ۆينتەر ءۇشىن دە سولاي جاۋاپ بەرەمىن.
ەسۋاس! — دەدى ميلەدي شاتىناپ. — اللانىڭ نۇرى جاۋعان كەمەڭگەر كىسىلەر جۇرت تۇگىل وزىنە ءوزى كەپىلدىك بەرۋدەن جۇرەكسىنىپ، قايمىعىپ جاتقاندا، بىرەۋ ءۇشىن كەپىلدىك بەرۋگە ءداتى بارعان كىسىدەن وتكەن ەسۋاس جوق! ءالسىز دە دارمەنسىز، سورلى ايەلگە ءجابىر-جاپا كورسەتۋ ءۇشىن قۇدىرەتتى دە باقىتتى كىسىگە جاقتاسقاننان وتكەن ەسۋاس جوق!
— مۇمكىن ەمەس ول، سۋدارىنيا، مۇمكىن ەمەس! — دەدى فەلتون باسەڭسىپ، بۇل دالەلدىڭ مەيلىنشە ءادىل ەكەنىن ىشتەي مويىنداپ. — ءسىز ازىرگە تۇتقىن ەكەنسىز — ەندەشە مەن ارقىلى بوستاندىققا شىعا المايسىز؛ ازىرگە ءتىرى ءجۇرسىز بە، ەندەشە مەن ارقىلى ومىرمەن قوشتاسا المايسىز.
— ءيا، سولاي-اق بولسىن، ءبىراق مەن ومىردەن دە قىمبات نارسەدەن — ارىمنان ايرىلامىن! سوندا مىنا ءسىزدى، فەلتون، ءوزىمنىڭ ار-ۇياتتان جۇرداي بولىپ، قورلانعانىم ءۇشىن قۇداي مەن ادام الدىندا جاۋاپتى قۇنىكەرىم دەپ بىلەمىن!
قانشا سالقىن، قانشا بەيتاراپ بولعانىمەن نەمەسە مەيلىنشە بەيتاراپ بولىپ كورىنگىسى كەلگەنىمەن، فەلتون وسى جولى ءبىر قۇپيا تىلسىم ىقپالعا قارسى تۇرا المادى، ول بۇعان ىشتەي باعىنا دا (قۇپتاعانداي: وسىناۋ تاڭعاجايىپ ايەلدى، بيكۇنا پەرىشتە ءتارىزدى تاپ-تازا ايەلدى — بىردە كوز جاسىن توگىپ، ەگىلىپ وتىرعان كۇيدە، ەندى بىردە ايبار شاشىپ، ايباتتانىپ وتىرعان كۇيدە كورۋ، كورىپ قانا قويماي، ءبىر مەزەت، ءبىر ساتتە ونىڭ حاس سۇلۋلىعىنا سىيىنىپ، قايعى-قاسىرەتىنە ءتانتى بولىپ باس يۋ — مىنە وسىنىڭ ءبارى قيالي جىگىت كوتەرە المايتىن اۋىر سىن، جان-تانىمەن دىنگە عانا بەرىلگەن اقىل - وي جەتە بەرمەيتىن تىلسىم، قۇدايعا قۇشتار بولىپ قۇلدىق ۇرىپ جاقسى كورسە، ادام اتاۋلىنى ولەردەي جەك كورەتىن جۇرەك شىداي المايتىن ءبىر الاپات سەزىم ەدى.
ميلەدي جاس فاناتيكتىڭ وسىلاي كۇمىلجىپ تۇرعانىن بىردەن بايقاپ، ونىڭ قان تامىرلارىندا الاۋلاپ جاتقان قاراما-قايشى قۇشتارلىق جالىنىن ءتۇيسىنىپ سەزە قويدى؛ جاۋ قولىنىڭ شەگىنگەلى جاتقانىن كورگەندە بىلىكتى قولباسشى وعان اتويلاپ لاپ قوياتىن بولسا، ايەل دە ەجەلگى جريسا سياقتى قۇلپىرىپ، حريستياننىڭ اياۋلى بيكۇنا ارۋى سياقتى شابىتتانىپ، ءدۇر سىلكىنىپ شىعا كەلدى؛ اققۋ موينى جالاڭاشتانىپ، شاشى دۋدىراپ، كوزى وت شاشىپ، جاس پۋريتانين كوڭىلىن استان-كەستەن ەتتى؛ ءبىر قولىمەن كويلەگىنىڭ اشىق ومىراۋىن ۇيالا ۇستاپ، ەكىنشى قولىن ىلگەرى سوزىپ جىبەرىپ، جىگىتكە قاراي ءبىر اتتاپ، ءوزىنىڭ اسەم داۋىسىن سىڭعىرلاتىپ اندەتىپ جىبەردى، كەيبىر قالاعان ساتىندە ول داۋىسىن قۇيقىلجىتا قۇبىلتىپ، ايبارلى اۋەنگە دە كوشەتىن.
مۇڭلىعىڭدى تاستا ۆاالدىڭ اۋزىنا
ارىستاننىڭ ارانىنا جەمگە بەر،
ءبىر قۇدايعا تاپسىردىم مەن قان جىلاپ،
اقىر ءتۇبى جازاڭدى دا سول بەرەر!..
وزىنە باعىشتالعان وسى ءبىر وزگەشە اننەن كەيىن فەلتون ويلاماعان جەردەن وقىس تۇرىپ قالدى.
— ءسىز كىمسىز، ءسىز كىمسىز؟ — دەدى ول جالىنىشتى ۇنمەن الاقانىن الاقانىنا قويىپ. — ءسىز كوكتەن تۇسكەن ەلشىسىز بە، تامۇقتىڭ قىزمەتشىسىز بە، پەرىشتەسىز بە، الدە جىن-پەرىسىز بە، ەسىمىڭىز ەلسا ما، الدە استارتا ما؟
— سەن مەنى ءالى تانىعان جوقسىڭ با، فەلتون؟ مەن پەرىشتە دە، جىن-پەرى دە ەمەسپىن، جەر-انانىڭ قىزىمىن جانە مىنا سەنىڭ دىندەس تۋىسىڭمىن، بار بولعانى وسى.
— ءيا، ءيا. بۇرىن كۇماندانعان بولسام، ەندى سەندىم...
— سەنۋىن سەنەسىڭ-اۋ، ءبىراق ءوزىڭ الگى لورد ۆينتەر دەپ اتالاتىن، ۆەليال سىبايلاسىسىڭ! سەنۋىن سەنەسىڭ-اۋ، ءبىراق مەنى قانقۇيلى جاۋلارىمنىڭ، انگليانىڭ جاۋىنىڭ، قۇدايدىڭ جاۋىنىڭ شەڭگەلىنە سالىپ قويىپ وتىرسىڭ. سەنۋىن سەنەسىڭ-اۋ، ءبىراق الەمدى ءوزىنىڭ دىنسىزدىگىمەن، زيناقور-بۇزاقىلىعىمەن بىلعاپ ءبۇلدىرىپ جاتقان كىسىگە، جيىركەنىشتى سارداناپالعا وپاسىزدىقپەن تاپسىرعالى وتىرسىڭ، كوز-كوڭىلى سوقىر جۇرت ونى گەرسوگ بەكينگەم، ال، ءدىنشىل عازيزدار ونى ءدىنسىز دەپ اتايدى!
— مەن ءسىزدى بەكينگەمگە تاپسىرادى دەيسىز بە؟ مەن بە؟ ءسىز نە ايتىپ تۇرسىز؟
— كوزى بارلار — كورمەيدى! قۇلاعى بارلار — ەستىمەيدى! — دەدى ميلەدي داۋىستاپ.
— ءيا، ءيا! — دەدى فەلتون كوڭىلىندەگى سوڭعى كۇدىكتى تۇپ-تامىرىمەن جۇلىپ تاستاعىسى كەلگەندەي، تەرشىگەن ماڭدايىن سيپالاپ. — ءيا، تۇسىمدە ايان بەرگەن داۋىستى تانىعان سياقتىمىن. ءيا، مەن ءتۇن قۇرعاتپاي تۇسىمە ەنىپ، ۇيىقتاۋدى بىلمەيتىن دەرتتى جانىما: «بالەنىڭ باسىن كەس، انگليانى قۇتقار، ءوزىڭدى قۇتقار، ايتپەسە سەن جاراتقاننىڭ قاھارىنا ۇشىراپ مەرت بولاسىڭ!» — دەپ ساڭقىلدايتىن پەرىشتەنىڭ كەسكىن-كەيپىن تانىپ تۇرعاندايمىن. سويلەڭىز، سويلەڭىز، مەن ءسىزدى ەندى ۇقتىم! — دەدى فەلتون داۋىستاپ.
ميلەديدىڭ كوزىنەن كىسىنىڭ توبە شاشى تىك تۇراتىن ءبىر سۇمدىق قۋانىش جاي وعىنداي جالت ەتتى.
قۋانىشتىڭ وسى ءبىر ۇرەيلى ساۋلەسى ءبىر ءسات جالت ەتسە دە، ايەل جۇرەگىنىڭ تۇڭعيىق ءبىر قاراڭعى تۇكپىرىنە جارىق تۇسىرگەندەي-اق فەلتون ونى ءمۇلت كەتىرمەي بايقاپ، جانى تۇرشىگىپ كەتتى.
فەلتون كەنەت لورد ۆينتەردىڭ ميلەديدىڭ سيقىرىنان ساقتاندىرعانىن، ايەلدىڭ ءوزىن العاش رەت ارباعىسى كەلگەنىن ەسىنە الدى؛ ول ەڭسەسى ءتۇسىپ، ءبىر ادىم كەيىن شەگىندى، ءبىراق ايەلدەن كوزىن المادى: وسىناۋ عاجايىپ جان ءوزىن دۋالاپ تاستاعانداي، ميلەديدەن كوزىن ايىرۋعا ال-دارمەنى جەتپەدى.
ميلەدي ءار نارسەنى بايقاعىش زەرەك ايەل-دى، سول سەبەپتى دە ونىڭ - نەلىكتەن كۇمىلجىپ تۇرعانىن بىردەن بىلە قويدى. سىرت كوزگە ايەل قانشا تەبىرەنىپ، تولقىپ تۇرعانداي بولىپ كورىنسە دە، سالقىن قاندى قاتىگەز قاسيەتىنەن ءبىر ءسات تە ايرىلعان ەمەس.
فەلتون قايتا سويلەپ، مۇنىڭ بۇرىنعى سىر-جىرىن سول لەپىرگەن قالپىندا ايتقىزا بەرمەسىن دەگەندەي-اق (ارينە، ول بۇعان وتە اۋىر تيەر ەدى)، ميلەدي ايەل بايعۇستىڭ السىزدىگى شابىت الاۋىن باسىپ تاستاعانداي-اق، قولىن سىلق ەتكىزىپ ءتۇسىرىپ جىبەردى.
— جوق، — دەدى ول، — ۆەتۋلييدى ولوفەرننىڭ قولىنان ازات ەتەتىن يۋديف بولا المايمىن مەن. ءتاڭىرىنىڭ كيەلى سەمسەرىن مەنىڭ قولىم كوتەرە المايدى. ار-نامىسىمدى قورلاتقانشا اجال بەر ماعان، ازاپتى ەلىمنەن اراشا تابۋىما رۇقسات ەت! قىلمىستى ايەل سياقتى مەن سىزدەن بوستاندىق تىلەمەيمىن، ءماجۋسي ايەلگە ۇقساپ، ءوش الۋىما كومەكتەس دەپ تە سۇرامايمىن. مەنىڭ تىلەگىم — تىنىش ولۋىمە بوگەت جاساما، بار بولعانى سول عانا. مەنىڭ سىزگە جالىنىپ، اياعىڭىزدى قۇشىپ جالبارىناتىنىم: اجالىما اراشا تۇرما، سوندا مەن اقىرعى كۇرسىنىس-تىنىسىمەن ءوزىڭدى شىن قۇتقارۋشىم دەپ العىس باتامدى بەرەمىن!
وسىناۋ جاسىق، جالىنىشتى داۋىستى ەستىپ، ايەلدىڭ وزىنە ءموليىپ، يمەنە قاراپ تۇرعانىن كورگەندە فەلتون وعان تاعى دا جاقىنداپ باردى.
سيقىرلى سىلقىم كەلىنشەك بىرتە-بىرتە جىگىت باسىن قايتا اينالدىرىپ، دۋالى ءبىر كيىم كيگەندەي، ونىڭ الدىنا قۇبىلىپ شىعا كەلدى جانە ءوز قالاۋىنشا وسى ءبىر سيقىرىن بىردە ادەيى كورسەتسە، ەندى بىردە جىم-جىلاس جاسىرا قويادى، عاجايىپ سۇلۋلىق، مونتانسىعان مومىندىق، بوتالاعان كوز جاسى، اسىرەسە، قۇمارلىق-قۇشتارلىق اتاۋلىنىڭ ەڭ وبىرى — ءلاززات قۇمارلىقتىڭ تىلسىم ءبىر ءيىرىمدى كۇشى جينالىپ كەلىپ، وسى ايەلدىڭ سيقىرلى بەينە، كوركىن جاسار ەدى.
— قايتەيىن! ەگەر ءسىز شىن قۇربان ەكەنىڭىزگە كوزىمدى جەتكىزگەن كۇننىڭ وزىندە مەن ءسىزدى اياعاننان باسقا ەشتەڭە دە جاساي المايمىن. ءبىراق لورد ۆينتەردىڭ سىزگە تاعاتىن ايىبى اۋىر. ءسىز حريستيان ايەلسىز جانە مەنىمەن دىندەس تۋىسسىز. ءوزىمدى جارىلقاعان كىسىدەن وزگە ەشكىمدى جاقسى كورمەگەن، ومىردە وپاسىزدار مەن دىننەن بەزگەندەردەن باسقا ەشكىمدى دە كەزدەستىرمەگەن جازعان باسىم، سىزگە ىنتىق بولىپ قالعان سياقتىمىن! ءبىراق ءسىز بار عوي، سۋدارىنيا، تۇرىڭىزگە قاراعاندا، كۇنادان پاك جانسىز جانە تاڭعاجايىپ سۇلۋسىز! لورد ۆينتەردىڭ ىزىڭىزگە سونشا ءتۇسىپ ءجۇرۋى تەگىن ەمەس سياقتى، بالكىم، ءسىز ءبىر اۋىر قىلمىس جاساعان بولارسىز...
— كوزى بارلار — كورمەيدى، قۇلاعى بارلار — ەستىمەيدى، — دەدى ميلەدي ءبىر سۇمدىق قاسىرەتتى ۇنمەن زارلانىپ.
— ولاي بولسا، سويلەڭىز، سويلەڭىزشى! — دەدى جاس وفيسەر داۋىستاپ.
— ءوز ماسقارامدى سىزگە ءقايتىپ ايتايىن! — دەدى ميلەدي ۇيالا قىزارىپ. — تىرلىكتە ءبىر ادام قىلمىس جاساسا، ەكىنشى ادام قورلىق كورەدى... ايەل باسىممەن ءسىز سياقتى ەركەككە ماسقارا بولعانىمدى ايتا المايمىن! و... — دەدى ول اسەم كوزىن قولىمەن ۇيالا كولەگەيلەپ، — و، جوق، مەن ونى ەشقاشاندا، ەشقاشاندا ءداتىم شىداپ ايتا المايمىن!
— ماعان دا، باۋىرىڭىزعا دا ايتا المايسىز با؟
ميلەدي وعان ۇزاق ۋاقىت ويلانا قارادى، جاس وفيسەر ونى جۇرەگى داۋالاماي، كۇمىلجىپ تۇر ەكەن دەپ ۇقتى؛ ال، شىنىندا دا بۇل ميلەديدىڭ ونى ابدەن باقىلاپ-بارلاپ الىپ، باۋرىنا تارتقىسى كەلگەنى ەدى.
فەلتون جالىنىشتى كەيىپپەن قولىن كەۋدەسىنە باستى.
— ماقۇل ەندەشە، باۋىرىما سەندىم، تاۋەكەل! — دەدى ميلەدي.
سول مەزەتتە لورد ۆينتەردىڭ اياعىنىڭ تىقىرى ەستىلدى، ءبىراق قاھارلى قاينىسى وسى جولى كەشەگىدەي ەسىكتى جاناي ءوتىپ كەتپەدى، ادەيى توقتاپ، كۇزەتشىمەن ءتىل قاتىستى؛ سوسىن ەسىك اشىلدى دا، ونىڭ ءوزى دە كورىندى.
ەسىك سىرتىنداعى قىسقا اڭگىمە كەزىندە فەلتون ءبىر شەتكە ىعىسا قويعان، لورد ۆينتەر كىرگەن كەزدە ول تۇتقىن ايەلدەن بىرنەشە قادام جەردە تۇرعان-دى.
بارون جايىمەن كىرىپ، تۇتقىن مەن جاس جىگىتكە سىناي ءبىر قاراپ ءوتتى.
— ءسىز، دجون، وسى ارادا كوپ تۇرىپ قالدىڭىز بىلەم، — دەدى ول. — مىنا ايەل سىزگە ءوزىنىڭ قىلمىستارىن ايتىپ جاتقان جوق پا؟ ولاي بولسا اڭگىمە-سوزدەرىڭىزدىڭ ۇزاققا سوزىلعانىنا تاڭ قالمايمىن.
فەلتون ىرشىپ كەتتى، ەگەر ابىرجىپ ساسىپ قالعان پۋريتان جىگىتكە قول ۇشىن بەرمەسە، سۋ تۇبىنە كەتەتىنىن ميلەدي سەزە قويدى.
— ءا، بالەم، تۇتقىن ايەل قولىڭىزدان شىعىپ كەتەدى دەپ قورقامىن دەدىڭىز بە! مەنىڭ ودان نەندەي نارسەگە كەڭشىلىك ەتىڭىز دەپ جاڭا عانا جالىنعانىمدى مىنا بەزبۇيرەك تۇرمەشىڭىزدەن سۇراڭىز، — دەدى ول.
— ءسىز نە، كەڭشىلىك ەت دەپ سۇرادىڭىز با؟ — دەدى بارون كۇدىكتەنىپ.
— ءيا، ميلورد، — دەدى جاس جىگىت قىسىلىپ.
سوندا نەندەي كەڭشىلىك سۇرادى؟ — دەدى لورد ۆينتەر.
ميلەدي مەنەن پىشاق سۇرادى جانە ءبىر مينۋتتەن كەيىن ونى ەسىكتىڭ تەرەزەسىنەن قايتارىپ بەرەمىن دەپ ۋادە ەتتى، — دەپ جاۋاپ قايىردى فەلتون.
— بۇل سۇيىكتى بيكەش سويا سالاتىن كىسى وسى ارادا جاسىرىنىپ جاتىر ما ەدى؟ — دەدى لورد ۆينتەر تىجىرىنا كەكەتىپ.
— بۇل ارا مەنىڭ مەكەنىم، — دەدى ميلەدي.
— مەن ءوزى تاڭداپ السىن دەپ ءسىزدىڭ حۇزىرىڭىزعا امەريكا مەن تايبەرندى ۇسىنعانمىن. — تايبەرندى قالاڭىز، ميلەدي: ەسىڭىزدە بولسىن، ارقان پىشاقتان گورى سەنىمدىرەك، — دەدى لورد ۆينتەر سەلقوس.
الگىدە، بولمەگە كىرگەن كەزدە ميلەديدىڭ ءجىپ ۇستاپ تۇرعانى ەسىنە ءتۇسىپ كەتتى دە، فەلتون قانى قاشىپ سۇرلانىپ، ىلگەرى قاراي ءبىر اتتاپ بارىپ توقتادى.
— ءسىز دۇرىس ايتاسىز، مەن ونى ويلاستىرىپ قويعانمىن، — دەدى ايەل. سوسىن وكپەسى قىسىلعانداي سىبىرلاپ: — تاعى دا ويلاستىرايىن، — دەدى جايىمەن.
فەلتون ءون بويى شىمىرلاپ، دىرىلدەپ كەتكەنىن سەزدى؛ شاماسى، جىگىتتىڭ وسى قيمىلى لورد ۆينتەردىڭ نازارىنان تىس قالماسا كەرەك.
— بۇل بالەكەتكە سەنبە، دجون، — دەدى ول. — دجون، دوسىم، مەن ساعان كامىل سەنەتىن كىسىمىن! بايقاس بول، ساقتان، ايتپادى دەمە! قىسقاسى، بەرىك بول، قارعام: ەندى ءۇش كۇننەن كەيىن ءبىز بۇل بيكەشتەن قۇتىلامىز، ال، مەنىڭ جەر اۋدارعان جاعىمدا ول ەشكىمگە دە زيانىن تيگىزە المايدى.
— سەن ەسىتتىڭ بە! — دەدى ميلەدي شاڭق ەتىپ، ايەلدىڭ سوندا بارون مۇنى قۇدايدىڭ تورەلىگىن تىلەپ جاتىر ەكەن دەپ ويلاسىن، ال، فەلتون وزىنە ايتىپ جاتىر ەكەن دەپ ءتۇسىنسىن، دەگەن ايلاسى ەدى.
فەلتون تومەن قاراپ ويلانىپ قالدى.
بارون وفيسەردى قولتىعىنان ۇستاپ، ەسىككە قاراي بەتتەي بەردى، بولمەدەن شىعىپ كەتكەنشە موينىن بۇرىپ، ميلەديدەن كوزىن جازباي قويدى.
«مەن ءوز شارۋامدى ءالى جارىتپاعان ەكەنمىن، بۇرىنعى ويلاعانىم بەكەر ەكەن، — دەپ ءتۇيدى ويىن تۇتقىن، ەسىك جابىلعاننان كەيىن. — ۆينتەر ۇيرەنشىكتى ەسەرلىگىن قويىپ، كەرەمەت ساق بولىپ الىپتى. كەۋدەسىندە كەك قاينادى دەگەن وسى دا! كەك كىسىنىڭ مىنەز-قۇلقىن شىڭدايدى! ال، فەلتون شە؟.. فەلتون كۇمىلجىپ ءجۇر! اح، دۇنيە، ول الگى قارعىس اتقان د'ارتانيانداي بولسا! پۋريتانين بۇلىنبەگەن قىزدارعا قۇمار كەلەدى،- سوندا ءوزى ءموليىپ دۇعا وقىپ تۇراتىنىن قايتەرسىڭ! ال، مۋشكەتەر بولسا، ايەلدەردى جاقسى كورەدى، ءبىراق سولاردى قۇشىرلانا قۇشاقتاپ جاتقاندا ءتىپتى جاقسى كورەدى».
دەگەنمەن، ميلەدي فەلتوننىڭ قايتىپ كەلۋىن شىدامسىزدانا كۇتتى، ول بۇگىن جىگىتپەن تاعى كورىسەتىنىنە كامىل سەندى. اقىرىندا، جوعارىدا جازىلعان جايتتەن كەيىن ارادا ءبىر ساعات وتكەن شامادا ايەل ەسىك الدىندا الدەكىمدەردىڭ جايىمەن اڭگىمەلەسىپ تۇرعانىم ەسىتتى.ۇزاماي ەسىك اشىلدى دا، مۇنىڭ كوزىنە فەلتون شالىندى.
ەسىكتى جارتىلاي اشىق قالدىرىپ، جاس جىگىت بولمەگە كىرىپ كەلدى، سوسىن ميلەديگە ۇندەمەڭىز دەپ بەلگى بەردى، تۇرىنەن قاتتى قاۋىپتەنىپ تۇرعانى كورىنەدى.
سىزگە نە كەرەك وسى؟ — دەدى ميلەدي.
— تىڭداڭىزشى، — دەدى فەلتون باسەڭ، — مەنىڭ وسىندا كەلگەنىمدى ەشكىم بىلمەسىن جانە ءبىزدىڭ اڭگىمەمىزدى ءتىرى جان تىڭداماسىن دەپ كۇزەتشىنى جۇمساپ جىبەردىم. بارون الگىدە ماعان ءبىر سۇمدىق وقيعانى ايتىپ بەردى...
ميلەدي قاي قۇرباندىققا شالسا دا كونبىسپىن دەگەندەي مۇڭايا ءبىر كۇلىمسىرەپ، باسىن شايقادى دا قويدى.
— نە ءسىز ءازازىل شايتانسىز، — دەدى فەلتون ءسوزىن جالعاپ، — نە مەنىڭ جارىلقاۋشىم، اكەمدەي بولعان بارون بارىپ تۇرعان جالماۋىز! مەن ءسىزدى تەك ەكى كۇننەن بەرى عانا بىلەمىن. ال، ونى ەكى جىلدان بەرى جاقسى كورەمىن. مىنە، سول سەبەپتى دە ەكەۋىڭىزدىڭ بىرەۋىڭىزدى قالاپ الۋعا كەلگەندە سولقىلداقتىق جاساسام — ونى كەشىرۋگە بولادى. مەنىڭ سوزىمنەن شوشىماي-اق قويىڭىز، ءبىراق مەن ءسىز ايتقان ءجايتتىڭ راس-وتىرىگىنە كوزىمدى جەتكىزۋىم كەرەك. بۇگىن ءتۇن ورتاسى اۋا سىزگە كەلەمىن، سوسىن ءسىز مەنى ايتقانىڭىزعا سەندىرەرسىز.
— جوق، فەلتون، جوق باۋىرىم! — دەدى ميلەدي — ءسىز جانىڭىزدى شۇبەرەككە ءتۇيىپ كەلىپ وتىرسىز، ونى جاقسى تۇسىنەمىن! جوق، مەن ءبارىبىر قۇرىعان جانمىن، ال، ءسىز مەنىمەن بىرگە ءوزىڭىزدى قۇربان ەتپەڭىز! مەنىڭ ءولىمىم ومىرىمنەن گورى اسەرلىرەك تە دالەلدىرەك بولادى، ءۇنسىز ولىك ءتىلى ءسىزدى تۇتقىن ايەلدىڭ سوزىنەن ارتىق سەندىرەدى ءالى...
— ءۇنىڭىزدى ءوشىرىڭىز، سۋدارىنيا! — دەدى فەلتون شارت ەتىپ. — ونداي ءسوزدى ەستىرتپەڭىز ماعان! مەن مۇندا كەلگەندە سىزدەن ءوز ومىرىڭىزگە ءقاۋىپ توندىرمەيمىن دەگەن ۋادە-سەرتىڭىزدى، ادال ءسوزىڭىزدى الۋعا كەلدىم، ەڭ قاسيەتتى-قاسىرەت اۋليە-انبيەلەردى اتاپ، انت-سۋ ءىشۋىڭىزدى قالاپ كەلدىم.
— مەن ونداي ۋادەنى بەرە المايمىن. انتتى تاپ مەن سياقتى قادىرلەيتىن كىسى بۇ دۇنيەدە جوق، ال، مەن سەرت بەرسەم، ونى ورىنداۋعا ءتيىسپىن، — دەدى ميلەدي.
— ويپىرماي، تىم بولماسا، ءبىز قايتا كەرىسكەنشە وزىمە ءوزىم قاستاندىق جاسامايمىن، توسا تۇرامىن دەگەن ءسوزىڭىزدى بەرىڭىزشى! ال، ەگەر ءسىز مەنىمەن جۇزدەسكەننەن كەيىن دە سول بۇرىنعى ويىڭىزدان، رايىڭىزدان قاسارىسىپ قايتپاساڭىز، وندا امال قانشا... نە جاسايمىن دەسەڭىز دە ەرىكتىسىز، سۇراعان قارۋىڭىزدى سو زامات قولىڭىزعا ۇستاتامىن.
— قايتەيىن، ءسىز ءۇشىن كۇتە تۇرامىن-داعى.
— انت ەتىڭىزشى!
— قۇدايىمىزدىڭ اتىمەن انت ەتەمىن! كوڭىلىڭىز كونشىدى مە؟
— جارايدى، الداعى تۇنگە دەيىن ساۋ بولىڭىز.
سوسىن ول بولمەدەن اتىپ شىعىپ، ەسىكتى جاپتى دا، كۇزەتتەگى ساقشىنى الماستىرعان كىسىدەيىن، قولىنا سولداتتىڭ كوك نايزاسىن ۇستاپ، ول كەلگەنشە دالىزدە كۇتە تۇردى.
سولدات قايتىپ كەلگەسىن، فەلتون ونىڭ قارۋىن قايتارىپ بەردى.
ەسىكتىڭ شاعىن تەرەزەسىنە كەلىپ، ميلەدي فەلتوننىڭ جانى قالماي شوقىنىپ جاتقانىن، سوسىن توبەسى كوككە تيگەندەي جادىراپ دالىزبەن ءارى كەتىپ قالعانىن كوردى.
سوسىن ول ايىزى قانعانداي تىستەنە، تىجىرىنا كۇلىپ، ورنىنا قايتىپ كەلدى، الگىدە عانا اتىمەن انت ەتكەن قۇدايدان ءتىپتى ەش حابارى بولماسا دا، سونىڭ ەسىمىن كۇبىرلەپ قايتالاي بەردى.
— مەنىڭ قۇدايىم كىم؟ ەسۋاس كورسوقىر سول! مەنىڭ قۇدايىم — مىنا ءوزىم جانە كەگىمدى قايتارۋعا قول ۇشىن بەرەتىن ادام! — دەدى ميلەدي بەزەرىپ.
XXVI
قاماۋداعى بەسىنشى كۇن
ءالحيسسا، سونىمەن ءقازىردىڭ وزىندە جارتى جەڭىسكە جەتتىم عوي دەپ ميلەديدىڭ كوڭىلى كادىمگىدەي حوش-ۋاقتانىپ قالدى جانە قولى جەتكەن تابىس ونىڭ كۇشىنە كۇش قوستى.
ول وسى ۋاقىتقا دەيىن ەركەك اتاۋلىنى وپ-وڭاي ەلىكتىرىپ، الداپ-ارباپ، دەگەنىنە كوندىرىپ كەلدى، ساراي توڭىرەگىنىڭ تىم سىپايى سىرباز تاربيەسى جىگىتتەردى وسى ايەلدىڭ تورىنا جەتەلەپ اكەلىپ ءتۇسىرىپ جاتاتىن؛ ميلەديدىڭ سۇلۋلىعى سونداي، ەركەكتەردى سيقىرلاپ كوندىرۋگە كەلگەندە ءتان ءلاززاتى تاراپىنان كەدەرگى-بوگەت دەگەندى بىلگەن ەمەس، ال ونىڭ جىمىسقى جىلپوستىعى سونداي، اقىل-سانا جاسايتىن بوگەتتەن جانىن قيناماي-اق ەركىن وتە شىعاتىن.
ءبىراق ول وسى جولى ءوزىن-وزى ىشتەي اياۋسىز جازالاۋدى ادەتكە اينالدىرعان تارپان دا تۇيىق مىنەزدى، سەزىم-تۇيسىكسىز جانمەن جەكپە-جەك ايقاسقا شىقتى. ءدىن جانە ءدىننىڭ قاتال ءتارتىبى فەلتوندى ايەلدىڭ داعدىلى الداپ-ارباۋىنا كونبەيتىن بەزبۇيرەك جان ەتكەندى. وسىناۋ لاپىلداعان اقىل-ويدىڭ يەسىنىڭ كوڭىلىندە شەكسىز كەڭ جوسپارلار قۇرىلىپ، بۇلىكشىل ماقسات-مۇددەلەردىڭ بۋىرقانىپ جاتاتىنى سونداي، ءلاززات قىزىعىنان تۋاتىن كەزدەيسوق ماحابباتقا ادامگەرشىلىك ار-نامىستىڭ بۇزىلۋىنان، ەڭبەكسىز ىردۋ-دىردۋمەن وتكەن تىرلىكتەن ءنار الاتىن ماحابباتقا مۇلدە ورىن قالماعان-دى. ميلەدي وسى بەكىنىستى بۇزىپ ەدى: ول كولگىرسىگەن ىسقاياق ادامگەرشىلىگىمەن، ىزگى قىلىعىمەن ايەل تۋرالى تەرىس ۇعىمدا بولعان كىسىنى ءوز پىكىرىنە ءوزى كۇمان كەلتىرەتىن دارەجەگە جەتكىزسە، اسقان سۇلۋلىعىمەن ءالى بۇلىنبەگەن تازا جاندى، اق جۇمىرتقا، سارى اۋىز كىسىنىڭ جان-جۇرەگىن، سەزىمىن بيلەپ العان بولاتىن. اقىرىندا، تابيعات پەن ءدىن وسى ايەلدىڭ قولىنا ادەيى زەرتتەپ بىلۋگە بەرگەن، وسى ءبىر جۇگەن-قۇرىق تيمەگەن اساۋ، تارپاڭ جىگىتكە تاجىريبە جاساۋ بارىسىندا ميلەدي، كۇنى بۇگىنگە دەيىن وزىنە دە ءبيمالىم بولىپ كەلگەن، كۇللى كۇش-جىگەرى مەن قابىلەت-دارىنىن اياماي جۇمسادى!
دەگەنمەن وسىناۋ ۇزاق-سونار كەش بويى كەلىنشەك ءوز تاعدىرىنان دا، وزىنەن دە سان رەت ءتۇڭىلىپ، سان رەت ءۇمىتىن ءۇزدى؛ راس، ول سونداي قيىن شاقتا دەمەپ-جەبە دەپ قۇدايعا جالىنىپ-جالبارىنبادى، قايتا جاماندىق پەن جاۋىزدىق رۋحىنىڭ كومەگىنە قاتتى سەندى، ويتكەنى ادام بالاسى تىرلىگىنىڭ ۋاق-تۇيەك. قۇبىلىستارىنا دەيىن ارالاسىپ، باسقارىپ جۇرەتىن قۇدىرەتتى كۇش سول جاماندىق پەن جاۋىزدىق؛ اراب ەرتەگىسىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، قۇرىپ كەتكەن تۇتاس الەمدى قايتا تۋدىرۋ ءۇشىن گراناتتىڭ ءبىر ءدانى جەتىپ جاتىر.
ميلەدي فەلتوننىڭ كەلۋىنە قاپىسىز ازىرلەندى، سول جولىعۋ كەزىندە نە ىستەپ، نە قوياتىنىن اقىلمەن سالماقتاپ، مۇقيات ويلاستىردى. ول ءوز قاراۋىندا ەكى-اق كۇن قالعانىن، بەكينگەم بۇيرىققا قول قويىسىمەن (بەكينگەمنىڭ وعان ويلانباي قول قوياتىن تاعى ءبىر سەبەبى — بۇيرىقتا ونىڭ جالعان اتى جازىلىپتى، دەمەك، ول اڭگىمەنىڭ قاي ايەل ءجايلى بولىپ جاتقانىن بىلمەيدى)، ءيا، قايتالاپ ايتامىن، بۇيرىققا قول قويىسىمەن، بارون ونى دەرەۋ جەر اۋدارىپ جىبەرەدى. جەر اۋدارۋعا كەسىلگەن ايەلدەر، سىپايى-زيالى قاۋىمدا جاقسى اتالىپ جۇرگەن ايەلدەرگە قاراعاندا، كوپ قادىر-قاسيەتىنەن ايرىلىپ، اينالاسىنداعىلاردى ەلىكتىرىپ، ەلىتۋگە كەلگەندە دارمەنسىز بولىپ قالادى؛ الگى ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل، داۋلەتتى ايەلدەردىڭ اجارى جوعارى قاۋىمنىڭ جارىعىمەن نۇرلانىپ، ۋاقىت موداسىنىڭ ءۋالى اۋزىمەن ماقتالىپ، اقسۇيەك اتا-تەگى داڭقىمەن شۇعىلالانىپ، كوركەيىپ-كوركەمدەنىپ جاتادى. ايەلدى ساعىن سىندىراتىن قور، ماسقارا جازامەن ايىپتاۋ، ارينە، ونى اجار-كوركىنەن ايىرمايدى، ءبىراق قۇدىرەتتىلەر قاتارىنا قايتا قوسىلۋ جولىندا وتكەل بەرمەس تۇڭعيىققا اينالادى. شىن مانىندەگى دارىندى كىسىلەر سياقتى، ميلەدي دە ءوز بولماسىنا، تابيعات بەرگەن قابىلەتىنە قانداي ورتانىڭ ساي كەلەتىنىن وتە جاقسى بىلەتىن. ول كەدەيلىكتەن قاتتى قورقاتىن، كەلتەكتەپ قورلىقپەنەن كۇن كەشسە، باسەڭدەپ جاسىپ قالاتىنىن انىق سەزەتىن. ميلەدي تەك كوروليەۆالاردىڭ اراسىندا عانا ناعىز كوروليەۆا بولاتىن. شىن وكتەمدىك، شىن بيلىك جۇرگىزۋ ءۇشىن وعان ەڭ اۋەلى تاكاپپار كوڭىلىنىڭ قاناعات-تويىمى كەرەك-تى. ال، وزىنەن تومەن ادامدارعا وكتەمدىك جۇرگىزۋدەن ول ءلاززات الۋدىڭ ورنىنا، ارلاناتىن دا قورلاناتىن.
ارينە، ول وسى ايداۋدان تۇبىندە قايتىپ ورالادى، وعان ءبىر ءسات تە ءشۇبالانبايدى، ءبىراق ايدالۋدىڭ ارتى قانشا ۋاقىتقا سوزىلادى، سونى بىلمەي قينالادى. ميلەدي سياقتى بيلىك قۇمار، قاجىرلى دا جىگەرلى جاندارعا اسقاقتاپ شىرقاماعان كۇندەرى باقىتسىز، سورلى كۇندەر بولىپ كورىنەدى. كىسىنىڭ باعى تايىپ،تومەن قۇلدىراعان كۇندەرىن نە دەپ اتاۋعا بولادى! ءبىر جىل، ەكى جىل، ءۇش جىلدىڭ تەككە ەتۋى — كۇللى ءومىرىنىڭ وتۋىمەن بىردەي. د'ارتانيان ءوز دوستارىمەن ءسان-سالتانات قۇرىپ، باقىت-قۋانىشقا بولەنىپ، كوروليەۆانىڭ شاپاعاتتى قولىنان سىي-سياپاتىن الىپ بولعاننان كەيىن، سۇمىرەيىپ قايتىپ كەلۋ دەگەن ويلار — ميلەدي سياقتى ايەل ولسە دە شىدامايتىن ازاپتى اۋىر ويلار ەدى. ال، وسى كەزدە ونىڭ كەۋدەسىندە بۋىرقانىپ-بۇرسانعان داۋىل ايەلدىڭ قايرات-جىگەرىن تاسىتىپ جىبەردى، ەگەر ونىڭ قارا كۇشى، ءبىر ساتكە بولسا دا، اقىل-ەسىمەن تەپە-تەڭ ءتۇسىپ جاتسا، ميلەدي ءوزى وتىرعان تاس قامالدىڭ قابىرعاسىن قاۋساتىپ كۇل-تالقان ەتەر ەدى.
سونىمەن بىرگە ايەل كاردينال ءجايىن ويلاپ، كوپ قينالدى. مۇنىڭ ءۇن-تۇنسىز جاتقانى ءجايلى ءتىرى جانعا سەنبەيتىن، كۇدىكشىل دە مازاسىز كاردينال نە ويلاپ، نە قويىپ جاتىر ەكەن، ميلەديدىڭ بۇگىنگى تىرشىلىگىنىڭ بىردەن-بىر تىرەگى، بىردەن-بىر دەمەپ-جەبەۋشىسى، بىردەن-بip قامقورشىسى عانا ەمەس، ونىڭ بولاشاق باقىتى مەن دۇشپاندارىنا كەتكەن كەگىن قايتارۋ جولىنداعى باستى قارۋى سول كاردينال عوي. ول كاردينالدى جاقسى بىلەدى، ەگەر ول وسى ساپاردان ءساتسىز ورالىپ، تۇرمەگە ءتۇسىپ قالعانىن، باسىنان كەشكەن ازاپ-توزاعىن قانشا جىرعىپ ايتىپ بەرسە دە، ونىسى قۇر اۋرەشىلىك ەكەنىنە دە جاقسى تۇسىنەدى، ءوزىنىڭ وكتەم بيلىگىمەن دە، اقىل-ويىمەن دە قۇدىرەتتى كورىنەتىن كاردينال ەشتەڭەگە سەنبەيتىن بەزبۇيرەكتىگىنە باسىپ، جايباراقات جىميا كۇلىپ: «قولعا تۇسپەۋ كەرەك ەدى!» — دەپ قويا سالادى عوي.
وسىنداي قيىن ساتتەردە ميلەدي كۇللى كۇش-جىگەرىن جيناپ، تىستەنىپ الىپ، فەلتوننىڭ ەسىمىن قايتالاي بەرەدى، ويتكەنى ءوزى جاتقان تامۇقتىڭ تۇبىنە جىلتىراپ تۇسكەن جالعىز جارىق ساۋلە سول ەدى؛ ءوزىنىڭ قايرات-قاجىرىن سىناپ كورۋ ءۇشىن، جيىرىلىپ-جازىلىپ جاتاتىن جىلان سياقتى، بۇل سۇرقيا دا فەلتوندى زيرەك اقىل-ويىمەن كۇن ىلگەرى وراپ، شىرماي بەردى.
ال، ۋاقىت ءوتىپ جاتتى، زىرىلداعان ساعات ءتىلى انداماي قوڭىراۋدى ءتۇرتىپ وياتىپ جىبەرگەندەي بولادى، ونىڭ جەز كومەيىنەن كۇمبىرلەي شىققان اۋەزدى ءۇنى تۇتقىن ايەلدىڭ جۇرەگىن تىلگىلەپ جاتقانداي. كۇندەگى ادەتى بويىنشا، ساعات توعىزدا لورد ۆينتەر، كەلدى ول تەرەزەنى، تەمىر توردىڭ ءاربىر شىبىعىن ۇستاپ كوردى، ەدەندى، قابىرعالاردى، كامين مەن ەسىكتى بايىپتاپ قاراپ شىقتى، ۇزاققا سوزىلعان وسى ءبىر تياناقتى تەكسەرىس كەزىندە لورد تا، ميلەدي دە ءتىس جارىپ، ءتىل قاتپادى.
ەسىل ۋاقىتتى پايداسىز قۇر ءسوز بەن كوزسىز اشۋ-ىزاعا ءراسۋا ەتۋگە بولمايتىنىن، ءجاي-جاعداياتتىڭ قيىنداپ، اسقىنىپ كەتكەنىن ەكەۋى دە انىق تۇسىنەتىن ءتارىزدى.
— جو-جوق، ءسىز قايتكەندە دە بۇگىن ءتۇن قاشىپ كەتە المايسىز! — دەدى بارون ميلەديدىڭ بولمەسىنەن شىعىپ بارا جاتىپ.
ساعات وندا ساقشىنى كۇزەتكە قويۋ ءۇشىن فەلتون كەلدى، ميلەدي ونىڭ ءجۇرىسىن بىردەن تانىدى عاشىق ايەل كوڭىلدەسىنىڭ ءجۇرىسىن قالاي بىلەتىن بولسا، بۇل دا ونى سولاي بىلەتىن، ال، شىنداپ كەلگەندە ميلەدي وسى ءبىر جاسىق مىنەزدى فاناتيكتى مەنسىنبەي، مەيلىنشە جەك كورىپ كەتكەن-دى.
ۋادەلى ۋاقىت ءالى الدا ەدى، سول سەبەپتى دە فەلتون ىشكە كىرمەدى.
ارادا ەكى ساعات ءوتىپ، ءتۇن ورتاسى بولعان كەزدە، ساقشىنى اۋىستىردى.
ەندى ۋادەلى ۋاقىت تا جەتتى، ميلەدي جىگىتتى شىدامسىزدانا كۇتتى.
جاڭا ساقشى دالىزبەن ارلى-بەرلى جۇرە باستادى.
ەندى ءبىر ون مينۋت وتكەن شامادا فەلتون كەلدى.
ميلەدي قۇلاعىن تىگىپ تۇرا قالدى.
— ءاي، — دەدى جاس جىگىت ساقشىعا، — مىنا ەسىكتى ءولىپ بارا جاتساڭ دا تاستاپ كەتپە. ءوزىڭ بىلەسىن، وتكەن تۇندە، ميلورد، قاراۋىلىنىڭ سولداتى پوستىن ءبىر ساتكە عانا تاستاپ كەتكەنى ءۇشىن قاتتى جازالادى، ول قاس قاعىمداي ۋاقىت بولماي قالعان كەزدە قاراۋىلعا ءوزىم تۇرا قالعان ەدىم.
— ءيا، ونى بىلەمىن، — دەدى سولدات.
— ەندەشە ساعان وسى ەسىكتەن كوز جازبا دەپ ءامىر ەتەمىن. ال مەن، — دەدى فەلتون، — ىشكە كىرىپ، ايەلدىڭ بولمەسىن تاعى ءبىر رەت قاراپ شىعايىن: سونىڭ ءوزىن ءوزى ولتىرەم دەگەن ءبىر جامان ويى بار ما دەپ قورقامىن جانە وسى ايەلگە اباي بول دەگەن بۇيرىق العانمىن.
— تاماشا، قاتال ءپۋريتانيننىڭ ءوزى وتىرىك ايتا باستادى عوي، — دەدى ميلەدي كۇبىرلەپ.
سولدات مىرس ەتىپ كۇلدى دە قويدى.
— شايتان اتسىن، لەيتەنانت مىرزا، ەگەر ميلورد سىزگە مىنا ايەلدىڭ توسەگىن دە تەكسەر دەپ ءامىر ەتسە، ءسىز ونداي تاپسىرمانى جامان دەپ ايتا المايتىن شىعارسىز.
فەلتون قىپ-قىزىل بولىپ كەتتى، ەگەر باسقا ۋاقىت بولسا، تاپ وسىنداي ءازىل ايتقانى ءۇشىن سولداتقا قاتتى ەسكەرتۋ جاسار ەدى؛ ءبىراق ار-ۇياتى اساۋداي تۋلاپ تۇرعاسىن بىردەڭە ايتۋعا ءداتى شىدامادى.
— ەگەر مەن شاقىرا قالسام — ىشكە كىر. تاپ سول سياقتى، ەگەر. بىرەۋ كەلە قالسا — مەنى شاقىر، — دەدى ول.
— قۇپ بولادى، لەيتەنانت مىرزا، — دەدى سولدات.
فەلتون ميلەديدىڭ بولمەسىنە كىردى. ميلەدي ورنىنان تۇرەگەلدى.
— بۇل — ءسىزبىسىز؟ — دەدى ايەل.
— مەن سىزگە كەلەمىن دەپ ەدىم، كەلدىم.
— ءسىز ماعان تاعى بىردەڭەگە ۋادە بەرگەنسىز.
— ول نە؟ ءتۇۋ، قۇداي-اي! — دەدى جاس جىگىت، ءوزىن ءوزى قانشا تەجەپ ۇستايمىن دەسە دە، ونىڭ دىرىلدەپ، ماڭدايىنان سۋىق تەرى بۇرق ەتتى.
— ءسىز ماعان پىشاق اكەلىپ بەرەمىن، اڭگىمەلەسىپ بولعاننان كەيىن ونى ماعان تاستاپ كەتەمىن دەگەنسىز.
— سونى ايتپاي-اق قويىڭىزشى، سۋدارىنيا! قانشا جان توزگىسىز جامان بولعانىمەن، بۇل عالامدا قۇداي تاعالامنىڭ ق ۇلى ءوزىن ءوزى ولتىرەتىندەي جاعداي جوق. مەن كوپ ويلانىپ، كوپ تولعانىپ، مۇنداي اۋىر كۇنانى ءوز موينىما الماۋىم كەرەك دەگەن قورىتىندىعا كەلدىم.
— اح، ءسىز ويلاندىم دەڭىز! مەن دە كوپ ويلانىپ، كوپ تولعانىپ، قانداي قورىتىندىعا كەلگەنمىن.
— قانداي قورىتىندىعا؟
— سوزىندە تۇرمايتىن كىسىگە ەشتەڭە دە ايتا المايمىن.
— و قۇدايىم-اي! — دەدى فەلتون كۇبىرلەپ.
— جۇرە بەرۋىڭىزگە بولادى، سىزگە مەن جۇمعان اۋزىمدى اشپايمىن.
— مىنە پىشاق! — دەدى فەلتون قالتاسىنان قارۋدى سۋىرىپ الىپ، ول ۋادە بويىنشا قانجاردى اكەلگەنىمەن، بىردەن بەرە سالۋدان يمەنگەن ەدى.
— بەرىڭىزشى، قاراپ كورەيىن.
— نەسىن قارايسىز؟
— قولما-قول قايتىپ بەرمەسەم، انت اتسىن! ءسىز پىشاقتى مىنا ستول ۇستىنە قويىڭىز-داعى، ونى مەن مەنىڭ اراما كەلىپ تۇرىڭىز.
فەلتون پىشاقتى ميلەديگە بەردى؛ ول پىشاق ءجۇزىن بايىپتاي قاراپ، ۇشىن ساۋساعىمەن ۇستاپ كوردى.
— جاقسى-اق ەكەن، شار بولاتتان جاسالىپتى... ءسىز ادال دوسسىز، فەلتون، — دەدى ول پىشاقتى جاس وفيسەرگە قايتارىپ بەرىپ جاتىپ.
فەلتون پىشاقتى الىپ، ۋادە بويىنشا، ستول ۇستىنە قويدى.
ميلەدي فەلتوننان كوزىن الماستان ىرزالىعىن ءبىلدىرىپ باسىن يزەدى...
— ەندى مەنى تىڭداڭىز، — دەدى ول.
ول بۇل نيەتىن ايتپاسا دا بولاتىن ەدى: جاس وفيسەر قارسى الدىندا تۇرىپ الىپ، ونىڭ اڭگىمەسىن قۇمارلانا كۇتكەن-دى.
— فەلتون... — ميلەدي ءسوزىن سالتاناتپەن مۇڭايا وتىرىپ باستادى. — فەلتون، مىناداي ءبىر ءجايتتى كوز الدىڭىزعا ەلەستەتىپ كورىڭىزشى: تۋعان قارىنداسىڭىز، اكەڭىزدىڭ قىزى ءبىر كۇنى سىزگە ءبىر اڭگىمەنى ايتتى دەلىك: بالعىن جاس كەزىمدە، سورىما قاراي، وتە سۇلۋ بولدىم، الداپ ءجۇرىپ مەنى بىردە تورعا ءتۇسىردى، ءبىراق مويىمادىم. شىدادىم... ماعان دەگەن قارانيەت قاستاندىقتى، زورلىق-زومبىلىقتى كۇشەيتتى، وعان دا شىدادىم، مويىمادىم. ۇستاناتىن ءدىنىم، سىيىناتىن قۇدايىما ءتىل تيگىزىپ مازاقتادى. ويتكەنى مەن ءوزىمدى دەمەپ-جەبەپ جىبەر، دەپ قۇداي تاعالا مەن ءدىن-يمانىمدى كومەككە شاقىرعان ەدىم، — بۇ جولى دا مويىمادىم، شىدادىم. سودان كەيىن ولار مەنىڭ ءوزىمدى ماسقارالاپ، نامىسىما تيە باستادى، ارىم مەن جانىمدى ارامداي الماعاسىن، ولار مەنىڭ ءتانىمدى ارامداپ ماڭگى قور ەتپەكشى بولدى، اقىرىندا...
ميلەدي دەمىگىپ توقتاپ قالدى، جۇزىنەن قاسىرەتتى كۇلكى تابى ءبىلىندى.
— اقىرىندا، — دەدى فەلتون ونىڭ ءسوزىن قايتالاپ، — سونىمەن اقىرىندا نە بولدى؟
— اقىرىندا، ءبىر كۇنى كەشكىلىك قاسارىسىپ كونبەي قويعان مەن جازعاندى ءبىرجولا سىندىرماق بولادى... ءسويتىپ، ءبىر كۇنى كەشكىلىك ماعان قاتتى ۇيىقتاتىپ تاستايتىن ءبىر ءدارىنى سۋعا قوسىپ ىشكىزەدى. كەشكى استى ءىشىپ جاتىپ، تۇلا بويىم بىرتە-بىرتە دەل-سال بولىپ، ءبىر ءتۇرلى ار-دارمەننەن ايرىلىپ بارا جاتقانداي بولدىم. ويىمدا ەشتەڭە جوق بولسا دا، الدەنەدەن شوشىپ، ەلەگزىپ، ەڭسەمدى باسقان ۇيقىنى قاشىرۋعا تىرىستىم. ورنىمنان تۇرىپ، تەرەزەگە جۇگىرىپ بارىپ، جۇرتتى كومەككە شاقىرماق بولدىم، ءبىراق اياعىمدى باسا الماي قويدىم. ماعان ءۇيدىڭ توبەسى ۇستىمە قۇلاپ، باسىپ قالاتىنداي بولىپ كورىندى. قولىمدى سوزىپ، بىردەڭە ايتقىم كەلىپ ەدى، ءتىلىم كۇرمەلىپ سويلەي المادىم. مەڭ-زەڭ، مەڭىرەيگەن ناۋمەز ءبىر كۇيدەمىن، ءقازىر تاباندا قۇلايتىنىمدى سەزىپ، جانتالاسىپ كرەسلودان ۇستايمىن، ءبىراق كوپ ۇزاماي ءالسىز قولىما كرەسلو دا تىرەك بولا المادى — اۋەلى ءبىر تىزەرلەپ، سوسىن قوس تىزەرلەپ وتىرا كەتتىم. دۇعا قايىرايىن دەسەم ءتىلسىز مىلقاۋ بولىپ قالىپپىن. جاراتۋشى جان يەمنىڭ سو جولى مەنى كورمەگەنى دە، ەستىمەگەنى دە انىق، حوش، سوسىن ۇيقى جەڭىپ، ءولى كىسى سياقتانىپ، ەدەنگە ەس-تۇسسىز قۇلاپ قالىپپىن.
سول قالىڭ ۇيقىنىڭ كەزىندە نە بولىپ، نە قويدى، ۇيقىنىڭ oل قانشا ۋاقىتقا سوزىلدى، — ونىڭ بىردە-بىرى ەسىمدە قالماپتى. تەك ايتەۋىر ءىشى دۇنيە-جيھازعا مالىنعان، ءبىر دوڭگەلەك بولمە ىشىندە مامىق توسەكتە جاتقان جەرىمنەن ويانىپ كەتتىم، بولمەگە جارىق توبەدەگى ساڭىلاۋدان ءتۇسىپ تۇر ەكەن. مۇنىڭ ۇستىنە بولمەنىڭ بىردەن ءبىر ەسىگى جوق سياقتى. ونىڭ ءوزىن عاجايىپ ءبىر زىندان دەپ ويلاۋعا بولاتىن.
مەن كوپكە دەيىن ءوزىمنىڭ قايدا جاتقانىما دا تۇسىنبەدىم جانە ول كەزدە الگىدە عانا سىزگە ايتقان نارسەلەردىڭ بىردە-بىرىن دە ايىرا المادىم: اقىل-ەسىمدى جيناپ، وسىناۋ اۋىر ۇيقىدان قالعان ءزىل قارا تاس تۇنەكتى ىسىرىپ-اق تاستاعىم كەلەدى، ءبىراق وعان ال-دارمەنىم جەتپەيدى. ايتەۋىر تۇندە كۇيمەمەن جۇرگەنىمدى، سۇمدىق ءبىر قورقىنىشتى ءتۇس كورىپ، كۇش-جىگەرىم قۇم بولىپ، السىرەپ قالعانىمدى ەمىس-ەمىس سەزەمىن، ءبىراق وسىنىڭ ءبارى ماعان ۇزدىك-سوزدىق، ىركەس-تىركەس بولىپ، ءبىر بۇلىڭعىر تۇمان اراسىنان كورىنگەن سياقتانادى جانە وسى وقيعالار ءوز باسىمنان ەمەس، باسقا بىرەۋدىڭ باسىنان وتكەن بولىپ سەزىلەدى، ءبىراق سانا-سەزىمىم تىلسىم ءبىر كۇشپەن ەكىگە جارىلعاندىقتان با، قايدام، ايتەۋىر، مەنىڭ ومىر-تىرلىگىممەن بىرگە ەسىلىپ، ءورىلىپ قالىپتى.
ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن وزگەشە ءبىر مەڭ-زەڭ كۇيدە جاتقاندىقتان با بىلمەيمىن، وسىنىڭ ءبارىن تۇسىمدە كورىپ جاتىرمىن عوي دەپ ويلادىم... مەن تالتىرەكتەپ ورنىمنان تۇردىم. كيىمىم قاسىمداعى ورىندىق ۇستىندە جاتىر ەكەن، ال، ءوزىم قالاي شەشىپ، ءقايتىپ جاتقانىمدى بىلمەيمىن. وسىدان كەيىن بارىپ بىرتە-بىرتە تام-تۇمداپ، مىنا سۇم دۇنيەنىڭ كۇللى سۇمدىعى كوز الدىما كەلىپ تۇرا قالدى دا، ۇيىمنەن مۇلدە باسقا جەردە ەكەنىمدى ءتۇسىندىم. بولمەگە تۇسكەن كۇن شۇعىلاسىنا قاراپ، اقشام كەزى-اۋ دەپ شامالادىم، ال، ءوزىم كەشە كەشقۇرىم ۇيىقتاپ قالعانمىن، دەمەك، مەنىڭ ۇيقىم ءبىر تاۋلىككە سوزىلىپتى! وسىناۋ ۇزاق ۇيقىنىڭ كەزىندە نە بولدى؟
ءال-قادارىم جەتكەنشە جەدەل كيىنگەندەي بولدىم. ءبىراق ىبىلجىعان باياۋ قيمىلىما قاراي، ۇيىقتاتاتىن ءدارى زاردابىنىڭ ءالى سەيىلمەگەنىن بايقاۋعا بولاتىن ەدى. ىشىندەگى دۇنيە-مۇلىككە قاراعاندا، بۇل بولمە ايەلدى قابىلداۋعا ارنالىپتى، ال، ەڭ قىلىقتى ەركە كەلىنشەكتىڭ ءوزى وسى بولمەنى كوزىمەن ءبىر شولىپ شىققاسىن، كۇللى تىلەك-تالابى، كەرەك-جاراعى كۇن ىلگەرى دايىندالىپ قويعانىن كورەر ەدى.
وسىناۋ باي جيھازدى تۇرمەگە ءتۇسىپ، قامالىپ قالعان ءبىرىنشى تۇتقىن - ايەل مەن عانا بولماسام كەرەك، ءبىراق ءسىز بىلەسىز بە، فەلتون ءوز زىندانىمنىڭ عاجايىپ جاساۋىنا كوزىم كوبىرەك تۇسكەن سايىن، قورقىنىشىم دا كۇشەيە ءتۇستى. ءيا، ول ناعىز بارىپ تۇرعان قاپاس زىنداننىڭ ءوزى-تىن، ويتكەنى ودان قانشا قارمانسام دا شىعا الماي قور بولدىم. ەسىكتى تابامىن دەپ كۇللى قابىرعانى سيپالاپ، قاراپ شىقتىم، تىقىلداتىپ ۇرىپ كورىپ ەدىم، سونىڭ بارىنەن دۇك - دۇك ەتىپ، بىتەۋ دىبىس شىقتى.
سىرتقا شىعاتىن ەسىك ىزدەپ، مەن بولمەنى جيىرما شاقتى رەت اينالىپ شىققان بولارمىن، — ەشبىر ساڭىلاۋ جوق ەكەن. ءون بويىمدى قورقىنىش بيلەپ، ابدەن قالجىراپ شارشاعاسىن كرەسلوعا كەلىپ قۇلاي كەتتىم.
سونىمەن، لەزدە الەمدى ءتۇن كەلىپ باستى، تۇنمەن بىرگە مەنىڭ قورقىنىشىم دا ۇلعايدى. بۇرىنعى ورنىمدا قىبىرسىز وتىرا بەرەتىنىمدى، نە وتىرا بەرمەسىمدى بىلمەي، دال بولدىم: ماعان اينالامنىڭ ءباpi انتالاپ تۇرعان ءبىر قاتەر، قوزعالسام بولدى، ءبىر بالەگە ۇرىنارمىن دەپ قورىقتىم. كەشەدەن بەرى ءنار تاتپاسام دا، قورىققانىمنان اشتىقتى ۇمىتىپ كەتتىم.
سىرتتان ءبىر بولماشى دىبىس شىقسا، سوعان قاراپ ۋاقىتتى شامالارمىن دەپ ويلاعانمىن، ءبىراق ماعان ەشبىر دىبىس ەستىلمەدى. ۋاقىت كەشكى جەتى-سەگىزدەردىڭ كەزى شىعار دەپ جورامالدادىم: ول جاعداي وكتيابردە بولعان، دالا تاستاي قاراڭعى ەدى.
كەنەت ەسىك سىقىر ەتتى، مەن ەرىكسىز ىرشىپ ءتۇستىم. توبەدەگى اينەكتى ساڭىلاۋدان وتتى شار ءتارىزدى جاعىلعان شام كورىندى. بولمەنى سامالاداي جارقىراتىپ جىبەردى. مەن وزىمنەن قول سوزىم جەردە ءبىر كىسىنىڭ تۇرعانىن كورىپ، زارەم ۇشىپ كەتتى.
كەشكى اسقا ەكى كىسىگە لايىقتالىپ ازىرلەنگەن ستول، ءبىر سيقىرشىنىڭ دۋاسىمەن بولمەنىڭ ءدال ورتاسىنا كەلىپ تۇرا قالىپتى.
ول — تۇتاس ءبىر جىل بويى مەنىڭ ىزىمنەن قالماي، قايتسەم دە سەنىڭ ابىرويىڭدى ايرانداي توگەمىن دەپ انت-سۋ ىشكەن كىسى-تىن، مىنە ەندى سونىڭ العاشقى سوزدەرىنەن-اق وتكەن تۇندە ارام پيعىلىن جۇزەگە اسىرعانىن بىلە قويدىم...
— سۇمىراي! — دەدى فەلتون كۇبىرلەپ.
— و ءيا، ناعىز سۇمىراي! — دەدى ميلەدي تىستەنىپ، جاس وفيسەردىڭ بۇعان جانى اشىپ، وسىناۋ سۇمدىق اڭگىمەنى ىنتىعا تىڭداپ وتىرعانىن كورىپ. — ءيا، سۇمىراي! ول مەن ۇيىقتاپ جاتقاندا بولار ءىستى بولدىرعاسىن، بار شارۋانى ءبىتىردىم دەپ ويلاسا كەرەك. ول سو جولى كەلگەندە: ءبىر ماسقارا بولۋىن بولدى، ەندى سول ماسقارانى بۇل بيكەش مويىنداپ، كوندىگەر دەپ ۇمىتتەنىپ كەلىپتى. ول مەنىڭ ماحابباتىمنىڭ ەسەسىنە ءوزىنىڭ كۇللى بايلىعىن ۇسىنباقشى بولىپ كەلىپتى.
مەن سول ادامعا ايەل اتاۋلىنىڭ جۇرەگىندە بولاتىن كۇللى جيىركەنىش پەن اشۋ-ىزانى اياماي توكتىم. شاماسى، مۇنداي قارعىسقا ونىڭ ابدەن ەتى ءولىپ كەتسە كەرەك؛ ول اسپاي-ساسپاي، قولىن كەۋدەسىنە ايقاستىرا ۇستاپ، مەنىڭ ءسوزىمدى جايباراقات، جىميا كۇلىپ تۇرىپ تىڭدادى؛ سوسىن مەنى ءسوزىن ءتامامدادى دەپ ويلادى ما، قاسىما جاقىنداپ كەلە بەردى. مەن ستولعا جۇگىرىپ بارىپ، پىشاقتى الدىم دا، توسىمە تاقاي قويدىم.
«ەندى ءبىر قادام اتتاساڭىز، — دەدىم اشىنىپ، — ءوزىڭىزدى مەنىڭ ارىمدى ارامداعانىڭىز ءۇشىن عانا ەمەس، وعان قوسا مەنى ولتىرگەنىڭىز ءۇشىن دە كىنالايتىن بولاسىز!»
مەنىڭ كوزىمنەن، داۋسىمنان، كۇللى كەيپىمنەن، بارشا بادەنىمنەن جانكەشتى تاۋەكەلدى انىق سەزسە كەرەك، ءتىپتى الگى جەكسۇرىن سياقتى بۇزىلعان كىسىنىڭ ءوزى كۇمىلجىپ تۇرىپ قالدى.
«ءسىزدى ولتىرگەنىم ءۇشىن دەيسىز بە؟ — ول مۇنى قايتالاپ سۇرادى. — و جوق! ءسىز سياقتى تىم سۇيكىمدى، شىرىن كوڭىلدەستەن، اق توسىنەن ءبىر رەت ءلاززات الۋ باقىتىنا يە بولعاننان كەيىن، ايىرىلىپ قالۋعا شىنىمەن-اق كەلىسىم بەرەدى دەپ ويلايسىز با؟ جوق! كورىسكەنشە قوش، سۇلۋىم! ءسىزدىڭ كوڭىل كۇيىڭىز كوتەرىلگەنشە توسا تۇرايىن، كەيىنىرەك كەلەرمىن».
وسىلاي دەدى دە، ءبىر ىسقىرىپ قالدى. بولمەگە جارىق توگىپ تۇرعان الاۋلى شار توبەدەن جوعارى كوتەرىلىپ بارىپ، عايىپ بولدى. مەن تاعى دا قاراڭعىدا قالدىم. ءبىر ساتتەن كەيىن اشىلىپ، جابىلعان ەسىكتىڭ الگىدەگى سىقىرى قايتادان ەستىلدى، الاۋلى شار قايتادان تومەن ءتۇستى، سوسىن مەن تاعى دا جالعىز قالدىم.
سول مينۋتتە جىندانىپ كەتە جازدادىم. بۇرىن وسى باقىتسىز كۇيگە ۇشىراعانىما ءشۇبالانسام، ەندى ونىڭ ءىزى دە قالمادى، قاتال شىندىق سول: مەن ءوزىم ولەردەي جەك كورەتىن كىسىنىڭ قولىنا، ەشتەڭەدەن دە شىمىرىكپەيتىن قاتىگەز كىسىنىڭ قولىنا ءتۇسىپپىن، ول قولىنان نە كەلەتىنىن مەنىڭ سورىما قاراي كورسەتتى دە...
— ول كىسى كىم؟ — دەدى فەلتون.
مەن بىردەڭە تىقىر ەتسە شوشىپ كەتىپ، ۇزاق ءتۇندى ورىندىقتا وتىرىپ وتكىزدىم، ويتكەنى ءتۇن ورتاسى كەزىندە شام تاعى ءسونىپ، قاراڭعىدا جالعىز قالدىم. قۋعىنشىم مەنى سول تۇندە ەندى قايتىپ مازالاعان جوق. تاڭ اتىپ، كۇن شىقتى، ستول عايىپ بولدى، تەك قولىمدا پىشاق قانا قالدى.
مەنىڭ جالعىز سەنەتىنىم وسى پىشاق.
ءوزىم دە ابدەن شارشادىم، ۇيقى كورمەگەن كوزىم تۇيىلەدى، سوندا دا ءسال مىزعىپ الۋدان سەسكەنەمىن. جارىق مولايعاسىن جانىم تىنىشتالعانداي بولدى، پىشاقتى تاستاماي، ونى جاستىقتىڭ استىنا تىقتىم دا، كەرۋەتكە قۇلاي كەتتىم.
ويانا كەلسەم، ستول ءازىر تۇر.
بۇ جولى قانشا قورقىپ، قاپالانسام دا، ابدەن اشىققانىمدى سەزدىم: اۋزىما اس بارماعالى ەكى تاۋلىك بولعان. شىداماي، ازعانا نان، جەمىس جەدىم. سوسىن بۇرىن ءىشىپ، اۋزىم كۇيىپ قالعاسىن، سۋعا ارالاستىرىلىپ بەرەتىن ۇيقى ءدارىسىن ويلاپ، ستول ۇستىندەگى سۋدى تاتپاي قويدىم، قولجۋعىشتىڭ ۇستىڭگى جاعىندا، قابىرعاعا جاسالعان ءمارمار فونتاننان ستاكانىما سۋ تولتىرىپ الدىم.
وسى ساقتىعىما قاراماستان، اۋەلگى كەزدە كوڭىلىم كۇپتى بولىپ، ورنىقپاي قويدى، ءبىراق بۇل جولى بەكەر قاۋىپتەنىپپىن: كۇن دە تاۋسىلدى، كوكەيىمدەگى قورقىنىشىما ۇقساس ەشتەڭە بولا قويمادى. كوڭىلىمدەگى كۇدىگىمدى ولارعا بىلدىرمەس ءۇشىن گرافيندەگى سۋدىڭ جارتىسىن توگىپ تاستادىم.
تۇنجىراپ كەش تە كەلدى، كەشپەن بىرگە دۇنيەنى قاراڭعىلىق باستى. ءبىراق قاراڭعىعا كوزىم كادىمگىدەي ۇيرەنىپ قالىپتى؛ مەن تاس تۇنەكتە ستولدىڭ تومەن ءتۇسىپ، جارتى ساعاتتان كەيىن ماعان دەگەن كەشكى استى الىپ كوتەرىلگەنىن كوردىم، ارادا ءبىر مينۋت وتكەسىن ۇيرەنشىكتى شام پايدا بولىپ، بولمە ءىشىن جارقىراتىپ جىبەردى.
مەن ۇيقى ءدارىسىن ارالاستىرۋعا بولمايتىن تاعامدى عانا تاتىپ كورمەك بولدىم. ەكى جۇمىرتقا مەن ازعانا جەمىس الىپ، كەشكى استى ءتامامدادىم. سوسىن الگى فونتاننان ستاكانمەن سۋ ءىشتىم.
ونى ءبىر جۇتقاننان-اق، ءدامى تاڭەرتەڭگى سۋدان وزگەشە ەكەنىن سەزدىم. كەۋدەمە كۇدىك كىرگەسىن سۋ ءىشۋدى قويدىم، ءبىراق جارتى ستاكاندايىن ءىشىپ قويىپپىن.
سۋدىڭ قالعانىن جيىركەنە توگىپ تاستادىم دا، تۇلا بويىمدى سۋىق تەر باسىپ، ەندى نە بولاتىنىن كۇتتىم.
ءسوز جوق، كوزگە كورىنبەيتىن بىرەۋ مەنىڭ فونتاننان سۋ العانىمدى كورىپ، مەنى تەزىرەك قۇرتۋ ءۇشىن اق كوڭىل اڭقاۋلىعىمدى پايدالانا قويسا كەرەك، جالپى، مەنىڭ كوزىمدى جويۋ، كۇنى بۇرىن شەشىلىپ، ەندى راقىمسىز قاتالدىقپەن جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان ءتارىزدى.
ارادا جارتى ساعات وتپەي جاتىپ، ءدارىنىڭ بۇرىن كورگەن بەلگىلەرى بىلىنە باستادى. بۇل جولى جارتى ستاكانىن عانا ىشكەندىكتەن بە ايتەۋىر، قاسارىسىپ ۇيىقتاماي قويدىم، ءبىراق ۇيقىلى-وياۋ ءبىر مەڭ-زەڭ كۇيگە ءتۇستىم. توڭىرەگىمدە نە بولىپ، نە قويىپ جاتقانىنا تۇسىنەمىن، ال، الىسىپ-جۇلىسىپ قورعانۋعا، قاشىپ كەتۋگە ال-دارمەنىم جەتپەيدى.
مەنىڭ بىردەن-بىر قورعاناتىن قارۋىم، كوڭىلىمدەگى مەدەۋىم — جاستىق استىنداعى پىشاقتى الۋ ءۇشىن كەرۋەتكە ەڭبەكتەپ جەتپەك بولدىم، ءبىراق توسەكتىڭ باس جاعىنا جەتە المادىم، قول-اياعىم دىرىلدەپ، كەرۋەتتىڭ اياعىنان ۇستاپ، تىزەرلەپ قۇلاي كەتتىم. شىن قۇرىعانىمدى سوندا عانا ءتۇسىندىم...
فەلتون اپپاق بولىپ، تۇلا بويى قالشىلداپ كەتتى.
— ەڭ سۇمدىعى — سول ساتتە وزىمە ءتونىپ تۇرعان ءقاۋىپتى انىق ءبىلدىم، — دەدى ميلەدي ءسوزىن جالعاپ، داۋىسى جارىقشاقتانىپ، ول سو ءبىر قيىن مينۋتتا جان ۇشىرا قورىققانىن تاعى باسىنان وتكىزگەندەي. — تاعى دا ايتايىن، ءتانىم ۇيىقتاپ قالدى دا، جانىم شيرىعىپ، سەرگىپ كەتكەندەي بولدىم، سول سەبەپتى دە ءبارىن كورىپ، ءبىلىپ جاتتىم. راس، ءبارى دە تۇسىمدە بولىپ جاتقان سياقتى، ءبىراق ەڭ جامانى سول ەكەن...
مەن شامنىڭ باياۋلاپ جوعارى كوتەرىلگەنىن، ءوزىمنىڭ بىرتىندەپ قاپ-قارا تۇڭعيىققا باتىپ بارا جاتقانىمدى كوردىم. ەسىك بۇرىن بار بولعانى ەكى-اق رەت اشىلسا دا، وزىمە تانىس ەسىك سىقىرىن ەسىتتىم.
الدەكىمنىڭ وزىمە قاراي جاقىنداپ كەلە جاتقانىن سوقىر سەزىك پەن بىلە قويدىم — امەريكانىڭ قۇلازىعان شولىندە اداسىپ كەتىپ السىرەي قۇلاعان بايعۇس وزىنە ۋلى جىلاننىڭ جىلجىپ كەلىپ قالعانىن وسىلاي سەزەدى، دەيدى عوي.
ءوزىمنىڭ دارمەنسىزدىگىمدى جەڭىپ، ايقايلاپ جىبەرگىم كەلدى. بويىمداعى بار كۇش-جىگەرىمدى جيناپ، قينالىپ ازەر تۇردىم، ءبىراق ودان نە پايدا، قولما-قول قۇلاپ ءتۇستىم... قۋعىنشىمنىڭ قۇشاعىنا قۇلاپ ءتۇستىم...
— ايتىڭىزشى، ول كىسى كىم ەدى؟ — دەدى جاس وفيسەر تىستەنىپ.
باستان كەشكەنىنىڭ ءبارىن تاپتىشتەپ تۇگەل ايتىپ، فەلتوندى جان ازابىنا سالىپ وتىرعانىن ميلەدي ءا دەگەننەن-اق بايقاعام ءبىراق ونىڭ سول قاسىرەتىن جەڭىلدەتكىسى كەلمەدى. جىگىتتىڭ جۇرەگى نەعۇرلىم قاتتى جارالاعان سايىن، ونىڭ ايەل كەگىن قايتاراتىنىنا دەگەن سەنىمى دە كۇشەيە تۇسەدى. سول سەبەپتى دە جىگىت ساۋالىن ەستىمەگەن كىسى سياقتاندى ما، الدە وعان جاۋاپ بەرەتىن ءسات كەلمەدى دەپ ەسەپتەدى مە، ايتەۋىر، ميلەدي اڭگىمەسىن جالعاي بەردى:
— الگى جەكسۇرىن بۇ جولى ولىك ءتارىزدى شالاجانسار، سەزىم-تۇسىنىكسىز قۇر سۇلدەرمەن كەزدەسكەن جوق. ءوز دەنەمدى، جان-جۇرەگىمدى ساۋ كەزدەگىدەي ەركىن يگەرە الماسام دا، باسىما تونگەن ءقاۋىپتى انىق سەزدىم دەپ جوعارىدا ايتتىم عوي. مەن ونىمەن ايانباي الىسىپ، شامام كەلگەنشە، قاسارىسىپ قارسىلاسسام كەرەك، ويتكەنى ونىڭ:
«وسى وڭباعان پۋريتان ايەلدەر-اي! ولار جەندەتتەرىن دە دىڭكەلەتەدى دەگەندى ءبىلۋشى ەدىم، ال، كوڭىلدەستەرىنە وسىلاي قارسىلىق جاسايتىنىن كىم كورگەن»، — دەپ داۋىستاپ جىبەرگەنىن ەسىتتىم.
و سۇم دۇنيە، جانىڭدى شۇبەرەككە ءتۇيىپ الىپ، جاعالاسا بەرۋشى كۇش قايدا! ءوزىمنىڭ السىرەپ قالعانىمدى سەزدىم، ول سۇمىراي ەندى مەنىڭ ۇيىقتاپ قالعانىمدى ەمەس، تالىپ تۇسكەنىمدى پايدالاندى...
فەلتون اندا-ساندا اۋىر كۇرسىنىپ، ىڭىرسىپ قويعانى بولماسا، بۇل اڭگىمەنى ءتىس جارماستان تىڭدادى؛ تەك ءمارمار ماڭدايىنان سۋىق تەر تامشىلاپ، قولىمەن كەۋدەسىن قىسا بەردى.
— ەسىمدى جيناعاننان كەيىن ەڭ اۋەلى ۇمتىلىپ بارىپ، جاستىقتىڭ استىنداعى پىشاقتى تاپتىم، بۇعان دەيىن وعان قولىم جەتپەي قويعان: ول الگىدە ماعان قورعان بولا الماسا دا، ەندى مەن ءوز ارىمنىڭ الدىندا اقتالاتىنداي ءبىر كادەگە اسۋى كەرەك قوي.
ءبىراق سول پىشاقتى قولىما الىسىمەن، فەلتون، مەنىڭ باسىما ءبىر جامان وي كەلە قالدى. مەن سىزگە ەشتەڭەنى بۇكپەي ايتامىن دەپ انت ەتكەنمىن، ەندى ءبارىن دە ايتامىن. مەن سىزگە شىندىقتى اشامىن دەپ ۋادە بەرگەنمىن، سول ءۇشىن اۋىر كۇناعا باتسام دا، ەندى سونى اشامىن!
— ءسىزدىڭ باسىڭىزعا سول ادامنان كەك الۋ جونىندەگى وي كەلدى عوي — دەدى فەلتون شىداماي.
— قايتەيىن، ول راس، — دەدى ميلەدي. — مۇنداي ويدىڭ حريستيانكاعا لايىق ەمەس ەكەنىن بىلەمىن. بۇل ويدى ءبىزدىڭ جانىمىزدىڭ ەجەلگى جاۋى، اينالامىزدا ارىستانداي تىنىمسىز اقىرىپ جۇرەتىن سول ءبىر ءازازىلدىڭ ەسىمە سالعانىندا ءسوز بار ما. قىسقاسى، فەلتون، سىزدەن نەسىن جاسىرايىن، باسىما كەلگەن سول ءبىر وي كوكەيىمدە تۇرىپ قالدى، — دەپ ءسوزىن جالعاي بەردى ميلەدي، ءوز قىلمىسىن ءوزى ايىپتايتىن ايەلگە ۇقساپ. — سول ءبىر كۇنام ءۇشىن تاپ ءقازىر جازالانىپ وتىرمىن.
— ايتىڭىز، ايتا بەرىڭىز؟ — دەدى فەلتون قيىلىپ. — مەن ءسىزدىڭ كەگىڭىزدى قالاي قايتارعانىڭىزدى بىلگىم كەلەدى.
— مەن كەگىمدى دەرەۋ قايتارعىم كەلدى؛ ونىڭ الداعى تۇندە كەلەتىنىنە ەشبىر كۇماندانبادىم. كۇندىز قاۋىپتەنبەسەم دە بولادى.
سول سەبەپتى دە، تاڭعى اس مەزگىلى بولعاندا، الاڭسىز ءىشىپ، جەۋگە كىرىستىم: كەشكىلىك تەك سىرتتاي اۋقاتتانعان بولىپ، ەشتەڭەنى تاتپاۋعا بەل بايلادىم، كەشكە سالىم اشىعىپ قالماس ءۇشىن ەرتەڭگىسىن سىلقيىپ تويىپ الۋىم كەرەك بولدى.
تاڭعى استان تەك ءبىر ستاكان سۋدى عانا تىعىپ قويدىم، ويتكەنى ەكى كۇن ۇدايى اس-سۋ تاتپاعان كەزدە ءشول قىسىپ، قاتتى ازاپتانعانىم ەسىمدە.
كۇنى بويى ويلانىپ-تولعانا كەلە، سول بۇرىنعى بايلام-توقتامىمنىڭ دۇرىس ەكەنىنە كوزىم جەتتى. ءوزىمدى سىرتىمنان بىرەۋلەردىڭ باقىلاپ جۇرگەنىنە زارەدەي دە ءشۇبا كەلتىرمەي، بەت-پىشىنىمنەن ىشكى سىرىمدى سەزدىرمەۋگە تىرىستىم، ءتىپتى الدەنەشە رەت ءوزىمنىڭ جىميىپ كۇلىپ جۇرگەنىمدى سەزىپ قالدىم. فەلتون، نەندەي ويمەن كۇلگەنىمدى سىزگە ايتا المايمىن، جيرەنىپ كەتۋىڭىز مۇمكىن.
— ايتىڭىز، ايتا بەرىڭىز! — دەدى فەلتون ءوتىنىپ. — كورىپ وتىرعانىڭىزداي، مەن ءسىزدى ىنتىعا تىڭداپ، وسىنىڭ اياعى نەمەن بىتەتىنىن تەزىرەك بىلگىم كەلىپ وتىر.
— كەش بولدى، ءبارى دە بەلگىلى تارتىپپەن ءجۇرىپ جاتتى. داعدى بويىنشا، ماعان كەشكى استى قاراڭعىدا اكەلدى، سوسىن شام جاعىلدى دا، ستول باسىنا كەلىپ وتىردىم.
ءبىراز جەمىس جەدىم، وزىمە گرافيننەن سۋ قۇيعان بولدىم، ءبىراق تاڭعى استان قالعان سۋدى ءىشتىم. مۇنى شەبەر جاساعانىم سونداي، ەگep اڭدۋشى تىڭشىلار بولسا، ولار ەشتەڭەدەن دە سەزىكتەنگەن جوق شىعار دەپ ويلايمىن.
كەشكى استان كەيىن تاعى دا كەشەگىدەي دەل-سال سۇلەسوق كۇيگە تۇسكەن سىڭاي تانىتتىم دا، ابدەن قالجىراعان كىسى سياقتانىپ نەمەسە قاۋىپ-كاتەرگە ەتى ۇيرەنگەن كىسى سياقتانىپ، كەرۋەتكە باردىم داعى، كويلەگىمدى شەشىپ تاستاپ، جاتىپ قالدىم.
مەن ۇيىقتاعان كىسىگە ۇقساپ كوزىمدى جۇمدىم داعى، جاستىقتىڭ استىنان پىشاقتى تاۋىپ الىپ، سابىنان قىسا بەردىم.
ەشبىر وزگەرىسسىز ەكى ساعاتتاي ۋاقىت ءوتتى، مەن ەندى ول كەلمەيدى ەكەن دەپ قورقا باستادىم، قۇداي ساقتاسىن، وسىدان ءبىر كۇن بۇرىن ءوزىم دە سەنبەس ەدىم!
اقىرىندا، شامنىڭ توبەدەن جوعارى كوتەرىلىپ بارىپ، جوعالىپ كەتكەنىن كوردىم. بولمە ءىشى قاپ-قاراڭعى بولىپ تۇنەرىپ سالا بەردى ءبىراق كوزىم ۇيرەنە كەلە قاراڭعىدا دا كورەتىن بولدىم.
تاعى دا ون مينۋتتەي ۋاقىت ءوتتى. بولمە قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىپ-تىنىش، ءوز جۇرەگىمنىڭ ءلۇپىلىن عانا ەستيمىن.
سول ءبىر كىسى كەلسە ەكەن دەپ، ءبىر قۇدايعا ءمىناجات ەتىپ جاتىرمىن.
اقىرىندا وزىمە جاقسى تانىس ەسىكتىڭ اشىلىپ، جابىلعان دىبىسى، قالىڭ تۇكتى كىلەم توسەۋلى جاتسا دا، ەدەندى سىقىرلاتا باسىپ بىرەۋدىڭ كەلە جاتقان تىقىرى ەستىلدى. قاراڭعىدان بىرەۋدىڭ ءوزىم جاتقان توسەككە جاقىنداپ قالعان نوبايىن كوردىم...
— تەز، تەزىرەك ايتىڭىزشى! ءسىزدىڭ ءاربىر ءسوزىڭىز مەنى بالقىعان قورعاسىنداي كۇيدىرىپ بارا جاتقانىن كورمەي وتىرسىز با؟ — دەدى فەلتون جانىعىپ.
— سول كەزدە، — دەدى ميلەدي ءسوزىن ساباقتاپ، — بويىمداعى كۇش - جىگەرىمدى جيناپ الىپ، وزىمە ءوزىم: كەك الاتىن ءسات، دالىرەك ايتسام، ءادىل سوتتىڭ ءساتى سوقتى، — دەدىم، مەن ءوزىمدى جانا يۋديف دەپ ءبىلدىم. تاۋەكەلگە بەل بايلاپ، پىشاقتى قىسىپ ۇستاپ، ول ماعان جاقىنداي كەلىپ، قولىن سوزىپ، قاراڭعىنى قارمالاپ، ءوز قۇربانىن ىزدەپ جاتقان كەزدە، اشىنا، كۇيىنە ايقايلاپ جىبەردىم دە، كەۋدەسىنە قانجاردى سالدىم كەلىپ.
زالىم نەمە، ءبارىن دە ەسكەرگەن ەكەن، كەۋدەسىنە ساۋىت كيىپ الىپتى، پىشاقتىڭ ۇشى كەتىلىپ، سىنىپ ءتۇستى.
«اح، سولاي ما! — دەدى ول كارلەنىپ، قولىمداعى سىعىمداي ۇستاپ، كادەگە اسپاي قالعان پىشاقتى جۇلىپ الدى. — ءسىز مەنىڭ ومىرىمە قاستاندىق جاساماق بولدىڭىز بىلەم، سۇلۋ پۋريتانكا؟ بۇل وشپەندىلىك قانا ەمەس، بۇل جاقسىلىقتى بىلمەيتىن كىسىنىڭ كورگەنسىزدىگى! ءجا، ءجا، سابىر، سابىر ەت، سۇيىكتى ءسابيىم! مەن ءسىزدى جۇمساردى عوي دەپ ويلاسام... مەن ايەلدەردى كۇشتەپ ۇستايتىن قاتىگەز تيراندار قاتارىنان ەمەسپىن. ءسىز مەنى سۇيمەيدى ەكەنسىز، وزىمە ءتان ەر كوكىرەك مەنمەندىگىم ۇستاپ، وعان قاتتى ءشۇبالانىپ جۇرگەنمىن. ەندى، مىنە، كوزىم جەتتى، ەرتەڭ ءسىزدى بوساتىپ جىبەرەمىن».
مەنىڭ ەسىل-دەرتىم — ءوزىمدى ءقازىر ءولتىرىپ كەتسە دەگەن وي ەدى.
«ساقتانىڭىز، ازات بولسام — ارىڭىز توگىلەدى!» — دەدىم مەن.
«ءتۇسىندىرىڭىزشى كانە، سۇيكىمدى سيۆيللام».
«ماقۇل، تۇسىندىرەيىن. وسى جەردەن شىعىسىمەن ءبارىن دە ايتامىن: ماعان جاساعان قورلىق-زورلىعىڭىزدى، قاماۋدا ۇستاعانىڭىزدى تۇگەل ايتامىن. تالاي-تالاي جيىركەنىشتى، پاسىق ىستەر جاسالىپ جاتقان مىنا سارايدىڭ ءمان-جايىن جۇرتقا جايامىن. ءسىز قول جەتپەيتىن بيىكتە تۇرسىز، ميلورد، ءبىراق اسىپ-تاسپاڭىز: سىزدەن جوعارى كورول بار، ال كورولدەن بيىك قۇداي بار!»
مەنىڭ جەندەتىم قانشا سىر بەرمەيمىن دەسە دە، اشۋىن جاسىرا المادى. مەن ونىڭ ءتۇر-پوشىمىنا قاراپ جاتپادىم، تەك ءوز قولىمدى ۇستاپ تۇرعان قولىنىڭ ءدىر ەتە تۇسكەنىن بايقادىم.
«ولاي بولسا، ءسىز بۇل ۇيدەن شىقپايسىز!»
«وتە جاقسى. ازاپ كورگەن جەرىم — كورىم بولسىن. تاماشا! مەن وسىندا ولەيىن، سوسىن ءتىرى ادامنىڭ ايبات شەككەنىنەن دە ايىپتاۋشى ارۋاقتىڭ قورقىنىشتى ەكەنىن ءوزىڭىز دە كورەرسىز»
«سىزگە ەشبىر قارۋ قالدىرمايدى».
«مەنىڭ ءبىر-اق قارۋىم بار، ول — جانى كۇيىپ، اشىنعان ءاربىر پەندەنىڭ قىسىلعان كەزدە قولداناتىن قارۋى: مەن ءوزىمدى اشتان قاتىرامىن».
«وسىنداي جانجالدان ءبىتىمنىڭ ءوزى ارتىق ەمەس پە، ا؟ — دەدى الگى جەكسۇرىن. — مەن سىزگە دەرەۋ ەركىندىك بەرەمىن، ءسىزدى جانى ىزگى، جاقسى ادام دەپ جاريالايمىن دا، انگليانىڭ لۋكرەسياسى دەپ كوككە كوتەرەمىن».
«وندا مەن ءسىزدى سول ارۋدىڭ سەكستى دەپ جاريالايمىن دا، قۇداي الدىندا قالاي اشكەرەلەسەم، ەندى قالىڭ حالايىق الدىندا اشكەرەلەيمىن، ەگەر وسى ايىپتاعان ءسوزىمدى، لۋكرەسيا سياقتى، قان-جانىممەن دالەلدەۋ كەرەك بولسا، مەن وعان ءازىرمىن!»
«اح، سولاي دەڭىز!—دەدى قاس جاۋىم كەكەپ. — ەندەشە ءسوز باسقا. شىنىڭىزدى ايتىڭىزشى، مۇنداعى حال-جاعدايىڭىز جاقسى عوي، ىشكەنىڭىز — الدىڭىزدا، ىشپەگەنىڭىز — ارتىڭىزدا، ال، ەگەر ءوزىڭىزدى ءوزىڭىز اشتان قاتىرامىن دەسەڭىز، كىنالى ءوزىڭىز بولاسىز».
وسىنى ايتىپ، ول كەتىپ قالدى. مەن ەسىكتىڭ قايتا اشىلىپ، جابىلعانىن ەسىتتىم، شىنىمدى ايتايىن، قايعى-قاسىرەتتەن ەمەس، كەگىمدى قايتارا الماعانىما ۇيالعاننان كىرەرگە جەر تاپپاي، ءىش قۇستا بولىپ قالا بەردىم.
ول ۋادەسىنە بەرىك ەكەن. ارادا كۇن ەتتى، تاعى ءبىر ءتۇن ءوتتى جىلجىپ، ءبىراق ول. كورىنبەدى. مەن دە ۋادەمدە تۇردىم: ءنار تاتپاي قويايىن. سول سويقانعا ايتقانىمداي، اشتان ولمەك بولدىم.
كۇن-تۇن دەمەي دۇعادان باس المادىم: قۇداي تاعالام، وزىمە قول سالعانىمدى راقىمى ءتۇسىپ، كەشەتىن شىعار دەپ ويلادىم.
كەلەسى ءتۇنى ەسىك اشىلدى. مەن ءال-قۋاتتان ايرىلىپ، ەدەندە جاتقانمىن.
ەسىكتىڭ سىقىرىن ەستىگەسىن، قولىما سۇيەنىپ باسىمدى كوتەردىم.
«قالاي، ءبىز ازداپ تا بولسا، رايدان قايتتىق پا؟ — دەدى قۇلاعىمدى جارىپ جىبەرەتىندەي بولىپ ءبىر قاھارلى داۋىس، مەن ونى تاني قويدىم. — تەك: ۇندەمەيمىن، دەپ ۋادە بەرىپ، ازاتتىقتى ساتىپ الۋعا قالاي قارايمىز. بىلەسىز بە، مەن قايىرىمدى اداممىن، — دەدى ول تاعى دا، پۋريتانداردى جەك كورسەم دە، ءادىلىن ايتايىن، ولاردى داتتامايمىن، ەگەر اسەم بولىپ كەلسە، پۋريتانكالارعا دا ولاي قارايمىن. كانە، راسپياتيەنى ۇستاپ، انت ەتىڭىزشى، سىزگە ودان وزگە ەشبىر تالاپ قويمايىن».
«راسپياتيەنى ۇستاپ انت ەتەيىن بە سىزگە؟ — دەدىم ورنىمنان تۇرىپ: الگى جيىركەنىشتى داۋىستى ەستىسىمەن بار كۇشىم بويىما قايتا ورالعانداي بولدى. — راسپياتيەنى ۇستاپ! ەشبىر ۋادە، قوقان-لوققى، ەشبىر ازاپ-توزاق مەنىڭ اۋزىمدى جابا المايتىنىنا انت ەتەمىن!.. راسپياتيەنى ۇستاپ انت ەت! كورىنگەن جەردە ءسىزدى كىسى ءولتىرۋشى، ار-نامىستى ارامداۋشى ەسەبىندە، وڭباعان ەسەبىندە اشكەرەلەمەسەم، انت اتسىن!.. راسپياتيە دەيدى!.. ەگەر ءبىر كەزدە وسى قاماۋدان قۇتىلعان بولسام، كۇللى ادام اتاۋلىعا سىزدەن كەك الىڭدار دەپ جالىنامىن».
«ابايلاڭىز! — دەدى ول ماعان قاتۋلانىپ، ونىڭ بۇلاي سىزدانعانىن ءالى كورگەن دە ەستىگەن دە جوق ەدىم. — ءسىزدىڭ اۋزىڭىزدى ءبىرى جولاتا جابۋعا، تىم بولماسا، مىنا ءسىز ايتاتىن بىردە-بىر سوزگە جۇرتتى سەندىرمەۋگە ءايلا-تاسىلىم جەتەدى، ءبىراق مەن ونى ءىس اسقىنىپ بارا جاتقاندا عانا قولدانامىن».
بويىمدا قالعان-قۇتقان كۇش-جىگەرىمدى جيناپ، ونىڭ بۇل ايباتىنا قايرات كورسەتىپ، ساقىلداپ كۇلىپ جىبەردىم.
ول ەندى بۇدان بىلاي ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا ولىسپەي بەرىسپەيتىنىم، ماڭگى بىتىسپەس قىساستىق باستالاتىنىن انىق ءتۇسىندى.
«ايتقانعا قۇلاق اسىڭىز، مەن سىزگە ءالى دە ويلانىپ-تولعانۋعا وسى ءتۇننىڭ قالعان ۋاقىتى مەن ەرتەڭگى كۇندى بەرەيىن، — دەدى ول. ەگەر ءسىز ۇندەمەۋگە ۋادە بەرسەڭىز، بايلىق تا، باقىت تا، قۇرمەت تە ءتىپتى سىي-سياپات تا شىلاۋىڭىزدا بولادى؛ ەگەر ءسىز مەنى قورقىتىپ، ايبات جاساي بەرسەڭىز، وندا ءوزىڭىزدى ەل-جۇرت الدىندا ماسقارا ەتەمىن».
«ءسىز بە! ءسىز بە!» — دەدىم شاپىلداپ.
«ەسىڭىزدەن ماڭگى كەتپەيتىندەي ەتىپ ماسقارالايمىن!»
«ءسىز بە!..» — دەدىم مەن قايتالاپ.
و، يمانداي شىنىم، فەلتون، مەن ونى جىندى ەكەن دەپ قالدىم.
«ءيا، مەن»، — دەدى ول.
«اح، قويىڭىزشى! — دەدىم وعان. — ەگەر كوز الدىڭىزدا باسىمدى قابىرعاعا سوعىپ ولمەسىن دەسەڭىز، دەرەۋ كەتىڭىز!»
«ماقۇل، — دەدى ول، — ايتقانىڭىز بولسىن. ەرتەڭگى كەشكە دەيىن ساۋ بولىڭىز».
«ەرتەدەگى كەشكە دەيىن!» — دەدىم ەدەنگە قۇلاپ ءتۇسىپ، ىزالانىپ كىلەمدى تىستەلەپ جاتىپ...
فەلتون كرەسلوعا سۇيەنىپ ازەر وتىر، مەنىڭ اڭگىمەمدى اقىرىنا دەيىن تىڭداۋعا ونىڭ كۇشى دە جەتپەيتىن شىعار، — دەپ ويلادى ميلەدي ءبىر ءازازىل قۋانىشپەن.
XXVII
كلاسسيكالىق تراگەديانىڭ سىننان وتكەن ءادIسI
ءبىر مينۋتتاي ءۇنسىز وتىرعاندا ميلەدي ءوزىن تىڭداۋشى جاس جىگىتتى ۇرلانىپ ءبىراز باقىلاپ العاسىن، اڭگىمەسىن جالعاي بەردى:
— سونىمەن، ءۇش كۇندەي ءنار تاتپادىم. مەنىڭ باستان وتكەرگەن ازابىمدى ادام بالاسىنا بەرمەسىن: كەيدە باسىم اينالىپ، شەكەم قىسىپ، كوز الدىم مۇنارلانىپ كەتەدى — بۇل ساندىراقتاۋىمنىڭ باستالعانى.
كەش تە بولدى. السىرەگەنىم سونداي، ءسات سايىن اقىلىمنان جاڭىلىپ قالا بەرەمىن جانە سونداي كەزدەرى ەندى ولەتىن شىعارمىن ءبىر قۇدايعا مىڭ العىس جاۋدىرامىن.
وسىلاي ءبىر تالىپ كەتكەن كەزدە ەسىكتىڭ اشىلعان دىبىسىن ەسىتتىم. شوشىنعاننان ەسىمدى جيىپ الدىم.
ول قاسىنا بەتىن ماسكامەن بۇركەپ العان ءبىر ادامدى ەرتىپ كەلدى؛ ءوزى دە ماسكا كيىپ الىپتى، مەن ونى جۇرىسىنەن، داۋىسىنان تانىدىم، ادام اتاۋلىنىڭ سورىنا ما، ايتەۋىر سونشالىق كەلىستى كەلگەن كەسكىن-كەيپىنەن بە، جوق پا؟»
«قالاي، — دەدى ول ماعان،— الگى وزىڭىزدەن تالاپ ەتكەن انتتى بەرۋگە كەلىسەسىز بە، جوق پا؟»
«پۋريتاندار بەرگەن ۋادەسىنەن تايمايدى دەپ ءوزىڭىز ايتقانسىز. مەن — بۇل دۇنيەدە ءسىزدى ادامنىڭ سوتىنا، ال، و دۇنيەدە — قۇدايدىڭ سوتىنا بەرەمىن دەپ سەرت ەتكەنمىن، ونى ءوزىڭىز دە ەستىگەنسىز».
«دەمەك، ءسىز قاسارىسا بەرەسىز عوي؟»
«وسى زارىمدى ەستىپ وتىرعان قۇداي اتىمەن انت ەتەيىن، ءسىزدىڭ قىلمىسىڭىزعا كۇللى زيالى قاۋىمدى كۋا بولۋعا شاقىرامىن جانە قاشان كەگىمدى قايتاراتىن ءبىر ازامات تابىلعانشا زارلاي بەرەمىن!»
«ءسىز جەزوكشە سايقالسىز، — دەدى ول كۇركىرەپ، — سونداي ايەلدەرگە قولدانىلاتىن جازا سىزگە دە قولدانىلادى! سول ءوزىڭىز اراشا سۇراپ تۇرعان اقسۇيەك زيالى قاۋىم الدىندا قارعىس تاڭباسى ءبىر باسىلسا، سول قاۋىمعا ءوزىڭىزدىڭ قىلمىستى جانە جىندى ەمەس ەكەنىڭىزدى دالەلدەپ كورىڭىزشى، كانە!»
سوسىن ماسكالى كىسىگە بۇرىلدى.
«جەندەت، ىسكە كىرىس!» — دەپ ءامىر ەتتى ول.
— و! ونىڭ اتى كىم! اتى! — دەدى فەلتون قالشىلداپ. — ماعان سونىڭ اتىن ايتىڭىزشى!
— حوش، سوسىن مەنىڭ ايقايلاعانىما، قارسىلاسقانىما قاراماستان، جەندەت تارپا باس سالىپ، ەدەنگە الىپ ۇرىپ، تىرپ ەتكىزبەي جانشىپ تاستادى — مەن ءوزىم ولىمنەن دە جامان ءبىر سۇمدىق جازانى قولدانايىن دەپ جاتقانىن سەزدىم. وكسىپ جىلاپ جاتىپ، ەسىمنەن جاڭىلىپ قالا جازدادىم، كەنەت جەندەتتىڭ ىسىتىلعان تەمىرى يىعىمدى قارىپ كەتكەندە، ءارى شوشىنىپ، ءارى ۇياتتان ورتەنىپ، ىشقىنا شىڭعىرىپ جىبەردىم...
فەلتون شىداماي، قىر ەتە ءتۇستى.
— مىنە قاراڭىزشى، — دەدى ميلەدي، كوروليەۆا سياقتى پاڭدانا ورنىنان تۇرىپ، — قاراڭىزشى، فەلتون، ناعىز جاۋىزدىڭ زورلىق - زومبىلىعىنا جەم بولعان، بەيكۇنا بالاڭ قىزعا قانداي ازاپتى ويلاپ تاپقانىن! كىسىنىڭ جان-جۇرەگىن تاني بىلسەڭىزشى، جانىم، بۇدان بىلاي سولاردىڭ ادىلەتسىز زالىم كەگىن جوقتايتىن كوزسىز شوقپار بولماساڭىزشى!
ميلەدي ءبىر بۇلقىنىپ، كويلەگىن اشىپ، كەۋدەسىن جاپقان باتەستى دار ەتكىزىپ جىرتىپ جىبەردى دە، جالعان ۇيات پەن اشۋ-ىزادان قىپ-قىزىل بولىپ، جاس جىگىتكە جالتىراعان اسەم يىعىن ارامداعان، ەندى ەشقاشان دا وشپەيتىن لاعنات تاڭباسىن كورسەتتى.
— اۋ، مىناۋىڭىز تۇڭعيىق گۇل عوي! — دەدى فەلتون تاڭىرقاپ.
— بار سۇمدىق وسىندا جاتىر! — دەدى ميلەدي. — بۇل اعىلشىننىڭ تاڭباسى بولسا ەتتى!.. وندا مەنى قانداي سوت وسى جازاعا كەسكەنىن دالەلدەۋ كەرەك بولار ەدى، دەمەك، مەن مەملەكەتتىڭ كۇللى سوتتارىنا شاعىم ايتا الاتىن ەدىم. ال، فرانسۋز تاڭباسى... و، سول تاڭبانى ماعان ماڭگى وشپەيتىندەي ەتىپ باسىپتى!.»
فەلتون بۇعان ءتىپتى شىداماي كەتتى.
ءوزىنىڭ جالاڭاش دەنەسىن ارسىزدىقپەن اشىپ كورسەتكەن ايەلدىڭ اعات قىلىعىن ونىڭ جان-جۇرەگىنىڭ ىزگى، ۇلى ءبىر قاسيەتى دەپ بىلگەن جانە ميلەديدىڭ سۇمدىق اڭگىمەسىنەن ازا بويى قازا تۇرىپ شوشىنعان، ءارى ونىڭ عاجايىپ سۇلۋلىعىنىڭ مىسى باسقان جىگىت اپپاق بولىپ، ءبىراز ۋاقىت سىلەيىپ وتىرىپ قالدى دا، ازاپ شەككەن شاراپاتتى اۋليەلەر الدىندا حريستياندار قالاي قۇلاسا، كەنەت ول دا ايەل الدىندا تىزەسىن بۇگىپ، قۇلاي كەتتى؛ ال،الگى اۋليەلەردى، حريستياندى قۋدالاۋشى يمپەراتورلار ءبىر كەزدە سيركتەگى قانقۇمار قارا توبىرلاردىڭ مازاعىنا تاستايتىن بولعان عوي، ول تاڭبانى ۇمىتىپ، سۇلۋلىققا عانا تابىنىپ قالعان-دى.
— راقىم ەتىڭىز! راقىم ەتىڭىز! — دەدى فەلتون داۋىستاپ. —و، كەشىرىڭىز مەنى!
ميلەدي ونىڭ كوزىنەن: «سۇيەمىن، سۇيەمىن!» — دەگەن ءسوزدى وقىدى،
— كەشىر دەيسىز — نەنى؟ — دەدى ول.
— ءسىزدى قۋعىنداعان كىسىلەرگە قوسىلعانىمدى كەشىرىڭىز.
ميلەدي وعان قولىن سوزدى.
— وسىنداي عاجايىپ، وسىنداي بالعىن سۇلۋ — دەدى فەلتون ونىڭ قولىن شوپىلدەتە ءسۇيىپ جاتىپ.
ميلەدي وعان جاۋدىرەي ءبىر قارادى، مۇنداي كوزقاراستان قۇلدىڭ ءوزى حان بولىپ كەتەر ەدى.
فەلتون پۋريتانين ەدى. ول ايەلدىڭ قولىن قويىپ، اياعىن وبە بەردى.
جىگىت ەندى ايەلدى تەك جاقسى كورىپ قانا كويماي، وعان قۇدايداي تابىنا باستاعان-دى.
جان جۇرەكتىڭ وسىنداي تۇلەي ۇشار تۇلپار ءساتى ءوتىپ، ميلەدي ءوزىن ءوزى ۇستايتىن بايىپتى قالپىنا كەلگەندەي بولىپ كورىنگەندە (ول ۇستامدى قالپىنان ءبىر مينۋت تە اينىماعان-دى)، فەلتون ۇيات پەردەسىنىڭ ءماحاببات-لاززات قىمباتىن تاعى بۇركەي سالعانىن بايقادى، قىلىقتى ايەل قىلىمسىپ، نازدانا قىمسىنعان سايىن، ەر جىگىت تە ناپسىگە ەرىپ، ەلىرىپ كەتەدى.
— مەنىڭ ەندى سىزدەن ءبىر عانا تىلەگىم بار: ءسىزدىڭ شىن جەندەتىڭىزدىڭ اتى كىم؟ مەنىڭشە، ءبىر كىسى ناعىز جەندەت بولعانداعى، ەكىنشى كىسى ونىڭ شوقپارى بولعان، — دەدى فەلتون.
— باۋىرىم-اۋ، مۇنىڭ قالاي، مەن تاعى ونىڭ اتىن اتاۋىم كەرەك پە؟ كىم ەكەنىن ءالى بىلگەن جوقسىڭ با؟ — دەدى ميلەدي تاڭىرقاپ.
— قالاي، — دەدى فەلتون، — بۇل دا سول ما؟.. تاعى دا سونىڭ ءوزى!.،. قايدا بارساڭ، سول... قالاي! ناعىز ايىپتى...
— ناعىز ايىپتى سول — انگليانى زار يلەتكەن، ناعىز دىنشىلدەردى قۋعىن-سۇرگىنگە سالعان، تالاي ايەلدەردىڭ ارىن توگىپ، سورلاتقان، ەرىگىپ-زەرىككەننەن سانسىز اعىلشىننىڭ قانىن شاشقالى وتىرعان قانىپەزەر قارا جۇرەك، بۇگىن پروتەستانتتارعا قامقور بولسا، ەرتەڭ ولارعا وپاسىزدىق جاسايتىن جاۋىز...
— بەكينگەم! ول بەكينگەم عوي؟ — دەدى فەلتون قالشىلداپ.
وسى ءبىر جەكسۇرىن ەسىمدى ەسىتۋدىڭ وزىنە جانى قينالاتىن كىسىدەي، ميلەدي بەتىن قولىمەن باسا قويدى.
— وسىناۋ پەرىشتەدەي پاك جاننىڭ جەندەتى — بەكينگەم ەكەن عوي! — دەدى فەلتون داۋىستاپ. — سەن ونى سوندا جاي وعىمەن جايراتپاعانسىڭ با، جاساعان! ءبىزدىڭ ءبارىمىزدىڭ سورىمىزعا بولا سەن ونى ەل قۇرمەتىنە بولەپ، باق-داۋلەتىن، قايرات-كۇشىن اسىرىپ، ماسايراتىپ قويعانىڭ قالاي!
— وزىنەن ءوزى بەزگەن كىسىدەن قۇداي دا بەزەدى! — دەدى ميلەدي.
— ەندەشە ول ءجابىر-جاپا شەككەندەر تارتاتىن جازانى ءوز باسىنا توندىرگىسى كەلە مە؟! ءتاڭىرىنىڭ ءادىل جازاسىنان ادامنىڭ كەگى بۇرىن ءجۇرسىن دەگەنى مە! — دەدى فەلتون ورەكپىپ.
— جۇرت ودان قورقادى، سوسىن تيمەيدى.
— و، مەن ودان قورىقپايمىن، سول سەبەپتى دە ايامايمىن! — دەدى فەلتون وشىگىپ.
ميلەدي كەۋدەسىن قۋانىش كەرنەپ، جانى جادىراپ بارا جاتقانىن سەزدى.
— ايتپاقشى، مەنىڭ قامقورشىم، اكەمدەي بولعان لورد ۆينتەردىڭ بۇعان قانداي قاتىسى بار؟ — دەدى فەلتون.
— بىلەسىز بە، فەلتون، بۇل دۇنيەدە زىميان دا جەكسۇرىن كىسىلەرمەن بىرگە جومارت جاندى، دەگدار كىسىلەر دە بار. مەنىڭ اتاستىرىلىپ قويعان جىگىتىم بار ەدى، ونى جانىمداي جاقسى كورەتىنمىن، ول دا مەنى جاقسى كورۋشى ەدى، ءسىز سياقتى ەر جۇرەكتى، ىزگى جان ەدى، فەلتون. مەن وعان كەلىپ، بار سىرىمدى جاسىرماي ايتتىم. ول مەنى جەتە بىلەتىن، سول سەبەپتى دە ماعان زارەدەي دە كۇمان كەلتىرمەدى. ول ءبىر اسىل تەكتى بەكزات، قاي جاعىنان الساڭ دا، بەكينگەمنەن كەم تۇسپەيتىن كىسى-تىن. ول ءلام دەپ ءتىل قاتپادى، شپاگاسىن بايلاپ، پلاششىنا ورانىپ، بەكينگەمنىڭ سارايىنا كەتىپ قالدى...
— ءيا، ءيا، ءتۇسىندىم. ءبىراق ونداي ادامدارمەن شايقاساردا شپاگاسى ەمەس، قانجار كەرەك، — دەدى فەلتون.
— بەكينگەم سونىڭ الدىندا عانا، ول كەزدە ءالى حانزادا ۋەلسكيي اتانىپ جۇرگەن كورول كارل بىرىنشىگە كورول قىزىن ايتتىرىپ قايتۋ ءۇشىن يسپانياعا ءجۇرىپ كەتكەن-دى. مەنىڭ بولاشاق كۇيەۋىم بەكەر بارىپ، قايتىپ كەلدى. «قايتەيىن، و كاززاپ كەتىپ قالىپتى، ازىرگە ودان كەگىمدى قايتارا المايمىن. ول قايتىپ كەلەم دەگەنشە، بۇرىنعى ۋادە بويىنشا، ەكەۋمىز نەكەمىزدى قيىپ، تۇرمىس قۇرالىق، ال، ار جاعىندا لورد ۆينتەرگە سەنە بەرىڭىز، ول ءوزىنىڭ نامىسىن دا ايەلىنىڭ نامىسىن دا قورعاي الادى، — دەدى ول ماعان».
— لورد ۆينتەرگە دەيسىز' بە؟ — دەدى فەلتون داۋىستاپ.
— ءيا، لورد ۆينتەرگە، — دەدى ميلەدي ونى ماقۇلداپ. — ەندى سىزگە ءبارى دە تۇسىنىكتى بولار، سولاي ما؟ بەكينگەم سول ساپاردا ءبىر جىلداي بولدى. ول قايتىپ كەلەردەن ءبىر اپتا بۇرىن لورد ۆينتەر كەنەت قايتىس بولدى، ونىڭ بىردەن-بىر مۇراگەرى بولىپ مەن قالدىم اڭىراپ. بۇل زاۋالدىڭ يەسى كىم؟ ول جالعىز عانا جاراتقانعا ايان شىعار، ءوز باسىم ەشكىمدى دە كىنالامايمىن...
— و، ابدەن ازعان ەكەن! ازعان ەكەن! — دەدى فەلتون جانى تۇرشىگىپ.
— لورد ۆينتەر ىنىسىنە ءبىر اۋىز ءسوز ايتپاي ءۇزىلىپ كەتتى. بۇل سۇمدىق سىر، كىنالى كىسى جاي وعى ءتۇسىپ ولگەنشە، قۇدايدىڭ ءتىرى جانىنا ايتىلماي، تىلسىم قۇپيا بولىپ قالا بەرمەك-تى. ءسىزدىڭ قامقورشىڭىز اعاسىنىڭ باق-داۋلەتسىز، جالاڭاش-جالپى جاس قىزعا ۇيلەنگەنىنە قاتتى قايعىرىپ ءجۇردى. اعا مۇراسىن الامىن دەپ، الدانىپ قالعان كىسىدەن ەشبىر دەمەۋ بولماسىنا كوزىم جەتتى. سوسىن قالعان ءومىرىمدى فرانسيادا وتكىزەيىن دەپ سول ەلگە كەتىپ قالدىم. ءبىراق مەنىڭ بار داۋلەتىم انگليادا بولاتىن. سوعىستىڭ الەگىنەن ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناس ءۇزىلدى، مەن تارىعىپ-تورىعا باستادىم، سوسىن لاجسىزدان وسىندا كەلدىم. وسىدان التى كۇن بۇرىن پورتسمۋتتەن كەلىپ ءتۇستىم.
— ودان ءارى نە بولدى؟ — دەدى فەلتون.
— ودان ءارى دەيسىز بە؟ بەكينگەم، شاماسى، مەنىڭ قايتىپ كەلە جاتقانىمدى ءبىلىپ، لورد ۆينتەرمەن سويلەسكەن بولۋعا ءتيىس، ال، ول كىسى مەنى بۇرىننان جاقتىرمايتىن، سوسىن گەرسوگ وعان: جەڭگەڭىز جەزوكشە، لاعنات تاڭباسى باسىلعان قىلمىستى ايەل دەپ ايتقان. ءوزىنىڭ ادال، ىزگى داۋىسىن كوتەرىپ، مەنى قورعايتىن كۇيەۋىم جوق، لورد ۆينتەر ايتىلعان سوزگە تۇگەل سەنگەن جانە سەنەتىن دە ءجونى بار، ويتكەنى بۇل وعان پايدالى. ول مەنى تۇتقىنعا الىپ، وسىندا جەتكىزۋگە ءامىر بەرگەن، ءسويتىپ، مەنى ءسىزدىڭ قاراۋىڭىزعا تاپسىردى، قالعانى وزىڭىزگە ءمالىم: ارعى كۇنى مەنى ايداتىپ جىبەرەدى، جەر اۋدارادى، ارعى كۇنى ول مەنى ءومىر-باقي قۋىلىپ، الاستالعانداردىڭ اراسىنا اپارىپ تاستايدى! و، سەنسەڭىز، جاۋىز ماقسات جاقسى ويلاستىرىلعان! تورى جايۋلى، ار-نامىسىم تاپتاۋلى! ءوزىڭىز كورىپ وتىرسىز عوي، فەلتون، مەنىڭ ءولۋىم كەرەك... فەلتون، ماعان پىشاق بەرىڭىزشى!
وسى سوزدەردى ايتقاسىن، ال-دارمەنى قۇرىعانداي، ميلەدي جاس وفيسەردىڭ قۇشاعىنا قالجىراپ قۇلاي كەتتى، ال، جىگىت سۇيىسپەنشىلىگى ارالاس اشۋ-ىزاعا، ومىردە تاتىپ كورمەگەن ءبىر راحات سەزىمگە ەلىگىپ، ەلتىپ قالعان-دى. ول وسىناۋ تاڭعاجايىپ شىرىن ەرىننىڭ تىنىسىنان تۇلا بويى شىمىرلاپ، ءبىر كوتەرىلىپ، ءبىر باسىلعان بيىك كەۋدى توسىنە كەلىپ تيگەندە ەسى شىعىپ، ايەلدى قاتتى قىسىپ، جۇرەگىنە باستى.
— جوق، جوق! — دەدى ول داۋىستاپ. — جوق، سەنىڭ اق ءجۇزىڭدى كىربىڭ شالماي، جۇرتتىڭ قۇرمەت-قوشامەتىنە بولەنىپ، ءومىر سۇرەسىڭ ءالى، جاۋلارىڭدى جەڭىپ، ءسان-سالتانات قۇرۋ ءۇشىن ءومىر سۇرەسىڭ!
ميلەدي ونى قولىمەن ءجاي عانا يتەرىپ شەگىندىرسە دە، كوزىمەن قايتا شاقىرادى؛ فەلتون ونى قايتادان قۇشىرلانا قۇشاقتاپ ايەل جۇزىنە تاڭىرىگە تابىنعانداي جالبارىنا قارايدى.
— اح، اجال! اجال قايدا! — دەدى ميلەدي ماناۋراعان ۇنمەن كوزىن جۇمىپ. — اح، مۇنداي قورلىقتان ولگەن ارتىق! فەلتون، باۋىرىم، دوسىم، جالىنامىن ساعان!
— جوق! — فەلتون جۇلقىنىپ. — سەن ءومىر سۇرەسىڭ، كەگىڭدى الىپ، ءومىر سۇرەسىڭ!
— فەلتون، مەن اينالامداعى كىسىلەردى باقىتسىز ەتەتىن بەيباقپىن. مەنى تاستاپ كەت، فەلتون! ولۋىمە مۇرسات بەر!
— ولاي بولسا، ءبىز بىرگە ولەمىز! — دەدى فەلتون، تۇتقىندى ەرنىنەن ءسۇيىپ.
ەسىكتى تارسىلداتىپ قاعا باستادى. بۇل جولى ميلەدي فەلتوندى شىنداپ يتەرىپ جىبەردى.
— ەسىتتىڭ بە؟ ءبىزدىڭ ءسوزىمىزدى تىڭداپتى، وسىندا كەلە جاتىر. ءبارى دە ءبىتتى، ءبىز قۇرىدىق! — دەدى ول.
— جوق، بۇل كۇزەتشى ەسىكتى قاعىپ جاتقان. ول دوزور كەلىپ قالدى دەپ مەنى ەسكەرتىپ جاتىر، — دەدى فەلتون.
— ولاي بولسا، جۇگىرىپ، بارىپ، ەسىكتى ءوزىڭىز اشىڭىز. فەلتون ەكى ايتقىزبادى — بۇل ايەل ونىڭ وي-پىكىرىن، جان جۇرەگىن تۇگەل بيلەپ العان-دى.
ول ەسىكتى شالقايتا اشىپ، كۇزەت ءپاترۋلىن باسقاراتىن سەرجانتپەن بەتپە-بەت ديدارلاسىپ قالدى.
— نە بولىپ قالدى؟ — دەدى جاس لەيتەنانت.
— ەگەر مەنىڭ كومەككە شاقىرعانىمدى ەسىتسەڭ، ەسىكتى اش دەپ ءامىر بەرىپ ەدىڭىز، ءبىراق ءسىز ماعان كىلتتى بەرۋدى ۇمىتىپ كەتىپسىز.
ءسىزدىڭ داۋسىڭىزدى ەسىتتىم دە، نە ايتقانىڭىزعا تۇسىنبەي قالدىم. ەسىكتى اشايىن دەپ ەدىم، ىشىنەن بەكىتۋلى تۇر ەكەن. سوسىن مەن سەرجانتتى شاقىردىم...— دەدى سولدات سامپىلداپ.
— مىنە، مەن دە كەلدىم، — دەدى سەرجانت.
ابىرجىپ، اقىلىنان اداسىپ قالعان فەلتون ءتىل قاتا الماي، سىلەيىپ تۇرىپ قالدى.
ميلەدي كوپتىڭ نازارىن وزىنە اۋدارماسا بولمايتىنىن بىلە قويدى، ول ستولعا جۇگىرىپ بارىپ، فەلتون قويىپ كەتكەن پىشاقتى الىپ:
— مەنىڭ ولۋىمە بوگەت بولۋعا قانداي حاقىلارىڭ بار! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى.
— قۇدايىم-اي! — دەدى فەلتون ايەلدىڭ قولىندا جارق ەتكەن پىشاقتى كورىپ.
سول ساتتە دالىزدەن مىسقىلداي كۇلگەن ءبىر داۋىس ەستىلدى. ۋ-شۋ داۋىستى ەسىتكەسىن بارون حالاتىن كيىپ، قولتىعىنا شپاگاسىن قىسىپ، ەسىك الدىنا جەتكەن ەكەن.
— ا-ا... — دەدى ول داۋسىن سوزىپ. — مىنە، ءبىز تراگەديانىڭ سوڭعى اكتىسىن دە كوردىك! كورىپ تۇرسىز با، فەلتون، مەن ايتقاندايىن، دراما وقيعاسى ساتىلاپ وتىرىپ، ءتيىستى كەزەڭىنىڭ بارىنەن ءوتتى. ءبىراق اسىپ-ساسپاڭىزدار، قان توگىلمەيدى.
ەگەر تاپ ءقازىر نار تاۋەكەل دەپ، ءبىر سۇمدىق قورقىنىشتى ارەكەت جاساپ، ءوزىنىڭ ەرجۇرەكتىگىنە فەلتوننىڭ كوزىن جەتكىزبەسە، سۋ تۇبىنە كەتەتىنىن ميلەدي بىردەن سەزە قويدى.
— ءسىز قاتەلەسەسىز، ميلورد، قان ءبىر توگىلۋىن توگىلەدى، ءبىراق سول جازىقسىز قان سونى توگۋگە ءماجبۇر ەتكەن سۇمداردىڭ باسىنا توگىلسىن!
فەلتون قىشقىرىپ جىبەردى دە، ميلەديگە قاراي تۇرا ۇمتىلدى... جىگىت كەشىگىپ قالدى — ميلەدي وزىنە پىشاق سالىپ ۇلگىرگەن ەدى.
ءبىراق كەزدەيسوق ءبىر ءساتى ءتۇستى مە، الدە، ميلەديدىڭ شالت شەبەرلىگى مە، ايتەۋىر، پىشاق كورسەتتىڭ قۇرىش پلانشەتكاسىنا بارىپ تيەدى، ول زاماندا ايەل كەۋدەسىن سونداي ءبىر ساۋىتپەن تارتىپ تاستايتىن. پىشاق ودان تايىپ كەتىپ، كويلەكتى جىرتىپ، قابىرعا ءۇستىن قيعاشتاپ ءتىلىپ تۇسەدى.
سونىمەن ميلەديدىڭ كويلەگى قانعا بويالىپ شىعا كەلدى. ميلەدي شالقاسىنان قۇلاپ، ەسىنەن تانىپ قالعانداي بولدى.
فەلتون پىشاقتى جۇلىپ الدى.
— قاراڭىزشى، ميلورد، مەن كۇزەتتە تۇرعاندا ءوزىن-وزى ولتىرگەن ايەل، مىنە، وسى، — دەدى ول تۇنجىراپ.
فەلتون، قام جەمەڭىز، ول ولگەن جوق. جىن-پەرىلەر وڭايلىقپەن ولمەيدى. ابىرجىماڭىز، مەنىڭ بولمەمە بارىڭىز داعى، كۇتە تۇرىڭىز، — دەدى لورد ۆينتەر ونى قۇپتاماي.
— دەگەنمەن، ميلورد...
— بارىڭىز، بۇيىرامىن. فەلتون باستىعىنىڭ امىرىنە كوندى، ءبىراق بولمەدەن شىققاسىن پىشاقتى قوينىنا تىعا سالدى.
ال لورد ۆينتەر بولسا، ول اۋەلى ميلەديگە قىزمەت ەتىپ جۇرگەن ايەلدى شاقىرتىپ الدى؛ ايەل كەلگەننەن كەيىن، تالىپ جاتقان تۇتقىندى سونىڭ قامقورلىعىنا تاپسىرىپ، ەكەۋىن وڭاشا قالدىرىپ، شىعىپ كەتتى.
ءبىراق جاراقات مۇنىڭ ويلاعانىنداي جەڭىل ەمەس، اۋىر بولىپ شىعۋى دا ىقتيمال-اۋ دەپ، شابارماندى قولما-قول دارىگەرگە جۇمسادى.
XXVIII
قاشىپ كەتۋ
لورد ۆينتەردىڭ شامالاعانىنداي، ميلەديدىڭ جاراسى ءقاۋىپسىز بولىپ شىقتى؛ بارون شاقىرتىپ الدىرعان ايەلمەن ەكەۋى جالعىز قالىپ، كۇتۋشى مۇنى دەرەۋ شەشىندىرە باستاعان كەزدە، ميلەدي كوزىن اشتى.
ءبىراق ال-دارمەنسىز اۋرۋ بولىپ، كولگىرسىپ جاتا تۇرۋ كەرەك بولدى، ميلەديدەي كومەديانت ايەلگە بۇل ونشا قيىن ەمەس-تى؛ كۇتۋشى بايعۇستى تۇتقىن ايەلدىڭ ارباعانى سونشا، ول جۇرە بەرىڭىز، دەپ قانشا وتىنسە دە، تۇنىمەن ونىڭ قاسىندا كۇزەتىپ وتىرماقشى بولدى.
دەگەنمەن بۇل ايەل قاسىندا وتىرسا دا، ميلەديدىڭ ويلانۋىنا ەشبىر بوگەت جاسامادى.
ەندى مۇنىڭ ءسوزىنىڭ راستىعىنا فەلتوننىڭ سەنەتىنىنە داۋ جوق، فەلتون بۇعان جان-تانىمەن بەرىلگەن، ەگەر تاپ ءقازىر سول جىگىتى كوكتەن ءبىر پەرىشتە كەلىپ، ميلەديدى ايىپتاي باستاسا، جانى جاڭعىرىپ، رۋحاني تۇلەپ تۇرعان جىگىت، بالكىم، سول پەرىشتەنىڭ ءوزىن caيتاننىڭ ساپالاعى دەپ قالۋى عاجاپ ەمەس.
وسىنى ويلاعان كەزدە ميلەدي جىميىپ ءبىر كۇلدى، ويتكەنى بۇگىننەن باستاپ، فەلتون مۇنىڭ بىردەن-بىر ۇمىتىنە، تۇتقىننان قۇتىلۋدىڭ بىردەن-بىر قۇرالىنا اينالعان بولاتىن.
ءبىراق لورد ۆينتەر فەلتونعا كۇدىكتەنىپ، سوڭىنان اڭدىتىپ قويۋى مۇمكىن.
تاڭعى ساعات ءتورتتىڭ كەزىندە دارىگەر كەلدى، ءبىراق ميلەديدىڭ جاراسىنىڭ اۋزى تارتىلىپ، جابىلىپ قالىپتى، سول سەبەپتى دە دارىگەر جاراقاتتىڭ اۋىر-جەڭىلدىگىن قاپەلىمدە ءدال باسىپ ايتا المادى، تەك تامىرىن ۇستاپ كورىپ، ناۋقاستىڭ ءال-احۋالى ونشا ءقاۋىپتى ەمەس دەگەن ءتۇيىن جاسادى.
ەرتەڭگىسىن ميلەدي ءوزىن كۇتكەن ايەلدى تۇنىمەن كوز ىلمەدى، تىنىقسىن دەگەن سىلتاۋمەن قايتارىپ جىبەردى.
ول تاڭعى استى اكەلگەندە فەلتون دا كەلەتىن شىعار دەپ ويلاعان، ءبىراق فەلتون كەلمەدى.
شىنىمەن-اق كۇدىگىنىڭ راس بولىپ شىققانى ما؟ شىنىمەن-اق، بارون سەزىكتەنىپ، فەلتون ناق شەشۋشى ساتتە بۇعان قول ۇشىن بەرە الماي ما؟ كەتۋىنە ەندى ءبىر-اق كۇن قالدى: لورد ۆينتەر وعان اتتانىس جيىرما ءتورتىنشى كۇنگە تاعايىندالدى دەپ مالىمدەگەن، ال، ءقازىp ايدىڭ جيىرما ەكىنشى كۇنىنىڭ تاڭى اتتى عوي.
باسقا نە امال، ميلەدي تۇسكە دەيىن سارعايا كۇتتى.
ەرتەڭگى استان اۋىز تيمەسە دە، تۇسكى تاعامدى داعدىلى ۋاقىتىندا اكەلدى، سول مەزەتتە ول ءوزىن كۇزەتىپ تۇرعان سولداتتاردىڭ فورماسى مۇلدە باسقا ەكەنىن بايقاپ، زارەسى ۇشىپ كەتتى. دەگەنمەن جۇرەگىن توقتاتىپ، فەلتون قايدا دەپ سۇرادى. وعان فەلتون وسىدان ءبىر ساعات بۇرىن اتقا قونىپ، ءبىر جاققا كەتىپ قالدى دەپ جاۋاپ بەردى.
ميلەدي بارون ءالى قامال-سارايدا ما دەپ ساۋال قويدى. سولدات: وسىندا، — دەپ جاۋاپ بەرىپ، ونىڭ: ەگەر تۇتقىن ايەل سويلەسكىسى كەلسە ماعان حابارلاڭدار، — دەپ ءامىر ەتكەنىن ايتتى.
ميلەدي ءوزىنىڭ قاتتى السىرەپ قالعانىن، ەندىگى ەسىل-دەرتى وڭاشا قالىپ، تىنىعۋ ەكەنىن ءبىلدىردى.
سولدات ستولعا تۇسكى استى قويىپ شىعىپ كەتتى.
فەلتوندى قىزمەتىنەن سىرعىتىپ، تەڭىز جاياۋ اسكەرىنىڭ سولداتتارىن اۋىستىرىپتى، دەمەك، فەلتونعا سەنبەيتىن بولعانى عوي!
بۇل تۇتقىن ايەلگە تيگەن سوڭعى سوققى ەدى.
بولمەدە جالعىز قالعاسىن ميلەدي ورنىنان تۇردى: كۇزەتتەگىلەر اۋىر جارالى ەكەن، ءدال ويلاسىن دەپ، ساقتىق جاساپ، تاڭەرتەڭنەن توسەگىنەن تۇرماي قويعان، سول توسەگى ەندى ونى تاندىرداي كۇيدىرىپ پارا جاتتى. ول ەسىككە قاراپ ەدى — ويماقتاي تەرەزەنى بىتەپ تاستاپتى. بارون، شاماسى، وسى سۇرقيا كەلىنشەك ءازازىل ءبىر ايلا تاۋىپ، ... بولماشى ساڭىلاۋ ارقىلى كۇزەتتى ارباپ الىپ جۇرمەسىن دەپ شيرىققان بولۋعا ءتيىس.
ميلەدي قۋانعاننان كۇلىپ جىبەردى: ەندى ول بىرەۋ سىرتتان باقىلاپ تۇر ەكەن دەپ قاۋىپتەنبەي، وي-سەزىمىن سىرتقا ەركىن شىعاراتىن بولدى! اشۋ-ىزادان كەۋدەسىندە كەك قايناپ، ايەل تەمىر تورعا قامالعان ولەكشىندەي، بولمە ءىشىن ارلى-بەرلى كەزە بەردى. ەگەر ونىڭ قولىندا پىشاعى بولسا، ول تاپ ءقازىر ءوزىن ەمەس، باروندى جازىم ەتۋ ءجايىن ىزدەستىرەر ەدى.
كەشكى ساعات التىدا لورد ۆينتەر كەلدى. ءوزى باقايشاعىنا دەيىن قارۋلانىپ الىپتى. ميلەدي ءدال بۇگىنگە دەيىن وسى ءبىر كىسىنى ساراي توڭىرەگىندەگى اقىماق تورەلەردىڭ ءبىرى دەپ ويلايتىن، ەندى ول كەرەمەت تۇرمەشى بولىپ شىعا كەلدى: ءبارىن كۇن ىلگەرى كورىپ، نە بولاتىنىن بولجاپ، الدىن الىپ قويعان ءتارىزدى.
ميلەديگە ءبىر قاراعاننان-اق، بارون ايەل ىشىندە نە بولىپ جاتقانىن سەزە قويدى.
— سولاي-اق بولسىن، — دەدى ول، — ءبىراق ءسىز بۇگىن مەنى ولتىرە المايسىز: اۋەلى قولىڭىزدا قارۋىڭىز جوق، ونىڭ ۇستىنە، مەن ساق ءجۇرمىن. ءسىز فەلتون بايعۇستى ارباپ، بۇزا باستادىڭىز، ول ءسىزدىڭ ازازىلدىكپەن جاساعان اسەرىڭىزگە بەيىم سىڭاي تانىتتى، ءبىراق مەن ونى بالەدەن قۇتقارماق بولدىم: ول ءسىزدى ەندى قايتىپ كورمەيدى، سونىمەن ءىس تامام. ول-پۇلىڭىزدى جيناي بەرىڭىز — ەرتەڭ جول-ساپارعا شىعاسىز. مەن اۋەلى ءسىزدىڭ ءجۇزىپ كەتەتىن مەرزىمىڭىزدى جيىرما تورتىنە دەپ بەلگىلەپ ەدىم، ءبىراق سوسىن ءىس نەعۇرلىم تەزىرەك بىتسە، سوعۇرلىم دۇرىس بولار دەپ ويلادىم. ەرتەڭ تۇستە ءسىزدى جەر اۋدارۋ جونىندەگى بۇيرىق، بەكينگەمنىڭ قولى قويىلىپ، قايتىپ كەلەدى. ەگەر ءسىز كەمەگە بارىپ وتىرعانعا دەيىن، بىرەۋگە ءبىر اۋىز ءسوز ايتساڭىز بولدى، مەنىڭ سەرجانتىم ءسىزدى تاباندا اتىپ تاستايدى — وعان سونداي بۇيرىق بەرىلگەن. ەگەر ءسىز كەمە ۇستىندە كاپيتاننىڭ رۇقساتىنسىز كەز كەلگەن بىرەۋگە ءبىر اۋىز ءسوز ايتساڭىز بولدى —كاپيتان ءسىزدى تەڭىزگە لاقتىرىپ تاستاۋعا ءامىر ەتەدى — وعان سونداي جارلىق بەرىلگەن. كورىسكەنشە قوش. مەنىڭ سىزگە بۇگىن ايتايىن دەگەن سەزىم ocى. ەرتەڭ ءسىزدى تاعى دا كورەمىن — قوشتاسۋعا كەلەمىن.
وسى سوزدەردى ايتىپ، بارون كەتىپ قالدى.
ميلەدي وسى ءبىر قاھارلى سوزدەردى ەرنىن شۇيىرە كۇلىمسىرەپ وتىرىپ تىڭدادى، ءبىراق ىشتەي قانى قايناپ، جىندانىپ كەتە جازدادى.
كەشكى استى اكەلدى. ميلەدي ءبىراز اس ءىشىپ الدەنىپ الماسا بولمايتىنىن سەزدى: وسىناۋ تۇندە نە بولىپ، نە قوياتىنى ءالى ءبيمالىم، بۇل ءتۇننىڭ تاس قاراڭعى داۋىلدى-جاۋىندى بولاتىن ءتۇرى بار: بارقىن اسپاندا وركەش-وركەش بۇلتتار جوڭكىلە كوشىپ بارادى، الىستان جالت-جۇلت ەتكەن نايزاعاي وتتارىنا قاراعاندا، قاتتى جاڭبىر جاۋاتىن ءتارىزدى.
تۇنگى ساعات وننىڭ كەزىندە جاڭبىر قۇيىپ كەتتى. تاپ ءوزى سياقتى تابيعاتتىڭ دا بۋىرقانىپ، بۇرسانىپ جاتقانىنا ميلەدي قۋانا كوز تاستادى. ءوزى سياقتى اشۋ-ىزاسى تاسىپ، كۇن دە كۇركىرەپ تۇر، قۇتىرىنعان قاتتى جەل اعاشتاردى الەم-تاپىرىق ەتىپ، بۇتاقتارىن مايىستىرىپ، جاپىراقتارىن جۇلىپ جاتقانى سياقتى، بەت قاراتپاي بۇعان دا سوعىپ تۇرعان ءتارىزدى؛ ايەل ءتۇز تاعىسىنداي ۇلىپ جىبەردى، ونىڭ داۋىسى ءىشىن تارتىپ، ىڭىرانىپ، بۇلقان-تالقان بولىپ جاتقان تابيعاتتىڭ قۇدىرەتتى ۇنىمەن ۇلاسىپ كەتكەندەي بولدى.
ميلەدي كەنەت تەرەزەنى قاققان دىبىستى ەسىتتى، نايزاعايدىڭ كومەسكى جارىعىمەن تور سىرتىندا تۇرعان بىرەۋدىڭ بەتىن كوردى.
— فەلتون! مەن ەندى قۇتىلدىم! — دەدى ول داۋىستاپ.
— ءيا، — دەپ دىبىس بەردى فەلتون، — اقىرىن سويلەڭىز! مەن ءالى تەمىر تور شىبىعىن ارامەن كەسۋىم كەرەك. ولار ءسىزدى ەسىكتەگى تەرەزەدەن كورىپ قويماسىن، اباي بولىڭىز.
— قۇدايدىڭ ءبىزدى قولدايتىنىنىڭ تاعى ءبىر بەلگىسى وسى ولار تەرەزەنى تاقتايمەن شەگەلەپ تاستادى، — دەدى ميلەدي.
— ونىسى جاقسى بولعان... قۇداي ولاردى اقىلىنان اداستىرعان ەكەن! — دەدى فەلتون.
— مەن ەندى نە ىستەۋىم كەرەك؟ — دەدى ميلەدي.
— ەشتەڭە، ءتىپتى ەشتەڭە دە ىستەمەڭىز، تەك تەرەزەنى جابىڭىز. توسەككە بارىپ جاتىڭىز، تىم بولماسا، كيىمشەڭ قيسايا تۇرىڭىز. مەن ءىستى بىتىرگەسىن تەرەزەنى قاعامىن. ءبىراق ءسىز ماعان ەرىپ جۇرە الا سىز با؟
— و البەتتە!
— جاراقاتىڭىز شە؟
— اۋىرادى، ءبىراق جۇرۋگە بوگەت ەمەس.
— بەلگى بەرگەندە ءازىر جاتارسىز.
ميلەدي فەلتوننىڭ ايتقانىن ىستەدى، تەرەزەنى جاۋىپ، شامدى ءوشىرىپ، فەلتوننىڭ ءسوزىن تىڭداپ، كورپەنى جامىلىپ جاتىپ قالدى. ول سارناعان داۋىل اراسىنان تەمىر توردى شىقىرلاتا ەگەپ جاتقان ارا دىبىسىن ەسىتىپ، نايزاعاي جالت ەتكەن سايىن تەرەزە اينەگىنىڭ سىرتىنان فەلتوننىڭ قارايعان تۇلعاسىن ايىرىپ جاتتى.
ول ۇزاق ءبىر ساعات بويى تىنىسىن ىشىنە تارتىپ، سۋىق تەرگە مالىنىپ، دالىزدەن بولماشى ءبىر تىقىر ەستىلسە، قورىققانىنان جۇرەگى توقتاپ قالعانداي بولىپ، ەلەڭدەپ جاتتى دا قويدى. ۇزاقتىعى جىلدان بەتەر ءبىر ساعاتتار بولادى... ءبىر ساعاتتان كەيىن فەلتون تاعى دا تەرەزەنى قاقتى. ميلەدي ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، تەرەزەنى اشىپ جىبەردى. توردىڭ ىشكى شىبىعى كەسىلىپ، ادام سىعالاپ وتە الاتىنداي ساڭىلاۋ پايدا بولىپتى.
— دايىنسىز با؟ — دەدى فەلتون.
— ءيا. وزىممەن بىرگە بىردەڭە الايىن با؟
— ەگەر بار بولسا، التىن الىڭىز.
— ابىروي بولعاندا، جانىمداعى التىندى الىپ قويماپ ەدى، ايتەۋىر.
— تىپتەن جاقسى. مەن بار اقشامدى كەمە جالداۋعا جۇمساپ قويىپ ەدىم.
— ءما، الىڭىز، — دەدى ميلەدي فەلتونعا التىن تەڭگەلەر سالىنعان قالتانى بەرىپ.
فەلتون قالتانى الىپ، ونى تومەنگە، قابىرعانىڭ تۇبىنە تاستاي سالدى.
— ال، ەندى تومەن تۇسەلىك، — دەدى ول.
— ماقۇل.
ميلەدي كرەسلونىڭ ۇستىنە شىعىپ، تەرەزەدەن سۇعىنىپ، سىرتقا قارادى. ول جاس وفيسەردىڭ قۇز ۇستىندە ارقان باسقىشتا تەربەلىپ تۇرعانىن كوردى.
ومىرىندە تۇڭعىش رەت ول قورقايىن دەدى جانە ءوزىنىڭ ايەل ەكەنىن ەسىنە الدى. ونىڭ ءتۇپسىز قۇزدان باسى اينالعان-دى.
— مەن دە وسىدان قورقىپ ەدىم، — دەدى فەلتون.
— ەشتەڭە ەتپەس... ەشتەڭە ەتپەس... — دەدى ميلەدي. — كوزىمدى تارس جۇمىپ تۇسەمىن.
— ءسىز ماعان سەنەسىز بە؟ — دەدى فەلتون.
— سونى سۇراماي-اق قويىڭىزشى!
— قولىڭىزدى بەرى سوزىڭىزشى. ەندى ايقاستىرىڭىز. سوزا ءتۇسىڭىز. بارەكەلدە، بولادى.
فەلتون ونى بىلەگىنەن اۋەلى ءوزىنىڭ ورامالىمەن، ونىڭ سىرتىنان جىپپەن مىقتاپ بايلاپ تاستادى.
— ءسىز نە ىستەپ جاتىرسىز؟ — دەدى ميلەدي تاڭىرقاپ.
— ەندى قولىڭىزدى مەنىڭ موينىما سالىڭىز-داعى، ەشتەڭەدەن قام جەمەڭىز.
— ءبىراق مەنىڭ كەسىرىمنەن ءسىز ءبىر جاعىنا اۋىپ كەتەسىز دە، سودان ەكەۋمىز دە قۇلاپ مەرت بولامىز عوي.
— قورىقپاڭىز، مەن — تەڭىزشىمىن.
ەندى ءبىر ءسات تە تۇرۋعا بولمايدى؛ ميلەدي فەلتوندى موينىنان قۇشاقتاپ الدى، سوسىن جىگىتتىڭ دەمەۋىمەن تەرەزەدەن سىپ ەتىپ سىرتقا شىقتى.
فەلتون باسقىشتىڭ تەپكىشەگىنەن تەپكىشەگىنە ابايلاپ تۇسە باستادى. ەكەۋىنىڭ سالماعىنا قاراماستان، قۇتىرىنعان جەل باسقىشتى ىرعاي تەربەپ تۇردى.
كەنەت فەلتون تىم-تىرىس تۇرا قالدى.
— نە بولدى؟ — دەدى ميلەدي.
— تس-س! مەن بىرەۋدىڭ جۇرگەن دىبىسىن ەسىتتىم، — دەدى فەلتون.
— ءبىزدى كورىپ قالعان شىعار!
ولار ءبىر ءسات ءۇن شىعارماي، ەلەڭدەپ تۇرىپ قالدى.
— جوق قورقاتىن ەشتەڭە جوق ەكەن، — دەدى فەلتون ءبىر كەزدە.
— بۇل جۇرگەن كىمدەر ەكەن؟
— بۇل — قامال-سارايدى اينالىپ قاراپ جۇرگەن كۇزەتتەگى ساقشىلار عوي.
— ولار قاي جەرمەن ءوتۋى كەرەك
— تاپ ءبىزدىڭ استىمىزدان.
— ءبىزدى كورىپ قويماس پا ەكەن..
— نايزاعاي جارقىلداماسا كورمەيدى.
— باسقىشتىڭ تومەنگى جاعى ولارعا تيمەس پە ەكەن؟
— ءساتى تۇسكەندە، باسقىش جەرگە التى فۋتتاي جەتپەيدى.
— انە، سولار... قۇداي-اي، ساقتاي گور!
— ۇندەمەڭىز!
ولار جەردەن جيىرما فۋتتاي بيىكتە، تىنىسىن تارتىپ، ءۇن-تۇنسىز سالبىراپ تۇر، ال تاپ سول مەزەتتە ولاردىڭ استىنان ءوزارا سويلەسىپ، ازىلدەسە كۇلىسىپ، سولداتتار ءوتىپ بارا جاتتى.
قاشقىنداردىڭ باسىنا قاتەر ءتوندى...
كۇزەت ءوتىپ كەتتى. ولاردىڭ باسقان اياقتارىنىڭ تىقىرى الىستاي بەردى، دابىرلاسقان داۋىستارى دا بىرتە-بىرتە وشە بەردى.
— ءبىز ەندى قۇتىلدىق، — دەدى فەلتون.
ميلەدي ءبىر كۇرسىنىپ، تالىقسىپ كەتتى.
فەلتون قايتادان جايىمەن تۇسە باستادى. باسقىشتىڭ تومەن شەتىنە دەيىن جەتىپ، ودان ءارى اياعىنا تىرەك جوعىن سەزگەسىن، ول تەپكى شەكتەردى قولىمەن ۇستاپ تۇسە باستادى؛ اقىرىندا سوڭعى تەپكىشەكتەن ۇستاپ، سالبىراپ تۇرىپ قالعاندا اياعى جەرگە بارىپ ءتيدى؛ ول ەڭكەيىپ، التىن اقشا سالىنعان قالتانى الىپ، تىسىمەن تىستەدى.
سودان كەيىن ول ميلەديدى قولىمەن كوتەرىپ الدى دا، كۇزەتشىلەر كەتكەن جاققا ەمەس، وعان قاراما-قارسى جاققا قاراي جەدەلدەتىپ ءجۇرىپ كەتتى.. ۇزاماي ول كۇزەت جولىنان بۇرىلىپ، قارا جارتاستار اراسىمەن ىلديلاپ، جاعالاۋعا جەتتى دە، ىسقىرىپ قالدى.
بۇعان جاۋاپ رەتىندە تاپ سونداي ىسقىرىق ەستىلدى، ارادا بەس مينۋت وتكەن شامادا تەڭىزدەن ءتورت ەسكەكشىسى بار قايىق كورىندى.
قايىق مۇمكىن بولعانىنشا جيەككە جاقىنداپ كەلىپ توقتادى تايىز بولعاسىن، تاپ جاعالاۋعا كەلىپ تىرەلىپ تۇرا المادى. فەلتون اسا قىمبات جۇگىن ەشكىمگە سەنىپ تاپسىرعىسى كەلمەي، بەلۋارىنان سۋ كەشتى.
ءساتى تۇسكەندە، داۋىل باسەڭدەي بەردى. ءبىراق تەڭىز ءالى بۋىرقانىپ جاتقان: شاعىن قايىقتى جاڭعاقتىڭ قابىعىنداي لاقتىرىپ، قاقپاقىل تۇردى.
— كەمەگە! تەزىرەك ەسىڭدەر! — دەپ بۇيرىق بەردى فەلتون.
ءتورت ماتروس جۇمىلىپ ىسكە كىرىستى، ءبىراق تەڭىزدىڭ قاتتى تولقىپ جاتقانى سونشا، قايىقتى ەسۋدىڭ ءوزى قيىنداپ كەتتى.
دەگەنمەن قاشقىندار قامال-سارايدان بىرتە-بىرتە الىستاپ بارا جاتتى، بۇلارعا ەڭ كەرەگىنىڭ ءوزى وسى-تىن.
ءتۇن تاس قاراڭعى، قايىقتان جاعالاۋدى كورۋ قيىن ەدى، ال، جاعادان قايىقتى كورۋ ءتىپتى مۇمكىن ەمەس-تى.
تەڭىز بەتىندە بىردەڭە قارايىپ، ىرعالىپ تۇردى.
بۇل شحۋنا — شاعىن كەمە ەدى.
ءتورت ماتروس بار كۇشىن سالىپ، سول كەمەگە قاراي قايىقتى ەسىپ كەلە جاتقاندا، فەلتون اۋەلى ميلەديدىڭ قولى بايلانعان ءجىپتى، سوسىن ورامالدى شەشتى.
ايەلدىڭ قولىن بوساتقاسىن، ول الاقانىمەن تەڭىز سۋىن الىپ، كەلىنشەكتىڭ بەتىنە شاشىپ جىبەردى.
ميلەدي ءبىر كۇرسىنىپ، كوزىن اشتى.
— مەن قايدامىن؟ — دەدى ول.
— ءسىز قۇتىلدىڭىز! — دەدى جاس وفيسەر
— و! قۇتىلدىم با! — دەدى ايەل داۋىستاپ. — ءيا، قۇتىلىپپىن، مىنە اسپان، مىنە تەڭىز! تىنىستاپ وتىرعان اۋا — ازاتتىقتىڭ اۋاسى... اح!... سىزگە شەكسىز العىسىمدى عانا ايتامىن، فەلتون، مىڭ راحمەت!
جاس جىگىت ايەلدى كەۋدەسىنە باستى.
— ءبىراق مەنىڭ قولىما نە بولعان؟ قوس باسىنان بىردەڭەمەن قۇرساپ تاستاعان سياقتى، — دەدى ميلەدي تاڭ قالىپ.
ميلەدي قولىن كوتەردى: ساۋساقتارى شىنىندا دا جانسىزدانىپ، كوگەرىپ كەتىپتى.
— قاپ، اتتەگەنە-اي! — دەدى فەلتون كۇرسىنىپ، وسىناۋ بالعىن قولعا قاراپ، ەركەلەتە باسىن شايقاپ.
— اح، ول ەشتەڭە ەتپەيدى، وقاسى جوق. ەندى عانا ەسىمە ءتۇستى! — دەدى ميلەدي داۋىستاپ.
ميلەدي كوزىمەن توڭىرەگىن تىنتكىلەپ، بىردەڭەنى ىزدەي باستادى.
— ول مىندا، ابىرجىماڭىز، — دەدى فەلتون، التىن اقشا سالىنعان قالتانى اياعىمەن ءبىر ءتۇرتىپ.
بۇلار شحۋناعا تاياپ كەلدى. ۆاحتاداعى ماتروس قايىقتاعىلارعا ءۇن قاتتى — بۇلار دا جاۋاپ قاتتى.
— بۇل قانداي كەمە؟ — دەدى ميلەدي.
— سىزگە ارنايى جالداپ العان كەمە وسى.
— بۇل مەنى قايدا اپارىپ تۇسىرەدى.
— قالاعان جەرىڭىزگە اپارادى، ءسىز مەنى تەك پورتسمۋتتەن ءتۇسىرىپ كەتسەڭىز بولعانى.
— پورتسمۋتتەن نە بىتىرەسىز؟ — دەدى ميلەدي.
— لورد ۆينتەردىڭ بۇيرىعىن ورىنداۋعا بارامىن، — دەدى فەلتون تۇنەرە مىرس ەتىپ.
— قانداي بۇيرىعىن؟
— ءسىز شىنىمەن تۇسىنبەي وتىرسىز با؟
— جوق. وتىنەمىن، ءتۇسىندىرىڭىزشى.
— ماعان سەنبەگەسىن، ول ءسىزدى ءوزى كۇزەتپەك بولدى، ال، مەنى، ءسىزدى جەp اۋدارۋ جونىندەگى بۇيرىققا قول قويدىرىپ اكەلۋگە جۇمسادى.
— ەگەر ول سىزگە شىن سەنبەيتىن بولسا، بۇيرىقتى اپارىپ بەرۋگە جۇمساعانى قالاي؟
— نە اپارا جاتقانىمدى ءبىلۋىم قاجەت ەمەس شىعار؟
— مۇنىڭىز دۇرىس. ەندى ءسىز پورتسمۋتكە كەتىپ باراسىز با؟
— اسىقپاسا بولمايدى: ەرتەڭ جيىرما ءۇشى، بەكينگەم فلوتپەن بىرگە كەتەدى.
— ول ەرتەڭ اتتانا ما؟ قايدا؟
— لا-روشەلگە.
— ول اتتانباۋعا ءتيىس! — دەدى ميلەدي شاپتىعىپ، ءوزىنىڭ ادەتتەگى ۇستامدى قالپىنان اينىپ.
— قام جەمەڭىز، ول ەش جاققا دا كەتپەيدى، — دەدى فەلتون.
ميلەدي قۋانىشتان ۇشىپ كەتە جازدادى، ول جاس جىگىتتىڭ جان جۇرەگىنىڭ تۇكپىرىندە نە جازىلعانىن انىق كورگەندەي: وندا بەكيپگەمنىڭ اجالى جازۋلى ەدى.
— فەلتون، سەن يۋدا ماككاۆەي سياقتى ۇلى ادامسىڭ! ەگەر سەن ولسەڭ، سەنىمەن بىرگە مەن دە ولەمىن — ساعان بار ايتارىم وسى!
— ۇندەمەڭىز! ءبىز كەلدىك، — دەدى فەلتون وعان.
شىنىندا دا قايىق كەمەگە كەلىپ تىرەلگەن-دى.
فەلتون تراپقا ءبىرىنشى بولىپ كوتەرىلىپ، ميلەديگە قولىن ۇسىندى، ال، ماتروستار ايەلدى دەمەي بەردى، ويتكەنى، تەڭىز ءالى تولقىپ جاتقان.
ءبىر مينۋتتەن كەيىن ولار پالۋبا ۇستىندە تۇردى.
— كاپيتان، — دەدى فەلتون، — مەنىڭ سىزگە ايتقان كىسىم وسى، بۇل كىسىنى قاناتتىعا — قاقتىرماي، تۇمسىقتىعا — شوقىتتىرماي، ساۋ-سالامات كۇيىندە فرانسياعا جەتكىزۋ كەرەك.
— مىڭ پيستول ءۇشىن، — دەدى كاپيتان.
— مەن سىزگە بەس ءجۇزىن بەرگەنمىن.
— دۇرىس ايتاسىز.
— ال، قالعان بەس ءجۇزى مىناۋ! — دەدى ميلەدي التىن تەڭگە سالىنعان قالتانى كورسەتىپ.
— جوق، — دەدى كاپيتان وعان قارسى داۋ ايتىپ، — مەن ەشقاشاندا ايتقانىمنان قايتپايتىن اداممىن، مىنا جاس جىگىتكە: قالعان بەس ءجۇز پيستول بۋلونعا بارعاسىن تولەنەدى، — دەپ سەرت بەرگەنمىن.
ال، ءبىز وعان جەتە الامىز با؟
— ءدىن امان، ساۋ-سالامات جەتەمىز، — دەدى كاپيتان. — مەنى دجەك بۋتلەر دەپ اتايتىنى راس بولسا، ول دا سونداي راس.
— ەندەشە، سەرتكە-سەرت: ءسىز ۋادەڭىزدە تۇرساڭىز، مەن سىزگە بەس ءجۇز ەمەس، مىڭ پيستول بەرەمىن.
— ۋرا، تاڭعاجايىپ ايەل دەپ وسىنى ايت! قۇداي ماعان ءسىز سيقتى جومارت جولاۋشىلاردى كەزدەستىرە بەرسىن! — دەدى كاپيتان كوڭىلدەنىپ.
— ال، ازىرگە ءبىزدى انا ءبىر قويناۋعا جەتكىزىڭىز... ەسىڭىزدە مە، سول قويناۋعا ءبىزدى جەتكىزەتىن بولىپ كەلىسكەنبىز، — دەدى فەلتون.
بۇعان جاۋاپ رەتىندە كاپيتان قاجەتتى باعىتقا قاراي بەت الدىم دا، تاڭعى ساعات جەتىنىڭ كەزىندە شاعىن كەمە فەلتون ايتقان قونۋعا كەلىپ، زاكىر تاستادى.
وسى اراعا كەلە جاتقاندا فەلتون ميلەديگە نە بولعانىن ايتىپ بەردى: لوندونعا بارۋدىڭ ورنىنا وسى كەمەنى جالداپ العانىن، سوسىن قايتىپ كەلىپ، قابىرعاعا ورمەلەپ، بيىكتەگەن سايىن تاس-تاستىڭ اراسىنداعى جىكتەرگە تەمىر تاعالاردى قاعىپ، ولارعا اياعىن تىرەپ، كوتەرىلگەنىن، اقىرىندا تەرەزە تورىنا جەتكەسىن ارقان-باسقىشتى بايلاعانىن ءسوز ەتتى. قالعانى ميلەديگە ءمالىم-دى.
ميلەدي فەلتوننىڭ ويىنا العان ءىسىن ماقۇلداپ، قۋاتتاۋعا تىرىستى. ءبىراق ونىڭ العاشقى ايتقان سوزىنەن ميلەديدىڭ ءبىر ۇققانى — جاس فاناتيكتى جەلىكتىرە ءتۇسۋدىڭ ورنىنا، قايتا تەجەي تۇرۋ قاجەت ەكەنىنە كوزى جەتتى.
ولاردىڭ كەلىسىمى بويىنشا، ميلەدي فەلتوندى ساعات ونعا دەيىن كۇتپەك، ەگەر ول ونعا دەيىن كەلمەسە، ايەل جولعا شىقپاق بولدى. ال، جىگىت قولعا تۇسپەي، امان-ازات قالسا، بۇلار فرانسيادا، بەتيۋندەگى كارمەليت ايەلدەردىڭ موناستىرىندە كەزدەسەدى.
XXIX
1623 جىلدىڭ 23 اۆگۋسىندە پورتسمۋتتە نە بولدى
سەرۋەنگە شىعاردا اعاسى قارىنداسىمەن قالاي قوشتاساتىن بولسا، فەلتون دا سولاي، ميلەديدىڭ قولىن ءسۇيىپ قوشتاستى.
سىرتقى تۇرىنە قاراسا، ول ادەتتەگىشە بايسالدى دا بايىپتى سياقتى، تەك كوزى عانا جالتىلداپ جارق-جۇرق ەتەدى. ءوڭى بۇرىنعىسىنان قۋارىپ كەتىپتى، ەرنى جىمقىرۋلى، ءىشى قازانداي قايناپ، قانىنا قارايىپ العاندىعى ما، ايتەۋىر، سويلەگەندە ءۇزىپ-ۇزىپ قىسقا سويلەيدى.
كەمەدەن جاعاعا شىعارىپ سالىپ بارا جاتقان قايىقتا وتىرعاندا ول ميلەديدەن كوزىن الماي قويدى، ايەل پالۋباعا شىعىپ، ونى كوزىمەن ۇزاتىپ تۇرعان-دى. ولاردىڭ ەكەۋى دە قۋعىننان ايىلىن جيار ەمەس: ميلەديدىڭ بولمەسىنە ەشقاشاندا تاڭعى توعىزدان ەرتە كىرىپ كورمەگەن، ال، قامال-سارايدان پورتسمۋتكە دەيىن كولىكپەن ءۇش ساعات ءجۇرۋ كەرەك-تى.
فەلتون جاعاعا تۇسكەسىن، ءبىر ۇلكەن توبەنىڭ جونىمەن ءجۇرىپ وتىرىپ، بيىك جارتاستىڭ توبەسىنە شىقتى، ميلەديگە سوڭعى رەت ىزەت كورسەتىپ، قالاعا قاراي بۇرىلدى.
جول ىلديعا قۇلايدى ەكەن، ءجۇز قادامداي جۇرگەسىن وعان تەك كەمەنىڭ دىڭگەگى عانا كورىندى.
العى جاقتان، شامامەن، جارتى ميلدەي جەردەن، تاڭعى تۇمانعا ورانىپ، پورتسمۋتتىڭ ۇيلەرى مەن مۇنارالارى كورىنەدى، جىگىت سولاي قاراي ەمپەڭدەي ءجۇرىپ كەلەدى.
پورتسمۋتتىڭ ار جاعىنداعى تەڭىز بەتى كەمەدەن كورىنبەيدى؛ ولاردىڭ دىڭگەكتەرى، قىس ىزعارى جاپىراعىنان ايىرعان تەرەك ورمانى سياقتى، جەل وتىندە تەربەلىپ تۇر.
اسىعىس ءجۇرىپ كەلە جاتىپ، فەلتون ياكوۆ ءى مەن كارل ءى-نىڭ جاقسى كورەتىن كوڭىلدەسى بەكينگەمگە قارسى شىنى-وتىرىگى ارالاس، كۇللى ايىپتاۋ مەن كىنالاۋلاردى ەسىنە الىپ، ويلاۋمەن بولدى، وسى ايىپتاۋلار سوڭعى ەكى جىلدا كوپ نارسەنى كوڭىلىنە توقىپ، تولعانۋدان جانە پۋريتاندار اراسىندا ۇزاق ۋاقىت بولۋ ناتيجەسىندە جۇپ - جۇمىر بولىپ، جيناقتالىپ قالعان-دى.
وسىناۋ ءمينيستردىڭ كوپشىلىككە بەلگىلى، الەمدى شۋىلداتقان ايگىلى قىلمىستارىن، ەگەر بەدەرلى ءبىر سوزبەن ايتساق، ەۆروپاعا ءمالىم قىلمىستارىن، ميلەديدىڭ ونى ايىپتاپ ايتقان، ەشكىمگە بەلگىسىز، مولتەك قىلمىستارىمەن سالىستىرا كەلە فەلتون، بەكينگەمنىڭ ءبىر باسىنا قابات سىيىپ، تىرلىك كەشىپ جۇرگەن ەكى ادامنىڭ ىشىنەن، تىرلىك-حاراكەتى قالىڭ جۇرتقا مۇلدە بەلگىسىز بولىپ كەلگەن ادامنىڭ كۇناسى اۋىر دەپ تاپتى. ءجاي كوزگە ارەڭ-ارەڭ كورىنەتىن توزاڭ، ءتىپتى قۇمىرسقامەن سالىستىرعاننىڭ وزىندە، ۇلكەيتەتىن اينەكپەن قاراعاندا، بىزگە ءبىر قورقىنىشتى قۇبىجىق بولىپ كورىنەدى عوي، سول سياقتى، فەلتوننىڭ وزگەشە توسىن، ىنتىزار ماحابباتى لەدي ۆينتەردىڭ ويىنان شىعارىپ وتىرىك ايتقان جيىركەنىشتى ايىپتاۋلارىن تىم ۇلعايتىپ، اسىرەلەپ كورسەتكەندەي بولدى.
جەدەلدەتە جۇرگەسىن كەۋدەسىندەگى نامىس وتى مازداي تۇسكەن سياقتى؛ ارتىندا قاسكوي كەك-وشپەندىلىك وكشەلەپ قۋىپ جۇرگەن، جانىنداي جاقسى كورەتىن، دالىرەك ايتقاندا، اۋليە تۇتىپ، تابىناتىن ايەل قالىپ بارا جاتىر-اۋ دەگەن وي، الگىندە عانا باسىنان وتكەرگەن قيامەت جان تولقىنىسى، شارشاپ-شالدىعۋ — وسىنىڭ ءبارى قوسىلىپ كەلىپ، جىگىت جانىنا قانات بىتىرگەندەي تۇلەتىپ جىبەردى.
ول پورتسمۋتكە ەرتەڭگى ساعات سەگىزدىڭ كەزىندە كەلىپ كىردى. قالا حالقى ءورىپ ءجۇر، كوشە-كوشەدەن گاۆاننان باراباندار دۇرسىلدەيدى، اتتانىسقا شىعاتىن اسكەرلەر تەڭىزگە قاراي بەتتەپ بارادى.
فەلتون تۇلا بويىن شاڭ باسىپ، قارا تەرگە ءتۇسىپ، ادميرالتەيستۆوعا كەلدى. انشەيىندە بوزارىپ جۇرەتىن جىگىتتىڭ بەت-اۋزى ىستىق پەن ىشكى اشۋ-ىزادان قىزارىپ كەتكەن. ساقشى ونى جىبەرگىسى كەلمەپ ەدى، ءبىراق فەلتون قاراۋىل باسشىسىن شاقىرىپ، وزىنە وسىندا جەتكىز دەپ تاپسىرىلعان بۇيرىقتى كورسەتىپ:
— لورد ۆينتەردىڭ تىعىز تاپسىرماسى! — دەدى نىعىزداپ.
شاراپاتتى مىرزانىڭ جۇرتقا ءمالىم، ەڭ جاقىن دوستارىنىڭ ءبىرى لورد ۆينتەردىڭ ەسىمىن ەستىگەننەن كەيىن جانە جىگىتتىڭ ۇستىندەگى تەڭىز وفيسەرىنىڭ ءمۋنديرىن كورگەسىن، قاراۋىل باستىعى فەلتوندى كىرگىزىڭدەر دەپ ءامىر ەتتى.
فەلتون سارايعا قاراي تۇرا ۇمتىلدى.
ول ۆەستيبيۋلگە كىرە بەرگەن ساتتە، وسىندا ونە بويى شاڭ-توزاڭنان كورىنبەيتىن ءبىر كىسى دە ەنتىگە باسىپ اسىعىس كىرە بەردى، جولاۋشى وسى اراعا دەيىن شاۋىپ كەلىپ، زورىعىپ قۇلاپ تۇسكەن اتىن كوشەدە قالدىرىپ كىرگەن بەتى ەكەن. فەلتون مەن بەيتانىس كىسى گەرسوگتىڭ قاتتى سەنەتىن كامەرندەرى پاتريككە ءبىر مەزگىلدە ءتىل قاتتى:
فەلتون ءوزىن بارون ۆينتەر جىبەرگەنىن ايتتى؛ بەيتانىس كىسى ءوزىن جۇمساعان كىسىنىڭ ءاتى-جونىن ايتۋدان باس تارتتى، ول ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن تەك جالعىز گەرسوگكە عانا ايتامىن دەدى. ولاردىڭ ەكەۋى دە گەرسوگكە ءبىرىنشى بولىپ ەنگىسى كەلدى.
لورد ۆينتەردىڭ گەرسوگپەن قىزمەت ىستەرىمەن دە، دوستىق قارىم - قاتىناستارىمەن دە بايلانىستى ەكەنىن جاقسى بىلەتىن پاتريك، سول لورد اتىنان كەلگەن كىسىنى بۇرىن جىبەردى. ەكىنشى شابارمان كۇتىپ قالا بەردى، وسى كىدىرىسكە ونىڭ قاتتى نارازى ەكەنى ايتپاي-اق كورىنىپ تۇردى.
كامەردينەر فەلتوندى ەرتىپ، لا-روشەل قالاسى تۇرعىندارىنىڭ پرينس سۋبيز باستاعان دەلەگاسياسى قابىلداۋ كۇتىپ وتىرعان، ۇلكەن نىلدەن ءوتىپ، ءبىر بولمە ەسىگىنىڭ الدىنا اكەلدى، جاڭا عانا ۆاننالاپ شىققان بەكينگەم وسى بولمەدە كيىنىپ جاتقان، بويعا سىڭگەن ادەتى بويىنشا، ول كيىنۋگە، تارانىپ-سىلانۋعا ايرىقشا ءمان بەرەتىن.
— لەيتەنانت فەلتون. لورد ۆينتەردىڭ تاپسىرماسىمەن كەلىپتى، — دەدى پاتريك.
— لورد ۆينتەردىڭ تاپسىرماسىمەن؟ — دەپ قايتالادى بەكينگەم. — ەندەشە كىرسىن.
فەلتون كىرىپ كەلدى. تاپ سول مينۋتتە بەكينگەم التىننان توقىلعان قىمبات حالاتىن ديۆاننىڭ ۇستىنە لاقتىرىپ تاستاپ، ۇستىنە مارجانمەن كومكەرىلگەن كوك بارقىت قامزولىن كيە باستادى.
— باروننىڭ ءوزى نەگە كەلمەدى؟ مەن ونى بۇگىن ەرتەڭگىسىن كۇتكەن ەدىم، — دەدى بەكينگەم.
— شاراپاتتى مىرزا، قامال-سارايداعى كۇزەتتى ءوزى باسقارىپ، قولى تيمەي جاتقاندىقتان دا، سىزگە كەلۋ قۇرمەتىنەن وسى جولى كاپلە قالعانىنا قاتتى قىنجىلاتىنىن ايتۋدى ماعان تاپسىرعان ەدى، — دەدى فەلتون.
— ءيا، ءيا، بىلەمىن. وندا ءبىر تۇتقىن ايەل بار-دى.
— سول تۇتقىن ايەل جونىندە سىزبەن سويلەسەيىن دەپ ەدىم، شاراپاتتى مىرزا.
— كانە، ايتىڭىز.
— مەنىڭ سىزگە ايتاتىن ءسوزىمدى وزىڭىزدەن باسقا ەشكىم ەستىمەۋگە ءتيىس، ميلورد.
— ءبىزدى وڭاشا قالدىرىڭىز، پاتريك، — دەدى بۇيىرىپ بەكينگەم، — ءبىراق وسى ماڭنان كەتپەڭىز، قوڭىراۋ داۋسىنا كەلىڭىز. مەن ءسىزدى ءقازىر شاقىرامىن.
— ءبىز وڭاشا قالدىق، سۋدار. سويلەڭىز، — دەدى بەكينگەم.
— ميلورد، لورد ۆينتەر وسىدان بىرنەشە كۇن بۇرىن شارلوتتا باكسون دەگەن جاس ايەلدى جەر اۋدارۋ جونىندەگى بۇيرىققا قول قويۋدى ءوتىنىپ، سىزگە حات جازعان ەدى.
— ءيا، سۋدار، مەن وعان سول بۇيرىقتى ءوزىڭىز الىپ كەلىڭىز نەمەسە جىبەرىڭىز، سوسىن قول قويامىن دەپ جاۋاپ بەرگەنمىن.
— مىنە، سول بۇيرىق، ميلورد.
— اكەلىڭىز.
گەرسوگ فەلتوننىڭ قولىنان قاعازدى الىپ، كوزىن جۇگىرتىپ قاراپ شىقتى. وسىنىڭ لورد ۆينتەر حابارلاعان بۇيرىق ەكەنىنە كوزى جەتكەسىن، ونى ستول ۇستىنە قويىپ، قولتاڭباسىن باسۋ ءۇشىن قالام الدى.
— راقىم ەتىڭىز، ميلورد..: — دەدى فەلتون، گەرسوگتى توقتاتىپ. — شارلوتا باكسون سول جاس ايەلدىڭ شىن اتى ەمەس ەكەنىن بىلەسىز بە؟
— ءيا، سۋدار بىلەمىن، — دەدى گەرسوگ قالامىن سياعا مالىپ.
— دەمەك، شاراپاتتى مىرزا، ءسىز ونىڭ شىن اتىن بىلەدى ەكەنسىز عوي.
— بىلەمىن.
گەرسوگ قالامىن قاعازعا جاقىنداتا بەردى. فەلتون قانىن ىشىنە تارتىپ، سۇرلانىپ كەتتى.
— ونىڭ ءاتى-جونىن بىلە تۇرا، جايباراقات قول قويا بەرەسىز بە، شاراپاتتى مىرزا؟
— ارينە، ويلانباستان قول قويامىن.
— ماسەلەنىڭ لەدي ۆينتەر تۋرالى بولىپ وتىرعانى سىزگە ءمالىم دەگەنگە سەنگىم كەلمەيدى... — دەدى فەلتون قاتقىل ۇنمەن، ءاربىر ءسوزىن ءۇزىپ-ۇزىپ سويلەپ.
— مەن ونى جاقسى بىلەمىن، ءبىراق ونى ءسىزدىڭ قالاي بىلەتىنىڭىزگە تاڭمىن؟
— سوندا ءسىز ۇيالماي-قىزارماي مىنا بۇيرىققا قول قويا سالاسىز با، شاراپاتتى مىرزا؟
بەكينگەم جاس جىگىتكە تاكاپپارلانا ءبىر قارادى:
— ءسىز وسى ماعان ءبىر ءتۇرلى قىزىق سۇراقتار قويىپ وتىرسىز، سولارىڭىزعا كادىمگىدەي جاۋاپ قايتارىپ، مەن سىزگە كىشىپەيىلدىك جاساپ وتىرمىن!
— جاۋاپ قاتىڭىز، شاراپاتتى مىرزا! — دەدى فەلتون. — ءسىز ويلاعاننان گورى جاعداي، بالكىم، قيىنداپ تا بارا جاتقان شىعار.
لورد ۆينتەردىڭ تاپسىرماسىمەن كەلگەن جاس جىگىت، ارينە، سونىڭ اتىنان سويلەپ وتىر عوي دەپ ويلاعان بەكينگەم ازداپ جۇمسارايىن دەدى.
— ۇيالماي-قىزارماي قول قويامىن، — دەدى ول ءسوزىن نىعارلاپ. — لەدي ۆينتەردىڭ ءقاۋىپتى قىلمىستى ەكەنىن، مەن سياقتى، بارون دا جاقسى بىلەدى، سول سەبەپتى دە ونىڭ جازاسىن جەر اۋدارۋمەن شەكتەپ قالۋ، ايەلگە كەشىرىم جاساۋمەن بىردەي.
گەرسوگتىڭ قالامى قاعازعا ءتيدى.
— ءسىز ول بۇيرىققا قول قويمايسىز، ميلورد! — دەدى داۋىستاپ فەلتون، گەرسوگكە ءبىر ادىم جاقىنداپ.
— بۇل بۇيرىققا مەن نەگە قول قويمايمىن؟ نەلىكتەن؟ — دەدى بەكينگەم تاڭ قالىپ.
— ويتكەنى ءسىز ءوز جانىڭىزعا، ءوز ارىڭىزعا ۇڭىلسەڭىز، ميلەديدىڭ ءادىل ەكەنىنە كوزىڭىز جەتەدى.
— ادىلدىككە جۇگىنسەك ول ايەلدى تايبەرنگە جونەلتۋ كەرەك. ميلەدي — حارام ايەل.
— شاراپاتتى مىرزا، ميلەدي — پەرىشتە، ونى ءوزىڭىز دە جاقسى بىلەسىز، سول سەبەپتى دە بايعۇسقا ەركىندىك بەرۋىڭىزدى سۇرايمىن!
— ءسىز جىندانعان شىعارسىز! مەنىمەن بۇلاي سويلەسۋگە ءداتىڭىز قالاي بارادى؟
— كەشىرىڭىز، ميلورد، بۇدان سىپايى سويلەي المايمىن، قايتا ءوزىمدى ءوزىم تەجەپ تۇرمىن... دەگەنمەن، ميلورد، نە ىستەپ، نە قوياتىنىڭىزدى اۋەلى جاقسىلاپ ويلاستىرىڭىز جانە شەكتەن شىعىپ كەتۋدەن ساقتانىڭىز!
— نە دەيسىز؟.. اعات كەتسەم، قۇدايدىڭ ءوزى كەشىرەر! مىناۋ، شاماسى، ماعان ايبات شەگىپ تۇرعان سياقتى! — دەدى بەكينگەم ايقايلاپ.
— جوق، ميلورد، مەن سىزدەن ءالى دە ءوتىنىپ تۇرمىن جانە وزىڭىزگە: شىدامنىڭ دا شەگى بار، جاراتقان يەم سانسىز قىلمىستارىنا قاراماستان وسى كەزگە دەيىن مۇسىركەپ كەلگەن پەندەسىن جازالايمىن دەسە، ەندى بولماشى ءبىر كىنانىڭ ءوزى-اق جەتىپ جاتىر!
— فەلتون مىرزا، ءقازىر وسى ارادان شىعىڭىز دا، دەرەۋ اباقتىعا بارىڭىز! — دەپ بۇيىردى بەكينگەم.
— ءسىز مەنىڭ ءسوزىمدى اقىرىنا دەيىن تىڭداڭىز ەندى، ميلورد.ءسىز سول ءبىر جاس قىزدىڭ باسىن اينالدىرىپ، قاتتى قورلادىڭىز، ارىنا وشپەس تاڭبا سالدىڭىز... ەندى ءسىز وعان جاساعان جاماندىعىڭىزدى ادامشا جوندەپ، ايەلدىڭ ءوز بەتىمەن كەدەرگىسىز كەتە بەرۋىنە جاعداي جاساڭىز، مەنىڭ وسىدان وزگە تىلەگىم جوق.
— وسىدان وزگە تىلەگىم جوق؟ — دەدى بەكينگەم فەلتونعا تاڭىرقاي قاراپ جانە وسىناۋ سوزدەرىنىڭ ءاربىر بۋىنىن ءبولىپ-بولىپ ايتىپ.
— ميلورد... — دەدى فەلتون ءسوزىن جالعاپ جانە سويلەگەن سايىن شابىتتانىپ. — ساقتانىڭىز، ميلورد، ءسىزدىڭ زاڭسىزدىقتارىڭىزدان كۇللى انگليا شارشاپ ءبىتتى! ميلورد، ءسىز كورولدىڭ بيلىگىن زاڭسىز تارتىپ العانداي بولىپ، ەلگە قيانات جاساپ وتىرسىز. ميلورد، سىزدەن ادامدار دا، قۇداي دا جيىركەنىپ، بەزىپ كەتتى! جاساعان ءسىزدى كەيىن جازالاي جاتار، ال، مەن ءسىزدى تاپ ءقازىر جازالايمىن!
— استامسىما! — دەدى بەكينگەم ايقايلاپ، سوسىن ەسىككە قاراي ءبىر اتتادى.
فەلتون ونىڭ الدىنان كەس-كەستەپ تۇرا قالدى.
— ساداعاڭىز كەتەيىن، ميلورد، لەدي ۆينتەردى بوساتۋ جونىندەگى بۇيرىققا قول قويىڭىزشى. ەسىڭىزدە شىعار، ول الگى ءوزىڭىز ابىرويىن توگەتىن ايەل.
— جوعالىڭىز، سۋدار! ايتپەسە، ءقازىر كۇزەتتى شاقىرىپ الامىن دا، قول-اياعىڭىزدى بۇعاۋلاتۋعا ءامىر ەتەمىن!
— ءسىز ەشكىمدى دە شاقىرا المايسىز، — دەدى فەلتون، گەرسوگ پەن كۇمىستەلگەن شاعىن ستول ۇستىنە قويىلعان قوڭىراۋ اراسىنا تۇرىپ الىپ. — ساقتانىڭىز، ميلورد، ءسىز ءقازىر قۇدايدىڭ قولىنا ىلىكتىڭىز!
— ءازازىل پەرىنىڭ قولىنا ىلىكتىڭىز، دەپ ايتقىڭىز كەلگەن شىعار! — دەدى بەكينگەم كورشى بولمەدەگى كوپتىڭ كوڭىلىن اۋدارۋ ءۇشىن داۋىستاپ، ءبىراق ءالى ەشكىمدى دە كومەككە شاقىرمادى.
— لەدي ۆينتەردى بوساتۋ جونىندەگى بۇيرىققا قول قويىڭىزشى، ميلورد، قول قويىڭىزشى! — دەدى فەلتون گەرسوگكە ءبىر قاعازدى ۇسىنىپ.
— ءسىز مەنى زورلاعىڭىز كەلە مە؟ ءسىز مەنى مازاقتاپ تۇرسىز با وسى!.. ەي، پاتريك.
— قول قويىڭىز، ميلورد!
— ەشقاشاندا!
— ەشقاشاندا؟
— كەلىڭدەر بەرى! — دەدى گەرسوگ ايقايلاپ، شپاگاسىنا جارماسىپ.
ءبىراق فەلتون وعان شپاگاسىن سۋىرۋعا مۇرسات بەرمەدى ميلەدي ءوزىن جاراقاتتاعان پىشاقتى ول قوينىنا تىعا سالعان، ەندى سونى جالاقتاتىپ، گەرسوگكە قاراي تۇرا ۇمتىلدى.
تاپ سول ساتتە پاتريك كابينەتكە كىرىپ كەلىپ:
— ميلورد، فرانسيادان حات كەلدى! — دەپ حابارلادى.
— فرانسيادان؟ — دەدى بەكينگەم داۋىستاپ، ول بۇل حات كىمنەن كەلدى ەكەن دەپ، سو زامات دۇنيەنىڭ ءبارىن ۇمىتىپ كەتتى.
فەلتونعا كەرەگىنىڭ ءوزى وسى ەدى، ول گەرسوگتىڭ بۇيىرىنە پىشاقتى سابىنا دەيىن بويلاتا سالىپ جىبەردى.
— ا، وپاسىز! — دەدى گەرسوگ قينالىپ. — سەن مەنى ءولتىردىڭ بە...
— ءولتىردى!.. — پاتريك باج ەتە قالدى.
فەلتون ەندى قاشىپ قۇتىلماق بولىپ، الاقتاپ جان-جاعىنا قارادى، قارادى دا اشىق تۇرعان ەسىكتى كورىپ، كورشى زالعا قاراي تۇرا جۇگىردى، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، مۇندا لa-روشەل-قالاسىنىڭ وكىلدەرى قابىلداۋ ءساتىن كۇتىپ تۇرعان-دى، جىگىت سول بەتىمەن جۇگىرىپ زالدان ءوتىپ، باسقىشقا كەلىپ جەتتى، ءبىراق ونىڭ ءبىرىنشى تەپكىشەگىندە لورد ۆينتەرمەن سوقتىعىسىپ قالدى. فەلتوننىڭ ولىكتەي بولىپ قۋارىپ، كوزىنىڭ الاقتاپ كەتكەنىن، قولى مەن بەت-اۋزىنا تامعان قاندى كورىپ، لورد ۆينتەر ونى كەڭىردەگىنەن ۇستاپ قىلعىندىرا باستادى:
— وسىنى ءوزىم دە ءبىلىپ ەدىم! وسىلاي بولارىن بولجاپ ەدىم، ءبىراق امال قانشا، ءسال كەشىگىپ قالدىم! و سورلى باسىم! سورلادىم!..
فەلتون مۇلدە قارسىلىق كورسەتپەدى. ۆينتەر ونى تاباندا كۇزەتشىلەرگە تاپسىردى، بەكينگەمنىڭ كابينەتىنە اسىعىس كىرىپ كەتتى ال، كۇزەتشىلەر ءتيىستى نۇسقاۋ كەلگەنشە، جىگىتتى تەڭىز بەتتەگى شاعىن ءبىر تەرراسادا ۇستاپ تۇرا تۇرماقشى بولدى.
گەرسوگتىڭ جان داۋىسىن، پاتريكتىڭ شاقىرعانىن ەستىگەن، الگى ءبىر ازىردە فەلتونمەن ۆەستيبيۋلدە كەزدەسەتىن بەيتانىس كىسى كابينەتكە جۇگىرىپ كىرە بەردى.
گەرسوگ ديۆان ۇستىندە، قالش-قالش ەتىپ، جاراسىنىڭ اۋزىن باسىپ جاتىر ەكەن.
— لا پورت... — دەدى گەرسوگ، ءۇنى ءۇزىلىپ بارا جاتقاندايىن. — لا پورت، سەن ونىڭ جۇمساۋىمەن كەلدىڭ بە؟
— ءيا، شاراپاتتى مىرزام، — دەدى اۆسترييسكايانىڭ ادال قىزمەتشىسى، — ءبىراق كەشىگىپ قالعان سياقتىمىن...
— ءجاي سويلە، لا پورت، ءسوزىڭدى بىرەۋ ەستىپ قالار... پاتريك، ءتىرى جاندى جىبەرمە... اح، مەن ونىڭ ماعان نە ايت دەگەنىن دە بىلە المايتىن بولدىم-اۋ!.. قۇدايىم-اي، ءولىپ بارامىن!
گەرسوگ تالىپ قالدى.
سول ارادا لورد ۆينتەر، لا-روشەلدىڭ ەلشىلەرى، جورىققا شىعاتىن اسكەرلەردىڭ قولباسشىلارى، بەكينگەم نوكەرىندەگى وفيسەرلەر توپىرلاسىپ بولمەگە كىرىپ-كىرىپ كەلىستى؛ ءار تۇستان تورىققان، اشىنعان داۋىستار ەستىلىپ جاتتى. وسىناۋ قايعىلى حابار اۋەلى ساراي ءىشىن اھىلاپ-ۇھىلەگەن قاسىرەتتى ۇنگە تولتىرىپ، سوسىن لىقسىپ سىرتقا شىعىپ، كۇللى قالاعا جايىلىپ كەتتى.
زەڭبىرەك گۇرسىلدەپ، قالادا ءبىر ماڭىزدى توسىن وقيعا بولعانىن حابارلادى.
لورد ۆينتەر ءوز شاشىن ءوزى جۇلىپ جاتتى.
— ءبىر مينۋتكە عانا كەشىكتىم! ءبىر-اق مينۋت! قۇداي-اي، مۇنداي دا باقىتسىزدىق بولادى ەكەن! — دەيدى ول كۇيىنىپ.
شىنىندا دا، تاڭعى ساعات جەتى كەزىندە وعان قامال-سارايدىڭ ءبىر تەرەزەسىنەن ارقان ساتىنىڭ سالبىراپ تۇرعانىن حابارلايدى. ول دەرەۋ جۇگىرىپ ميلەديدىڭ بولمەسىنە كىرسە، بولمەنىڭ تەرەزەسى اشىق تۇر، تەمىر توردىڭ شىبىقتارى كەسىلىپتى، ال، ءوزى قاڭىراپ بوس قالىپتى؛ لورد د'ارتانياننىڭ شابارمان ارقىلى ءوزىن اۋىزشا قاتتى ەسكەرتىپ، ساقتاندىرعانىن ەسىنە الدى، سول زامات گەرسوگكە ءبىر قاتەر تونبەگەي دەپ قورقىپ، ات قوراعا قاراي تۇرا جۇگىردى؛ دايەكشىلەرىنىڭ اتتى ەرتتەپ جاتقانىنا قاراماستان، كوزىنە ءبىرىنشى تۇسكەن اتقا قارعىپ ءمىنىپ، ادميرالتەيستۆونى بەتكە الىپ، شابا جونەلگەن، سودان اۋلاعا كىرىپ، كولىگىنەن ىرعىپ ءتۇسىپ، باسقىشپەن جۇگىرىپ جوعارى شىققاندا، الگىدە ايتقانىمىزداي، فەلتونمەن بەتپە-بەت سوقتىعىسىپ قالعان.
ءبىراق گەرسوگ ءالى ءتىرى ەكەن: ول ەسىن جيىپ، كوزىن اشتى، سول-اق ەكەن، توڭىرەگىندە تۇرعان كىسىلەردىڭ ۇزىلگەن ءۇمىتى قايتا جانايىن دەدى.
— مىرزالار، — دەدى ول، — مەنى مىنا لa-پورتپەن، پاتريكپەن وڭاشا قالدىرىڭىز... ا، بۇل ءسىزبىسىز، ۆينتەر! ءسىز بۇگىن ەرتەڭگىلىك ماعان اقىلىنان اداسقان ەسۋاس بىرەۋدى جىبەرگەن ەكەنسىز. سونىڭ نە قىلعانىن، مىنە، قاراڭىزشى!
— و ميلورد، مەن ەندى ءومىر-باقي وكىنىشپەن وتەتىن بولدىم! — دەدى بارون داۋىستاپ.
— ونىڭ دۇرىس بولماس، سۇيىكتى ۆينتەر! — دەدى بەكينگەم وعان قولىن سوزىپ. — بوگدە ءبىر كىسى بىرەۋدى سونشالىق ءومىر بويى جوقتاپ، جىلاپ وتەتىندەي ادام بۇل دۇنيەدە بار دەگەنگە ءوز باسىم سەنبەيمىن... ءبىراق، ءبىر ءوتىنىشىم، ءبىزدى جالعىز قالدىرشى.
بارون ەڭكىلدەي جىلاپ، سىرتقا شىعىپ كەتتى.
بولمەدە جارالى گەرسوگ، لا پورت پەن پاتريك ۇشەۋى عانا قالدى.
گەرسوگتىڭ توڭىرەگىندەگى جاقىن-جۋىق كىسىلەر دارىگەردى ىزدەسە دە تاپپاي قويدى.
— ءسىز ولمەيسىز، ءتىرى قالاسىز، ءالى تالاي قىزىقتى كورەسىز! — دەيدى اننا اۆسترييسكايانىڭ ادال قىزمەتشىسى ديۆان الدىندا تىزەرلەپ وتىرعان كۇيى.
— ول ماعان نە جازدى ەكەن؟ — دەدى گەرسوگ ءالسىز داۋىسپەن؛ ءوزى قانسىراپ، جانى كوزىنە كورىنىپ جاتسا دا، ول عاشىعى ءجايلى ءتىل قاتپاي قالا المادى. — ول ماعان نە دەپ جازىپتى؟ حانىمنىڭ حاتىن وقىشى.
— قالاي وقيمىن، ميلورد! — دەدى لا پورت شوشىپ.
— ايتقانعا مويىنسۇن، لا پورت. ماعان ۋاقىتتى تەككە وتكىزۋگە بولمايتىنىن كورىپ تۇرعان جوقسىز با؟
لا پورت حاتتىڭ ءمور باسىلعان سۇرگىشىن سىندىرىپ، پەرگامەنتتى گەرسوگتىڭ كوزىنىڭ الدىنا اپارىپ ۇستاي بەردى، ءبىراق بەكينگەم ونى قانشا وقىعىسى كەلىپ تىرىسقانىمەن وقي المادى.
— وقىساڭشى... — دەدى ول بۇيىرىپ، — وقى، مەن ءقازىر كورە الماي جاتىرمىن. وقى! بالكىم، مەن ەندى ۇزاماي تۇك ەستىمەي دە قالارمىن، سوسىن ونىڭ نە جازعانىن بىلمەي، و دۇنيەگە جونەپ كەتەرمىن...
لا پورت ەندى قايتىپ قارسىلىق جاسامادى، حاتتى زاۋلاتىپ وقىپ بەردى:
«ميلورد!
ءوزىڭىزدى كورىپ-بىلگەلى بەرى ءسىز ءۇشىن، ءسىزدىڭ كوڭىلىڭىزدى كونشىتۋ ءۇشىن باستان كەشكەن كۇللى قورلىق-زورلىق، ءزابىر-جاپانى جيىپ تاستاپ، جالبارىنىپ سۇرايتىنىم — ەگەر ءسىز مەنىڭ تىنىشتىعىمدى شىنداپ قاستەرلەيتىن بولساڭىز، فرانسياعا قارسى قارۋ-جاراقتى قالىڭ قولدى قاپتاتقىزۋدى قويىپ، سوعىسقا تىيىم سالىڭىز. جۇرتتىڭ ءبارى: ءدىن — وسى سوعىستىڭ سىرت كوزگە دەگەن جەلەۋى عانا، — دەپ ەستىرتىپ ايتسا، ونىڭ شىن سەبەبى — ءسىزدىڭ ماعان دەگەن ماحابباتىڭىز — دەپ جايىمەن كۇبىرلەسىپ ايتىپ ءجۇر. بۇل سوعىس فرانسيا مەن انگليانى وراسان زور كۇيزەلىسكە ۇشىراتىپ قانا قويماي، سىزگە دە ءبىر باقىتسىزدىق اكەلە مە دەپ قورقامىن، ميلورد، وندا مەن ماڭگى ەگىلىپ-ەڭىرەپ وتەمىن عوي.
ءوز ومىرىڭىزگە ساق بولعايسىز، وعان ءقاۋىپ ءتونىپ تۇر، ءوزىڭىزدى جاۋ دەپ ەسەپتەمەيتىن مينۋتتەن باستاپ، ءسىزدىڭ ءومىرىڭىز ماعان بۇرىنعىدان دا قىمبات، بۇرىنعىدان دا قاستەرلى بولا بەرمەك.
وزىڭىزگە دەگەن شىن ىقىلاسپەن.
اننا»:
حات ءسوزىن اياعىنا دەيىن تىڭداۋ ءۇشىن بەكينگەم بويىندا قالعان بار كۇشىن جينادى. حات وقىلىپ بىتكەسىن ول وزگەشە ءبىر وكىنىشتى ۇنمەن:
— شىنىمەن-اق، ماعان اۋىزشا ايتاتىن ەشبىر ءسوزىڭىز بولماعانى ما، لا پورت؟ — دەدى ول.
— ءيا، ونداي سالەم بار، شاراپاتتى مىرزام! كوروليەۆا ماعان سىزگە ءاردايىم ساقتانىپ ءجۇرسىن دەگەندى تاپسىردى: وعان ءسىزدى بىرەۋلەر ولتىرگەلى ءجۇر دەپ ايتسا كەرەك.
— بارى وسى-اق پا؟ بارى وسى ما؟ — دەدى بەكينگەم شىدامسىزدانىپ.
— ول ماعان ءسىزدى بۇرىنعىسىنشا سۇيەتىنىمدى ايتىڭىز، — دەدى.
— اح!.. قۇدايدىڭ مۇنىسىنا دا شۇكىر! مەن ولگەندە عاشىعىم سامارقاۋ قالمايتىن بولدى عوي ايتەۋىر! — دەدى كوڭىلى حوشۋاقتانىپ.
لا پورتتىڭ كوز جاسى بەتىن جۋىپ كەتتى.
— پاتريك، الماس القا جاتقان قوبديشانى بەرى اكەلشى، — دەدى گەرسوگ.
پاتريك ونى اكەلگەندە، لا پورت كوروليەۆانىڭ قوبديشاسىن بىردەن تانىدى.
— ال، ەندى الگى كوروليەۆانىڭ ۆەنزەلى (ءاتى-جونىنىڭ باس ءارپى) مارجان مونشاقتارمەن كەستەلەنىپ جازىلعان اق اتلاس قالتانى اكەل.
پاتريك بۇل بۇيرىقتى دا ورىندادى.
— مىنانى الىڭىز، لا پورت! — دەدى بەكينگەم. — ونىڭ مەنى جاقسى كورگەنىنىڭ بەلگىسى رەتىندە ءوز قولىنان العان نارسەلەر، مىنە، مىنا قوبديشا مەن مىنا ءبىر ەكى حات قانا. وسى زاتتاردى ۇلى مارتەبەلى حانىمعا تاپسىرعايسىز جانە مەنىڭ كوزىمدەي كورىپ ءجۇرسىن دەپ... — ول توڭىرەگىنەن ءبىر اسىل زات ىزدەگەندەي اينالاسىنا قارادى، — بۇلارعا انە ءبىر...
ول تاعى دا كوزىمەن بىردەڭەنى ىزدەي باستادى، ءبىراق ونىڭ ارانىن اشىپ، جاقىن كەلىپ قالعان اجالدان بۇلدىراپ، قاراۋىتقان كوزىنە الگىدە فەلتوننىڭ قولىنان ءتۇسىپ كەتىپ، جۇزىنەن جىلى قاننىڭ بۋى ءالى شىعىپ جاتقان پىشاقتان وزگە ەشتەڭە تۇسپەدى..
— ...انە ءبىر پىشاقتى قوسىڭىز، — دەدى گەرسوگ لa پورتتىڭ قولىن قىسىپ جاتىپ.
ول ءالى دە بولسا قالتانى قوبديشانىڭ تۇبىنە ءوز قولىمەن سالدى، پىشاقتى دا سوعان سالىپ جاتىپ، ەندى سويلەي المايمىن دەپ لا پورتقا يشارات ءبىلدىردى.
سوسىن اجالمەن ارپالىسىپ كەتكەندەي قول-اياعى تىپىرلاپ، ىشقىنىپ بارىپ، ديۆاننان پاركەت ۇستىنە دومالاپ ءتۇستى.
پاتريكتىڭ جان داۋىسى شىعىپ كەتتى.
بەكينگەم سوڭعى رەت جىميىپ كۇلمەكشى بولىپ ەدى، ءبىراق مەيرىمسىز اجال ونىڭ ويىن شورت كەستى دە، بايعۇستىڭ جۇزىندە ماحابباتتىڭ سوڭعى سۇيىسىندەي بولىپ، ءبىر جىلى رەڭ قالدى.
تاپ سول مەزەتتە كوڭىلى قوبالجىپ، گەرسوگتىڭ دارىگەرى كىرىپ كەلدى؛ ول ادميرال كەمەسىنە بارىپ مىنگەن ەكەن، سوندا وتىرعان جەرىنەن شاقىرتىپ الىپتى.
ول گەرسوگتىڭ قاسىنا بارىپ، قولىن ۇستاپ، تامىرىن باسىپ كوردى دە، قايتادان جىبەرە سالدى.
— ەندى كەلەر پايدا جوق، گەرسوگ قايتىس بولدى، — دەدى ول.
— قايتىس بولدى، گەرسوگ قازا تاپتى! — دەپ داۋىس قىلدى پاتريك.
ونىڭ داۋىسىنان جۇرت دۇرلىگىپ، بولمەگە لاپ قويدى، وسى قايعى بۇلاردى ەسەڭگىرەتىپ كەتكەندەي، قالىڭ جۇرت نە ىستەرىن بىلمەي اڭتارىلىپ، تورىعىپ، ابدىراپ ساسىپ قالدى.
بەكينگەمنىڭ ءۇزىلىپ كەتكەنىن كورىسىمەن لورد ۆينتەر فەلتونعا قاراي تۇرا ۇمتىلدى، سولداتتار ونى بۇرىنعىشا سارايدىڭ تەرراساسىندا كۇزەتىپ تۇر ەكەن.
— و جاۋىز! — دەدى بارون جاس جىگىتكە، بەكينگەم قازا تاپقاننان كەيىن ول سالقىن قاندى سابىرلى كۇيىن تاپقان سياقتى، ول ەندى سول كۇيىنەن ءبىر تانباي قويعان ەدى. — وڭباعان جاۋىز! سەن نە ىستەدىڭ!
— مەن ءوز كەگىمدى قايتاردىم، — دەدى فەلتون.
— ءوز كەگىمدى؟ — دەدى بارون قايتالاپ. — ودان دا الگى قارعىس اتقان ايەلدىڭ قولىنداعى قارۋى بولدىم دەسەيشى! ءبىراق وسى قىلمىس سول سۇرقيانىڭ ەڭ سوڭعى جاۋىزدىعى بولماسا، انت اتسىن مەنى!
— ءسىزدىڭ نە ايتقانىڭىزعا تۇسىنبەي تۇرمىن، — دەدى فەلتون بايىپپەن، — جانە ءسىزدىڭ كىمدى مەگزەپ تۇرعانىڭىزدى دا بىلمەيمىن، ميلورد. گەرسوگ بەكينگەمدى ءسىزدىڭ ماعان كاپيتان شەنىن بەرۋ جونىندەگى ءوتىنىشىڭىزدى ەكى رەت قابىلداماي تاستاعانى ءۇشىن ءولتىردىم. مەن ونى ادىلەتسىزدىگى ءۇشىن جازالادىم، بار بولعانى وسى!
مۇنداي قاتىگەزدىكتەن ۆينتەردىڭ ەسى شىعا قايران قالىپ، فەلتوندى قاماۋعا العان سولداتتارعا قاراپ، سىلەيىپ تۇرىپ قالدى.
فەلتوننىڭ سابىرلى ءجۇزىن تىنىمسىز ويدىڭ كىربەڭى شالدى. ىشتەن شۋ شىققان كەزدە، اڭقاۋ پۋريتانين ميلەديدىڭ داۋىسىن، اياعىنىڭ تىقىرىن ەستىگەندەي بولدى، ول سو زامات: بۇل ءوز كىناسىن مويىنداپ، جىگىتپەن قۇشاقتاسىپ بىرگە ولمەككە بەل بايلاپ، وسىندا جەتىپ كەلگەن ميلەدي ەكەن دەپ ويلادى.
كەنەت ول تۇلا بويى ءدىر ەتىپ، ءوزى تۇرعان تەرراسادان انىق كورىنىپ، شالقىپ جاتقان تەڭىز ايدىنىنداعى ءبىر نۇكتەگە قادالىپ قاراي بەردى.
تەڭىزشىنىڭ قىراعى كوزى فرانسيا جاعالاۋىنا قاراي ءجۇزىپ بارا جاتقان شحۋنا جەلكەنىن بىردەن شالىپ قالدى، ءجاي ادام ونى مۇنداي قاشىقتان تولقىن ۇستىندە تەربەتىلىپ تۇرعان شاعالا دەپ قالار ەدى.
ول اپپاق بولىپ، لوبلىپ كەتكەن جۇرەگىن باسا قويدى، سول زامات ميلەديدىڭ وپاسىزدىعىنا انىق كوزى جەتتى.
— سىزگە ايتاتىن سوڭعى ءبىر ءوتىنىشىم بار، ميلورد! — دەدى ول بارونعا.
— قانداي ءوتىنىش؟ — دەدى ۆينتەر.
— ساعات قانشا؟
بارون ساعاتىن سۋىرىپ الدى.
— توعىزعا ون مينۋت قالدى، — دەپ جاۋاپ قايتاردى ول.
ميلەدي ۋادەلى ۋاقىتتان ءبىر جارىم ساعات بۇرىن كەتىپتى؛ الگىدەي ءبىر زاۋال بولعانىن اتىلعان زەڭبىرەك داۋىسىنان سەزگەن ايەل سول ءسات كەمەنىڭ زاكىرىن كوتەرۋگە جارلىق بەرگەن.
كەمە جاعالاۋدان الىستا، جالتىراعان اسپان استىندا ەمىن-ەركىن ءجۇزىپ بارا جاتتى.
— قۇدايدىڭ جازۋى سولاي بولعانى دا، — دەدى فەلتون، جازمىشقا ءسوزسىز سەنەتىن كونبىستىگىنە باسىپ، ءبىراق سوناۋ تيتىمدەي كەمەدەن كوزىن تايدىرا المادى، سونىڭ پالۋباسىنان بۇعان ەندى ءوزى قۇرباندىعىنا شالىنعالى تۇرعان انەل ەلەسى اعاراڭداپ كورىنگەندەي بولدى.
لورد ۆينتەر فەلتوننىڭ قاراپ تۇرعان جاعىنا ءبىر كوز تاستاپ، سوسىن ونىڭ ىشتەي ازاپ شەگىپ تۇرعان قاسىرەتتى جۇزىنە اڭىرا قاراپ، ويىنا تۇسىنە قويدى.
— اۋەلى جازانى مىنا ءوزىڭ تارتاسىڭ، جاۋىز! — دەدى ول، سولداتتاردىڭ الدىنا ءتۇسىپ مولتەڭدەي جونەلسە دە، تەڭىزدەن كوزىن الماي قويعان فەلتونعا،: — ءبىراق جانىمداي جاقسى كورگەن اعامنىڭ ارۋاعىمەن انت ەتەيىن، سەنىڭ سىبايلاس سۇرقياڭ دا قاشىپ قۇتىلا المايدى.
فەلتون باسىن تومەن سالىپ، ءلام دەپ ءتىل قاتپادى.
ال، لورد ۆينتەر بولسا، باسقىشپەن تومەن جۇگىرە ءتۇسىپ، گاۆانعا قاراي اسىعىس ءجۇرىپ كەتتى.
XXX
فرانسيادا
انگليانىڭ كورولى كارل I بەكينگەمنىڭ قازا تاپقانىن ەستىگەن كەزدە، ەڭ اۋەلى، وسى سۇمدىق حابار لا-روشەل حالقىنىڭ ەڭسەسىن ءتۇسىرىپ، جىگەرىن قۇم ەتەر دەپ قورىقتى. سول سەبەپتى دە، ريشەلە «مەمۋارلارىندا» ايتقانداي-اق، كورول بۇ حاباردى قولىنان كەلگەنشە ولاردان ۇزاق ۋاقىت جاسىرماق بولدى. ول دەرەۋ مەملەكەتتىڭ كۇللى گاۆاندارىن جاۋىپ، بەكينگەم جابدىقتاعان ارميا قاشان ءجۇزىپ كەتكەنشە، بىردە-بىر كەمەنىڭ تەڭىزگە شىعىپ كەتپەۋىن قامال قاداعالاپ وتىرۋعا بۇيرىق بەردى، ال، گەرسوگتىڭ قازاسىنان كەيىن ارميانى جونەلتۋ ءجايىن كورول ءوز باقىلاۋىنا العان ەدى.
ونىڭ بۇل بۇيرىعىنىڭ قاتالدىعى سونداي، ءتىپتى ەلىنە كەتپەكشى بولىپ، وزىمەن قوشتاسىپ شىققان دانيا ەلشىلەرىن دە، سول سياقتى كارل I بىرىككەن نيدەرلاندتارعا قايتارىپ بەرگەن وست ينديا كەمەلەرىن فليسسينگەنگە جەتكىزىپ تاستاۋعا ءتيىس گوللاند ەلشىسىن دە انگليادان شىعارماي، ۇستاپ قالدى.
ءبىراق ول بۇل بۇيرىقتى قايعىلى حاباردان بەس ساعات كەيىن، ياعني كۇندىزگى ساعات ەكىدە بەرگەسىن، ەكى كەمە ەلەۋسىز تەڭىزگە شىعىپ كەتەدى. ونىڭ بىرەۋى ميلەديدى الىپ كەتكەنىن ءبىز جاقسى بىلەمىز، ميلەدي نە بولىپ، نە قويعانىن بىردەن اڭعارعان بولاتىن، ال، ادميرال كەمەنىڭ دىڭگەگىنە قارا جالاۋ ىلىنىسىمەن ءوز بولجامىنىڭ دۇرىس ەكەنىنە شىن كوزى كامىل جەتتى. ال ەكىنشى كەمەنىڭ جايىنە كەلەتىن بولساق، وندا كىم بولعانىن جانە ونىڭ قالاي ءجۇزىپ كەتكەنىن كەيىنىرەك ايتامىز.
بۇل كەزدەرى لا-روشەل تۇبىندەگى لاگەردە جاڭا وقيعا بولا قويماعان-دى؛ ءار ۋاقىتتا ەرىگىپ-زەرىگىپ جۇرەتىن، ال، لاگەردە بولعاندا بۇرىنعىسىنان بەتەر جالىعىپ، ءىشى پىسىپ كەتكەن كورول سانا سەن-جەرمەنگە استىرتىن بارىپ، اۋليە ليۋدوۆيكتىڭ كۇنىن سوندا وتكىزىپ قايتپاقشى بولدى دا، كاردينالدىڭ نەبارى جيىرما مۋشكەتەردەن نوكەر جاساقتاپ بەرۋىن سۇرادى. كورولدىڭ زەرىكپە دەرتى كەيبىر كەزدەرى وزىنە دە جۇعاتىنىن انىق بىلەتىن كاردينال پاتشا-كومەكشىسىنە بۇل دەمالىستى قۋانا-قۋانا بەردى، ول 15 سەنتيابردە لاگەرگە قايتىپ ورالماقشى بولدى.
مارتەبەلى تاقسىردان ءتيىستى حابار العاننان كەيىن، دە تريەۆيل مىرزا جولعا ازىرلەندى، وزىنە بەلگىسىز ءبىر سەبەپتەرمەن، دوستارىنىڭ پاريجگە قايتىپ بارعىسى كەلەتىنىن، ءتىپتى سوعان ىنتىزار بولىپ جۇرگەنىن بىلەتىن مىرزا، البەتتە، ولاردى كورول نوكەرىنىڭ قاتارىنا قولما قول قوسا سالدى.
ءتورت جىگىت بۇل جاڭالىقتى دە تريەۆيل مىرزادان شيرەك ساعات قانا كەيىن ءبىلدى، ويتكەنى ول بۇ حاباردى دوستارىنا ءبىرىنشى بولىپ ايتقان ەدى. كوپ ۋاقىت زارىقتىرىپ بارىپ، مۋشكەتەرلەر قاتارىنا وتۋگە رۇقسات بەرگەن كاردينالدىڭ شاراپاتتى جاقسىلىعىنىڭ ءقادىرىن د'ارتانيان تەك سوندا عانا بارىپ ءبىلدى. ەگەر مۇنداي جاقسىلىق بولماعاندا، د'ارتانيان ەكى كوزى جاۋدىرەپ لاگەردە قالا بەرەر ەدى، ال، جولداستارى مۇنى تاستاپ جولعا شىعار ەدى.
بەتيۋن موناستىرىندە قانىپەزەر قاس جاۋى — ميلەديمەن جولىعىسىپ قالسا، بوناسە بيكەگە قانداي ءقاۋىپ تونەتىنىن ويلاعاندا بۇلاردىڭ پاريجگە قانات بايلاپ قايتا ۇشقىسى كەلگەندەرىن ايتپاساق تا بولادى. سول سەبەپتى دە اراميس تۋر قالاسىنداعى الگى ءبىر اسا ىقپالدى تانىستارى بار كەستەشى ايەلگە تاباندا حات جازىپ، ونىڭ كورليەۆانىڭ بوناسە بيكەنىڭ موناستىردەن شىعىپ، لوتارييگياعا نەمەسە بەلگياعا كەتىپ قالۋىنا رۇقسات الىپ بەرۋىن سۇرادى. جاۋاپ تا كوپ كۇتتىرمەدى، ارادا توعىز-اق كۇن ەتكەن شامادا اراميس مىناداي ءبىر حات الدى:
سۇيىكتى كۋزەن!
مەنىڭ ءسىڭىلىمنىڭ ءبىزدىڭ جاس كانيزاگىمىزدى بەتيۋن موناستىرىنەن،الىپ شىعۋعا بەرگەن رۇقسات قاعازى مىناۋ، ءسىزدىڭ پىكىرىڭىشزە، ءموناستىردىڭ اۋاسى وعان زياندى كورىنەدى. مەنىڭ ءسىڭىلىم رۇقسات قاعازدى سىزگە شىن كوڭىلدەن رازى بولعاسىن جىبەرىپ وتىر، ويتكەنى ول سو ءبىر وڭدى قىزدى وتە جاقسى كورەدى جانە ەگەر قاجەت بولا قالسا، بۇدان بىلاي دا وعان قول ۇشىن بەرىپ تۇرارمىن دەپ ۇمىتتەنەسىڭ.
ءسىزدى قۇشىرلانا سۇيەمىن. اگلايا ميشون
وسىناۋ حاتقا قوسا تومەندەگى سوزدەر جازىلعان رۇقسات قاعاز جىبەرىلىپتى:
«بەتيۋن ءموناستىرىنىڭ حازىرەتشەسى، موناستىرگە مەنىڭ ۇسىنۋىممەن تۇسكەن جانە مەنىڭ قامقورلىعىمدا بولىپ كەلگەن بيكەنى ءۇشبۋ حاتتى اپارىپ بەرگەن كىسىنىڭ قاراۋىنا تاپسىرۋعا ءتيىستى.
لۋۆردە. 1628 جىلعى 10 اۆگۋستتا جازىلدى.
اننا
كوروليەۆانى ءسىڭلىم دەپ سانايتىن كەستەشى ايەلمەن ءاراميستىڭ تاپ وسىنداي تۋىس بولىپ شىققانىن جاس جىگىتتەردىڭ قالاي ءازىل-وسپاققا اينالدىرىپ، ءىلىپ-قاققانىن، جادىراي كۇلىسىپ، ءبىر ءماز بولىپ قالعانىن وزدەرىڭىز دە كوز الدىڭىزعا ءبىر ەلەستەتىپ وتكەن شىعارسىز! ءبىراق پورتوستىڭ بىر-ەكى رەت ايتقان دورەكى ازىلىنەن قىپ-قىزىل بولىپ كەتكەن اراميس، ءوز دوستارىنىڭ بۇدان بىلاي وسى تاقىرىپقا بارماۋىن ءوتىندى، ەگەر وسى ءجايت تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز ايتىلاتىن بولسا، وندا مەن مۇنداي ماسەلە تۋا قالسا، كۋزينامدى وعان ءتىپتى دە ارالاستىرمايمىن، دەدى ول.
سول سەبەپتى دە ءتورت مۋشكەتەردىڭ اڭگىمەسىندە ەندى قايتىپ كەستەشى ايەلدىڭ اتى اتالمايتىن بولدى، مۇنىڭ ۇستىنە ولار دەگەنىنە جەتىپ ەدى: كارمەليت ايەلدەردىڭ بەتيۋندەگى موناستىرىنەن بوناسە بيكەنى اكەتۋ ءجايلى رۇقسات قاعاز العان-دى. راس، ولار لa-روشەلدىڭ تۇبىندەگى لاگەردە، بىلايشا ايتقاندا، فرانسيانىڭ ەكىنشى ءبىر جاعىندا جۇرگەن كەزدە، بۇل رۇقسات قاعازدان كەلەر پايدا از-تىن. سول سەبەپتى دە د'ارتانيان لاگەردەن نە سەبەپتى كەتكىسى كەلەتىنىن دە تريەۆيل مىرزاعا اشىپ ايتىپ، ودان دەمالىس سۇراعىسى كەلىپ تولقىپ جۇرگەندە، دە تراۆيل مىرزانىڭ ءوزى بۇعان، ونىڭ ءۇش جولداسىنا كورولدىڭ قاسىنا جيىرما مۋشكەتەردەن نوكەر ەرتىپ، پاريجگە باراتىنىن، سول نوكەردىڭ قۇرامىنا بۇلار دا ەنگىزىلگەنىن حابارلادى.
دوستار بۇل لەبىزگە قاتتى قۋانىستى. ولار اۋەلى قىزمەتشىلەرىن كەرەك-جاراق جۇكتەرىمەن ىلگەرى جىبەردى دە، ەرتەڭىنە تان ازاننان وزدەرى دە جولعا شىقتى.
كاردينال ۇلى اعزامدى سيۋرجەردەن موزەگە دەيىن شىعارىپ سالدى، وسى اراعا كەلگەسىن كورول مەن ءۋازىرى ەكەۋى ءوزارا دوس پەيىل ءبىلدىرىپ قوش ايتىستى.
پاريجگە جيىرما ءۇشىنشى اۆگۋستكە دەيىن جەتۋ ماقساتىمەن كورول مەيلىنشە سۋىت ءجۇرىپ كەتتى. ءبىراق جولاي كوڭىل كوتەرۋ ءۇشىن كورول ءوزىنىڭ اسا جاقسى كورەتىن كاسىبى — قارشىعا سالدىرىپ، اڭ اۋلاپ وقتىن-وقتىن ايالداپ قالىپ وتىردى، بۇل قىزىققا ءبىر كەزدە ونى گەرسوگ دە ليۋين باۋلىعان بولاتىن. وسىنداي وقيعا بولىپ قالعان كەزدەرى جيىرما مۋشكەتەردىڭ ون التىسى ۋاقىتتى تاپ وسىلاي كوڭىلدى وتكىزگەندەرىنە قۋانىسىپ جاتاتىن، ال، قالعان تورتەۋىنە، اسىرەسە، د'ارتانيانعا جارىق دۇنيە قاراڭعىلانىپ، قاباقتارى ءتۇسىپ كەتەتىن، ونىڭ قۇلاعى ۇدايى شۋلاپ، شىڭىلدايدى دا تۇرادى، سوندا ونى پورتوس بىلاي دەپ تۇسىندىرەدى:
— اسا تەكتى-داۋلەتتى ءبىر حانىمنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ول — ءسىزدى بىرەۋدىڭ ءبىر جەردە ەسىنە الىپ جاتقانى.
اقىرىندا جيىرما ءۇشىنشى اۆگۋستكە قاراعان تۇندە كورول نوكەرىمەن ءپاريجدى باسىپ ءوتىپ، ءتيىستى جەرىنە بارىپ، اتباسىن تىرەدى. كورول دە تريەۆيل مىرزاعا العىس ايتىپ، ەندى وعان نوكەرىندەگى مۋشكەتەرلەرگە كەزەك-كەزەگىمەن ءتورت كۇننەن دەمالىس بەرۋگە رۇقسات ەتتى، ءبىراق وسى قۋانىشقا يە بولعان ساربازدار كوپشىلىك باس قوساتىن ورىندارعا قاراسىن كورسەتپەسىن، ايتپەسە، باستيلياعا قامالادى دەپ قارسى قورقىتىپ تا قويدى.
اۋەلى ءتورت دەمالىس ءبىزدىڭ ءتورت دوسىمىزعا بەرىلگەنىن وزدەرىڭىز دە وپ-وڭاي سەزىپ قويعان شىعارسىز؛ بۇعان قوسا Aتوس دە تريەۆيل مىرزادان ءتورت كۇننىڭ ورنىنا التى كۇن سۇراپ الدى، ياعني دەمالىسىنا تاعى دا ەكى ءتۇندى قوسىپ الدى — ولار جيىرما ءتورتى كۇنى كەشكى ساعات بەستە ءجۇرىپ كەتتى، ال، دە تريەۆيل مىرزا ىقىلاسى ءتۇسىپ، دەمالىستى جيىرما بەسىنەن دەپ بەلگىلەدى.
— اح، قۇدايىم-اي، وسى ءبىر بولماشى نارسەگە بولا بەكەر دۇرلىگىپ ءجۇرمىز عوي دەيمىن،— دەدى، ەشقاشان دا ەشتەڭەدەن ءشۇبالانىپ كورمەگەن د'ارتانيان. — ەكى كۇندە، ەكى-ۇش اتتى زورىقتىرىپ شاۋىپ وتىرىپ، بەتيۋنگە جەتەمىن — قۇدايعا شۇكىر، اقشا جەتەدى، ول ماعان جاقىن ەمەس، سوسىن حازىرەتشەگە كوروليەۆانىڭ حاتىن تاپسىرامىن دا، سۇيىكتىمدى لوتارينگياعا دا ەمەس، بەلگياعا دا ەمەس، ءپاريجدىڭ تاپ ىنىنە اكەلەمىن، بۇل ارادا ونى جاقسىلاپ جاسىرىپ قويۋعا بولادى، اسىرەسە، كاردينال لا-روشەل تۇبىندە جۇرگەندە مىقتاپ جاسىرۋعا بولادى. ال، جورتۋىل-جورىقتان قايتىپ كەلگەننەن كەيىن، ءبىز كوروليەۆاعا نە تىلەسەك سونى ورىنداتامىز، ول ءۇشىن حانىمنىڭ كۋزيناسىن دا جانە ءوزىمىزدىڭ وعان كورسەتكەن قىزمەتىمىزدى دە پايداعا اسىرامىز. كۇش-جىگەردى بوسقا جۇمساماي-اق، وسىندا قالا بەرىڭىزدەر! مىناداي قاراپايىم ىسكە ءبىز، پلانشە ەكەۋمىز جەتىپ جاتىرمىز.
بۇعان اتوس بايىپپەن قولما-قول جاۋاپ بەردى:
— ءبىزدىڭ دە اقشامىز بار — الگى جۇزىكتەن تيگەن ۇلەسىمدى ءالى ءىشىپ تاۋىسقان جوقپىن، ال، پورتوس پەن اراميس تە اقشالارىن ءالى جەپ بىتىرە الماي ءجۇر. دەمەك، ءبىز ءبىر اتتى عانا ەمەس، ءتورت اتتى دا قابات زورىقتىرا الامىز. ءبىراق ءسىز ءبىر نارسەنى ۇمىتپاڭىز، د'ارتانيان...— دەدى ول تۇنجىراپ، سول-اق ەكەن، د'ارتانيان سەلك ەتىپ شوشىپ كەتتى — ءيا، ەسىڭىزدە بولسىن، بەتيۋن — كاردينالدىڭ الگى :جەلمەن كەزدەسپەك بولىپ ءسوز بايلاسقان قالاسى، ال، ول ايەل جۇرگەن جەرىنىڭ بارىنە باقىتسىزدىق اكەلەتىن سۇرقيا! ەگەر ءسىز ءتورت ەركەككە قارسى جالعىز شاپساڭىز، د'ارتانيان، مەن ءسىزدى جالعىز جىبەرە سالار ەدىم. ءبىراق ءسىز انا مەكەر قاتىنعا قارسى باراسىز، ەندەشە تورتەۋىمىز تىزە قوسىپ، بىرگە بارالىق، قۇداي جولىمىزدى وڭعارىپ، قىزمەتشىلەرىمىزبەن تورتەۋىمىز بىرلەسكەندە وعان ءالىمىز جەتسە بولعانى!
— ءسىز مەنىڭ زارەمدى الدىڭىز عوي، اتوس! — دەدى د'ارتانيان داۋىستاپ. — ءسىز نەدەن قاۋىپتەنىپ وتىرسىز وسى، سايتان اتسىن؟
— بارىنەن دە قاۋىپتەنەمىن! — دەدى اتوس.
د'ارتانيان سەرىكتەرىنىڭ ءارقايسىسىنا كوز توقتاتىپ، بايىپتاپ قاراپ ەدى، ولار دا اتوس سياقتى قاۋىپتەنىپ كەلەدى ەكەن؛ ءبىر-بىرىن ءتىل قاتپاستان، ولار اتتارىنا تاقىم باسىپ، ىلگەرى جۇرە بەردى.
جيىرما بەسى كۇنى كەشكە سالىم، ولار ارراسقا كەلىپ كىرىپ، د'ارتانيان «التىن تىرمانىڭ» الدىنا كەلىپ اتتان ءتۇسىپ، وسى مەيمانجايدان ءبىر ستاكان شاراپ ىشپەك بولعان كەزدە، بەلگىسىز ءبىر اتتى پوچتا اۋلاسىنان شىعا بەردى، ول وسى ارادان كولىك اۋىستىرىپ، تىڭ ارعىماققا قارعىپ ءمىنىپ، پاريجگە اپاراتىن جولعا ءتۇسىپ، قۇيعىتا جونەلدى.
قاقپادان كوشەگە سۋىرىلىپ شىعا بەرگەن ساتتە، ۋاقىت اۆگۋست ايىنىن ءىشى بولسا دا، ونىڭ ورانىپ العان پلاششىن جەل اشىپ، باسىنداعى قالپاعىن ۇشىرىپ كەتە جازدادى، ءبىراق جولاۋشى ونىڭ ۇشىپ تۇسە جازداعان جەرىنەن ۇستاپ الىپ، جالما-جان كوزىنە دەيىن ميلىقتاتا كيىپ الدى.
سول ادامعا تەسىرەيە قاراپ وتىرعان د'ارتانيان كەنەت سۇپ-سۇر بولىپ، قولىنداعى ستاكانىن ءتۇسىرىپ الدى.
— سىزگە نە بولدى، سۋدار؟ — دەدى پلانشە ءۇرپيىپ. — ەي،مىرزالار، مۇندا كومەككە كەلىڭىزدەر، مەنىڭ مىرزام تالىپ قالدى!
ءۇش دوسى جۇگىرىپ كەلىپ، د'ارتانياننىڭ تالىپ قالماق تۇگىل، اتىنا قاراي ۇمتىلىپ بارا جاتقانىن كوردى. ولار جىگىتىن جولىن بوگەي بەردى.
— شايتان اتسىن، سەن قايدا ەلىرىپ بارا جاتىرسىڭ؟ — دەدى اتوس ايقايلاپ.
— بۇل — سونىڭ ءوزى! — دەدى د'ارتانيان بەزەكتەپ. —تاپ سول! كانە، مەن ونى قۋىپ جەتەيىن!
— «ول» دەگەنىڭ كىم؟ — دەدى اتوس.
— سول، تاپ سول كىسىنىڭ ءوزى!
— قايداعى كىسى؟
الگى ءبىر انت اتقان كىسى — مەنىڭ باسىما ءبىر باقىتسىزدىق كەلىپ قوناردا، ءاردايىم وسى جاۋىز الدىمنان ۇشىراسادى! مەن العاش رەت كەزدەسكەندە الگى ءبىر سۇرقيانىڭ قاسىندا جۇرگەن وسى كىسى بولاتىن، ءوزىمىزدىڭ اتوستى جەكپە-جەك سايىسقا شاقىراردا وسى سويقاندى قۋالاپ كەلە جاتقانمىن، بوناسە بيكەنى ۇرلاپ كەتەتىن كۇنى ەرتەڭگىسىن وسى سۇمىرايدى كورگەنمىن! مەن ونى انىق كوردىم. مەن ونى بىردەن تانىدىم!
— شايتان السىن... — دەدى اتوس ويلانىپ تۇرىپ.
— اتقا، اتقا قونىڭدار، مىرزالار! ارتىنان قۋالايىقشى، ءقازىر-اق قۋىپ جەتەمىز!
— سۇيىكتى دوسىم، ەسىڭىزدە بولسىن، — دەدى اراميس ونى توقتاتىپ، — ول ءبىز بەتكە الىپ بارا جاتقان جاقتان قاراما-قارسى جاققا كەتىپ بارادى؛ ونىڭ استىنداعى اتى تىڭ-داعى، ءبىزدىڭ اتىمىز ابدەن بولدىرعان، دەمەك، ءبىز ونى قۋىپ جەتە المايمىز دا، اتتارىمىزدى قۇر تەككە زورىقتىرامىز. بۇل ەركەكتى جايىنە قالدىرايىق، د'ارتانيان، ودان دا انا ايەلدى قۇتقارايىق!
— ءاي، سۋدار! — دەدى اتشى قاقپادان جۇگىرىپ شىعىپ، بەلگىسىز كىسىنىڭ ارتىنان ۇمتىلا بەرىپ. — ءاي، سۋدار! قالپاعىڭىزدان مىنا ءبىر قاعاز ءتۇسىپ قالدى... ءاي، سۋدار! ءاي!
دوستىم، وسى قاعازىڭا جارتى پيستول بەرسەم، قالاي قارايسىڭ؟ — دەدى د'ارتانيان ونى كىدىرتىپ.
— مىنەكيىڭىز، سۋدار، قۋانا-قۋانا بەرەيىن! مىنە، الا قويىڭىز.
تابان استىنان ءساتتى ساۋدا جاساعان اتشى ءماز بولىپ، پوچتا اۋلاسىنا قايتىپ كەلدى، ال، د'ارتانيان قاعازدى جازىپ قاراي بەردى.
— وندا نە جازىلىپتى؟ — دەدى دوستارى قاۋمالاپ.
— ءبىر عانا ءسوز جازىلىپتى! — دەدى د'ارتانيان.
— ءيا، — دەدى اراميس ونى قولداپ، — ءبىراق سول ءسوز — قالانىڭ با، الدە دەريەۆنيانىڭ با اتى.
— «ارمانتەر»، — دەپ وقىدى پورتوس. — ارمانتەر... مۇنداي جەردى ەستىگەن ەمەسپىن...
— سو قالانىڭ با، الدە دەريەۆنيانىڭ با اتى الگى ايەلدىڭ قولىمەن جازىلىپتى، — دەدى اتوس.
— ولاي بولسا، بۇل قاعازدى جاقسىلاپ تۇرىپ تىعىپ تاستالىق، بالكىم، مەن بۇعان ەڭ سوڭعى جارتى ءپيستولىمدى بەكەرگە بەرگەن جوق شىعارمىن! —دەدى د'ارتانيان ءسوزدى تۇيىندەپ. — اتقا قونالىق، دوستار، كانە، اتقا قونالىق!
سونىمەن ءتورت جولداس بەتيۋن جولىنا ءتۇسىپ، شاۋىپ بارا جاتتى.
XXXI
كارمەليت ايەلدەردىڭ بەتيۋندەگى ءموناستىرى
قانقۇيلى قىلمىستىلاردىڭ اۋەل باستان ماڭدايىنا جازىلعان بip جولى بولادى، سول جولمەن ءجۇرىپ وتىرىپ، ولار كۇللى كەدەرگى - بوگەتتەردىڭ بارىنەن دە وتەدى، قاۋىپ-قاتەرلەردىڭ بارىنەن دە امان - ەسەن قۇتىلادى، ءبىراق اقىرىندا سولاردىڭ جاۋىزدىعىنان ابدەن مەزى بولعان جاراتۋشىنىڭ كارىنە ۇشىراپ، ولار زاڭسىز تاپقان ريزىق-بەرەكەسىنەن ايرىلادى.
ميلەدي دە وسىنداي كۇيگە ءتۇستى: 9ل ەكى مەملەكەتتىڭ قاراۋىلشى كەمەلەرىنىڭ ارا-اراسىنان ساتىمەن سىرعىپ ءوتىپ، ەشبىر شىرعالانعا ۇشىراماي، بۋلونعا ءدىن-امان كەلىپ جەتتى.
پورتسمۋتكە بارىپ تۇسكەن كەزدە، ميلەدي ءوزىن فرانسۋزدار قۋعىنداپ، كۇن بەرمەگەسىن، لا-روشەلدى لاجسىز تاستاپ كەتكەن اعىلشىن ايەلىمىن دەسە، ەندى — ەكى كۇندىك تەڭىز ساپارىنان كەيىن، بۋلونعا كەلىپ تۇسكەسىن، ءوزىن اعىلشىندار فرانسياعا وشىككەسىن، پورتسمۋتكە سىيعىزباي قويعان فرانسۋز ايەلىمىن دەپ تانىستىردى.
مۇنىڭ ۇستىنە ميلەديدىڭ قولىندا الەمدەگى ەڭ سەنىمدى، دايەكتى پاسپورت بار-تىن: ول كەسكىن-كەيپى كەلىستى كەلگەن سۇلۋ ايەلدى جانە پيستولدەردى وڭدى-سولدى شاشىپ جۇرەتىن جومارت جان-دى. پورت باستىعى بولعان ءبىر شالدىڭ بۇعان ىقىلاس-ىنتاسى اۋىپ، كىشىپەيىل مىنەز-مانەر كورسەتكەندىكتەن دە، ول ادەتتەگى شۇقشيا تەكسەرۋ-تەرگەۋ سياقتى بالە-ماتەردەن ءبىرجولا ادا-جۇدا قۇتىلدى دا، بۋلوندا تەك تومەندە ايتىلاتىن حاتتى جازىپ، پوچتا ارقىلى جىبەرۋگە عانا ايالداپ، ازعانا ۋاقىت بولدى:
«جوعارى مارتەبەلى تاقسىر، مونسەنەر كاردينال دە ريشەلەگە، لا-روشەل تۇبىندەگى لاگەر.
P. S مارتەبەلى تاقسىر، ءسىزدىڭ تىلەگىڭىزگە سايكەس، مەن بەتيۋنگە كارمەليت ايەلدەردىڭ موناستىرىنە قاراي كەتىپ بارامىن، سول ارادان بۇيرىعىڭىزدى كۇتەمىن».
شىنىندا دا، سول كۇنى كەشكىلىك ميلەدي جولعا شىقتى. جولدا كەلە جاتقانىندا ءتۇن قاراڭعىلىعى كەلىپ ءتۇستى؛ ول قونىپ شىقپاق بولىپ، مەيمانجايعا ايالدادى، تاڭعى ساعات بەستە جولعا قالاي شىعىپ، ارادا ءۇش ساعات وتكەن شامادا بەتيۋنگە كەلىپ جەتتى.
ول كارمەليت ايەلدەردىڭ ءموناستىرى قايدا ەكەنىن سۇراپ ءبىلدى دە، بىردەن سوندا بارىپ ءتۇستى.
حازىرەتشە (اببات ايەل) ونىڭ الدىنان شىقتى. ميلەدي وعان كاردينالدىڭ جارلىعىن كورسەتتى؛ اببات ايەل كەلگەن مەيمانعا بولمە ازىرلەپ، تاڭعى استى اپارىپ بەرۋگە ءامىر ەتتى.
وتكەن وقيعا بۇل كەزدە ميلەديدىڭ ەسىنەن شىعىپ تا كەتكەن ەد. تەك كەلەشەككە عانا كوز تىككەن ايەل، ەندى الدىڭعى كۇندەردەن تەك، كاردينالدىڭ ءوزىن قالاي جارىلقايتىنىن عانا انىق كورىپ تۇرعانداي، بۇل وسىناۋ قاندى وقيعاعا تاقسىردىڭ ەسىمىن مۇلدە ارالاستىرماي، وعان ساتىمەن مىقتاپ ءبىر قىزمەت كورسەتتى عوي.
جانا قۇشتارلىقتار مەن قۇمارلىقتار جان-جۇرەگىن جەگىدەي جەگەن ميلەديدىڭ ومىر-تىلەگى، بىردە كوگىلدىر اسپان تۇسىنە ەنىپ، ءبىر دە الاۋلاي جالىن اتىپ، تاعى بىردە قارا داۋىلعا ۇقساپ تۇنەرىپ، شالقار اسپاندا تىنىشسىز كەزىپ جۇرەتىن، ءسويتىپ جەر بەتىن قۇلازىتىپ، ازدىرىپ-توزدىرىپ، اجال سەبەتىن زاۋال بۇلتتارىنا ۇقساۋشى ەدى.
ەرتەڭگى استان كەيىن ابباتيسا وعان سىپايى سالەمدەسىپ شىعۋعا كەلدى؛ موناستىردە سەرگىپ كوڭىل كوتەرەتىن كەزدەر از بولادى، سول سەبەپتى دە قايىرىمدى اقكوڭىل حازىرەتشە جاڭا مەيمانىمەن قاشان تانىسقانشا اسىقتى.
ميلەدي اببات ايەلگە قايتسە دە ۇناماق بولدى، ال، ءوزى سياقتى اسا اقىلدى، سۇلۋ دا سۇيكىمدى ايەلگە مۇنى جاساۋ ونشا قيىن ەمەس-تى؛ ول اسا تارتىمدى، مەيىرىمدى بولىپ كورىنۋگە تىرىستى، كوپ ۇزاماي-اق قىزىق اڭگىمەسىمەن، سىزىلىپ تۇرعان كۇللى اسەم بادەن-بولمىسىمەن اقكوڭىل حازىرەتشەنىڭ باسىن اينالدىرىپ، وزىنە ءتانتى ەتىپ الدى.
ابباتيسا اسىل تەكتى اۋلەتتەن شىققان ايەل-دى جانە ساراي توڭىرەگىندەگى شىتىرمان حيكايالاردى جانىنداي جاقسى كورەتىن، ءبىراق ونداي اڭگىمە-سوزدەر كورولدىكتىڭ الىس تۇكپىرلەرىنە ازداپ، تام - تۇمداپ قانا جەتەدى، ال، ءدۇنياۋي تىرلىك دەگەنىن تابالدىرىعىنا جەتپەي جاتىپ سەنىپ قالاتىن، ءموناستىردىڭ قالىن دۋالىنان ول ءتىپتى وتپەيدى دەسە دە بولادى.
ارالارىندا بەس-التى جىل ۇدايى تۇرعاندىقتان با، ايتەۋىر، ميلەدي اقسۇيەك قاۋىم ىشىندەگى ايلا-شارعىلارعا جەتىك بولاتىن؛ سول سەبەپتى دە قايىرىمدى ابباتيساعا فرانسۋز سارايىنىڭ جەڭىل ادەت-عۇرپى ءجايلى اڭگىمەلەردى ايتا باستادى، بۇل كورول اعزامنىڭ تاقۋا دىنشىلدىگىمەن ۇلاسىپ-ۇشتاسىپ جاتادى ەكەن، ميلەدي ونى ساراي ماڭىنداعى حانىمدار مەن بەكزاتتاردىڭ شىرعالاڭ ىشكى حيكايالارىمەن تانىستىردى، ابباتيسا ولاردىڭ ەسىمىنە قانىق بولىپ شىقتى؛ قاسىندا وتىرعان حازىرەتشەنى سويلەتۋ ءۇشىن ميلەدي كوروليەۆا مەن بەكينگەم ماحابباتىنىڭ ءبىر ۇشتىعىن شىعاردى دا، سوسىن تاعى دا باسقا تولىپ جاتقان وسەك-اياڭداردى ءسوز ەتىپ كەتتى.
ءبىراق ابباتيسا ءلام دەمەي، ميلەديدىڭ اڭگىمەسىن مۇقيات تىڭداپ، جىميا كۇلىپ وتىرا بەردى. وسىنداي اڭگىمە ءسوزدىڭ حازىرەتشەگە قاتتى ۇناپ قالعانىن سەزگەن ميلەدي ءسوزىن ساباقتاي ءتۇسىپ، ءبىراق ەندى اڭگىمەنى كاردينالعا قاراي اۋداردى.
وسى اراعا كەلگەندە كەلىنشەك قاتتى قىسىلدى: ول ابباتيسانىڭ كورلدى نەمەسە كاردينالدى جاقتايتىنىن بىلە الماي، دال بولدى، سول سەبەپتى دە شەكتەن شىعىپ كەتپەي، اڭگىمەنى ابايلاپ ايتپاقشى ەدى، ءبىراق ابباتيسا بۇدان بەتەر ساقتىق جاساپ، جاڭا مەيمانى مارتەبەلى تاقسىردىڭ اتىن اتاعان سايىن جاسقانىپ تومەن قاراي بەردى.
ميلەدي وسى موناستىردە قاتتى زەرىگىپ، جابىعىپ كەتەرمىن دەپ ويلادى؛ سوندىقتان دا ەندى نە ىستەپ، نە قوياتىنىن بىردەن انىقتاپ الماقشى بولىپ، نار تاۋەكەل دەپ، ءقاۋىپتى ءبىر قادام جاساماققا بەل بايلادى. اقكوڭىل ابباتيسانىڭ ۇستامدىلىعى قانشا جەرگە دەيىن جەتەتىنىن بايقاۋ ءۇشىن، ول اۋەلى تۇسپالداپ، سوسىن اشىقتان-اشىق، كاردينالدى جامانداي باستادى، ءمينيستردىڭ د'ەگيلون حانىممەن، ماريون دەلورممەن، سول سياقتى باسقا دا جەزوكشەلەرمەن كوڭىلدەس ەكەنىن جىر ەتىپ ايتىپ بەردى.
ابباتيسا اڭگىمەنى بۇرىنعىدان ىقىلاستانا تىڭداپ، كوڭىلى كوتەرىلىپ، كۇلىمسىرەپ، جاندانىپ قالعانداي بولدى.
«باسە، — دەپ ويلادى ميلەدي، — مۇنىن ءوزى ەندى-ەندى جاندانا باستادى بىلەم. ەگەر بۇل كاردينالدى جاكتاسا دا، سوقىر سەنىمنىڭ ادامى بولماسقا كەرەك».
ميلەدي ەندى كاردينالدىڭ ءوز دۇشپاندارىن قالاي قۋعىن-سۇرگىنگە سالاتىنىن ءسوز ەتە باستادى.
ابباتيسا مۇنى قوستاپ-قولدامادى دا، ايىپتاپ-داتتامادى دا، تەك كۇبىرلەپ شوقىندى دا قويدى.
وسىعان قاراپ، ميلەدي موناح ايەل كاردينالعا ەمەس، كورولدى جاقتايتىن بولار دەپ ويلادى. ميلەدي كاردينالدى جامانداۋىن كۇشەيتىپ، اڭگىمەسىن جالعاي بەردى.
— مەن بۇل جايتتەردەن مۇلدە بەيحابار جانمىن، — دەدى ابباتيسا اقىرىندا، — ءبىراق ءبىز حان سارايىنان، ءدۇنياۋي حارەكەت-تىرلىكتەن قانشا شالعاي جاتساق تا، ءسىز ايتقان جايتتەردى راستايتىن، قايعىلى ىستەر بىزدەن دە ۇشىراپ قالادى. بىزدەگى بەيشارا ءبىر مۇڭلىق كاردينالدان كوپ ءجابىر-جاپا. شەگىپتى: ول سول ايەلگە وشىگىپ، ىزىنە ءتۇسىپ، سۇمدىق قۋعىنداعان كورىنەدى.
— ءسىزدىڭ مۇڭلىقتارىڭىزدىڭ ءبىرى دەيسىز بە؟ — دەدى ميلەدي قايتالاپ. — وي، قۇدايىم-اي، بايعۇس ايەلگە قاتتى جانىم اشىپ وتىرعانى!
— دۇرىس ايتاسىز: ونىڭ ءوزى شىنىندا دا اياۋلى جان. بايعۇستىڭ كورمەگەن قورلىعى جوق: تۇرمەگە دە قامالىپتى، وزىنە قوقان-لوققى جاساپ، ابدەن قورقىتىپ تا بايقاپتى، تالاي قاتىگەزدىكتى باسىنان وتكەرىپتى... كىم بىلگەن، — دەدى ابباتيسا، — كاردينال مىرزانىڭ سولاي قاتال بولۋىنىڭ دا دايەكتى ءبىر سەبەپتەرى بار شىعار. بايعۇستىڭ تۇرىنە قاراساڭ — ناعىز پەرىشتە، ءبىراق كىسىنىڭ تۇرىنە قاراپ سىن ايتۋ قيىن عوي.
«ە، ءسات! — دەپ ويلادى ميلەدي. — كىم بىلگەن... بالكىم، مەن تىمىسكىلەپ كورسەم، وسى ارادان بىردەڭەنى تاۋىپ تا قالارمىن. جولىم بولعاي-اق!»
ول ەڭ ءبىر اقپەيىل، ادال كەيىپپەن اعىنان جارىلا سويلەۋگە تىرىستى:
— ءيا، ءسوزىڭىزدىڭ جانى بار، ونى ءوزىم دە بىلەمىن. كوپ كىسىلەر، ادەتتە، ادامنىڭ تۇر-الپەتى الدامشى، وعان سەنۋگە بولمايدى دەسەدى. سوندا جاساعان يەم جاراتقان جان-جانۋارلاردىڭ ەڭ عاجايىبى — ادامعا سەنبەگەندە كىمگە سەنەمىز! بالكىم، مەن ءومىر-باقي الدانىپ، وپىنۋمەن ەتەتىن ءبىر بەيباق تا شىعارمىن، ءبىراق ءتۇر-پىشىنى وزىمە ۇناعان كىسىگە ءوز باسىم ءاماندا قالتقىسىز سەنىپ كەتەمىن.
— دەمەك، ءسىز وسى ءبىر بۇلدىرشىندەي بيكەش بيكۇنا، جازىقسىز جان دەپ ويلايسىز عوي تەگى؟ — دەدى ابباتيسا.
— كاردينال مىرزا تەك قىلمىستاردى عانا قۋدالاپ قويمايدى، ول كەيبىر جاقسىلىق پەن جارىقتىڭ ىزىنە جاۋىزدىقتان بەتەر وشىگىپ تۇسەدى، — دەدى ميلەدي.
— سۋدارىنيا، ءسىزدىڭ بۇنىڭىزعا قايران قالىپ وتىرعانىمدى بىلدىرۋىمە رۇقسات ەتىڭىز! — دەدى ابباتيسا.
— نەمەنەگە قايران بولا قالدىڭىز سونشا؟ — دەدى ميلەدي اڭقاۋسىپ.
— الگىدە ايتقان سوزدەرىڭىزگە قايران قالامىن-داعى.
— مەنىڭ سوزىمە قايران قالاتىنداي نە تاپتىڭىز سوندا؟ — دەدى ميلەدي كۇلىمسىرەپ.
— كاردينال ءسىزدى ءوز قولىمەن وسىندا جىبەرگەن ەكەن، ەندەشە ءسىز ونىڭ دوسى بولۋىڭىز كەرەك قوي، ال، ءبىراق...
— ...ال، ءبىراق مەن ونى جامانداپ كەتتىم عوي، — دەدى ميلەدي حازىرەتشەنىڭ ويىنداعىسىن قاعىپ الىپ.
— ايتەۋىر ءسىزدىڭ اۋزىڭىزدان ول تۋرال ءبىر جىلى ءسوز شىقپاي - اق قويدى.
— ونىڭ سەبەبى، مەن كاردينالدىڭ دوسى ەمەسپىن، قۇرباندىعىنا شالىنعان سورلىمىن، — دەدى ميلەدي كۇرسىنىپ.
— الايدا مىنا حاتتا ول ءسىزدى مەنىڭ قامقورلىعىما تاپسىرىپتى...
— ...ول حات ءوز جاندايشاپتارىنىڭ بىرەۋىنە مەنى وسى ارادان شىعارىپ جىبەر دەپ ءامىر ەتكەنشە، اباقتىداعى ادام سياقتى وسىندا ومالىپ وتىرا بەر دەگەن بۇيرىق.
— ەندەشە نەگە قاشىپ كەتپەدىڭىز؟
— قايدا؟ سىزدىڭشە، جەر ۇستىندە كاردينالدىڭ مەنى ىزدەسە تابا المايتىن تۇكپىرى بار دەپ ويلايسىز با؟ ول قولىن سوزسا بولدى، مەنى وپ-وڭاي تاۋىپ الدى. ەركەك بولسام — ءبىر ءسارى، وندا ءبىر لاجىن جاسار ەدىم، ال ايەل... ايەل بايعۇستىڭ قولىنان نە كەلەدى! سىزدە تۇراتىن الگى ءبىر مۇڭلىق قاشۋعا تالاپتانىپ كورىپ پە ەدى؟
— جوق، قايدان تالاپتانسىن. و بايعۇستىڭ ءجونى باسقا. مەنىڭشە، بىرەۋگە دەگەن ماحاببات ونى فرانسياعا ءجىپسىز بايلاپ قويعان ءتارىزدى.
— ەگەر ول مۇڭلىق بىرەۋدى سۇيەتىن بولسا، ونىڭ باقىتسىز سورلى بولماعانى، — دەدى ميلەدي كۇرسىنىپ.
— سونىمەن، — دەدى ابباتيسا ميلەديگە بۇرىنعىسىنان ىقىلاستانا قاراپ، — مەن تاعى دا ءبىر قاققى كورىپ، سوققى جەگەن بەيباقتى كورىپ وتىرمىن با؟
— ءيا، سولاي! — دەدى ميلەدي ونىڭ ءسوزىن ماقۇلداپ.
باسىنا ءبىر سونى وي كەلگەندەي-اق، ابباتيسانىڭ كوزىنەن، ابىرجي باستاعانى بايقالدى.
— ءسىز ءبىزدىڭ قاسيەتتى ءدىنىمىزدىڭ دۇشپانى ەمەسسىز بە؟ — دەدى ول تۇتتىعا سويلەپ.
— مەن بە؟ — ميلەديدىڭ داۋىسى شىعىپ كەتتى. — مەنى پروتەستانت ايەل دەپ ويلايسىز با؟! جوق، تاپ ءقازىر ەكەۋمىزدى دە ەستىپ تۇرعان جالعىز جاراتۋشى جان يەمدى كۋا دەپ ايتايىنشى، مەن قايتا دىنگە جان-تانىمەن بەرىلگەن كاتوليك ايەلمىن!
— ەندەشە، سابىر ايلاڭىز، سۋدارىنيا، — دەدى ابباتيسا جىميا كۇلىپ. — كەلىپ تۇسكەن ءۇيىڭىز ەندى سىزگە قاتىگەز تۇرمە بولمايدى، قايتا ءسىز تۇتقىندا وتكەن كۇنىڭىزدى، ءوزىڭىز جاقسى كورەتىندەي بولۋ ءۇشىن، قولدان كەلگەننىڭ ءبارىن جاسايمىز. بۇل — بۇل ما، ءسىز ءالى ساراي ماڭىنداعى ءبىر ايلا-شارعىنىڭ الەگىنەن قۋعىنعا تۇسكەن جاس ايەلدى كورەسىز. ول ءوزى ءبىر سۇيكىمدى، جارقىن مىنەزدى بيكەش.
— ونىڭ اتى كىم؟
— بيىك دارەجەلى، داۋلەتتى ءبىر حانىم ونى ماعان قامقور بول دەپ تاپسىرعاندا، كەتتي دەگەن اتپەن تاپسىرعان ەدى. مەن ونىڭ شىن اتىن بىلۋگە دەن قويمادىم دا.
— كەتتي؟ — دەدى داۋىستاپ ميلەدي. — ونىڭ اتىنىڭ وسىلاي ەكەنىن انىق بىلەسىز بە؟
— ول ءوزىن وسىلاي دەپ اتايتىنى راس پا دەيسىز بە؟ راس، سۋدارىنيا. ال، ءسىز ونى ءبىلۋشى مە ەدىڭىز؟
ميلەدي ىشتەي مىرس ەتىپ ءبىر كۇلدى دە، وسى مەنىڭ بۇرىنعى كانيزاگىم ەمەس پە ەكەن دەپ ويلادى. جاس قىز ەسىنە تۇسكەندە ميلەديدى اشۋ بۋدى، وشپەندىلىك سەزىمى بويىن بيلەپ، بەدىرەيىپ كەتتى، ءسات سايىن سان قۇبىلاتىن وسى ءبىر سيقىرلى ايەل قاس قاعىمدا بۇزىلىپ كەتكەن وڭىنە مەيىرىم ءۇيىرىپ، قايتادان بۇرىنعى قالپىنا ءتۇستى.
— سو ءبىر جاس بيكەشتى قاشان كورەر ەكەنمىن؟ وعان ءقازىردىڭ وزىندە عاشىق بولىپ قالعان سياقتىمىن، — دەدى ميلەدي.
— بۇگىن كەشكە كورەسىز، — دەدى ابباتيسا، — قالاساڭىز كۇندىز دە كورىپ قالارسىز. ءبىراق ءوزىڭىز الگىدە ايتقاندايىن، ءسىز ءتورت كۇن جولدا ءجۇردىڭىز، بۇگىن تاڭعى ساعات بەستە تۇردىڭىز، سول سەبەپتى دە، بالكىم، تىنىققىڭىز كەلەتىن شىعار. ءقازىر جاتىڭىز دا ۇيىقتاڭىز. ءتۇس كەزىندە وياتامىز.
ايلا-شارعى دەگەندە الا جونەلەتىن جۇرەگى جاڭا ءبىر دۇربەلەڭدى سەزىپ، لۇپىلدەپ كەتتى، ميلەديدىڭ تاپ ءقازىر ۇيىقتاعىسى دا كەلمەدى، ءبىراق قايىرىمدى حازىرەتشەنىڭ كەڭەسىنە قۇلاق استى: cوڭعى ەكى اپتادا قيلى-قيلى جايتتەردى باسىنان وتكەرىپ، قاتتى قينالعانى سونشا، قۇرىشتاي قايراتتى دەنەسى قالجىراپ-شارشاۋدى بىلمەسە دە، جانى قۇرعىرى ءبىر تىنىم-تىنىشتىق تىلەيتىن ءتارىزدى.
ول ابباتيسامەن قوش ايتىسىپ كەتتي اتىن ەستىگەندە ويانعان كەگىن ەندى قايتارامىن عوي دەپ، جانى راحات تاۋىپ جاتىپ قالدى. ەگەر بۇل قيىن ءىستى ويداعىداي ورىنداپ شىقسا، كاردينالدىڭ: ويىنا كەلگەن ارەكەتتى جاساۋىڭا رۇقسات بەرەمىن دەگەن ۋادەسىن ەسىنە ءتۇسىردى. ميلەدي دىتتەگەن ماقساتىنا جەتتى، دەمەك، ەندى د'ارتانيان مۇنىڭ اشسا — الاقانىندا، جۇمسا — جۇدىرىعىندا.
ميلەدي تەك ءبىر نارسەدەن عانا، بۇرىنعى كۇيەۋىن — گراف دە لa فەردى ويلاعاندا عانا قۇتى قاشىپ، شوشىپ كەتەدى. ايەل ونى ءولىپ قالعان شىعار، الدە فرانسيادان كەتىپ قالعان شىعار، دەپ جۇرەتىن، سويتسە، ول اتوس اتتى مۋشكەتەر، د'ارتانياننىڭ جان قيىسار دوسى بولىپ شىقتى.
حوش، ەگەر ول د'ارتانياننىڭ دوسى بولسا، الگى تىمىسكى ايلا-ارەكەتتەرىنىڭ بارىنە كومەكتەسكەن بولدى، وسىلاردىڭ ارقاسىندا كوروليەۆا مارتەبەلى تاقسىردىڭ ويىنا العان ماقساتىن ورىنداتپاي تاستادى؛ ەگەر ول د'ارتانياننىڭ دوسى ەكەن، ەندەشە، كاردينالدىڭ قاسى، دەمەك، ميلەدي قۇرعان تورىنا ونى دا تۇسىرەدى، ال، انا بالعىن مۋشكەتەردى دە وسى تورعا ءتۇسىرىپ، تۇنشىقتىرىپ تاستايتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى.
وسىنداي ءبىر جاقسى ۇمىتتەن ايەل جانى جاي تاپقانداي، كوڭىلى حوشۋاقتانىپ، ۇزاماي ماۋجىراپ ۇيىقتاپ كەتتى.
ول توسەگىنىڭ تاپ قاسىنان ءبىر ادەمى، اۋەزدى داۋىستى ەستىپ، ويانىپ كەتتى. ميلەدي كوزىن اشىپ، قاسىنا اقسارى شاشتى، وڭىندە جۇمساق نۇر ويناعان ءبىر جاس ايەلدى ەرتىپ كەلگەن ابباتيسانى كوردى، الگى بيكەش بۇنىڭ كىم ەكەنىن بىلگەنشە ىنتىق بولىپ، مەيىرلەنە قاراپ تۇر ەكەن.
جاس ايەلدى بۇل مۇلدە تانىمايدى ەكەن. ەكەۋى ۇيرەنشىكتى داعدى بويىنشا، سالەم-ساۋحات سۇراسىپ جاتىپ، بىر-بىرىنە بايىپتاي قاراستى: ەكەۋى دە سۇلۋ ەكەن، ءبىراق ەكەۋىنىڭ سۇلۋلىعى جەر مەن كوكتەي وزگەشە. ميلەدي ىشتەي ايىزى قانا كۇلىمسىرەپ، وسىناۋ جاس بيكەشكە قاراعاندا، ءوزىنىڭ كەلىستى دە كەسكىندى ەكەنىن، ءجۇرىس-تۇرىسى دا اقسۇيەكتەر مانەرىنە جاقىن ەكەنىن بايقاپ قالدى. ارينە، جاس مۇڭلىقتىڭ ۇستىنە كيگەن كويلەگىن مۇنىڭ كويلەگىمەن ءتىپتى دە سالىستىرۋعا كەلمەيدى.
ابباتيسا بۇلاردى قولما-قول تانىستىردى، وسى ءبىر مىندەتىن اتقارعاننان كەيىن ول دەرەۋ كەتىپ قالدى، ويتكەنى حازىرەتشەنىڭ پارىز-قارىزىن وتەۋ ءۇشىن شىركەۋگە بارۋى كەرەك-تى، سونىمەن ەكى جاس ايەل وڭاشا قالدى.
ميلەديدىڭ توسەكتە جاتقانىن كورگەسىن، جاس بيكەش ابباتيسانىڭ سوڭىنان كەتكىسى كەلىپ ەدى، ءبىراق ميلەدي ونى جىبەرمەدى.
— مۇنىڭىز قالاي، سۋدارىنيا، — دەدى ول، — ءوزىڭىزدى كورەر-كورمەستەن، مەنى جالعىز تاستاپ كەتكەلى تۇرسىز با؟ نەسىن جاسىرايىن، وسى ارادان كەتكەنشە، سىزبەن از دا بولسا سويلەسىپ، سۇحباتتاسىن جۇرەم بە دەپ ويلاپ ەدىم.
— جوق سۋدارىنيا، — دەدى جاس مۇڭلىق، — مەن بەيمەزگىل كەلدىم بە دەپ قورقىپ قالىپ ەدىم: ءسىز ۇيىقتاپ جاتىر ەكەنسىز، ابدەن شارشاعان دا بولارسىز...
— وندا نە تۇر؟ — دەدى ميلەدي قارسى داۋ ايتىپ. — ۇيىقتاپ جاتقان كىسىلەردىڭ تىلەيتىنى نە؟ كوڭىلدەنىپ، سەرگەك ويانۋ ەمەس پە؟ ءسىز مەنى تاپ سونداي راحاتقا بولەدىڭىز، ەندەشە سول راحاتقا ەمىن - ەركىن باتايىنشى...
سوسىن جاس بيكەشتى قولىنان ۇستاپ، وزىنە قاراي تارتىپ، كەرۋەتىنىڭ قاسىندا تۇرعان كرەسلوعا وتىرعىزدى.
ايەل دە جايعاسا بەردى.
— ءتۇھ، قۇدايىم-اي، مەن ءوزى جولىم ءبىر وڭعارىلمايتىن سورلىمىن! — دەدى ول. — مىنە، جارتى جىلدان بەرى وسىندا ءجۇرىپ-تۇرىپ جاتىرمىن، جادىراپ ءبىر كوڭىل كوتەرگەن ەمەسپىن! ەندى، مىنە، ءسىز كەلدىڭىز، وزىڭىزدەن كوڭىلدەس ءبىر جاقسى سەرىك تابام با دەپ ۇمىتتەنەمىن جانە ءبىرازدان كەيىن موناستىردەن ءبىرجولا كەتەمىن عوي دەپ ويلايمىن!
— قالايشا! — دەدى ميلەدي تاڭىرقاپ. — ءسىز ۇزاماي موناستىردەن كەتەمىن دەيسىز بە؟
— ايتەۋىر، سونداي ءۇمىتىم بار ەكەنى راس! — دەدى كەلىنشەك قۋانىپ، ول ءتىپتى قۋانىشىن جاسىرعىسى دا كەلمەدى.
— ءسىزدىڭ كاردينالدان كوپ ءجابىر-جاپا شەككەنىڭىز ءجايلى مەن دە ءبىراز حابار ەستىگەن ەدىم. ول راس بولسا، ەكەۋمىزدىڭ ءبىر-بىرىمىزدى جاقسى كورۋىمىزگە تاعى ءبىر سەبەپ تابىلاتىن بولدى.
— ابباتيسانىڭ الگى ءبىر ءسوزى راس ەكەن عوي: مەن سياقتى ءسىز دە زۇلىم تاقسىردىڭ قۇرباندىعىنا شالىنعان كورىنەسىز.
— ت-س-س! — دەپ ميلەدي جاس ايەلدى تەجەپ تاستادى. — ول كىسى تۋرالى ءتىپتى وسى ارانىڭ وزىندە دە بايقاپ سويلەيىك. مەنىڭ كۇللى تاۋقىمەتىم، سىرلاس دوس ساناپ جۇرگەن ءبىر ايەلدىڭ كوزىنشە، تاپ الگىدە ءسىز ايتقان سياقتى ءبىر ءسوزدى ايتقاننان كەيىن باستالدى، سويتسەم، الگى ايەل وپاسىزدىق جاساپتى. ءسىز دە سونداي ءبىر وپاسىزعا ولجا بولعانسىز عوي تەگى؟
— جوق، — دەدى جاس مۇڭلىق، — مەن ءوزىم جانىمداي جاقسى كورىپ، شەكسىز بەرىلگەن ءبىر حانىمنىڭ قۇربانى بولدىم، مەن سول كىسىنىڭ جولىنا ءوز ءومىرىمدى قيامىن جانە بولاشاقتا دا سولاي ەتۋگە ءازىرمىن.
— باسىڭىزعا بالە تونگەندە قاراماي كەتتى مە؟ تىرلىكتە ءاردايىم سولاي بولادى!
— مەن دە بۇرىن تاپ سولاي ءشۇبالانىپ ەدىم، سويتسەم ونىم ادىلەتسىزدىك بولعان ەكەن، ەكى-ۇش كۇننەن بەرى ونىڭ قاتە ەكەنىنە كوزىم جەتتى، سول ءۇشىن جاراتقانعا رازىمىن: حانىم مەنى ۇمىتىپ كەتتى دەپ ويلاعانداي ساي-سۇيەگىم سىرقىرايتىن... ءبىراق ءسىز، سۋدارىنيا... ەرىكتى ەركىن كىسى سياقتى كورىنەسىز، ەگەر كوڭىلىڭىز قالاسا، وسى ارادان توقتاۋسىز قاشىپ كەتە الاسىز.
— سوندا دوس-جاراندارى، اقشا-قاراجاتى جوق، مەن سياقتى جازعاندا بۇرىن ەشقاشاندا بولىپ كورمەگەن جات ولكەدە قايدا بارىپ پانالايدى؟
— اح، دوس-جاران دەگەنىڭىز قايدا بارساڭىز، سوندا تابىلا جاتادى عوي! — دەدى مۇڭلى بيكە داۋىستاپ. — ءسىز ءبىر اقكوڭىل، قايىرىمدى جان سياقتى كورىنەسىز جانە جۇرتتان اسقان سۇلۋسىز!
— قايتەيىن، سوعان قاراماستان سوقا باسىم سوپايىپ، قۋعىندالىپ ءجۇرمىن، — دەدى ميلەدي پەرىشتەدەيىن مونتاسي كۇلىمسىرەپ.
— ماعان سەنسەڭىز، — دەدى مۇڭلى بيكە، — ەشقاشاندا قۇدايدان كۇدەر ۇزبەڭىز. بىردە بولماسا بىردە بۇرىن جاساعان جاقسىلىعىمىز قۇداي الدىندا جاقتاۋشى بولىپ شىعادى. بالكىم، مەن ەشكىم كوزگە ىلمەيتىن، قانشا ءالسىز دە دارمەنسىز جان بولعانىممەن، مەنىمەن كەزدەسكەنىڭىز وزىڭىزگە باقىت بولىپ داريتىن شىعار. ەگەر مەن وسى ارادان امان-ەسەن شىقسام، اۋەلى ءوزىمدى قورعاۋعا بەلسەنە قاتىسقان بەدەلدى دوستارىم، كەيىن ءسىزدى دە قورعاي الادى عوي دەپ سەنەمىن.
— ەگەر مەن سىزگە جالعىزبىن دەپ ايتسام، ول مەنىڭ جوعارى ورىنداردا وتىرعان تانىستارىم جوق دەگەن ءسوز ەمەس،— دەدى ميلەدي ءسوزىن جالعاپ، ول ءوزىم سىر اقتارسام، بۇل دا بارىن اشىپ ايتار دەپ ويلاعان-دى. — ءبىراق سول تانىستارىم كاردينالدىڭ الدىندا قايقاڭ قاعادى، ءتىپتى كوروليەۆانىڭ ءوزى قاھارلى مينيسترگە قارسى كىسىلەردى قولداۋدان قايمىعادى. ۇلى حانىم، قانشا مەيىرباندى، ىزگى جۇرەكتى كىسى بولعانىمەن، مارتەبەلى تاقسىر قاھارىنا مىنگەن كەزدە، وزىنە قىزمەت ەتكەن كىسىلەردى سونىڭ قۇرباندىعىنا شالعانىن راستايتىن ايعاق، دالەل دەگەنىڭىز مەندە جەتىپ جاتىر.
— ماعان سەنىڭىز، سۋدارىنيا، كوروليەۆا سىرتتاي ولاردان باس تارتقان سىڭاي تانىتۋى مۇمكىن، ءبىراق سوعان قاراپ ول كىسىنى كىنالاۋعا بولمايدى: ولار قاتال قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان سايىن، كوروليەۆا دا جاتپاي-تۇرماي سولاردىڭ قامىن ويلايدى جانە سو بايعۇستاردىڭ وزدەرى دە كۇتپەگەن كەزدە ويلايدى، اقىرىندا حانىمنىڭ شاراپاتتى نازارىنان قاعىس قالماعاندارىنا كوزدەرى جەتەدى.
— دۇرىس ايتاسىز. كوروليەۆا قايىرىمدى كىسى، وعان كامىل سەنەمىن! — دەدى ميلەدي كۇرسىنىپ.
— اح، مىنا سوزىڭىزگە قاراعاندا، ءسىز ءبىزدىڭ كەڭ پەيىلدى، جومارت جاندى، عاجايىپ كوروليەۆامىزدى بىلەدى ەكەنسىز عوي! — دەدى مۇڭلى بيكە ءماز بولا قۋانىپ.
— مەن ول كىسىمەن تىكەلەي تانىس بولۋ قۇرمەتىنە يە بولىپ كورگەن جوقپىن، — دەدى ميلەدي شەكتەن اسىپ بارا جاتقانىن سەزىپ، — ءبىراق مەن ونىڭ ەڭ جاقىن دوستارىنىڭ كوپشىلىگىمەن تانىسپىن: ماسەلەنكي، دە پيۋتانج مىرزانى بىلەمىن، انگلياداعى ديۋجار مىرزانى جاقسى ءبىلۋشى ەدىم، دە تريەۆيل مىرزامەن تانىسپىن.
— دە تريەۆيل مىرزامەن بە! — دەدى مۇڭلى بيكە داۋىستاپ. — ءسىز دە تريەۆيل مىرزانى تانيمىن دەدىڭىز بە؟
— ءيا، تانىعاندا قانداي، ءتىپتى جاقسى تانىسىم.
— كورول مۋشكەتەرلەرىنىڭ كاپيتانىمەن بە؟
— ءيا، كورول مۋشكەتەرلەرىنىڭ كاپيتانىمەن.
— ولاي بولسا، كوپ ۇزاماي، ءتىپتى جاقىن-جۋىقتا ءسىز بەن ءبىز سىرالعى تانىس، ءتىپتى دوس بولىپ كەتكەنىمىزدى ءوزىڭىز دە بىلمەي قالاسىز! ەگەر ءسىز دە تريەۆيل مىرزامەن تانىس بولساڭىز، وندا ول كىسىنىڭ ۇيىندە دە بولعان شىعارسىز؟
— ءيا، ءجيى-جيى بارىپ تۇرامىن، — دەدى ميلەدي. وسى جولعا ءبىر ءتۇسىپ العاسىن جانە جالعان ءسوزى جاراستى شىعىپ جاتقاسىن، ول العان بەتىنەن اينىماۋعا بەل بايلادى.
— ءسىز ەندەشە ول ۇيدەن كەيبىر مۋشكەتەرلەردى دە كەزدەستىرگەن بولارسىز؟
— ادەتتە سول كىسى قابىلدايتىن مۋشكەتەرلەردى تۇگەل كورگەنمىن، — دەدى ميلەدي وسى اڭگىمەگە قىزىققان ۇستىنە قىزىعا ءتۇسىپ.
— ءوزىڭىز جاقسى بىلەتىن كىسىلەردىڭ بىرەۋىنىڭ اتىن اتاڭىزشى، سوندا ولاردىڭ مەنىڭ دوس-جارانىم بولىپ شىعاتىنىنا كوزىڭىز جەتەدى!
— حوش ماسەلەنكي... — دەدى ميلەدي قاپەلىمدە ابىرجىپ قالىپ، —مەن دە سۋۆيني مىرزانى، كۋرتيۆرون مىرزانى، دە فەريۋسساك مىرزانى... بىلەمىن...
مۇڭلى بيكە ميلەديدىڭ ءسوزىن بولمەي، بايىپپەن تىڭدادى دا، ول ۇندەمەي قالعاسىن:
— ءسىز اتوس دەگەن ازاماتتى بىلمەۋشى مە ەدىڭىز؟ — دەدى جايىمەن. ميلەدي ءوزى جاتقان اقجايما ماتاسىنداي اپپاق بولىپ وزگەرىپ سالا بەردى، ءوزىن-وزى تىزگىندەپ ۇستاۋعا كەلگەندە الدىنا جان سالمايدى دەسەك تە، داۋىسى ەرىكسىز شىعىپ كەتتى، الدىنداعى ايەلدىڭ بىلەگىنەن شاپ بەرىپ، ۇستاي الىپ، وعان تەسىرەيە قاراپ، قاتتى دا قالدى..
— نە بولدى؟ سىزگە نە بولدى سونشاما؟ — دەدى بايعۇس ايەل شىجبالاقتاپ. — ءتۇھ، قۇداي-اي، ءسىزدىڭ نامىسىڭىزعا تيەتىن بىردەڭەنى اڭداماي ايتىپ قويعان جوقپىن با؟
— جو-عا، ءبىراق مىنا ءبىر كىسىنىڭ ەسىمى مەنى قايران قالدىردى، ويتكەنى ول جىگىتتى مەن دە ءبىلۋشى ەدىم، ويلاماعان جەردەن سونى جاقسى بىلەتىن كىسىمەن جۇزبە-جۇز كەزدەسۋ ماعان ءبىر ءتۇرلى وقىس كورىنىپ كەتكەنى.
— ءيا، ونى جاقسى بىلەتىنىم، ءتىپتى ەتە جاقسى بىلەتىنىم راس. ونىڭ وزىمەن عانا ەمەس، جان دوستارى: پورتوس مىرزامەن، اراميس مىرزامەن دە جاقسى تانىسپىن.
— شىنىمەن-اق راس پا؟ ولاردى مەن دە بىلەمىن! — دەدى ميلەدي داۋىستاپ، قورىققانىنان تۇلا بويىنىڭ مۇزداپ بارا جاتقانىن سەزىپ.
— پالە، ەگەر ءسىز ولارمەن جاقسى تانىس بولساڭىز، وندا ولاردىڭ ەر كوڭىلدى، باتىل جىگىتتەر ەكەنىن دە بىلەسىز عوي. ەگەر سىزگە جاردەم كەرەك بولسا، سولارعا نەگە ءسوز سالىپ كورمەيسىز؟
— ءىستىڭ ءمانى مىنادا... — دەدى تۇتىعىپ ميلەدي، — ولاردىڭ ەشقايسىسىمەن دە دوستىق بايلانىسىم جوق. مەن ولاردى سو جىگىتتەردىڭ جاقىن دوسى د'ارتانياننىڭ ايتقانىنان بىلەمىن.
— ءسىز د'ارتانيان مىرزانى قايدان بىلەسىز؟ — دەدى مۇڭلى بيكە ەندى ونىڭ بىلەگىنەن شاپ بەرىپ، قادالا قاراپ.
ميلەديدىڭ كوزىنىڭ تۇنجىراپ كەتكەنىنە قاراپ، ول:
— كەشىرىڭىز، سۋدارىنيا، ونىمەن ءسىزدىڭ قانداي بايلانىسىڭىز بار ەدى؟ — دەپ سۇرادى.
— ول ما... — دەدى ميلەدي ابىرجىپ، — ول — مەنىڭ دوسىم.
— ءسىز مەنى الداپ وتىرسىز، سۋدارىنيا، — دەدى مۇڭلى بيكە. — ءسىز ونىڭ كوڭىلدەسى بولعانسىز!
— د'ارتانياننىڭ كوڭىلدەسى بولعان مىنا ءسىزسىز! — دەدى وعان ميلەدي داۋىستاپ.
— مەن بە؟ — دەدى مۇڭلى بيكە.
— ءيا، ءسىزسىز، مەن ءسىزدى ەندى عانا ءبىلدىم: ءسىز بوناسە حانىمسىز.
جاس ايەل بۇعان تاڭ قالا سەلك ەتتى دە، قورىققانىنان شەگىنە بەردى.
— قاسارماڭىز! ايتىڭىز قانە! — دەدى ميلەدي شۇقشيىپ.
— وندا نە تۇر! بولسام — بولارمىن، سۋدارىنيا! — دەدى مۇڭلى بيكە. — سونىمەن، ءبىز كۇندەس بولىپ شىقتىق پا؟
ميلەديدىڭ ىزاعا بۋلىعىپ، قىزارىپ كەتكەنى سونشا، باسقا ءبىر كەزدە بوناسە بيكە قورىققانىنان قاشىپ كەتەر ەدى، ال، ءقازىر ونى قىزعانىش بيلەپ العان ەدى.
— كانە، يمانداي شىنىڭىزدى ايتىڭىزشى، سۋدارىنيا، — دەپ بوناسە بيكە شۇقشيىپ، ونى تاپ وسىنداي قايسار دەپ كىم ويلاعان، — ءسىز ونىڭ كوڭىلدەسىسىز بە؟ بالكىم، ءسىز ونىڭ بۇرىنعى كوڭىلدەسى بولارسىز؟
— و جوق! ەشقاشاندا! ەشقاشاندا! — دەدى ميلەدي باجىلداپ، ونىڭ ءسوزىنىڭ راستىعىنا ءتىپتى ءشۇبالانۋعا دا بولمايتىن ەدى.
— مەن سىزگە ءبىر سەنۋىن سەنەيىن. ءبىراق داۋىسىڭىزدىڭ ەرىكسىز شىعىپ كەتكەنى قالاي؟ — دەدى بوناسە بيكە.
— ءسىز وعان دا تۇسىنبەي وتىرسىز با؟ — دەدى ميلەدي كولگىرسي تاڭىرقاپ، ول ابىرجىپ-ساسىپ قالعان جەرىنەن ەسىن جيناپ، ءوزىن تەجەپ الا قويعان-دى.
— ونى قايدان تۇسىنەيىن؟ مەن ءالى ەشتەڭەنى دە بىلمەيمىن.
— قيماس دوس رەتىندە د'ارتانيان مىرزا ءوزىنىڭ جۇرەك سىرلارىن ماعان ايتاتىن، ءسىز سونى دا ۇقپايسىز با؟
— شىنىمەن-اق راس بولعاي؟
— سىزدەردىڭ بار سىرلارىڭىزعا قانىق ەكەنىمدى ءالى بىلمەيسىز عوي: سەن-كلۋدەگى شاعىن ۇيدەن ءوزىڭىزدى ۇرلاپ كەتكەنىن دە، ونىڭ قاتتى تورىعىپ، قينالعانىن دا، دوس-جاراندارىنىڭ وپىنعانىن دا بىلەمىن. كەنەت، ويلاماعان جەردەن، وزىڭىزبەن كەزدەسىپ قالعاندا، وعان مەن تاڭ قالماعاندا كىم تاڭ قالادى! ءبىز، د'ارتانيان ەكەۋمىز، ءسىز تۋرالى كوپ-كوپ سىر شەرتىسكەن ەدىك! ول ءسىزدى جانىنداي جاقسى كورەدى جانە سىرتىڭىزدان مەنى دە جاقسى كورۋگە ءماجبۇر ەتتى. اح، سۇيكىمدى كونستانسيا، اقىرىندا تاعدىر ايداپ ءسىزدى تاپتىم-اۋ، ايتەۋىر، مىنە، ءوزىڭىزدى دە كورىپ وتىرمىن.
وسىدان كەيىن ميلەدي بوناسە بيكەگە قولىن سوزدى، ال، بوناسە بيكە بولسا، ونىڭ سوزىنە قالتقىسىز سەنىپ، الگىدە عانا كۇندەس-باسەكەلەس دەپ ەسەپتەگەن ايەلدى ەندى وزىنە جان-تانىمەن بەرىلگەن ادال دوس دەپ تانىدى.
— و، كەشىرىڭىز مەنى! كەشىرىڭىز! — دەدى ول داۋىستاپ، سوسىن ميلەديدىڭ يىعىنا بەتىن باستى. — مەن ونى جانىمداي جاقسى كورەمىن!
ەكى ايەل ءبىر مينۋتتەي ءبىر-بىرىن قۇشاقتاپ تىنىشتالا قالدى. ەگەر ميلەديدىڭ كۇشى كەۋدەسىندە قايناعان كەك پەن وشپەندىلىككە ساي كەلسە، بوناسە بيكە ميلەديدىڭ قۇشاعىنان قازا تابار ەدى. ءبىراق ونى تاباندا تۇنشىقتىرىپ، ولتىرە سالۋعا بولمايتىنىن سەزگەن ميلەدي وعان قاراپ، كۇلىمسىرەي ءتىل قاتتى:
— مەنىڭ سۇيىكتى سۇلۋىم سول، مەنىڭ قىمباتتى بالاقايىم سول، ءوزىڭىزدى امان كورگەنىمە شەكسىز باقىتتىمىن! كانە، كوزىم ابدەن تويعانشا جۇزىڭىزگە ارمانسىز ءبىر قاراپ الايىنشى.
وسى سوزدەردى ايتقاسىن، ول مۇنى اشقاراق كوزىمەن ىشىپ-جەپ قويا جازدادى.
— ءيا، ءيا، بۇل ارينە، ءسىزسىز! ونىڭ ءوزىڭىز ءجايلى ايتقان سوزىنە قاراپ، ءسىزدى تانىپ وتىرمىن، جىعا تانىپ وتىرمىن!
سورلى كەلىنشەك وسىناۋ جارقىراعان اق ماڭداي مەن جالتىلداعان تۇنىق كوز ىشىندە قانداي سۇرقيا وي سۋماڭداپ جاتقانىن قايدان ءبىلسىن، ول ءقازىر مىنا اسەم كوزدەن تەك وزىنە دەگەن اياۋشىلىق پەن اق پەيىلدى عانا كورگەن بولاتىن.
— ەگەر ول سىزگە مەنىڭ قانداي ازاپ-توزاقتى باستان كەشكەنىمدى ايتقان بولسا، مەن سورلىنىڭ تارتقان تاۋقىمەتىنەن حاباردار بولىپ شىقتىڭىز عوي. ءبىراق ول ءۇشىن كورگەن ءجابىر-جاپانىڭ ءوزى ءبىر عانيبەت! — دەدى بوناسە بيكە.
— ءيا، عانيبەت! — دەپ ميلەدي دە قايتالاي سالدى.
ول باسقا بىردەڭەنى ويلاپ وتىرعان.
— كوڭىلگە ءبىر مەدەۋ بولاتىن نارسە، ۇزاماي مەن وسى ازاپتان ارىلامىن، — دەدى بوناسە بيكە ءسوزىن جالعاپ. — ەرتەڭ بە، الدە بۇگىن كەشكە سالىم با، ايتەۋىر، مەن ونى قايتا كورەمىن، سودان كەيىن قايعىلى كۇندەر ۇمىت بولادى.
— بۇگىن كەشكە سالىم؟ ەرتەڭ؟ — دەدى ميلەدي قايتالاپ، وسىناۋ سوزدەر ونىڭ ويىن سەيىلتىپ جىبەرگەندەي بولدى. — ول نە دەگەنىڭىز؟ ءسىز ودان ءبىر حابار كۇتىپ وتىرسىز با؟
— مەن ونىڭ ءوزىن كۇتىپ ءجۇرمىن.
— ءوزىن دەيسىز بە؟ د'ارتانيان وسىندا كەلە مە؟
— ءيا، كەلەدى.
— ول مۇمكىن ەمەس! ول كاردينالمەن بىرگە لا-روشەلدى قاماپ-تورىپ جاتىر. ول تەك قالانى العاننان كەيىن بارىپ كەلەدى.
— ءسىز سولاي ويلايسىز با؟ ءبىراق بۇل جالعاندا مەنىڭ د'ارتانيانىما، سول ءبىر ادال دا دەگدار ازاماتقا بوگەت بولاتىن نارسە بار ما!
— وسى سوزىڭىزگە سەنبەيمىن!
— ەندەشە مىنانى ءوزىڭىز-اق وقىڭىز !— دەدى كەۋدەسىن اسقاق ءبىر قۋانىش سەزىمى بيلەپ كەتكەن باقىتسىز كەلىنشەك، ميلەديگە حاتتى ۇسىنىپ جاتىپ.
«دە شيەۆرەز حانىمنىڭ قولى! —دەپ ويلادى ىشتەي ميلەدي. — سولاردىڭ لاگەرىمەن بۇلاردىڭ قارىم-قاتىناس جاساپ تۇراتىنىن بۇرىن دا سەزۋشى ەدىم!»
ول تومەندەگى جولداردى قۇنىعا وقىپ شىقتى:
«سۇيىكتى ءسابي، ءازىر تۇرىڭىز. ءبىزدىڭ دوسىمىز ۇزاماي سىزگە بارادى، سوندا ءوزىڭىزدىڭ قاۋىپ-قاتەردەن امان قالۋ ءۇشىن لاجسىز جاسىرىنعان تۇرمەڭىزدەن الىپ كەتۋ ءۇشىن عانا بارادى. جولعا ازىرلەنە بەرىڭىز جانە ەشقاشاندا بىزدەن كومەك كەلمەيدى ەكەن دەپ كۇدەر ۇزبەڭىز.
جۋىردا ءبىزدىڭ اسەم گاسكون جىگىتىمىز، ءار كەزدەگى ادەتىنە باسىپ، ءوزىنىڭ شىن بەرىلگەن ادال كىسى ەكەنىن تاعى دا كورسەتتى؛ الدەبىر جەرلەر، كۇن ىلگەرى ساقتاندىرعانى ءۇشىن وعان قاتتى رازى بولىپ جاتىر، سونى وعان ايتقايسىز».
— ءيا، ءيا، — دەدى ميلەدي، — حاتتا ءبارى دە ايدان انىق ايتىلىپتى. مىنا ءبىر ساقتاندىرۋ دەگەننىڭ ءمانىسىن بىلمەيسىز بە؟
— جوق، بىلمەيمىن. ءبىراق، مەنىڭ ءوز شامالاۋىمشا، ول كاردينالدىڭ جاڭا ءبىر جىمىسقى ءادىس-ايلالارى ءجايلى كوروليەۆانى ەسكەرتىپ قويسا كەرەك-تى.
— ءيا، بالكىم، سولاي دا بولعان شىعار! — دەدى ميلەدي، بوناسە بيكەگە حاتتى قايتارىپ جاتىپ، سوسىن تاعى دا باسىن تومەن سالىپ، ءبىر قالىڭ ويعا شومىپ كەتتى.
سول مەزەتتە شاپقان اتتىڭ ءدۇبىرى ەستىلدى.
— اح! — دەدى بوناسە بيكە داۋىستاپ تەرەزە الدىنا جەتىپ بارىپ؛ — مىناۋ سول ەمەس پە ەكەن؟
ميلەدي اڭ-تاڭ قالعان كۇيى توسەكتە مەلشيىپ جاتىپ قالدى. ويلاماعان جەردەن سونشالىق توسىن جايتتەردىڭ مۇنى قات-قابات كەلىپ باسىپ قالعانى سونداي، ايەل ومىرىندە تۇنعىش رەت شىنداپ ساسايىن دەدى.
— سول! سول! — دەدى ول كۇبىرلەپ. — شىنىمەن-اق سونىڭ ءوزى بولعانى ما؟
ميلەدي جانسىز كوزىمەن الدىنداعى كەڭىستىككە قاراعان كۇيى توسەگىندە سۇلەسوق جاتا بەردى.
— جوق، ول ەمەس ەكەن، — دەدى بوناسە بيكە كۇرسىنىپ. — بۇل ءبىر بەيتانىس كىسى... ءبىراق ول بىزگە قاراي كەلە جاتقان ءتارىزدى... ءيا، انە اتىنىڭ شابىسىن باياۋلاتتى..، قاقپانىڭ الدىنا كەلىپ توقتادى... قوڭىراۋدى قاعىپ جاتىر...
ميلەدي توسەكتەن ۇشىپ تۇردى.
— ونىڭ سول ەمەس ەكەنىن انىق بىلەسىز بە؟ — دەدى ول.
— ءيا، انىق بىلەمىن.
— ءسىز، بالكىم، ايقىن كورە الماي قالعان شىعارسىز؟
— اح، مەن ونىڭ قالپاعىنىڭ قاۋىرسىنىن، پلاششىنىڭ ەتەگىن كورسەم بولعانى، بىردەن تانيمىن!
ميلەدي اسىعىس كيىنىپ جاتتى.
— ءبارىبىر. الگى ادام وسىلاي قاراي كەلە جاتىر دەدىڭىز بە؟
— ءيا، ول ىشكە كىردى.
— ول ەندەشە الدە سىزگە، الدە ماعان كەلەدى.
— اح، قۇدايىم-اي، ءسىز ءبىر ءتۇرلى قوبالجىپ كەتتىڭىز عوي!
— ءيا، شىنىمدى ايتايىن، ءسىز سياقتى مەن كورىنگەنگە سەنە بەرمەيمىن، جۇرتتىڭ بارىنەن دە قورقامىن...
— ت-س-س! — دەدى بوناسە بيكە ونى ەسكەرتىپ. — وسىلاي قاراي كەلە جاتىر.
شىنىندا دا سو زامات ەسىك اشىلىپ، ىشكە حازىرەتشە كەلىپ كىردى
— بۋلوننان كەلگەن ءسىز بە ەدىڭىز؟ — دەدى ول ميلەديگە ارنايى ءتىل قاتىپ.
— ءيا، مەنمىن، — دەدى ميلەدي سالقىن قاندى سابىرلى كورىنۋگە تىرىسىپ. — مەنى سۇراعان كىم ەكەن؟
— بەلگىسىز بىرەۋ، اتىن اتاعىسى كەلمەدى، ءبىراق ءوزى كاردينالدىڭ تاپسىرماسىمەن كەلدىم دەيدى.
— سوندا مەنىمەن جولىققىسى كەلە مە؟
— ول بۋلوننان كەلگەن حانىممەن ديدارلاسقىسى كەلەدى.
— ولاي بولسا، راقىم ەتىپ، سو كىسىنى وسىندا شاقىرا قويساڭىز، سۋدارىنيا.
— اح، قۇدايىم-اي، قۇدايىم-اي! — دەدى بوناسە بيكەنىڭ زارە-قۇتى قالماي. — ول ءبىر جامان حابار اكەلگەن جوق پا ەكەن، ايتەۋىر؟
— اكەلدى عوي دەپ قورقامىن.
— مەن ەندەشە ءسىزدى سول بەيتانىس كىسىمەن وڭاشا قالدىرايىن، ال، و كىسى كەتىپ قالعاسىن، رۇقسات بولسا، قايتىپ كەلەيىن.
— ارينە، كەلىڭىز، وتىنەمىن.
حازىرەتشە مەن بوناسە بيكە شىعىپ كەتتى.
ميلەدي جالعىز قالعاسىن ەسىكتەن كوزىن الماي قويدى؛ ەندى ءبىر مينۋت وتكەن شامادا شپوردىڭ باسقىشقا جاڭعىرا شىققان شىلدىرى ەستىلدى، سوسىن الگى كىسى ارشىنداي باسىپ، جاقىن كەلدى، ەسىك شالقايا اشىلدى دا، تابالدىرىقتان ءبىر كىسىنىڭ نوبايى كورىندى.
ميلەدي قۋانا داۋىستاپ جىبەردى: بۇل كىسى كاردينالعا جان-تانىمەن بەرىلگەن گراف روشفور ەدى.
XXXII
اق شايتان مەن كوك شايتان
— Aha! — دەستى ميلەدي مەن روشفور جارىسا سويلەپ، — ءسىز ەكەنسىز عوي!
— ءيا، مەنمىن.
— جول بولسىن؟.. — دەدى ميلەدي.
— لا-روشەل جاقتان كەلەمىن، ال ءسىز شە؟
— انگليادان كەلگەنمىن.
— بەكينگەم قايدا؟
— نە ءولدى، ولمەسە — ءولىمشى بولىپ جارالانىپ قالدى، ودان تاۋىم شاعىلىپ، قايتۋعا بەت العانىمدا، ءبىر فاناتيك شارۋاسىن تىندىرىپتى.
— ا-ا! — روشفور مىرس ەتتى. — مىنە، كۇتپەگەن باقىت! جوعارى مارتەبەلى تاقسىر بۇعان قاتتى قۋاناتىن بولدى. حابارلاپ پا ەدىڭىز؟
— بۋلوننان حات جازعانمىن. ال، مۇندا قايدان ءجۇرسىز؟
— مارتەبەلى تاقسىر مازاسىزدانىپ، ءسىزدى تاۋىپ كەل دەپ جىبەرگەن.
— وسىندا كەلگەنىم كەشە عانا.
— كەشەدەن بەرى نە ىستەدىڭىز؟
— قاراپ جاتقان جوقپىن ايتەۋىر.
— و! وعان سەنىمىم كامىل!
— مەنىڭ وسى ارادان كىمدى كورگەنىمدى بىلەسىز بە؟
— جوق!
— ويلاپ تابىڭىزشى كانە!
— قالاي تابامىن؟..
— كوروليەۆا اباقتىدان بوساتقان كەلىنشەكتى كوردىم.
— الگى د'ارتانيان دەگەن بالانىڭ ناقسۇيەرى مە؟
— ءيا، بوناسە بيكەنىڭ تاپ ءوزى، ونىڭ قايدا جوعالىپ كەتكەنىن كاردينال بىلمەيتىن.
— مىنە، جولى بولعاننىڭ ۇستىنە بولدى دەگەن وسى دا، — دەدى روشفور. — كاردينال مىرزانىڭ جەلى وڭىنان تۇرعان ەكەن!
— الگى كەلىنشەكپەن بەتپە-بەت ۇشىراسىپ قالعانىمدا تاڭ-تاماشا قالعانىمدى كورسەڭىز عوي! — دەپ ءسوزىن ساباقتادى ميلەدي.
— ءسىزدى تانۋشى ما ەدى؟
— جوعا.
— دەمەك، بەيتانىس بولدىڭىز عوي؟
ميلەدي جىميعان بولدى:
— مەنەن ارتىق دوسى جوق ونىڭ.
— انت ىشۋگە بارمىن، سۇيىكتى گرافينيا، مۇنداي عالامات تەك ءسىزدىڭ قولىڭىزدان عانا كەلەدى!
— باعىم بار ەكەن، سىرلاسى بولىپ الدىم، ايتەۋىر؛ مۇندا نە بوپ جاتقانىن بىلەسىز بە، شيەۆالە.
— جوق!
— ەرتەڭ بولماسا، ارعى كۇنى كوروليەۆانىڭ جارلىعىمەن جاۋشى كەلمەك.
— ال كەرەك بولسا! ول كىم ەكەن سوندا؟
— د'ارتانيان دوستارىمەن كەلمەك.
— بۇيتە بەرسە، ولاردى باستيلياعا قاماۋعا ءماجبۇر بولاتىن شىعارمىز.
— ولاردىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن بوستانشىلىقتا جۇرگەنى قالاي؟
— امال قايسى! نەگە ەكەنىن قايدام، كاردينال مىرزانىڭ سولارعا بۇيرەگى بۇرادى دا تۇرادى.
— قويىڭىزشى؟
— راس.
— ەندەشە، روشفور، وعان بىلاي دەپ ايتا بارىڭىز: «قىزىل كەپتەر ۇياسى» قوناق ۇيىندەگى اڭگىمەمىزدى سول تورتەۋى ەستىپ قالىپتى دەڭىز؛ كاردينال كەتىسىمەن ونىڭ بەرگەن پارمەن حاتىن الگى تورتەۋىنىڭ ءبىرى كەلىپ، مەنەن تارتىپ العانىن ايتىڭىز؛ مەنىڭ انگلياعا كەلەتىنىمدى ولاردىڭ لورد ۆينتەرگە حابارلاپ قويعانىن ءبىلدىرىڭىز، الماس القانىڭ وقيعاسى كەزىندە قىرسىعىن تيگىزگەن بۇلاردىڭ وسى جولى دا تاپسىرمانى ورىنداۋىما بوگەت بولا جازداعانىن ايتىڭىز؛ سول تورتەۋىنىڭ ىشىندە د'ارتانيان مەن اتوس ەكەۋىنەن عانا ساقتانۋ قاجەت دەگەيسىز؛ اراميس دەگەن ءۇشىنشىسى دە شيەۆرەز حانىمنىڭ كوڭىلدەسى ەكەنىن سەزدىرىڭىز؛ ونى ءتىرى قالدىرۋ كەرەك، سىرى بىزگە ءمالىم بولعاندىقتان پايداسى ءتيۋى ىقتيمال؛ ال ءتورتىنشىسى پورتوس بولسا، بارىپ تۇرعان اقىماق، ءسانقوي، اشىقاۋىزدىڭ ءوزى، وعان ءتىپتى، نازار اۋدارىپ اۋرە بولۋدىڭ قاجەتى جوق.
— ءبىراق، ولاردىڭ تورتەۋى دە ەندى لا-روشەل قورشاۋىندا بولسا كەرەك ەدى عوي؟
— مەن دە سولاي ويلاپ ەدىم، ايتسە دە، بوناسە بيكەنىڭ ماعان اڭداماي كورسەتىپ قويعان، دە شيەۆرەز حانىمنان العان حاتىنا جۇگىنسەم، كەرىسىنشە ول تورتەۋى ءقازىر جول ۇستىندە، وسىندا كەلىپ، بيكەنى الىپ كەتپەكشى.
— شايتان السىن! ەندى قايتتىك؟
— مەن جونىندە كاردينال سىزگە نەندەي جارلىق بەرىپ ەدى؟
— جازبا تۇرىندە، بولماسا اۋىزشا حابارىڭىزدى الىسىمەن پوچتا كولىگىمەن قايتۋىم كەرەك؛ بارلىق ماعلۇماتتى الىپ بولعان سوڭ نە ىستەپ، نە قويارىڭىزدى سونىڭ ءوزى شەشپەك ەدى.
— ەندەشە وسىندا قالۋىم كەرەك ەكەن عوي؟
— وسىندا نەمەسە تاياۋ جەردە بولعانىڭىز ءجون.
— وزىڭىزبەن بىرگە الىپ كەتە المايسىز با؟
— جوق، ماعان ناقتى تاپسىرما بەرىلگەن. لاگەر ماڭىندا ءسىزدى تانىپ قويۋى كادىك، ال ءسىزدىڭ كوزگە ءتۇسۋىڭىز، ءوزىڭىز دە تۇسىنەسىز، جوعارى مارتەبەلى تاقسىرعا قولايلى تيە قويماس.
— جارايدى، ەندەشە وسىندا، بولماسا وسى ماڭايدا توسا تۇرامىن دا.
— كاردينالدان حاباردى قاي جەردە كۇتەتىنىڭىزدى، تەك ماعان الدىن الا ايتىپ قويىڭىز، قايدان ىزدەۋ كەرەگىن بىلە جۇرەيىن.
— مۇندا قالا الماۋىم دا مۇمكىن ەكەن-اۋ...
— نەگە؟
— ءسىز مۇندا دۇشپاندارىمنىڭ ساۋ ەتە قالۋى مۇمكىن ەكەنىن ۇمىتىپ تۇرسىز.
— ءجون ءسوز. سوندا قالاي، مارتەبەلى تاقسىر الگى جاس بيكەدەن كوز جازىپ قالماق پا؟
— جوعا! — دەدى ميلەدي وزىنشە جىميىپ. — ونىڭ سىرالعى دوسى ەكەنىمدى ەستەن شىعارىپ تۇرسىز.
— ايتپاقشى، سولاي ەكەن عوي! دەمەك، مەن ول ايەل تۋرالى كاردينالعا نە ايتپاقپىن...
— ...قام جەمەسىن دەپ ايتىڭىز.
— بار بولعانى وسى ما؟
— ونىڭ ءمانىسىن ءوزى تۇسىنەدى.
— ءتۇسىنۋىن تۇسىنەدى عوي. ءبىراق مەن نە ىستەۋىم كەرەك؟
— دەرەۋ قايتىڭىز. مەنىڭشە، ءسىزدىڭ كاردينالعا جەتكىزەتىن حابارىڭىز اسىعۋعا تۇرارلىق حابار.
— ليلەگە كىرە بەرگەندە كۇيمەم سىنىپ قالىپ ەدى.
— تاماشا بولعان!
— تاماشا بولعانى قالاي؟
— سولاي، كۇيمەڭىز ماعان قاجەت بولىپ تۇرعانى.
— وندا مەن قالاي جەتەمىن؟
— سالت كەتەسىز. تەك شاپقىلاي بەرىڭىز.
— ايتۋعا وڭاي! سالت اتپەن ءجۇز سەكسەن لە بويى قالاي شاپقىلاي بەرمەكپىن.
— تۇك ەمەس!
— جارايدى، سولاي-اق بولسىن. سونان سوڭ؟
— سونان سوڭ، ليلگە بارىسىمەن، كۇيمەڭىزدى ماعان جىبەرەسىز دە، سول كىسىگە قىزمەت قىل دەپ مالايىڭىزعا ءامىر ەتەسىز.
— ماقۇل.
— ارينە، سىزدە كاردينالدىڭ ايتەۋىر ءبىر جارلىعى بار شىعار؟
— ءوز قالاۋىنشا قارەكەت قىلسىن دەگەن جازباشا كەپىلدەمەسى بار.
— سونى حازىرەتشەگە كورسەتەسىز دە، انا ايەلگە بۇگىن-ەرتەڭ كىسىلەر كەلەدى، ول مەنىڭ اتىمنان كەلگەن اداممەن بىرگە كەتۋى كەرەك دەگەندى ايتاسىز.
— تاماشا!
— بيبىمەن سويلەسكەندە مەنى مۇلدە جاقتىرمايتىنىڭىزدى ۇمىتپاڭىز.
— ونىڭ قاجەتى نە؟
— مەن كاردينالدىڭ قۇربانىمىن. انا اقىماق بوناسە بيكەنىڭ سەنىمىنە قالايدا كىرۋىم كەرەك قوي.
— تابىلعان اقىل! ال، ەندى نە بوپ، نە قويعانى جونىندە حابارلاما جاساي قويىڭىزشى.
— ءبارىن دە باستان-اياق باياندادىم عوي. ءسىزدىڭ جادىڭىز جاقسى ەدى: مەنىڭ ايتقاندارىمدى تۇگەل قايتالاپ شىعىڭىزشى، قاعاز جوعالىپ قالۋى مۇمكىن.
— دۇرىس ايتسىز. تەك ءوزىڭىزدى كەيىن قايدان ىزدەپ تاباتىنىمدى ايتساڭىز بولدى، ايتپەسە، توڭىرەكتى بەكەر شيىرلاپ جۇرەرمىن...
— ول راس. ءسال تۇرا تۇرىڭىز...
— كارتا كەرەك پە؟
— و، بۇل جاقتى مەن كامىل بىلەمىن!
— ءسىز بە؟ بۇل جاقتا قاشان بولىپ ءجۇرسىز؟
— مەن وسى ماڭدا تاربيەلەنگەنمىن.
— سولاي دەڭىز.
— كوردىڭىز بە، تاربيە العان جەردىڭ دە كەيدە كادەگە اساتىن كەزى بولادى.
— سونىمەن، مەنى قاي جەردە توساسىز؟
— ءسال ويلانۋعا مۇرسات بەرىڭىز... قايدا دەيسىز عوي: ارمانتەردە توسامىن.
— ارمانتەر دەگەن نە ول؟
— ليس وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى قالاشىق. وزەننەن وتسەم بولعانى — باسقا مەملەكەتتەن بارىپ ءبىر-اق شىعامىن.
— تاماشا! ءبىراق، ءسىز، البەتتە، تەك ءقاۋىپ تونگەندە عانا وتەتىن شىعارسىز و جاققا؟
— ارينە.
— سولاي بولا قالعان كۇندە ءسىزدى قايدان تابامىن؟
— مالايىڭىز وزىڭىزگە قاجەت پە؟
— جوق!
— ءوزى سەنىمدى كىسى مە؟
— ءسوز بار ما. ابدەن سىننان وتكەن.
— ونى ماعان بەرىڭىز. ءوزىن ەشكىم تانىمايدى مۇندا، مەن ونى كەتكەن جەرىمە قالدىرىپ كەتەمىن، ال كەيىن باراتىن جەرىمدى سىزگە سول تاۋىپ بەرەدى.
— ءسىز مەنى ارمانتەردە توسامىن دەمەپ پە ەدىڭىز؟
— ءيا، ارمانتەردە.
— ماعان ءبىر جاپىراق قاعازعا جازىپ بەرىڭىزشى، ايتپەسە، ۇمىتىپ قالام با دەپ قورقامىن. قالانىڭ اتىندا نە تۇر، سولاي ەمەس پە؟
— كىم ءبىلسىن.. .مەيلى، سولاي-اق بولسىن، ءوز اتىما ءوزىم كىر كەلتىرۋگە دەيىن بارۋعا دايارمىن! — ميلەدي قالانىڭ اتىن ءبىر جاپىراق قاعازعا ءوز قولىمەن جازىپ بەردى.
— جاقسى، — دەپ روشفور ميلەديدىڭ قولىنان قاعازدى الىپ، بۇكتەدى دە قالپاعىنىڭ استارىنا تىقتى. — دەگەنمەن، ءسىز قام جەمەڭىز: ءتىپتى، بۇل قاعازدى جوعالتىپ العان كۇننىڭ وزىندە دە بالالار سياقتى، جول بويى، وسى ءسوزدى جاتتاۋمەن بولارمىن. ال، وسىمەن بولدىق پا؟
— بولعان سياقتىمىز.
— پىسىقتاپ كورەيىكشى: بەكينگەم ولگەن، ولمەسە اۋىر جاراقات...- كاردينال ەكەۋىڭىزدىڭ اڭگىمەڭىزدى ءتورت مۋشكەتەر تىڭداپ تۇرعان... ءسىزدىڭ پورتسمۋتكە كەلەتىنىڭىز جونىندە لورد ۆينتەرگە ايتىلىپ قويىلعان... د'ارتانيان مەن اتوستى باستيلياعا... اراميس دە شيەۆرەز حانىمنىڭ كوڭىلدەسى... پورتوس ءسانقوي نەمە... بوناسە بيكە تابىلدى... سىزگە تەزىرەك كۇيمەنى جىبەرۋىم كەرەك... مالايىمدى قاراۋىڭىزعا بەرۋگە ءتيىسپىن... حازىرەتشەدە ەشقانداي كۇدىك تۋماس ءۇشىن ءسىزدى كاردينالدىڭ قۇرباندىعى ەتىپ كورسەتۋىم شارت... ليس جاعاسىنداعى ارمانتەر. سولاي ما؟
— جادىڭىز مىقتى ەكەن، يناباتتى شيەۆالە! ايتپاقشى، تاعى دا قوسارىم بار.
— و نە تاعى؟
— مەن ءبىر تاماشا توعاي كوردىم، بايقاۋىمشا، موناستىر باعىنا ءتيىپ تۇر. ماعان وسى توعايدا سەرۋەندەۋگە رۇقسات ەتىلگەن دەپ ايتىڭىز بيبىگە. كىم بىلگەن... بالكىم، ارتقى ەسىكتەن شىعىپ كەتۋگە تۋرا كەلەر.
— ءبارىن دە ەسكەرگەن ەكەنسىز!
— ءسىز تاعى دا بىردەڭەنى ۇمىتىپ باراسىز...
— و نە تاعى؟
— اقشا قاجەت پە دەپ سۇراۋدى ۇمىتتىڭىز.
— سولاي ەكەن-اۋ. قانشا بەرەيىن؟
— ءقازىر بار التىنىڭىزدىڭ ءبارىن بەرىڭىز.
— بەس ءجۇز پيستولدەي بولار.
— مەندە دە سول قارايلاس. مىڭ ءپيستولىڭ بولسا، ەشقانداي جاۋ الماس. قانە، قالتاڭىزدى قاعىڭىز.
— مارحابات.
— جارايدى. قاشان جۇرەسىز؟
— ءبىر ساعاتتان سوڭ. مەن تەزدەتىپ تاماقتانىپ العانشا لاۋعا بىرەۋ-مىرەۋ بارىپ كەلە قويادى عوي.
— وتە جاقسى! قايىر-حوش، شيەۆالە!
— حوش بولىڭىز، گرافينيا!
— مەنىڭ ىزەت قۇرمەتىمدى جەتكىزىڭىز كاردينالعا!
— سايتاننىڭ ساپالاعىنا دۇعاي سالەم!
ميلەدي مەن روشفور جىميىپ قوشتاستى.
ارادا ءبىر ساعات وتكەن شامادا روشفور شاپقىلاي كەيىن قايتىپ بارا جاتتى؛ بەس ساعاتتان كەيىن ول ارراستان ەتتى.
د'ارتانياننىڭ ونى قالايشا تانىپ قويعانى، بۇدان كەيىن ءتورت مۋشكەتەر بۇرىنعىدان بەتەر قاۋىپتەنىپ، جۇرىستەرىن تەزدەتە تۇسكەنى وقىرماندارىمىزعا بۇرىننان ءمالىم.
XXXIII
سوڭعى تامشى
روشفور شىعىسىمەن بولمەگە قايتا كىرگەن بوناسە بيكە جايراڭ قاققان ميلەديدى كوردى.
— مىنە، قاۋىپتەنگەنىڭىز قاپىسىز كەلدى، — دەدى بيكە، — بۇگىن كەشكە نە ەرتەڭ كاردينال ءسىزدى الىپ كەلۋگە كىسى جىبەرەدى.
— ونى كىم ايتتى سىزگە، قالقاشىم؟ — دەپ سۇرادى ميلەدي.
— جاۋشىنىڭ ءوز اۋزىنان ەسىتتىم.
— بەرى كەلىپ، قاسىما تىزە بۇگىڭىزشى، — دەپ ءوتىندى ميلەدي.
— ماقۇل.
— تۇرا تۇرىڭىز، بىرەۋ-مىرەۋ تىڭداپ تۇرماسىن، قاراپ كەلەيىن.
— مۇنشا ساقتىقتىڭ قاجەتى قانشا؟
— ءقازىر بىلەسىز.
ميلەدي ورنىنان تۇرىپ بارىپ ەسىكتى اشىپ كوريدوردى قارادى دا، قايتىپ كەپ، تاعى دا بوناسە بيكەنىڭ جانىنا جايعاستى.
— دەمەك، ءوز ءرولىن جاقسى ويناعان عوي، — دەپ سۇرادى ول.
— كىمدى ايتاسىز؟
— حازىرەتشەگە كاردينالدىڭ جىبەرگەن ادامى دەپ تانىستىرعان كىسىنى ايتامىن.
— سوندا ول تەك رولدە ويناپ ءجۇر مە ەدى؟
— ءيا، قالقام.
— دەمەك، بۇل كىسى وندا...
— بۇل كىسى، — دەدى ميلەدي داۋسىن باسەڭدەتىپ، — مەنىڭ باۋىرىم.
— باۋىرىڭىز با ەدى؟ — دەگەندە بوناسە بيكەنىڭ داۋسى قاتتىراق شىعىپ كەتتى.
— تەك ءسىز عانا بىلەسىز بۇل سىردى، قالقاشىم. ەگەردە بۇل سىردى باسقا بىرەۋگە جايار بولساڭىز، مەن قۇرىدىم، سىزگە دە، بالكىم، سولاي بولار.
— اھ، ءتاڭىرىم-اي!
— ەندى تىڭداي بەرىڭىز نە بولعانىن. ماعان قول ۇشىن بەرمەك بوپ، قاجەت بولسا، كۇشپەن قۇتقارماق بولىپ اسىعىس اتتانعان باۋىرىم كاردينالدىڭ جىبەرگەن جاۋشىسىمەن ۇشىراسىپ قالادى دا، ءىزىن باعىپ سوڭىنان ءجۇرىپ وتىرادى. ءتىرى جان جوق ءبىر وڭاشا جەرگە كەلگەندە شپاگاسىن سۋىرىپ الىپ، جانىڭنان دامەڭ بولسا اكەلە جاتقان قاعازدى بەر دەيدى. جاۋشى قارسىلاسپاق بولعان ەكەن، باۋىرىم ونى تاباندا ولتىرەدى.
— اھ! — بوناسە بيكە سەلك ەتە قالدى.
— ءتۇسىنىڭىز، ونىڭ باسقا شاراسى قالماعان عوي! بۇدان ءارى ول كۇشپەن ەمەس، اقىلمەن ءىس قىلادى: قاعازدى الا سالىپ، مۇندا كاردينالدىڭ جاۋشىسى بوپ كەلەدى؛ ەندى بىرەر ساعاتتان سوڭ مارتەبەلى تاقسىردىڭ امىرىمەن ماعان كۇيمە كەلمەكشى.
— ءبىلىپ وتىرمىن: سول كۇيمەنى جىبەرەتىن باۋىرىڭىز عوي.
— ابدەن دۇرىس ايتاسىز. ءبىراق، اقىر-تاقىرى بۇل ەمەس: دە شيەۆرەز حانىمنان الدىم دەپ جۇرگەن حاتىڭىز...
— ءيا؟
— ...جالعان حات.
— قالايشا؟
— ءيا، جالعان... قولعا تۇسىرەردە قارسىلاسپاسىن دەپ ادەيى سىزگە قۇرىلعان تور بۇل.
— د'ارتانياننىڭ ءوزى كەلەدى ەمەس پە!
— بوسقا شاتاسىپ قايتەسىز: د'ارتانيان دوستارىمەن لا-روشەلدە قورشاپ قاماپ جاتىر.
— ونى قايدان ءبىلدىڭىز؟
— مەنىڭ باۋىرىم كاردينالدىڭ مۋشكەتەر بوپ كيىنگەن جاۋشىلارىنا جولىعىپتى. ولار قاقپاعا كەپ شاقىرسا عوي، ءسىز دوستارىم ەكەن دەپ قاننەن-قاپەرسىز شىعارىڭىز ايدان-انىق؛ سوسىن ولار ۇستاپ الىپ ءسىزدى قايتادان پاريجگە اپارار ەدى.
— و ءتاڭىرىم-اي، قىم-قيعاش قىلمىستان باسىم قاتار بولدى عوي! ەگەر وسىلاي جالعاسا بەرسە، — دەدى بوناسە بيكە الاقانىمەن ماڭدايىن باسىپ، — جىنداناتىن شىعارمىن!
— تۇرا قالىڭىز!
— نە بوپ قالدى؟
— Aت ءدۇبىرىن قۇلاعىم شالىپ قالدى... كەتىپ بارا جاتقان باۋىرىم شىعار. ونىمەن تاعى دا قايىرلاسىپ-قوشتاسىپ قالايىن، ءجۇرىڭىز.
ميلەدي بارىپ تەرەزەنى اشتى دا، قولىمەن ىمداپ بوناسە بيكەنى شاقىردى. بيكە وعان تاياپ كەلدى.
روشفور تەرەزە تۇبىندە شاۋىپ بارا جاتىر ەدى.
— قوش باۋىرىم، — دەپ داۋىستادى ميلەدي.
سالت اتتى باسىن كوتەرىپ، ەكى كەلىنشەكتى كوردى دە، شاۋىپ بارا جاتىپ قول بۇلعادى.
— جايساڭ جورج! — دەدى ميلەدي مەيىربان دا مۇڭدى قالىپقا ەنىپ، سوسىن تەرەزەنى جاپتى.
ول ءوز ورنىنا بارىپ جايعاستى دا، قالىڭ ويعا شومعان بولا قالدى.
— ويىڭىزدى ءبولىپ كەتسەم كەشىرىڭىز، سۋدارىنيا! — دەدى وعان بوناسە بيكە. — ەندى نە ىستە دەيسىز ماعان؟ قۇدايىم-اي! ومىردە مەنەن گورى كورگەن-بىلگەنىڭىز كوپ قوي، ەندى ءقايتتىم، اقىل-كەڭەس بەرىڭىزشى.
— كىم بىلگەن، — دەپ جاۋاپ قاتتى ميلەدي، — بالكىم، مەن قاتەلەسكەن دە شىعارمىن، د'ارتانيان دوستارىمەن كەپ، كومەك بەرەر سىزگە.
— اھ، قانداي جاقسى بولار ەدى، ءتىپتى، سوعان سەنۋدىڭ ءوزى قيىن! — دەپ داۋىستادى بوناسە بيكە. — ماعان ونداي باقىت قايدا!
— ولاي بولعان كۇندە، ءوزىڭىز بىلەسىز، بۇل تەك ۋاقىتقا بايلانىستى، بايگە-جارىس سياقتى نارسە عوي، كىم ءبىرىنشى بوپ كەلەر ءالى. ەگەر دوستارىڭىز كەلسە — قۇتقارىپ الادى، ال كاردينالدىڭ جاۋشىلارى كەلسە — قۇرىعانىڭىز.
— و، ءيا، ءيا، قۇرىدىم ءبىرجولاتا. ەندى ءقايتتىم؟
— دەسە دە، مۇنىڭ وتە قاراپايىم ءبىر جولى بار...
— ايتساڭىزشى، قانداي جول؟
— وسى ماڭايدا ءبىر جەرگە جاسىرىنىپ، ءالىپتىڭ ارتىن باعۋ — ءسويتىپ، كىمدەر كەلگەنىن الدىن الا ءبىلىپ الۋ.
— ءبىراق، قايدا كۇتەمىن؟
— ە، ونىڭ جاراسى جەڭىل. مەن وسىدان بىرنەشە لە جەردە باۋىرىمدى توسىپ الامىن. ءبىز بىلاي ىستەيىك: مەن ءسىزدى ەرتە كەتەيىن دە، سول جەردە ەكەۋمىز بىرگە توسالىق.
— بۇل جەردەن شىعارمايدى عوي، مەن مۇندا تۇتقىن ەسەبىندەگى اداممىن.
— مۇنداعىلار مەنى كاردينالدىڭ امىرىمەن كەتىپ بارا جاتىر ەكەن دەپ ويلايدى، سوندىقتان دا ءسىزدىڭ مەنى شىعارىپ سالۋعا قۇلقىڭىز جوق ەكەنىنە بۇلاردىڭ سەنىمى كامىل.
— سوسىن؟
— سوسىن كۇيمە كەلگەن سوڭ قوشتاسىپ جاتىپ، مەنى سوڭعى رەت قۇشقالى تەپكىشەككە شىعاسىز، باۋىرىمنىڭ جىبەرگەن مالايىنا ءبارىن دە الدىن الا ەسكەرتىپ قويامىز — لاۋشىعا بەلگى بەرىسىمەن-اق جوندەپ بەرەمىز.
— ويباي-اۋ، د'ارتانيان شە؟ ەگەر د'ارتانيان كەلسە قايتەمىز؟
— ونى بىلەمىز عوي.
— ءقايتىپ؟
— ودان وڭاي نە بار؟ ءبىز باۋىرىمنىڭ مالايىن بەتيۋنعا قايتارىپ جىبەرەمىز، قايتالاپ ايتامىن، وعان تولىق سەنۋىمىزگە بولادى. ول كيىمىن اۋىستىرىپ كيىپ، موناستىرگە قارسى تۇرعان ءبىر ۇيگە ورنالاسادى. ەگەر كاردينالدىڭ كىسىلەرى كەلسە تىرس ەتپەيدى دە، د'ارتانيان دوستارىمەن كەلسە بىزگە ەرتىپ اكەلەدى.
— ولار ەكەنىن قايدان بىلەدى؟
— بىلگەندە قانداي! ول ءبىزدىڭ ۇيدە د'ارتانياندى تالاي كوردى ەمەس پە؟
— ءيا-يا، ونىڭىز راس..، ءسويتىپ، ءبارى دە رەتتەلىپ كەلەدى..، ءبىراق، كوپ ۇزامايىق.
— ءارى كەتكەندە جەتى-سەگىز لە. شەكاراعا تاقاۋ ءبىر وڭاشا جەرگە ايالدارمىز دا، ءقاۋىپ تونگەندەي بولسا، فرانسيادان تايىپ تۇرامىز.
— وعان شەيىن نە ىستەيمىز؟
— كۇتە تۇرامىز.
— كەلمەسە شe؟
— باۋىرىمنىڭ كۇيمەسى بۇرىن كەلەدى.
— ەگەر كۇيمە كەلگەندە مەن بولماي قالسام شە، ماسەلەن، سول كەزدە تۇسكى نە كەشكى اس ءىشىپ جاتسام نە بولماق؟
— ءسىز بىلاي ەتىڭىز.
— قالاي؟
— مەيىربان حازىرەتشەگە بارىپ، تاماقتى بىرگە ىشۋگە رۇقسات سۇراپ ال، سوندا ءبىز بىر-بىرىمىزدەن ۇزاپ كەتپەيتىن بولامىز.
— رۇقسات ەتەر مە ەكەن؟
— ەتپەگەندە شە؟
— ءتىپتى جاقسى! ءسويتىپ، ءبىز ءبىر ءسات تە اجىرامايتىن بولامىز!
— ءقازىر بارىپ، رۇقسات سۇراپ الىڭىز. ءبىر ءتۇرلى باسىم سىنىپ تۇر، مەن باققا شىعىپ سەرۋەندەپ قايتايىن.
— بارا بەرىڭىز. سوسىن قايدان تابامىن؟
— ءبىر ساعات وتكەسىن، وسى جەردە.
— ءبىر ساعات وتكەسىن، وسى جەردە... اح، راحمەت سىزگە، قانداي قايىرىمدى ەدىڭىز!
— سىزگە جاقسىلىق ەتپەگەندە كىمگە ەتپەكپىن! ەگەر ءسىز وسىنشا سۇلۋ دا سۇيكىمدى بولماعان كۇننىڭ وزىندە، مەنىڭ ەڭ جاقىن دوستارىمنىڭ ءبىرىنىڭ عاشىعى ەمەسسىز بە؟!
— سۇيىكتى د'ارتانيان، سىزگە شىن كوڭىلدەن ريزا بولادى عوي!
— ءوزىم دە سولاي ويلايمىن. ءسويتىپ، ابدەن كەلىسىپ الدىق قوي. ەندى تومەن تۇسەلىك.
— ءسىز باققا باراسىز با؟
— ءيا.
— وسى كوريدورمەن بارىپ، كىشكەنە باسپالداقپەن تومەن تۇسسەڭىز، تۋرا باققا شىعاسىز.
— ءتىپتى جاقسى! راحمەت سىزگە.
ەكى كەلىنشەك بىر-بىرىنە جىميا قاراسىپ، جوندەرىنە كەتتى.
ميلەديدىڭ ايتقانى اقيقات بولاتىن — شىنىندا دا باسى اۋىرىپ تۇرعان: ءالى ءپىسىپ جەتىلمەگەن سان الۋان ويدان مازاسى كەتۋلى ەدى. ويىن سارالاپ الۋ ءۇشىن وڭاشا قالۋى قاجەت بولدى، بۇدان ءارى نە بولارى وعان ءالى كومەسكى ەدى، سوندىقتان دا الاڭسىز جالعىز قالىپ، بولاشاق ىس-ارەكەتىن ويشا ءپىسىرىپ، جوسپارىن قۇرىپ الۋعا ءتيىس ەدى.
ەڭ اۋەلى بوناسە بيكەنى قالايدا تەزىرەك الىپ قاشىپ كەتىپ، ءبىر سەنىمدى جەرگە جاسىرىپ قويۋ كەرەك، قاجەت بولسا اماناتقا ۇستاماق. ءوزى سونشالىق جانىققاندا قاس دۇشپاندارىنىڭ قاسارىسىپ بەرىسپەگەنىن كورىپ، وسىناۋ قيان-كەسكى جانتالاستىڭ اياعى نەمەن تىنار ەكەن دەپ قورقا باستادى ميلەدي.
جانە جاۋىندى داۋىل سوعار كۇننىڭ تاقاۋ ەكەنىن كەيبىرەۋلەردىڭ انىق سەزەتىنى سياقتى، بۇل دا وسى ءىستىڭ اقىرى تاقاپ قالعانىن جانە ونىڭ ناسىرعا شابارىن دا بۇل كامىل سەزەدى.
سونىمەن، ميلەديدىڭ بار مۇراتى بوناسە بيكەنى قولىنا ءتۇسىرۋ ەكەنىن ءبىز ايتقانبىز. د'ارتانيانعا بوناسە بيكە بولسا بولدى، سۇيىكتىسىنىڭ جولىنا ول ءوز ءومىرىن قۇربان قىلۋعا بار. ميلەديدىڭ باعى جانباي، جولى بولماعان كۇندە دە، بوناسە بيكەنى اماناتقا ۇستاپ وتىرسا كەلىسسوز جۇرگىزىپ، ماسەلەنى ءوز پايداسىنا شەشەرى ءسوزسىز. بۇل بىتكەن شارۋا: اڭعىرت بوناسە بيكە بۇعان ەرىپ كەتۋگە ءازىر؛ ال ەگەردە ەكەۋى ارمانتەرگە بارىپ پانالار بولسا، بوناسە بيكەنى، د'ارتانيان بەتيۋنگە كەلگەن جوق دەپ سەندىرۋدەن وڭاي نە بار. مەن ءارى كەتسە جارتى اي دەگەندە روشفور قايتىپ ورالادى، ءتورت دوستان قالاي كەك الۋدىڭ جوسپارىن وعان دەيىن ميلەدي ءپىسىرىپ قويماي ما. قۇدايعا شۇكىر، زەرىگە قويماس — بۇل تاقىلەتتەس ايەلدەرگە ۋاقىتتى قىزعىلىقتى وتكىزۋدىڭ مۇنداي ءساتى تۇسپەس: بۇل كۇندەرى قالاي كەك الۋدى ابدەن ويلاستىرىپ باعادى عوي.
ويلانىپ كەلە جاتقان ميلەدي باقتىڭ ءىشىن كوزبەن شولىپ، ءبارىن جادىندا ساقتاپ قالۋعا تىرىستى. الدىن الا جەڭىستى دە، جەڭىلىستى دە ەسكەرىپ، نە العا ۇمتىلۋعا، نە كەيىن شەگىنۋگە دايارلانىپ، شايقاستىڭ بارىسىن ءجىتى قاداعالايتىن شەبەر قولباسشى سياقتى قيمىلدادى.
ارادا ءبىر ساعات وتكەن شامادا ءوزىنىڭ اتىن اتاپ شاقىرعان بىرەۋدىڭ جۇمساق ءۇنى ەستىلدى. بۇل بوناسە بيكە بولاتىن. قايىرىمدى حازىرەتشە كەلىسىم بەرگەن ەكەن، اۋەلى ەكەۋى بىرگە وتىرىپ كەشكى اس ىشپەك بولدى.
بۇلار اۋلاعا ەنە بەرگەندە تاياپ قالعان كۇيمەنىڭ سالدىرى ەستىلدى.
ميلەدي قۇلاق تىگە قالدى.
— ەستىپ تۇرسىز با؟ — دەپ سۇرادى ول.
— ءيا، قاقپا الدىنا ءبىر كۇيمە كەلىپ توقتادى.
— و، جاساعان!
— جارايدى ەندى، بەكەم بولىڭىز!
ميلەدي قاتەلەسپەگەن ەكەن: موناستىر قاقپاسىنىن قوڭىراۋى قاعىلدى.
— بولمەڭىزگە كىرىپ شىعىڭىز، — دەدى ول بوناسە بيكەگە، — بالكىم، الا كەتەتىن اسىل بۇيىمدارىڭىز بار شىعار.
— مەندە ونىڭ حاتتارى بار ەدى، — دەدى بوناسە بيكە.
— ەندەشە، سولاردى الىپ الىڭىز دا ماعان كەلىڭىز، ءقازىر كەشكى اسقا وتىرامىز. ءتۇنى بويى ءجۇرىپ قالۋىمىز ىقتيمال، جولعا الدەنىپ العان ماقۇل.
— ءتاڭىرىم-اي! — دەپ قالدى بوناسە بيكە كەۋدەسىن باسىپ. — جۇرەگىم الىپ-ۇشىپ بارادى، جۇرە الار ەمەسپىن...
— بەكەم بولىڭىز! بەكەم بولىڭىز دەدىم عوي سىزگە! شيرەك ساعاتتان سوڭ قۇتىلىپ كەتەتىنىڭىزدى ۇمىتپاڭىز. ەسىڭىزدە بولسىن: وسىنىڭ ءبارىن ءسىز، تەك سوعان بولا ىستەپ ءجۇرسىز.
— ول راس، تەك سول ءۇشىن! ءبىر اۋىز سوزبەن مەنى سەرگىتىپ جىبەردىڭىز-اۋ. بارا بەرىڭىز، ءقازىر كەلەمىن.
ميلەدي جەدەل باسىپ، بولمەسىنە كوتەرىلىپ، ءوزىن كۇتىپ وتىرعان روشفوردىڭ مالايىنا ءتيىستى جارلىعىن بەرىپ تە ۇلگەردى.
ول قاقپا الدىندا كۇتۋگە ءتيىس بولدى؛ ەگەر مۋشكەتەرلەر كەلىپ قالعانداي بولسا، كۇيمە زاۋلاعان كۇيى موناستىردى اينالىپ ءوتىپ، ورماننىڭ تۋ سىرتىنداعى شاعىن قىستاقتا ميلەديدى توساتىن بولىپ ۋاعدالاستى، ال، ميلەديدىڭ بۇل ءوڭىردى بەس ساۋساعىنداي بىلەتىنىن ءبىز بۇرىن ايتقان ەدىك.
ال، مۋشكەتەرلەر كەلىپ ۇلگەرمەسە، ءبارى دە بۇرىن كەلىسكەندەي بولماق: ميلەديمەن قوشتاسپاق بولىپ، تەپكىشەككە بوناسە بيكە كوتەرىلىسىمەن كۇيمە جونەپ بەرمەك.
بولمەگە بوناسە بيكە ەندى. كوڭىلىنە ەشقانداي سەكەم الماسىن دەپ ميلەدي ونى ول كەلگەن سوڭ مالايعا بەرگەن جارلىعىنىڭ سوڭعى جارتىسىن قايتالاپ ايتتى.
ميلەدي مالايعا كۇيمە جايلى بىرنەشە ساۋال قويدى. كۇيمەگە ءۇش ات جەگىلگەن ەكەن، دەلبەدە پوچتاشى وتىر؛ روشفوردىڭ مالايى فورەيتور ەسەبىندە كۇيمەگە ەرىپ جۇرۋگە مىندەتتى ەكەن.
بوناسە بيكە كوڭىلىنە كۇدىك الار-اۋ دەپ ميلەدي بەكەر قاۋىپتەنىپتى: بۇل بايعۇس وزگە ايەلدەن مۇنداي زىمياندىق شىعار دەپ ويلامايتىن پاك ادام بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە حازىرەتشەدەن ەستىگەن گرافينيا ۆينتەر دەگەندى نىسپى بىلمەيتىن، ونىڭ سورىنا قاراي وسى بالە-ماتەردىڭ بارىنە قايداعى ءبىر ايەل قۇلشىنا كىرىسىپ ءجۇر-اۋ دەگەن وي قاپەرىنە دە كىرىپ-شىقپاعان.
— كوردىڭىز بە، ەندى ءبارى دە ءازىر بولدى، — دەدى ميلەدي، مالاي شىعىپ كەتكەن سوڭ. — حازىرەتشە ەشتەڭە دە سەزبەيدى، كاردينالدىڭ امىرىمەن ماعان كەلگەن كىسىلەر ەكەن دەيدى دە قويادى. ال، جاڭاعى كىسى سوڭعى نۇسقاۋلارىن بەرمەكشى. ازداپ تاماق جەپ، ءبىر جۇتىم شاراپ ءىشىڭىز، سوسىن ءجۇرىپ كەتەمىز.
— ءيا، — دەپ ەرىكسىز قايتالادى بوناسە بيكە، — ءجۇرىپ كەتەمىز.
ميلەدي ونى ىمداپ شاقىرىپ، ستول جانىنا وتىرعىزدى دا، ريۋمكەسىنە يسپان شارابىن قۇيىپ، تارەلكاسىنا بالاپاننىڭ ءتوسىن سالىپ بەردى.
— ءبارىنىڭ دە ورايى كەلە قويعانىن كوردىڭىز بە! — دەدى ول. — مىنە، قاس قارايىپ قالدى، تاڭ سىز بەرە ءبىز دە باسپانامىزعا بارىپ جەتەمىز، سوسىن ءبىزدىڭ قايدا ەكەنىمىزدى ءتىرى پەندە بىلمەس... ال، جارايدى، ءوزىڭىزدى سەرگەك ۇستاڭىز، بىردەڭە جەسەڭىزشى...
بوناسە بيكە تاماقتان ەكى-ۇش مارتە ءىلىپ الدى دا، شاراپتان اۋىز ءتيدى.
— ءىشىپ قويىڭىز، ءىشىپ قويساڭىزشى! مىنا مەن قۇساپ، — دەپ جىك-جاپار بولدى ميلەدي، ءوز ريۋمكەسىن ەرنىنە aپaرa بەرىپ.
ءبىراق، ميلەدي ريۋمكەسىن ەرنىنە تيگىزە بەرگەن قالپىندا قاتتى دا قالدى: الىستان ات تۇياعىنىڭ ءدۇبىرىن قۇلاعى شالدى، ءتىپتى، اتتىڭ كىسىنەگەنىن ەستىگەندەي بولدى.
ءتاتتى ءتۇس كورىپ جاتقاندا ناجاعايدىڭ شاتىرىنان شوشىپ ويانعان كىسىدەي، مىنا ءدۇبىردى ەستىگەندە ميلەديدىڭ ەسى شىقتى. ءون جوق، ءتۇس جوق، بىردەن تەرەزەگە ۇمتىلدى، ال بوناسە بيكە بولسا قالش-قالش ەتىپ ورنىنان ازەر تۇردى، ورىندىققا سۇيەنگەندە قۇلاپ كەتكەندەي ەدى.
تاياۋ ماڭدا ەشتەڭە كورىنە قويمادى، تەك ات تۇياعىنىڭ ءدۇبىرى جاقىنداي ءتۇستى.
— اھ، ءتاڭىرىم-اي، بۇل نە ءدۇبىر؟ — دەپ سۇرادى بوناسە بيكە.
— بۇل كەلە جاتقاندار نە ءبىزدىڭ دوستارىمىز، نە جاۋىمىز، — دەپ جاۋاپ قاتتى ميلەدي ءوزىنىڭ سۇمدىق سالقىنقاندىلىعىنا باسىپ. — بارا تۇرىڭىز. كىم ەكەنىن ءقازىر ءبىلىپ بەرەمىن.
بوناسە بيكە ءۇن-تۇنسىز، سۇپ-سۇر بولىپ، ءمارمار مۇسىندەي تۇرعان جەرىندە قاتىپ قالعان.
ءدۇبىر كۇشەيە ءتۇستى، سالت اتتىلار موناستىردان ءجۇز ەلۋ كادامداي جەرگە كەلىپ قالسا كەرەك؛ تەك سول تۇستا جولدىڭ بۇرىلىسى بولعاندىقتان دا وزدەرى كورىنبەيدى. ەندى تۇياق ءدۇبىرىنىڭ، ايقىن ەستىلگەنى سونشالىق، تاعانىڭ تاقىلىنا قاراپ اتتىڭ سانىنا شەيىن اجىراتۋعا بولاتىن ەدى.
ميلەدي تەسىلە قاراپ تۇر: ءالى دە كۇن جارىق، كەلە جاتقانداردى تانۋعا بولاتىن ەدى.
كەنەت ول جولدىڭ اينالماسىنان جارقىلداعان وقالى قالپاقتار مەن جەلبىرەگەن قاۋىرسىنداردى كوزى شالىپ قالدى. اۋەلى ەكەۋىن... سوسىن بەسەۋىن، اقىرى سەگىز سالت اتتىنى تۇگەل ساناپ شىقتى ميلەدي؛ ىشىنەن بىرەۋى سۋىرىلىپ العا شىققانىن كوردى.
ميلەدي اۋىر ءبىر كۇرسىنىپ سالدى: سۋىرىلىپ شىققانى — د'ارتانيان ەكەنىن بىردەن تانىدى.
— اھ، جاساعان-اي، جاساعان! — دەپ داۋىستادى بوناسە بيكە. — و نە ەكەن؟
— كاردينال گۆاردياشىلارىنىڭ ءمۋنديرىن كورىپ قالدىم، ەندى ايالداۋعا بولمايدى! — دەپ شاڭق ەتتى ميلەدي. — جونەپ بەرەلىك!
— ءيا-يا، جونەيىك! — دەپ قايتالاي بەردى بوناسە بيكە، ءوزىنىڭ ەسى شىققانى سونشالىق، تۇرعان ورنىنان قوزعالا الار ەمەس.
سالت اتتىلاردىڭ تەرەزە تۇبىنەن دۇسىرلەتە وتكەنى ەستىلىپ تۇردى.
— كەتتىك! كەتتىك، ويباي! — دەدى جانتالاسقان ميلەدي بيكەنى قولىنان تارتىپ، سۇيرەپ كەتپەك بولىپ. — ب ا ق ىشىمەن كەتسەك ۇلگىرەمىز ءالى، كىلت مەندە... تەزىرەك! ەندى بەس مينۋت كىدىرسەك — كەشىگەمىز...
بوناسە بيكە جۇرمەك بوپ، ەكى قادام اتتاپ ەدى، تىزەسى بۇگىلىپ، قۇلاپ ءتۇستى.
ميلەدي ونى كوتەرىپ شىعارماق بولىپ ەدى، شاماسى كەلمەدى.
ءدال وسى مينۋتتا ۇزاپ بارا جاتقان كۇيمەنىڭ سالدىرى ەستىلدى، لاۋشى تۇرا قاشقان بولدى. ىلە-شالا ءۇش-تورت دۇركىن مىلتىق اتىلدى.
— سوڭعى رەت سۇراپ تۇرمىن: جۇرەسىز بە، جوق پا؟ — دەپ شاڭق ەتتى ميلەدي.
— و جاساعان يەم! دىمىم قۇرىپ قالعانىن كورمەيسىز بە، ءتىپتى، جۇرە الار ەمەسپىن، ءوزىڭىز كورىپ تۇرسىز عوي... جۇرە بەرىڭىز!
— ءسىزدى مۇندا قالدىرىپ، جالعىز كەتپەكپىن بە؟ جو-جوق، ەشقاشاندا كەتپەسپىن! — دەپ ايقايلادى ميلەدي.
كەنەت ول كوزى ىزعارلانا شاتىناي وت شاشىپ، توقتاي قالدى؛ جىپ ەتىپ قولىنداعى جۇزىكتىڭ قۇرساۋىن اشىپ، ىشىندەگىسىن بوناسە بيكەنىڭ ريۋمكەسىنە سالا قويدى.
بۇل ءبىر قۇيتتاي عانا قىزعىلت ءدان ەدى، شاراپقا لەزدە ەرىپ كەتتى.
سوسىن ميلەدي ريۋمكانى نىق ۇستاپ:
— ءىشىڭىز، بۇل شاراپ بويعا قۋات بەرەدى! ىشسەڭىزشى! — دەدى.
ريۋمكانى اكەپ ەرنىنە تاقاپ ەدى، بوناسە بيكە ويلانباستان ءىشىپ سالدى.
«اھ، بۇلاي كەك الماۋىم كەرەك ەدى عوي! — دەپ ويلادى ميلەدي زىمياندىقپەن كۇلىپ، ريۋمكانى ستولعا قايىرا قويىپ جاتىپ. — ءبىراق، قولدان كەلگەنى وسى بولدى».
سونسوڭ بولمەدەن اتىپ شىقتى.
بوناسە بيكە ونى كوزىمەن ۇزاتىپ سالدى، ءبىراق، ەرىپ شىعا المادى: ول، تۇسىندە بىرەۋلەر قۋىپ، بۇل قاشا الماي الەك بولىپ جاتقان ادامنىڭ حالىندە ەدى.
ارادا ءبىر مينۋت وتكەندە قاقپانى تارسىلداتا سوققان دىبىس ەستىلدى؛ بوناسە بيكە ميلەديدى اسىعا كۇتۋمەن بولدى، ءبىراق، ول قايتىپ ورالمادى.
قورىققاننان بولسا كەرەك، بيكەنىڭ ماڭدايى كۇيىپ-جانىپ، شىپ-شىپ سۋىق تەر شىقتى. ءبىر ۋاقتا شيق ەتىپ، تەمىر توردىڭ اشىلعانى، دۇڭك-دۇڭك ەتكەن ەتىك دىبىسى، وكشە تەمىردىڭ سىڭعىرى ەستىلدى، باز-بىرەۋلەر دۋىلداسىپ، تاقاۋ كەپ قالعانداي بولدى، وسى داڭعازانىڭ ىشىندە بىرەۋ ءوز ەسىمىن اتاعانداي كورىندى وعان.
كەنەت ول قۇلىنداعى داۋسى قۇراققا شىعىپ ەسىككە تۇرا ۇمتىلدى — بيكە د'ارتانياننىڭ داۋسىن تانىپ قالىپ ەدى.
— د'ارتانيان! د'ارتانيان! — دەدى ول جان داۋسى شىعىپ، — ءسىزبىسىز؟ بەرى كەلىڭىز، بەرى!
— كونستانسيا! كونستانسيا، قايداسىز؟ — دەدى جاس جىگىت، — و جاساعان!
سول مەزەتتە حۇجىرانىڭ ەسىگى اشىلىپ كەتتى، ناقتىراق ايتساق، دۇمپۋگە شىداماي اشىلدى دا، بىرنەشە ادام ساۋ ەتە قالدى. قيمىلداۋعا دارمەنى جوق بوناسە بيكە كرەسلوعا سىلق وتىرا كەتتى.
د'ارتانيان ءتۇتىنى بۋداقتاعان قولىنداعى پيستولەتىن جەرگە تاستاي سالىپ، ناقسۇيەرىنىڭ الدىنا تىزەرلەپ وتىرا كەتتى. اتوس پيستولەتىن بەلبەۋىنە قىستىرا سالدى، پورتوس پەن اراميس تە قولدارىنداعى جالاڭ شپاگالارىن قايىرا قىنابىنا سالدى.
— و، د'ارتانيان، سۇيىكتىم مەنىڭ! جەتتىڭ-اۋ، اقىرى، الداماعان ەكەنسىڭ!.. شىنىمەن، سەنبىسىڭ...
— ءيا، كونستانسيا، ءبىز تاعى دا بىرگەمىز!
— سەنى قانشا كەلمەيدى دەپ سەندىرسە دە، ىشتەي ءۇمىتىمدى ۇزبەپ ەدىم، قاشقىم كەلمەگەنى دە سودان، اھ، سونىم قانداي دۇرىس بولعان، قانداي باقىتتىمىن مەن!
كرەسلودا جايعاسقان اتوس مۇنى ەستىگەندە ورنىنان اتىپ تۇردى.
— كىم؟ ول كىم؟ — دەپ سۇرادى د'ارتانيان.
— ماعان جانى اشىپ، قۋعىنشىلاردان جاسىرماق بولعان دوسىم عوي، ول سەندەردى كاردينالدىڭ گۆاردياشىلارى ەكەن دەپ قالدى؛ ءوزىنىڭ قاشىپ قۇتىلعانى جاڭا عانا.
— دوسىڭىز دەيسىز بە؟ — دەگەندە داۋسى قاتتى شىقتى د'ارتانياننىڭ، ءوڭى سۇيىكتىسىنىڭ ورامالىنان بەتەر بوزارىپ كەتىپ ەدى. — قايداعى دوسىڭىزدى ايتىپ وتىرسىز؟
— كۇيمەسى وسى قاقپانىڭ اۋزىندا تۇرعان ايەلدى ايتامىن، ءسىزدى، د'ارتانيان دوسىم دەپ اۋزىنان تاستامايدى، وعان بارلىق سىردى ءوزىڭىز ايتقان ەكەنسىز عوي.
— اتى كىم، اتى؟ — دەدى د'ارتانيان قوياردا-قويماي. — قۇداي-اۋ، ەڭ بولماسا اتىن دا بىلمەگەنىڭىز بە؟
— مەنىڭ كوزىمشە قالاي اتاپ ەدى الگى... سابىر ەتىڭىزشى... مىنە، قىزىق... اھ، ءتاڭىرىم-اي، باسىم اينالىپ... كوزىم قاراۋىتىپ بارادى عوي...
— دوستارىم، تەز جاردەمدەسىڭدەر! — دەپ د'ارتانياننىڭ جان داۋسى شىقتى. — قولى مۇزداپ بارادى، ءحالى ناشار... قۇداي-اۋ، ەسىنەن تانىپ بارادى عوي!
پورتوس ايعايلاپ، دوستارىن كومەككە شاقىرىپ جاتقاندا، اراميس ستاكانعا سۋ قۇيماق بولىپ تۇرا ۇمتىلىپ ەدى، ءوڭى قاشقان اتوستى كورىپ، تۇرىپ قالدى: ءوز ويىنان ءوزى شوشىعان ادامداي، ستول جانىندا تۇرعان اتوس، ريۋمكالاردىڭ بىرىنە تەسىرەيە قاراپ قاتىپ قاپتى.
— و، جوق، جوق، بۇلاي بولۋى مۇمكىن ەمەس! — دەي بەردى ول. — مۇنى قۇداي دا حوش كورمەس!
— سۋ، سۋ بەرىڭدەر! — دەپ ايعاي سالدى د'ارتانيان.— سۋ!
— بايعۇس-اي! بايعۇس-اي! — دەپ قىرىلداي سىبىرلادى اتوس.
د'ارتانيان قۇشىرلانا سۇيگەن بوناسە بيكە كوزىن اشتى.
— ەسى كىردى! —دەپ قۋاندى جىگىت. — قۇدايعا شۇكىر!
— سۋدارىنيا... — اتوسقا ءتىل بىتەيىن دەدى، — سۋدارىنيا، ايتىڭىزشى، قۇداي ءۇشىن، مىنا بوس ريۋمكە كىمدىكى!
— مەنىكى، سۋدار... — دەدى بيكە ولۋسىرەي ءتىل قاتىپ.
— ريۋمكەگە شاراپ قۇيعان كىم؟
— دوسىم عوي.
— ول كىم ءوزى؟
— ا ەسىمە ءتۇستى! — دەدى بوناسە بيكە. — گرافينيا ۆينتەر.
ءتورت دوس قوسىلا داۋىستاپ جىبەرگەندە اتوستىڭ ءۇنى باسىمىراق شىقتى.
بوناسە بيكەنىڭ سۇرى قاشىپ، اۋرۋى جانىنا باتسا كەرەك، تالماۋسىراپ پورتوس پەن ءاراميستىڭ قولىنا قۇلاپ ءتۇستى.
د'ارتانيان ەسى شىعىپ اتوستىڭ قولىنان ۇستاي الدى.
— شىنىمەن سولاي دەپ ويلايسىڭ با؟ — ونىڭ داۋسى جارىقشاقتانا شىقتى.
— ءسوز جوق، — دەدى اتوس، كۇرسىنە جازداپ بارىپ، ەرنىن تىستەي الدى.
— د'ارتانيان، د'ارتانيان، — دەدى جان ۇشىرىپ بوناسە بيكە، — قايداسىڭ؟ كەتپەشى كورىپ تۇرسىڭ عوي — ءولىپ بارامىن!
ءدىر-دىر ەتىپ اتوستىڭ قولىن قىسىپ تۇرعان د'ارتانيان ەندى بوناسە بيكەگە ۇمتىلدى.
بيكەنىڭ شىرايى بۇزىلىپ، شىنىكوزدەنىپ، جانارىنان تىرلىك نىشانى ءوشىپ بارادى ەكەن، تۇلا بويى قالش-قالش ەتىپ، ماڭدايىنان تەر قۇيىلىپ جاتىر...
— قۇداي ءۇشىن، تەزدەتىپ شاقىرىڭدار بىرەۋدى... پورتوس، اراميس، بولساڭدارشى!
— قاجەتى جوق، — دەدى اتوس. — قاجەتى جوق: ونىڭ بەرگەن ۋىن قايتاراتىن ءدارى جوق.
— ءيا، جاردەم قىلا كورىڭدەر! — دەپ سىبىرلادى بوناسە بيكە. — جاردەم ەتىڭدەر!
ول بار كۇشىن جيىپ، جىگىتتىڭ موينىنان قۇشاقتاپ، كوزىنە قادالعاندا بار جان سىرىن اعىتقانداي بولدى، سونسوڭ اھ ۇرىپ ەرنىن ەرنىنە باستى.
— كونستانسيا! كونستانسيا! — دەپ بەبەۋ قاقتى د'ارتانيان.
بوناسە بيكەنىڭ اقىرعى دەمى شىققانىن د'ارتانيان ەرنىمەن سەزىندى — پاك، ىڭكار جاننىڭ شىبىنى كوككە شىرقىراي ۇشىپ جونەلدى.
د'ارتانيان بيكەنىڭ دەنەسىن قۇشتى.
قول-اياعى مۇزداپ، ءوڭى ولىكتەي قۇپ-قۋ جىگىت جان داۋسى شىعىپ، سۇيىكتىسىنىڭ جانىنا قۇلاپ ءتۇستى.
پورتوس جىلاپ جىبەردى، اتوس كوككە جۇدىرىعىن ءتۇيدى، اراميس شوقىنىپ جاتتى.
وسى كەزدە وسىلار سياقتى ءوڭ جوق، ءتۇس جوق ءبىر بەيتانىس ادام كەلىپ ەسىكتەن ەندى دە، اينالاسىنا شولا قاراپ، بوناسە بيكەنىڭ سۇيەگىن، ونىڭ قاسىندا تالىپ جاتقان د'ارتانياندى كوردى.
بۇل ادام، وقىس اۋىر قازا ەسەڭگىرەتىپ كەتكەن ساتكە تاپ كەلگەن-دى.
— مەن قاتەلەسپەپپىن، — دەدى ول. — مىنا كىسى — د'ارتانيان مىرزا دا، ال سىزدەر ونىڭ دوستارى — اتوس، پورتوس جانە اراميس مىرزاسىزدار عوي.
ەسىمدەرىن اتاپ، وزدەرىن جىعا تانىپ تۇرعان بەيتانىس كىسىگە ۇشەۋى دە تاڭىرقاي قاراستى؛ ۇشەۋىڭ دە ءبىر جەردە كورگەن ادامى سياقتى.
— مىرزالار، — دەپ ءسوزىن ساباقتادى ول، — سىزدەر دە، مەن سياقتى، سول ايەلدى ىزدەپ كەلگەن بولۋلارىڭىز كەرەك، — سوسىن سۋىق جىميىپ بىلاي دەپ ۇستەدى: —كىسى ولىگىن كورىپ تۇرعانىما قاراعاندا، ول ايەل وسىندا بولعان ءتارىزدى.
ءۇش دوس بۇرىنعىسىنشا ءلام-ميم دەمەدى؛ بۇل كىسىنىڭ داۋسى دا تانىس سياقتى، ءبىراق، قاي كەزدە ەستىگەندەرىن ەستەرىنە تۇسىرە الار ەمەس.
— مىرزالار، — دەدى تاعى دا بەيتانىس ادام، — وزدەرىڭىز ەكى مارتە اجالدان اراشالاپ قالعان ادامدى تانىعىلارىڭىز كەلمەي تۇرسا، ەسىمىمدى ءوزىم اتاۋعا تۋرا كەلەر. مەن — لورد ۆينتەرمىن، مىنا ايەلگە قاينى بولامىن.
ءۇش دوسى تاڭ-تاماشا بوپ، شۋ ەتە قالدى.
اتوس ورنىنان تۇرىپ، لورد ۆينتەرگە قول بەردى.
— حوش كەلىپسىز، ميلورد، — دەدى ول. — تىزە قوسا قيمىلدايتىن بولامىز.
— مەن پورتسمۋتتان ودان بەس ساعات سوڭ شىعىپ ەدىم، — دەپ بايانداي باستادى لورد ۆينتەر، — بۋلونگا ءۇش ساعات كەيىن كەلدىم، ال سەنت-ومەرگە نەبارى جيىرما مينۋت كەشىگىپ، ۇشىراسا المادىم، كەيىن ليلەگە كەلگەندە ىزىنەن كوز جازىپ قالدىم. سوسىن تاۋەكەل دەپ، جۇرتتان ءجون سۇراپ جۇرە بەردىم، ءبىر ۋاقىتتا سىزدەر ءدال جانىمنان زاۋلاپ وتە شىقتىڭىزدار. د'ارتانياندى تانىپ قالدىم، داۋىستاپ ەدىم، قايىرىلمادىڭىزدار؛ سوڭدارىڭىزدان تۇرە قۋايىن دەپ ەدىم، بولدىرىپ قالعان اتىم شاڭدارىڭىزعا ىلەسە المادى. ءبىراق، قانشا جانىققانمەن، ءتىپتى، كەشىگىپ قالعان ەكەنسىزدەر دە!
— كورىپ تۇرسىز عوي، — دەپ جاۋاپ قاتتى اتوس، بوناسە بيكەنىڭ ولىگى مەن پورتوس پەن اراميس دەم سالىپ جاتقان د'ارتانياندى نۇسقاپ.
— ەكەۋى دە ولگەن بە؟ — دەپ قويىپ قالدى لورد ۆينتەر.
— قۇداي ساقتاسىن، جوعا، — دەدى اتوس. — د'ارتانيان مىرزا تالىپ جاتىر.
— بۇنىسىنا دا شۇكىرى — دەدى لورد ۆينتەر.
شىنىندا دا، وسى كەزدە د'ارتانيان كوزىن اشتى.
ول پورتوس پەن ءاراميستىڭ قولىنان جۇلقىنىپ شىعىپ، جىن قاققانداي، ەلىككە تۇرا ۇمتىلدى.
اتوس ورنىنان تۇرىپ، جاي باسىپ سالتاناتتى تۇردە تاقاۋ كەلىپ، دوسىن قۇشاقتادى دا، د'ارتانيان ەڭىرەپ جىبەرگەندە وعان ەلجىرەي ءتىل قاتتى:
— دوستىم، بەرىك بول: ولىككە ايەلدەر عانا جىلاپ-سىقتايدى، ال ەر جىگىت كەك الار بولار!
— ءيا! — دەدى د'ارتانيان، — دۇرىس ايتاسىڭ! ەندى كەك الۋ ءۇشىن قايدا باستاساڭ دا ءازىرمىن!
كەك قايتارسام دەگەن ۇمىتپەن ءبىر مەزەت باقىتسىز دوسىنىڭ سەرپىلىپ قالعانىن كورگەن اتوس، پورتوس پەن اراميسكە حازىرەتشەگە بارىپ شىعىڭدار دەپ بەلگى بەردى.
ءبىر كۇندە مۇنشالىق ابىگەرگە دۋشار بولىپ، ابدەن ەسى شىققان حازىرەتشە كوريدوردا بۇلارعا ءوزى جولىقتى. ول شاقىرىپ العان بىرنەشە تاقۋا قىزدار، موناستىر راسىمىنە جاتپاسا دا، بەس جىگىتتىڭ قاسىنا كەلىپ تۇردى.
— سۋدارىنيا، — دەدى اتوس حازىرەتشەگە، د'ارتانياندى قولتىعىنان دەمەپ جاتىپ، — وسى ءبىر باقىتسىز ايەلدىڭ سۇيەگىن اق جۋىپ، ارۋلاپ قويۋدى سىزدەرگە تاپسىرعالى تۇرمىز. كوك پەرىشتەسىنە اينالماس بۇرىن ول جەر پەرىشتەسى بولاتىن. موناستىرىڭىزدىڭ ءبىر مۇڭلىعى ىسپەتتى جەرلەرسىزدەر. كەيىن زيراتىنىڭ باسىنا كەپ دۇعا وقىرمىز.
د'ارتانيان اتوستىڭ كەۋدەسىنە بەتىن باسىپ ەڭىرەي بەردى.
— جىلا، — دەدى اتوس، — جىلاپ ال، جۇرەگىڭ تولى ماحاببات، جاستىق، ءومىر عوي! اھ، شىركىن، سەن قۇساپ مەن دە وسىلاي جىلاي السام عوي!
دوسىن تۋعان اكەسىندەي قامقورسي قورعاشتاپ، ءبىر قۇدايعا قۇلدىق ۇرىپ سوپىداي كوڭىلىن جۇباتقان اتوس، ومىردەن كوپتى كورگەن ادامنىڭ كەڭ پەيىل مىنەزىن تانىتىپ، د'ارتانياندى ەرتىپ بولمەدەن شىعىپ كەتتى.
اتتارىن جەتەلەپ، جول باستاعان دايەكشىلەرىنە ەرىپ، بەسەۋى شەت-پۇشپاعى سونادايدان كورىنىپ تۇرعان بەتيۋن قالاسىنا قاراي جونەدى دە، جولشىباي ۇشىراسقان مەيمانحاناعا كەپ ات باسىن تىرەدى.
— اۋ، قاشقان ايەلدى نەگە قۋمايمىز؟ — دەپ سۇرادى د'ارتانيان.
— ازىرشە قويا تۇرامىز، — دەدى اتوس. — اۋەلى قاجەتتى شارالار قولدانۋ كەرەك.
— قۇتىلىپ كەتەدى عوي! — دەپ قاۋىپتەندى د'ارتانيان. — ەگەر ول قۇتىلىپ كەتەر بولسا، بۇعان، اتوس، مىنا سەن كىنالىسىڭ!
— وعان مەن جاۋاپ بەرەمىن! — دەدى اتوس.
د'ارتانياننىڭ دوسىنا سەنگەنى سونشالىق، قايتىپ ءلام-ميم دەمەستەن، باسىن تومەن سالىپ قوناق ۇيگە ەندى.
اتوستىڭ مۇنشالىق سەنىمدى ءتۇرىن كورگەن پورتوس پەن اراميس بىر-بىرىنە تاڭىرقاي قاراستى.
اتوس مۇنى د'ارتانياننىڭ كوڭىلىن جۇباتقالى ايتقان شىعار دەپ ويلادى لورد ۆينتەر.
— مىرزالار، ەندى اركىم ءوز جايىمىزعا بارالىق، — دەپ ۇسىنىس جاسادى اتوس، مەيمانحانادا بەس بوس بولمە بارىنا كوزى جەتكەن سوڭ. — ءبىراز وكسىگىن باسىپ، كوز ءىلىندىرۋ ءۇشىن د'ارتانياننىڭ وڭاشا بولعانى ماقۇل. قالعانىن ءوز مىندەتىمە الامىن، قام جەمەڭىزدەر.
— ايتسە دە، — دەدى لورد ۆينتەر، — ەگەر گرافينياعا بايلانىستى شارا بولسا — ول مەنىڭ شارۋام دەپ ويلايمىن، ويتكەنى، كەلىنىم عوي.
— مەنىڭ دە، — دەدى اتوس، — ويتكەنى، ايەلىم عوي.
مۇنداي سىرىن اشقاننان كەيىن اتوستىڭ كەك الۋىنا سەنىمدى ەكەنىن ۇققان د'ارتانيان جىميىپ قويدى. پورتوس پەن اراميس وڭدەرى قاشىپ، بىر-بىرىنە اڭىرايا قاراستى. لورد ۆينتەر اتوستى اقىلىنان اداسقان ەكەن دەپ قالدى.
— ەندى اركىم ءوز بولمەسىنە بارعانى ماقۇل، — دەپ قايتالادى اتوس، — بۇل ءىستى ماعان تاپسىرىڭىزدار. كورىپ تۇرسىزدار عوي، كۇيەۋى بولعاندىقتان بۇل مەنىڭ تىندىرار شارۋام. تەك، د'ارتانيان، ەگەر جوعالتىپ الماساڭىز، الگى كىسىنىڭ قالپاعىنان ءتۇسىپ قالعان، قىستاقتىڭ اتى جازىلعان قاعازدى بەرسەڭىز.
— ءا، ەندى ءتۇسىندىم! — دەپ ەلپ ەتە قالدى د'ارتانيان. — گرافينيانىڭ ءوز قولىمەن جازىلعان.
— كورىپ تۇرسىڭ عوي، — دەدى اتوس، — كوكتە ءتاڭىرىنىڭ بار ەكەنى حاق.
XXXIV
قىزىل پلاششتى ادام
تورىققان اتوس كوڭىلىن مۇڭ باسىپ ەدى، وسىدان با ايتەۋىر، ۇشقىر اقىل-ويى بۇرىنعىدان بەتەر جانىپ سالا بەردى.
بەرگەن ۋادەسى مەن موينىنا جۇكتەلگەن مىندەتىن ويشا پايىمداپ ءوز بولمەسىنە جۇرتتىڭ ەڭ سوڭىنان كەتكەن ول مەيمانحانا قوجايىنىنان وسى ءۋالاياتتىڭ كارتاسىن تاپتىرىپ الىپ، ونىڭ بەتىندەگى ايقىش-ۇيقىش سىزىقتارىن شۇقشيا زەرتتەپ، بەتيۋننەن ارمانتەرگە باراتىن ءتورت ءتۇرلى جول بار ەكەنىن انىقتادى دا، مالايلاردى شاقىرۋعا ءامىر ەتتى.
اتوستىڭ الدىنا كەلگەن پلانشە، گريمو، مۋشكەتون، بازەندەر ابدەن ويلاستىرىلعان ايقىن دا ناقتى نۇسقاۋ-جارلىق الدى.
تورتەۋى ءتورت ءتۇرلى جولمەن ەرتەڭ ەلەڭ-الاڭدا ارمانتەرگە جونەلمەك. ىشىندەگى زەرەگى پلانشە كۇيمە كەتكەن جولمەن جۇرمەك؛ سول كۇيمەنى ءتورت دوستىڭ اتقىلاعانى جانە ونى روشفوردىڭ قىزمەتشىسى باستاپ بارا جاتقانى وقىرماننىڭ ەسىندە بولسا كەرەك.
اتوستىڭ مالايلاردى بۇل ىسكە ارالاستىرعان سەبەبى، وزىنە جانە دوستارىنا قىزمەت ەتكەلى بەرى بۇلاردىڭ كوپتەگەن جاقسى قاسيەتتەرى بارىن اڭعارعان.
ونىڭ ۇستىنە، ءجون سۇراي قالعان جاعدايدا، قوجايىندارىنان گورى جۇرت بۇلارعا كوبىرەك ىقىلاس ءبىلدىرىپ، كوڭىلدەرىنە كۇدىك المايتىنى حاق.
تاعى ءبىر وڭدى جەرى، ميلەدي قوجايىندارىن تانىعانمەن، مالايلارىن بىلمەيتىن، ال بۇلار بولسا، كەرىسىنشە، ميلەديدى جاقسى بىلەتىن.
تورتەۋى ەرتەڭىنە ساعات ون بىردە ۋادەلەسكەن جەردە ۇشىراسپاق بولدى. ەگەر ميلەديدىڭ قايدا جاسىرىنعانىن انىقتاسا، ۇشەۋى سوندا قالىپ ونى باقىلاي تۇرماق تا، ءتورتىنشىسى، بەتيۋنگە قايتا ورالىپ اتوسقا حابارلاپ، ءتورت دوستى سوندا باستاپ اپارۋعا ءتيىس.
جارلىقتى ۇقىپتاپ تىڭداپ العان سوڭ، مالايلار شىعىپ كەتتى.
اتوس ورنىنان تۇرىپ، شپاگاسىن تاعىندى دا، پلاششىن جامىلىپ تىسقا شىقتى. ساعات ون شاماسى بولاتىن. الىس تۇكپىردەگى قالالاردىڭ كوشەسىندە بۇل كەزدە بەيساۋات ادام جۇرمەيتىنى بەلگىلى؛ ايتسە دە، اتوستىڭ ءجون سۇرار ادام ىزدەپ تۇرعانى ايقىن ەدى. اقىرى، كەشەۋ قالعان بىرەۋدى ۇشىراتىپ، اتوس وعان تاياپ كەلدى دە، بىر-ەكى اۋىز ءتىل قاتتى. مۇنىڭ ءسوزىن ەستىگەن الگى ادام شوشىپ كەيىن شەگىنە بەرىپ، مۋشكەتەرگە قولىمەن نۇسقاپ ءجون سىلتەدى. اتوس جارتى پيستول ۇسىنىپ، سول جەرگە شەيىن اپارىپ سالىڭىز دەپ ەدى، الگى ادام باسپاي قويدى.
اتوس ونىڭ نۇسقاعان باعىتىمەن كوشە بويلاپ ءبىراز ءجۇرىپ باردى دا، ودان ءارى قالاي جۇرەرىن بىلمەسە كەرەك، كەلەسى كوشەنىڭ قيىلىسىنا جەتە بەرىپ تاعى توقتادى. قالايدا بىرەۋ-مىرەۋ كەزىگۋى ىقتيمال دەگەن ۇمىتپەن سول جەردە تۇرا قالدى. شىنىندا دا، كوپ ۇزاماي جانىنان كۇزەتشى وتە بەرىپ ەدى، اتوس باعاناعى ادامعا قويعان ساۋالىن بۇعان دا قايتالادى؛ كۇزەتشى دە شوشىپ كەتتى، ەرتىپ بارۋعا كەلىسپەي، قولىمەن نۇسقاپ ءجون سىلتەدى.
اتوس سول باعىتپەن ءجۇرىپ وتىرىپ قالانىڭ شەت پۇشپاعىنان ءبىر-اق شىقتى، بۇل — قالانىڭ وزدەرى توقتاعان مەيمانحاناعا قاراما-قارسى جاق شەتى بولاتىن. بۇل جەردە دە قايدا بارارىن بىلمەي داعدارسا كەرەك، ءۇشىنشى مارتە ايالدادى.
ءساتىن سالعاندا، تۇسىنان تىلەنشى ءوتىپ بارا جاتىر ەدى، ول اتوسقا ءوزى كەلىپ، قايىر سۇرادى. بارار جەرىنە جەتكىزىپ سالسا اتوس وعان ءبىر ەكيۋ بەرمەك بولدى. تىلەنشى اۋەلى ەكى ويلى بولىپ كۇمىلجىپ تۇردى دا، ءبىراق قاراڭعىدا جارق ەتە قالعان كۇمىس تەڭگەنى كورىسىمەن اتوستىڭ الدىنا ءوزى ءتۇستى.
ءبىر كوشەنىڭ تۇيىلىسكەن جەرىنە جەتكەندە ول وقشاۋ تۇرعان سيىقسىز ءبىر ۇيشىكتى الىستان نۇسقاپ كورسەتتى. اتوس سوعان قاراي بەتتەدى، اقىسىن العان تىلەنشى لەزدە تايىپ وتىردى.
كۇرەڭ بوياۋمەن سىرلانعان ءۇيدى اينالىپ شىققاننان كەيىن بارىپ اتوس ونىڭ ەسىگىن ازەر تاپتى؛ نە تەرەزە قاقپالارىنان تۇسكەن جارىق، نە بولماسا بىردە-بىر دىبىس ەستىلسەيشى — ەشقانداي تىرشىلىك بەلگىسى سەزىلەر ەمەس؛ مولاداي تۇنەرىپ تۇرعان مەڭىرەۋ بىردەڭە.
اتوس ەسىكتى ءۇش رەت قاعىپ ەدى، جاۋاپ بولمادى. دەگەنمەن، ءۇشىنشى قاققاننان كەيىن الدەكىمنىڭ اياق تىقىرى ەستىلدى؛ اقىرى ەسىك سىعىرايىپ اشىلدى دا، ساقال-شاشى قاپ-قارا، ءوڭى قۇپ-قۋ ءبىر ۇزىن تۇرا كىسى كورىندى.
ەكەۋى بىر-ەكى اۋىز تىلدەسكەن سوڭ، ۇزىن تۇرا مۋشكەتەرگە ۇيگە كىر دەگەندەي يشارات جاسادى. اتوس لىپ ەتىپ ۇيگە كىرىسىمەن، ەسىك تارس جابىلدى.
قالانىڭ شالعاي شەتىنەن زورعا ىزدەپ تاپقان ادامى اتوستى ءبىر كابينەتكە الىپ كىردى، بۇل كەلەر الدىندا ول ادامنىڭ قاڭقا سۇيەكتەرىن سىممەن قۇراستىرىپ جاتقان بولىپ شىقتى. قاڭقانى تۇگەلدەي قۇراستىرىپ بىتكەن ەكەن، تەك باس سۇيەك قانا ستولدا بولەك جاتىر.
بۇل بولمەنى كورگەن ادام ونىڭ يەسىنىڭ تابيعات تانۋ عىلىمىمەن شۇعىلداناتىنىن بىردەن اڭعارار ەدى: بانكىلەردە الۋان ءتۇرلى جىلاندار جاتىر، ءارقايسىنىڭ سىرتىندا قانداي تۇقىم ەكەنى جازۋلى تۇر؛ كەپتىرىلگەن كەسىرتكەلەر قارا اعاشتان جاساعان ۇلكەن كاسەكتەرگە ءىلىپ قويعان جاقۇتتارداي جالتىرايدى؛ سىرىن بىلمەگەن ادامعا نە قاسيەتى بارى بيماعلۇم، ءيسى بۇرقىراعان جابايى شەپتى بۋدا-بۋدا قىلىپ، ءۇي توبەسىنە، بۇرىش-بۇرىشقا ءىلىپ قويىپتى.
نە ءۇي ادامدارى، نە مالايلار كوزگە شالىنبادى — ۇزىن تۇرا سوقا باستى بولسا كەرەك.
اتوس الگى نارسەلەردىڭ ءبارىن دە سەلقوس، سامارقاۋ شولىپ ءوتتى دە، ءۇي يەسى يشارات بىلدىرگەن سوڭ سونىڭ جانىنا بارىپ وتىردى.
سونسوڭ، ول مۇندا نەگە كەلگەنىن، قانداي كومەك كەرەك ەكەنىن ءتۇسىندىردى. اتوس ءوتىنىشىن ايتۋى-اق مۇڭ ەكەن، الدىندا تۇرعان ۇزىن تۇرا ەسى شىعىپ، ىرشىپ ءتۇستى. ءا دەگەننەن سىرت بەرگەن بەيتانىسقا اتوس ەكى جول جازۋى بار، قول قويىلىپ، ءمور باسىلعان ءبىر پاراق قاعازدى قالتاسىنان الىپ كورسەتتى. ەكى جول جازۋدى وقىپ، قويىلعان قول مەن باسىلعان ءموردى تانىسىمەن، قىزمەتىڭىزگە ءازىرمىن دەگەندەي، ۇزىن تۇرا اتوسقا ءيىلىپ تاعزىم ەتتى.
اتوسقا كەرەگى دە وسى ەدى. ورنىنان تۇرىپ، قوش ايتىستى دا، شىعىپ جۇرە بەردى، كەلگەن ىزىمەن قوناق ۇيگە قايتا ورالىپ، بولمەسىنە كىرىپ، ىشىنەن بەكىتىپ الدى.
ەرتەڭىنە ەلەڭ-الاڭنان د'ارتانيان كەلىپ، ەندى نە ىستەۋ كەرەگىن سۇرادى.
— كۇتە تۇرامىز، — دەپ جاۋاپ قاتتى اتوس.
بىرنەشە مينۋتتەن كەيىن ءبيبى كەلىپ، بيكە سۇيەگىنىڭ تۇستە شىعارىلاتىنىن ەسكەرتىپ كەتتى. ۋ بەرگەن ايەلدەن حابار-وشار بولمادى؛ جۇرت ونى ب ا ق ارقىلى قاشقان دەپ توپشىلادى: قۇمعا تۇسكەن ءىزى بار ەكەن جانە باقتىڭ قاقپاسى جابىق بوپ شىقتى، ال، قاقپانىڭ كىلتى ۇشتى-كۇيلى تابىلماي قويدى.
ۋادەلەسكەن ساعاتتا لورد ۆينتەر مەن ءتورت دوس موناستىرعا كەلدى؛ مۇندا بارلىق قوڭىراۋ قاعىلىپ جاتىر ەكەن، چاسوۆنيا ەسىكتەرى اشىق تۇر، ءبىراق كليروس تورى جابىق بوپ شىقتى. كليروستىڭ ورتاسىندا زۇلىمدىق قۇربانىنىڭ سۇيەگى سالىنعان تابىت تۇر، ولىكتى موناستىر مۇڭلىعىنشا كيىندىرىپتى. موناستىر ەسىگى جاقتا، كليروستىڭ ەكى جاعىن الا، توردىڭ سىرتىندا كارمەليت ايەلدەر تۇگەل جينالىپتى، ولار سوندا تۇرىپ، وقىلعان جانازانى تىڭداپ، ءارى سۆياششەننيككە وزدەرى دە ءۇن قوسادى؛ جۇرت كوزىنە ولار كورىنبەيدى دە، كەلگەن-كەتكەندى وزدەرى دە كورمەيدى.
چاسوۆنيا، ەسىگىنە تاياي بەرگەندە د'ارتانيان بۋىن-بۋىنى بوساپ بارا جاتقانىن سەزدى دە، بۇرىلىپ اتوسقا قاراپ ەدى، ول كوزىنە تۇسپەدى.
كەك الۋعا بەل بۋعان اتوس باقتى كورسەتىڭدەر دەپ ءامىر ەتتى؛ جۇرگەن جەرىن قانعا بوكتىرەتىن وسىناۋ ايەلدىڭ قۇمداققا تۇسكەن بولار-بولماس ءىزىن قۋالاي ءجۇرىپ وتىرىپ ورمان جيەگىنە تاقاۋ تۇرعان قاقپاعا كەپ ءبىر-اق تىرەلدى، دەرەۋ قاقپانى اشقىزىپ، ورمانعا ءسىڭىپ كەتتى.
وسى ارادا ونىڭ بولجامى ءدال كەلدى: كۇيمە جۇرگەن جول ورماندى اينالىپ وتەدى ەكەن. اتوس جەردەن كوزىن الماي وسى جولمەن ءبىراز ءجۇرىپ وتىرىپ، ءىلۋ دە شالۋ جولعا تامعان قاندى كوردى؛ دەمەك، كۇيمەگە جول نۇسقاۋشى سالت اتتى، يا بولماسا، اتتاردىڭ ءبىرى جاراقاتتانعانى ءسوزسىز. موناستىردان لەگە تاياۋ جەر شىققان سوڭ، فەستيۋبەردەن ەلۋ قادامداي جەردەن ۇلكەنىرەك داقتى كوزى شالدى، ونىڭ اينالاسىن ات تۇياعى تاپتاپ تاستاعان. سول باياعى باقتان شىققان ءىز ورماننان وسى جەرگە دەيىن شىجىمداي سوزىلىپ جاتىر؛ كۇيمە، تەگى، وسى جەرگە ايالداسا كەرەك.
وسى تۇستا ميلەدي ورماننان شىعىپ، كۇيمەگە وتىرعان.
كۇللى بولجامى راسقا شىققان اتوس وزىنە ءوزى كوڭىلى تولىپ، قوناق ۇيگە ورالىپ ەدى، ونى مۇندا پلانشە تىقىرشي توسىپ وتىر ەكەن.
ءبارى دە اتوس ويلاعانداي بولىپ شىقتى.
وسى جولدى بويلاي جۇرگەن پلانشە دە تامعان قاننىڭ داعىن دا، ات تۇياعى تاپتاعان جەردى دە كورگەن ەكەن؛ ءبىراق، اتوس سول جەردەن كەيىن قايتتى عوي، ال پلانشە بولسا توقتاماي جۇرە بەرگەن؛ سودان فەستيۋبەر قىستاعىندا تراكتيردە شاراپ ءىشىپ وتىرىپ، ءتىپتى ەشكىمنەن سۇراپ اۋرە بولماي-اق، كەشە كەشكىسىن، ساعات سەگىز جارىمدار شاماسىندا لاۋ كۇيمەمەن كەلگەن ايەلدىڭ لاۋشىسى جاراقاتتانىپ، بۇدان ءارى جۇرە الماي، ايالداۋعا ءماجبۇر بولعانىن سونداعىلاردان ەستىپ بىلەدى. ورماندا كۇيمەنى قاراقشىلار توقتاتىپ، مۇنى جاراقاتتاپ كەتتى دەيدى جۇرگىنشىلەر. جارادار ادام قىستاقتا قالعان دا، الگى ايەل ات اۋىستىرىپ ءجۇرىپ كەتكەن.
پلانشە جاڭاعى لاۋشىنى ىزدەپ تاۋىپ الادى. ول ايەلدى فرومەلگە دەيىن جەتكىزىپ سالعاننان كەيىن، سوسىن ول ارمانتەر اسىپ كەتىپتى. پلانشە توتە سۇرلەۋمەن تۋرا تارتىپ كەتكەن ەكەن، تاڭعى جەتىدە ارمانتەرگە جەتىپتى.
سويتسە، وندا پوچتا ستانسياسىنا تاياۋ جەردە جالعىز-اق مەيمانحانا بار ەكەن. وندا بارعاندا، جۇمىس ىزدەپ جۇرگەن مالاي ەدىم دەگەندى جەلەۋ قىلادى پلانشە. ون مينۋت سويلەسپەي جاتىپ، مەيمانحانا قىزمەتشىسى مۇندا كەشە تۇنگى ون بىردە ەشقانداي اتقوسشىسىز ءبىر ايەلدىڭ كەلىپ تۇسكەنىن، قوناق ءۇيدىڭ ءبىر بولمەسىنە جايعاسقانىن، سوسىن، مەيمانحانا كەزەكشىسىن شاقىرتىپ الدىرتىپ، وسى ارمانتەر ماڭىندا ءبىراز ايالداماق ويى بارىن ايتقانىن باستان-اياق بايانداپ بەرەدى.
پلانشە وسىلاي وزىنە قاجەت نارسەنىڭ ءبارىن ءبىلىپ الادى. سونسوڭ، دەرەۋ ۋادەلەسكەن جەرگە قايتىپ بارىپ، قالعان ءۇش مالايمەن كەزدەسەدى دە، ولارعا مەيمانحانانىڭ ەسىك-تەسىگىن قاس قاقپاي قاداعالاۋدى تاپسىرىپ، ءوزى اتوسقا حابارلاماق بوپ كەلگەن بەتى ەكەن.
اتوستىڭ دوستارى جانازادان قايتىپ ورالىپ، بولمەگە كىرگەندە پلانشە ەستىگەن-بىلگەنىن ءالى ايتىپ تاۋىسا الماي جاتقان.
ولاردىڭ ءبارىنىڭ دە، ءتىپتى، ۇياڭ ءجۇزدى اراميسكە شەيىن، قاباعى ءتۇسىپ كەتكەن ەكەن.
— نە ىستەۋىمىز كەرەك؟ — دەپ سۇرادى د'ارتانيان.
— كۇتە تۇرامىز، — دەپ جاۋاپ بەردى اتوس.
مۇنى ەستىپ، اركىم ءوز جايىنا تارقاستى.
كەشكى ساعات سەگىزدە اتوس اتتاردى ەرتتەۋگە جارلىق ەتىپ، لورد ۆينتەر مەن ءوز دوستارىنا جولعا ازىرلەنسىن دەگەن حابار تاراتقىزدى. ءا دەگەنشە بەسەۋى دە ساقاداي ساي تۇردى، ءارقايسىسى ءوز قارۋىن مۇقيات قاراپ، بابىنا كەلتىرىپ قويدى. اتوس بۇلاردىڭ ەڭ سوڭىنان شىقتى. د'ارتانيان ات ۇستىندە جۇرەلىك دەپ تىقىرشىپ وتىر ەكەن.
— ءسال سابىر ەتىڭىزدەر، — دەدى اتوس، — تاعى ءبىر ادامىمىز شىقسىن.
قالعان تورتەۋى تاڭىرقاپ جان-جاعىنا قاراستى؛ ءبارى دە بۇل كىم ەكەنىن ەسىنە تۇسىرۋگە تىرىستى.
وسى كەزدە پلانشە جەتەلەپ اكەپ الدىنا تارتقان اتىنا اتوس قارعىپ ءمىندى.
— كۇتە تۇرىڭىزدار، تەز ورالامىن، — دەپ شوقىتا جونەلدى.
شىنىندا دا، شيرەك ساعات ۋاقىت وتەر-وتپەستە ماسكا كيگەن، ۇزىن قىزىل پلاشقا ورانعان بىرەۋدى قاسىنا ەرتىپ قايتا ورالدى.
لورد ۆينتەر مەن ءۇش مۋشكەتەر بىر-بىرىنە تاڭىرقاي قاراستى. بۇلاردىڭ ەشقايسىسى دا ونىڭ قانداي ادام ەكەنىنەن بيماعۇلىمدى، سوندىقتان ءلام-ميم دەي المادى. ءبىراق تا، اتوس ارالاسقان سوڭ، وسىلاي بولۋعا ءتيىس شىعار دەدى ويشا ءبارى دە.
ساعات توعىزدا پلانشە باستاعان شاعىن توپ كۇيمە ءجۇرىپ كەتكەن جولمەن جىلجىپ بارا جاتتى.
قانى قايناپ، قاھارىنا مىنگەن، ءۇن-تۇنسىز ويعا شومعان وسىناۋ التى ادامنىڭ تۇرىنەن كىسى شوشىرلىقتاي ەدى.
XXXV
سوت
تاس قاراڭعى، داۋىلدى تۇنگى اسپاندا جوڭكىگەن قورعاسىن بۇلتتار قالىڭ جۇلدىزدى تۇمشالاپ تاستاعان؛ اي ءتۇن اۋا تۋاتىن شاق-تى.
اندا-ساندا، اسپان شالعايىندا ناجاعاي جارق ەتە قالعاندا قيانعا تارتىپ، قۇلازىپ جاتقان بىلتە جول كوزگە ۇرادى دا، ىلە-شالا توڭىرەكتى تۇگەل تۇنەك باسادى.
شاعىن توپتىڭ الدىنا قايتا-قايتا شىعا بەرگەن د'ارتانياندى اتوس مينۋت سايىن شاقىرىپ، قايتارىپ الۋعا ءماجبۇر بولدى؛ ءبىراق، د' ارتانيان كوزدى اشىپ-جۇمعانشا قايتادان سۋىرىلىپ وزا بەرەدى — ىشتەي تىپىرشىپ تاعات تاپپاعان جىگىت ىلگەرى قاراي شابا بەرگىسى كەلەدى.
التى سالت اتتى، جارادار اتقوسشى قالعان فەستيۋبەر قىستاعىن باسىپ ءوتىپ، ريشبۋرگ ورمانىن اينالدى. سودان بۇلار ەرليەگە ىلىككەن ساتتە، جول باستاپ كەلە جاتقان پلانشە سولعا بۇرىلدى.
بىرنەشە مارتە لورد ۆينتەردىڭ، پورتوستىڭ، ءاراميستىڭ سوزگە تارتپاق بوپ، قويعان ساۋالدارىنا قىزىل پلاششتى ادام تەك ءۇن-تۇنسىز باس يزەۋمەن عانا شەكتەلدى.
بەيتانىستىڭ ۇندەمەيتىن سەبەبى بار شىعار دەپ ۇققان جولاۋشىلار ەندى ءقايتىپ ونى مازالاعان جوق.
بىرتە-بىرتە كۇن كۇركىرى ۇدەپ، جاي وتى ويناپ، ناجاعاي شاتىرلادى، قارا داۋىل الدىنداعى جەل ەكىلەنە سوعىپ، جولاۋشىلاردىڭ شاشىن، قالپاقتارىنداعى قاۋىرسىندارىن جەلپىدى.
جولاۋشىلار ەندى جەلە شوقىتىپ بارا جاتتى.
بۇلار فرومەلدەن وتكەسىن كوپ ۇزاماي جاڭبىر قۇيىپ كەتتى. جولاۋشىلار پلاششتارىن وراندى، جولدىڭ قالعان ءۇش لەسىندە نوسەر ءبىر تولاستاعان جوق.
تۇلا بويى قالشىلداپ، ماڭدايى كۇيىپ-جانعان د'ارتانيان باسىنداعى قالپاعىن الىپ، پلاششىنىڭ شالعايىن قايىرىپ تاستاپ، دەنەسىن نوسەرگە توسقاننان كەيىن ءبىراز سەرگىپ قالدى.
شاعىن توپ گوسكالدان ءوتىپ، پوچتا ستانسياسىنا تاياي بەرگەندە، قاراڭعىدا كورىنبەي اعاشتى تاسالاپ تۇرعان ءبىر ادام جولدىڭ ورتاسىنا شىقتى دا، بۇلارعا ساۋساعىمەن ەرنىن باسىپ بەلگى بەردى.
اتوس گريمونى تاني كەتتى.
— نە بوپ قالدى؟ — دەپ ايعايعا باستى د'ارتانيان. — ارمانتەردەن كەتىپ قالدى ما شىنىمەن؟
گريمو ءۇنسىز باس يزەدى. د'ارتانيان ءتىسىن شىقىرلاتتى.
— ءوشىر ءۇنىڭدى، د'ارتانيان! — دەپ بۇيىردى اتوس. — جاۋاپكەرشىلىكتى موينىما العان ەكەنمىن، گريمومەن سويلەسۋىمە بوگەت بولما!
— قايدا ءوزى؟ — دەپ سۇرادى اتوس.
گريمو قولىمەن ليس وزەنى جاعىن نۇسقادى
— الىس پا؟ — دەدى اتوس.
گريمو سۇق ساۋساعىن بۇگىپ كورسەتتى مىرزاسىنا.
— جالعىز با؟ — دەدى اتوس.
گريمو ماقۇلداپ باس يزەدى.
— مىرزالار، — دەدى اتوس، — گرافينيا جالعىز، وزەن جاقتا جارتى لەدەي جەردە.
— جارايدى، — دەپ ءۇن قاتتى د'ارتانيان. — ەندەشە باستاي بەر، گريمو.
گريمو العا ءتۇستى دە، بۇلار ونىڭ ىزىمەن ءجۇرىپ وتىردى.
ەلۋ قادامداي جول جۇرگەن سوڭ بۇلار ءبىر جىلعادان جالداپ ءوتتى.
ناجاعاي جارق ەتە تۇسكەندە انگەنگەم قىستاعىن كوزدەرى شالىپ قالدى.
— اندا ما، گريمو؟ — دەپ سۇرادى اتوس.
گريمو باس شايقادى.
— تىنىشتالىڭدار، مىرزالار!! — دەدى اتوس.
وترياد تولاسسىز ءجۇرىپ كەلەدى.
تاعى دا نايزاعاي جارق ەتە قالدى. جىلانداي يرەتىلگەن جاي وتىنىڭ كوگىلدىر ساۋلەسىمەن بۇلار گريمو نۇسقاعان جاقتان، وزەن جاعاسىندا، پارومنان ءجۇز قادام جەردە وقشاۋ تۇرعان شاعىن ءۇيدى كوردى.
ءبىر تەرەزەدە جارىق بار ەكەن.
— نىسانامىزعا تاياپ قالدىق، — دەدى اتوس.
وسى كەزدە وردىڭ ىشىندە بۇعىپ جاتقان ءبىر ادام اتىپ تۇردى. بۇل — مۋشكەتون بولاتىن. ول ساۋساعىن جارىق تەرەزەگە كەزەپ:
— سوندا، — دەدى.
— بازەن شە؟ — دەپ ساۋال قويدى اتوس.
— مەن تەرەزەنى، ول ەسىكتى كۇزەتەتىن بولىپ كەلىسكەنبىز.
— جارايدى، — دەپ ماقتاپ قويدى اتوس. — سەندەر ءبارىڭ دە سەنىمدى قىزمەتشىسىڭدەر.
اتتان ورعىپ ءتۇسىپ، تىزگىندى گريموعا ۇستاتقان اتوس، قالعاندارعا ءۇيدى اينالىپ، ەسىك جاققا بارا بەرىڭدەر دەپ بەلگى بەردى دە، ءوزى تەرەزەگە بەتتەدى.
ءۇيدىڭ اينالاسى بيىكتىگى ەكى-ۇش فۋت كەلەتىن بۇتا-قاراعانمەن قورشالعان ەكەن. اتوس ودان قارعىپ ءتۇستى دە، تەرەزەگە تاقاۋ كەلدى؛ قاقپاعى جوق تەرەزەگە تۇتىلعان پەردە ورتان بەلىنە دەيىن كولەگەيلەپ تۇر.
اتوس تاس تەپكىشەككە شىعىپ، پەردەنىڭ ۇستىنەن ءۇي ىشىنە كوز جىبەردى.
اتوس شام جارىعىندا قارا مانتيلياعا ورانعان ايەلدى كوردى؛ ول سيىقسىز ستولعا شىنتاقتاپ، ءپىل سۇيەگىنەن جونىپ جاساعانداي ءمىنسىز اپپاق قولدارىنا باسىن سۇيەپ ورىندىقتا وتىر، الدىنداعى وشاقتا وت سونۋگە اينالعان.
ايەلدىڭ ءجۇزىن ايقىن كورمەسە دە، اتوس ىزعارلانا جىميدى: ول جازا باسپاپتى — ىزدەپ جۇرگەن ادامى وسى بولاتىن.
كەنەت ات كىسىنەدى. باسىن وقىس كوتەرىپ العان ميلەدي شىنىعا جابىسىپ، وزىنە تەسىلە قاراعان اتوستىڭ؛ قۋقىل ءوڭىن كورىپ شىڭعىرىپ جىبەردى.
ءوزىن تانىپ قويعانىن بىلگەن سوڭ اتوس تەرەزەگە شىنتاعىن سالىپ يتەرىپ جىبەرىپ ەدى، اينەك بىت-شىت بولىپ، ايقارا اشىلىپ كەتتى.
اتوس بولمەگە ءبىر-اق ىتقىپ، تۋرا جانالعىشتىڭ وزىندەي، ميلەديدىڭ الدىنا توپ ەتە قالدى.
ميلەدي تۇرا ۇمتىلىپ ەسىكتى اشىپ كەپ قالىپ ەدى — الدىندا ءوڭى قۇپ-قۋ بولىپ، اتوستان دا سۇستى د'ارتانيان تۇر ەكەن.
ميلەدي شىڭعىرىپ كەيىن شەگىندى. تاعى دا ەبىن تاۋىپ تايقىپ كەتە مە دەپ قورىققان د'ارتانيان بەلدىگىنەن پيستولەتىن سۋىرىپ الىپ ەدى، اتوس قولىن كوتەردى.
— قارۋىڭىزدى سالىپ قويىڭىز، د'ارتانيان، — دەدى ول. — بۇل ايەلدى ولتىرمەۋ كەرەك، سوتتاۋ كەرەك. ءسال سابىر ەتسەڭ، قارىمىن قايتادى ءالى... كىرىڭىزدەر، مىرزالار.
د'ارتانيان امالسىز كوندى: قۇددى جاراتقاننىڭ جارلىعىمەن كەلگەن تورەشىدەي-اق اتوستىڭ قيمىلى وكتەم، ءۇنى قاتاڭ. د'ارتانياننان كەيىن پورتوس، اراميس، لورد ۆينتەر جانە قىزىل پلاششتى ادام كەلىپ كىردى.
مالايلار ەسىك، تەرەزەنى كۇزەتىپ تۇر.
ميلەدي ورىندىققا وتىرا كەتىپ، مىناۋ سۇمدىقتان قۇتقار دەپ جالبارىنعانداي، قولىن ىلگەرى سوزدى؛ قاينىسىن كورگەندە جان داۋسى شىعىپ كەتتى.
— نە كەرەك سىزدەرگە؟ — دەدى ميلەدي ىشقىنىپ.
— بىزگە كەرەگى، — دەدى اتوس، — شارلوتتا باكسون، بۇرىنعى ءاتى-جونى گرافينيا دە لا فەر، كەيىن لەدي ۆينتەر، بارونەسسا شەف فيلد دەگەن.
— ول مەنمىن، مەنمىن! — دەي بەردى ميلەدي ۇرەيلەنگەننەن ەسى شىعىپ. — مەندە نە شارۋالارىڭىز بار؟
— ءبىز ءسىزدى قىلمىس جاساعانىڭىز ءۇشىن سوتتاماقپىز، — دەدى اتوس. — قورعانامىن دەسەڭىز ەركىڭىز ءبىلسىن؛ شاماڭىز كەلسە اقتالىپ كورىڭىز... د'ارتانيان مىرزا، ءبىرىنشى ايىپتاۋ ءسوزدى ءسىز ايتىڭىز.
د'ارتانيان ورتاعا شىقتى.
— قۇداي الدىندا دا، ادام الدىندا دا، — دەپ باستادى ول ءسوزىن، — كەشە كەشكىسىن قايتىس بولعان كونستانسيا بوناسەگە ۋ بەرگەنى ءۇشىن بۇل ايەلدى ايىپكەر دەپ بىلەمىن!
ول پورتوس پەن اراميسكە بۇرىلدى.
— ءبىز كۋامىز! — دەستى ەكى مۋشكەتەر.
د'ارتانيان ءسوزىن قايتا ساباقتادى:
— قۇداي الدىندا دا، ادام الدىندا دا ماعان ۋ بەرمەك بولعانى ءۇشىن ايىپتايمىن بۇل ايەلدى؛ ۆيللەرۋادان جالعان حات جولداپ، دوستارىڭنىڭ سالەمدەمەسى دەپ ۋ قوسقان شاراپ جىبەرتكىزگەن بولاتىن! مەنى قۇداي ساقتاپ قالدى، ءبىراق بريزمون دەگەن ادام ناقاقتان ءولىپ كەتتى.
— ءبىز كۋامىز، — دەستى پورتوس پەن اراميس.
قۇداي الدىندا دا، ادام الدىندا دا بۇل ايەلدى جانە ءبىر ايىپتار سەبەبىم، گراف دە ۆاردتى ءولتىر دەپ مەنى ايداپ سالعان بولاتىن، بۇل جەردە كۋالار بولماعاندىقتان، بۇل ءسوزىمنىڭ اقيقات ەكەنىن ءوزىم كۋالاندىرام! مەن بولدىم.
د'ارتانيان، پورتوس، اراميس ۇشەۋى بولمەنىڭ ەكىنشى جاعىنا شىعىپ تۇردى.
— كەزەك سىزدىكى، ميلورد! — دەدى اتوس.
بارون ورتاعا شىقتى.
— قۇداي الدىندا دا، ادام الدىندا دا گەرسوگ بەكينگەمنىڭ ولىمىنە سەبەپشى بولعاندىقتان بۇل ايەلدى قۇنىكەر دەپ.بىلەمىن! — دەدى ول.
— گەرسوگ بەكينگەم ءولىپ پە ەدى؟! — دەستى تۇرعانداردىڭ ءبارى.
— ءيا، — دەدى بارون، — ولگەن! مەنى ساقتاندىرعان حاتىڭىزدى الىسىمەن بۇل ايەلدى تۇتقىنداۋعا بۇيىرىپ، وزىمە شىن بەرىلگەن ءبىر ادامعا كۇزەتۋدى تاپسىردىم. بۇل ايەل ونى ازعىرىپ، قولىنا قانجار بەرىپ، گەرسوگتى ولتىرتكەن؛ مىنا ءازازىلدىڭ قىلمىسى ءۇشىن فەلتون تاپ وسى مينۋتتاردا باسىنان ايرىلۋى ىقتيمال...
بۇرىن ەستىپ-بىلمەگەن مىنا سۇمدىقتى ەستىگەندە تورەشىلەردىڭ ازا بويى قازا تۇردى.
— مۇنىمەن بىتكەن جوق، — دەپ ءسوزىن جالعاستىردى لورد ۆينتەر. — بۇل ايەلدى مۇراگەرىم دەپ تانىعان اعايىم ءۇش ساعات اۋىرىپ، وقىس قايتىس بولدى، ءۇستى-باسىن تەڭبىل-تەڭبىل كوكپەڭبەك داق باسىپ كەتتى. جەڭگەي، كۇيەۋىڭىزدىڭ نەدەن ولگەنىن ايتپاس پا ەكەنسىز؟
— نەتكەن سۇمدىق! — دەستى ەسى شىققان پورتوس پەن اراميس.
— بەكينگەمدى ولتىرگەن، فەلتوندى ولتىرگەن، تۋعان اعامدى ولتىرگەن ادام عادىل جازاسىن تارتۋعا ءتيىس، ەستەرىڭىزدە بولسىن، ولاي بولماعان كۇندە سازايىن ءوزىم بەرەم!
لورد ۆينتەر كەيىن شەگىنىپ بارىپ، د'ارتانياننىڭ قاتارىنا تۇردى.
زارەسى ۇشىپ ويى وتىزعا بولىنگەن ميلەدي باسىن قولىنا سۇيەپ ەس جيماق بولدى.
— ەندىگى كەزەك مەنىكى... — دەگەندە اتوس جىلان كورگەن ارىستانداي قالتىراپ كەتتى، — مەنىڭ كەزەگىم. مەن ۇيلەنگەندە بۇل جاس قىز بولاتىن. ءۇي ءىشىنىڭ قارسى بولعانىنا قارامادىم. بار داۋلەت، اتاق-ابىرويىمدى ودان اياپ قالمادىم. ءبىراق، بىردە مەن ونىڭ سول يىعىندا تۇڭعيىق گۇل تارىزدەس تاڭبا بارىن كورىپ قالدىم.
— و! — دەپ شاڭق ەتىپ، ميلەدي ورنىنان تۇردى. — وسى ءبىر پاسىق ۇكىمدى شىعارعان سوت تابىلماسىنا مەن كەپىل! ول ۇكىمدى ورىنداۋشى دا تابىلماسى كامىل!
— ءۇنىڭىزدى ءوشىرىڭىز! — دەدى بىرەۋ. — وعان مەن جاۋاپ بەرەمىن!
قىزىل پلاششتى ادام ورتاعا شىقتى.
— بۇل كىم، بۇل كىم؟ — دەپ بايبالام سالدى ەنتىگە سويلەپ، شوشىنعان ميلەدي؛ قۇپ-قۋ بەتىنە قوبىراي توگىلگەن شاشىنا جان ءبىتىپ، قىبىرلاعانداي بولدى.
ەندى ءبارى دە سول كىسىگە قاراپ قالدى. اتوستان باسقا ونى ەشكىم بىلمەيتىن. ءتىپتى، اتوستىڭ ءوزى دە، ءتۇيىنى ەندى شەشىلگەن مىنا سۇمدىققا بۇل كىسىنىڭ قانداي قاتىسى بولۋ مۇمكىن دەگەندەي قوبالجىپ تۇر.
سالتاناتتى تۇردە باياۋ باسىپ، ءوزىن ميلەديدەن اجىراتىپ تۇرعان ستولدىڭ ءدال قاسىنا بارىپ، الگى ادام بەتىندەگى ماسكاسىن جۇلىپ الدى.
ءمىز باقپاي بەزەرە قالعان وسى ءبىر قارا شاشتى، باكەنباردتى ادامنىڭ قۋقىل وڭىنە قاراعان سايىن ميلەديدىڭ قۇتى قاشىپ، ءبىر ۋاقىتتا اتىپ تۇرىپ، قابىرعاعا شالقالاي شەگىندى.
— جو-جوق! — دەدى ول جان ۇشىرىپ. — جوق! بۇل تاجال قايدان شىقتى! ول ەمەس! جاردەم ەتە كورىڭدەر! جاردەم! — دەپ قىرىلداي باقىرعان ايەل تەرىس بۇرىلدى، ءوزى قابىرعانى يتەرە سالىپ، قۇتىلىپ كەتكەلى تۇرعان ادام ءتارىزدى.
— كىمسىز ءوزىڭىز؟ — دەستى مۇنى كورىپ تۇرعاندار.
— مىنا ايەلدەن سۇراڭىزدار، — دەدى قىزىل پلاششتى ادام. — مەنى تانىعانىن كورىپ تۇرسىزدار عوي.
— ليلل جەندەتى! ليلل جەندەتى! — دەپ جان داۋسى شىققان ميلەدي قالتالاقتاپ قابىرعانى قارمانا بەردى.
ءبارى كەيىن سەرپىلدى، قىزىل پلاششتى ادام بولمەنىڭ ورتاسىندا جالعىز قالدى.
— و، اياڭدار، اياي كورىڭدەر، كەشىڭدەر مەنى! — دەپ ايعايلادى سۇرقيا ايەل تىزەرلەپ وتىرا كەتىپ.
بەيتانىس ادام تىنىشتىق ورناعانشا توسا تۇردى.
— مەنى تانىدى دەدىم عوي جاڭا سىزدەرگە! — دەدى ول. — ءيا، مەن — ليلل قالاسىنىڭ جەندەتىمىن، بولعان-بىتكەنىم سول.
ەندى نە ايتار ەكەن دەپ اسىعا كۇتكەن جۇرت وعان قاراپ قاتتى دا قالدى.
— بۇل ايەل ءبىر كەزدە سونداي ادەمى بويجەتكەن بولاتىن. تامپلەمار بەنەديكت ايەلدەر موناستىرىنىڭ مۇڭلىعى ەدى. سول موناستىردىڭ شىركەۋىندە ءبىر جاس سۆياششەننيك قىزمەت ەتەتىن، ءوزى اقكوڭىل، قىزمەتكە ادال-دى. سونى بۇل تۋرا جولدان تايدىرماق بولادى دا، اقىرى ويعا العانىن ىستەپ تىنادى: بۇل ما، بۇل ايەل اۋليەنى دە دىننەن تايدىرار ەدى.
ەكەۋى ەشقاشاندا بۇزۋعا بولمايتىن كيەلى سەرت بايلاسادى. بۇلاردىڭ بايلانىسى ۇزاققا سوزىلۋى مۇمكىن ەمەس-تى، — ەرتە مە، كەش پە بۇلار ەل الدىندا ماسقارا بولۋى كەرەك-تى. تاقۋا قىز ءوزىنىڭ كوڭىلدەسىن ول ماڭايدان كەتۋىنە كوندىرەدى، ءبىراق بۇل جەردەن كەتىپ، وزدەرىن ەشكىم بىلمەيتىن، فرانسيانىڭ باسقا ءبىر وڭىرىنە بارىپ، تىنىش ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن قاجەتتى قاراجات ەكەۋىندە دە جوق-تىن. سۆياششەننيك قاسيەتتى ىدىستاردى ۇرلاپ ساتادى؛ قوس بەيباق قاشپاققا جينالىپ جاتقاندا ۇستالىپ قالادى.
ارادا اپتا وتپەي جاتىپ، اباقتى باستىعىنىڭ بالاسىن الداپ-ارباپ، بۇل تاعى قاشىپ كەتەدى. سۆياششەننيك بولسا، قارعىس تاڭباسى باسىلىپ، قول-اياعى بۇعاۋلانىپ ون جىلعا كەسىلەدى. مىنا ايەلدىڭ ايتقانى راس، مەن ليلل شاھارىنىڭ جەندەتى بولاتىنمىن. قارعىس تانبا باسۋ مەنىڭ مىندەتىم-دى، ال جاڭاعى كۇناھار جىگىت، مىرزالار، مەنىڭ ءىنىم بولاتىن!
باۋىرىمنىڭ سىبايلاسى بولىپ قانا قويماي، ونى اق جولدان اداستىرىپ، قىلمىسقا يتەرگەن ءمۇتتايىم قارعا، ەڭ بولماعاندا، جازانى ءبولىپ تارتقىزارمىن دەپ سوندا انت-سۋ ىشكەنىم بار. ونىڭ قايدا جاسىرىنىپ جۇرگەنىن سەزىپ قالدىم دا، سوڭىنان قويماي اڭدىپ ءجۇرىپ، ۇستاپ، قول-اياعىن بايلاپ قويىپ، تۋرا باۋىرىما باسقان تاڭبانى بۇعان دا باسىپ جىبەردىم.
ليللگە قايتىپ ورالعان كۇنىمنىڭ ەرتەسىندە باۋىرىم دا اباقتىدان قاشىپ كەتكەن ەكەن. وعان سەبەپكەر بولدى دەپ ايىپتاپ، قاشقىن باۋىرى ءوزى كەپ وكىمەت قولىنا بەرىلگەنشە وتىرا تۇرسىن دەپ ەندى مەنى قاماپ قويدى. بايعۇس باۋىرىم ونى قايدان ءبىلسىن. تاعى دا مىنا ايەلگە قوسىلىپ، ەكەۋى بەرريگە ءوتىپ كەتەدى، باۋىرىم سوندا ءبىر شاعىن قاۋىمعا قىزمەت ەتەدى، ال بۇل ايەل بولسا، ءوزىن ونىڭ قارىنداسىمىن دەپ تانىستىرادى.
باۋىرىمنىڭ قارىنداسىمىن دەپ جۇرگەن بۇل ايەلگە سول قاۋىمدىق شىركەۋ تۇرعان جەردىڭ قوجايىنى كورىپ قالىپ عاشىق بولعانى سونداي؛ بۇعان ۇيلەنبەكشى بولادى. باۋىرىمدى سورلاتقانى ازداي، ونى تاستاپ، ەندى ەكىنشى ادامعا سور بوپ جابىسادى، ءسويتىپ، گرافينيا دە لا فەر بولىپ شىعا كەلەدى...
ەندى ءبارى اتوسقا قارادى — ونىڭ شىن اتى گراف دە لا فەر بولاتىن، ول جەندەتتىڭ ايتقانىنىڭ ءبارىن ماقۇلداپ باسىن يزەدى.
— مىنا ايەلدىڭ كەسىرىنەن، — دەپ ءسوزىن ساباقتادى جەندەت، — ابىروي مەن اتاقتان جۇرداي بولعان سورلى باۋىرىم ومىردەن ابدەن ءتۇڭىلىپ، دۇنيەدەن باز كەشكەلى ليللگە قايتىپ ورالدى. ول ءۇشىن مەنىڭ قاماۋدا وتىرعانىمدى ەستىپ، اباقتىعا ءوزى كەلدى دە، سول كۇننىڭ كەشىندە جەلدەتكىشتىڭ ەسىكشەسىنە اسىلىپ ءولدى.
وبالى قانە، مەنى ۇستاعان وكىمەت ورىندارى ۋاعداسىندا تۇردى. ولگەن باۋىرىمنىڭ كىم ەكەنىن انىقتاعان سوڭ مەنى بوساتىپ جىبەردى.
مەن مۇنى وسى قىلمىسى ءۇشىن ايىپتايمىن، سول ءۇشىن تاڭبا باسىلعان بولاتىن!
— د'ارتانيان مىرزا، — دەپ باستادى ءسوزىن اتوس، — بۇل ايەلدى قانداي جازاعا كەسۋدى تالاپ ەتەسىز؟
— ءولىم جازاسىنا، — دەپ جاۋاپ قاتتى د'ارتانيان.
— ميلورد ۆينتەر، بۇل ايەلدى قانداي جازاعا كەسۋدى تالاپ ەتەسىز؟
— ءولىم جازاسىنا، — دەپ جاۋاپ بەردى لورد ۆينتەر.
— پورتوس مىرزا، اراميس مىرزا، سىزدەر سۋديا بولعاندىقتان بۇل ايەلگە قانداي ۇكىم شىعارماقسىزدار؟
— ءولىم جازاسى، — دەپ گۇر ەتە قالدى ەكى مۋشكەتەر دە.
ميلەدي ەڭىرەگەن كۇيى ەڭبەكتەپ، سۋديالارىنا بىرەر قادام جاقىنداي ءتۇستى.
اتوس قولىن جوعارى كوتەردى.
— شارلوتتا باكسون، گرافينيا دە لا فەر، لەدي ۆينتەر، — دەدى ول، — ءسىزدىڭ زۇلىمدىعىڭىزدىڭ شەكتەن شىققانى سونشالىق، كوكتە قۇداي، جەردە پەندە بالاسى ەندى توزە المايدى. ەگەر بىلەتىن دۇعاڭىز بولسا وقي بەرىڭىز، ۇكىم شىققان، ءقازىر ولەسىز.
مىنا سوزدەن كەيىن ابدەن كۇدەرىن ۇزگەن ميلەدي ورنىنان تۇرىپ، بويىن تىكتەپ، بىردەڭە دەمەك بولىپ ەدى، دارمەنى كەلمەدى: جازمىش ايداعان پەندەدەي مۇنى دەدەكتەتىپ، ءبىر الۋەتتى قول شاشىنان سۇيرەي جونەلگەنىن سەزدى، قارسىلاسىپ اۋرە بولمادى، ۇيشىكتەن ەرە شىقتى.
لورد ۆينتەر، د'ارتانيان، اتوس، پورتوس، اراميستەر دە تىسقا شىقتى. مالايلارى قوجايىندارىنىڭ سوڭىنان ەردى. اينەگى سىنىپ، ەسىگى شالقاسىنان اشىق جاتقان قۇلازىعان بولمەدە ستول ۇستىندە ءتۇتىنى بۋداقتاپ شام جانىپ قالا بەردى.
XXXVI
جا3Aلاۋ
ۋاقىت ءتۇن جارىمعا تاياپ قالعان؛ ناجاعايدىڭ سوڭعى نۇرىنا مالىنىپ، ارمانتەر قالاشىعىنىڭ وكپە تۇسىنان كوتەرىلىپ كەلە جاتقان قورعالاپ قالعان كۇرەڭ ايدىڭ كۇڭگىرت ساۋلەسىمەن ۇيلەر مەن قاڭقيعان قونىراۋحانانىڭ نوبايى قاراۋىتىپ ەلەس بەرەدى. اۋدەم جەردە بالقىعان قورعاسىنداي تولقىپ ليس اعىپ جاتىر؛ كوك ءجۇزىن كەسەك-كەسەك كۇرەڭ بۇلت قاپتاپ، سۇرقاي جەتى تۇندە ەندى عانا ىمىرت ۇيىرىلگەندەي بوپ كورىنگەن الاي-تۇلەي اسپان كەمەرىندە وزەننىڭ ارعى جاعالاۋىنان قاپ-قارا، شوعىر-شوعىر اعاشتار كوزگە ۇرىپ تۇر. سول جاق تۇستا قالاعى قالقايىپ قيمىلسىز قاتىپ قالعان كونە جەل ديىرمەننىڭ جۇرتىنان قۇيقاڭدى شىمىرلاتارداي ءبىرقالىپتى ۇنمەن اۋىق-اۋىق بايعىز شاقىرىپ قويادى. جابىرقاۋ جۇرگىنشىلەردىڭ بىرەسە وڭىنان، بىرەسە سولىنان جەل بويىنداعى تەپسەڭنەن ءتۇن قاراڭعىسىندا اراكىدىك بوي كورسەتكەن تىربىق اعاشتار وسى ءبىر قاتەرلى ساتتە جۇرەلەي وتىرىپ جول تورىعان ءسۇدىنسىز ەرگەجەيلىلەردەن اۋماي قالعان.
وقتىن-وقتىن ناجاعاي وتى قۇلاش جايىپ بايتاق كوك كۇمبەزىن جاپ-جارىق قىپ جىبەرەدى دە، قارا شوعىر قالىڭ اعاش ۇستىندە جىلانشا يرەلەڭدەپ بارىپ، قۇددى كيەلى ناركەسكەندەي كۇللى اسپاندى وزەنمەن قوسا قاق ايىرىپ تۇسەدى. تىمىرسىق اۋادا ءۇف ەتكەن لەپ بىلىنەر ەمەس. ءولى تىنىشتىق تابيعاتتىڭ ەڭسەسىن باسىپ تۇر، جاۋىپ وتكەن جاڭبىر سۋىنا بوككەن جەر بەتى جىلماعايلانىپ، الۋان ءشوپتىڭ جۇپار ءيسى بۇرىنعىدان بەتەر مۇرىندى جارىپ بارادى.
گريمو مەن مۋشكەتون ميلەديدى قولىنان دەمەپ الدا كەلە جاتتى، وعان ىلە-شالا جەندەت، ال ودان كەيىن لورد ۆينتەر، د'ارتانيان، اتوس، پورتوس، اراميستەر كەلەدى. ەڭ سوڭىندا — پلانشە مەن بازەن.
مالايلار ميلەديدى وزەنگە اكەلە جاتىر. Tic جارىپ، ءتىل قاتپاسا دا، ايتپاعىن جانارىمەن اينا-قاتەسىز ۇقتىراتىن ميلەدي، بۇلاردىڭ ءارقايسىسىنا كەزەك-كەزەك جاۋتاڭداۋمەن كەلەدى.
وزگەلەردەن بىرەر قادام ىلگەرى وزۋى مۇڭ ەكەن، ميلەدي مالايلارعا:
— قاشۋعا جاردەم ەتسەڭدەر ءارقايسىڭا ءبىر مىڭ پيستولدان بەرەمىن! ال، مىرزالارىڭا ۇستاپ بەرەر بولساڭدار، كەگىمدى ارتىعىمەن قايىراتىن ادامدارىمنىڭ تاياۋ جەردە ەكەنىن ءبىلىپ قويىڭدار، — دەپ سىبىر ەتە قالدى.
گريمو ەكى ويلى. مۋشكەتون قالتىراپ كەتتى.
ميلەديدىڭ داۋسىن ەستىپ قالعان اتوس دەرەۋ جەتىپ كەلدى بۇلارعا؛ ىلە-شالا لورد ۆينتەر جەتتى.
— مىنا مالايلاردى الىپ كەتىڭىز، — دەدى ول. — ايەل بىردەڭە دەپ ۇلگەردى — ەندى بۇلارعا سەنىپ بولمايدى.
اتوس، پلانشە مەن بازەندى شاقىرىپ الىپ، گريمو مەن مۋشكە توندى اۋىستىردى.
وزەن جاعاسىنا كەلگەن سوڭ جەندەت ميلەديدىڭ قول-اياعىن بايلادى.
ميلەدي مۇنى كورىپ ىشقىنا سويلەدى:
— سەندەر قويان جۇرەك، قورقاۋ قانىشەرسىڭدەر! ون ەركەك جينالىپ، ءبىر ايەلدى ولتىرمەكسىڭدەر! بايقاڭدار! ءقازىر قۇتقارا الماسا دا، مەنىڭ كەگىمدى الاتىندار بار!
— ءسىز ايەل ەمەسسىز، — دەپ جاۋاپ قاتتى اتوس سالقىن عانا، — ءسىز ادام ەمەسسىز — توزاقتان سىتىلىپ شىققان ءازازىلسىز، سول كەلگەن جاعىڭىزعا قايتارامىز ءبىز ءسىزدى!
— ۋا، مەيىربان، مىرزالار، — دەدى ميلەدي، — مەنىڭ ءبىر تال شاشىما قول تيگىزگەن ادامنىڭ ءوزى دە قانىشەر بوپ شىعاتىنى ەستەرىڭدە بولسىن!
— جەندەتتىڭ كىسىنى ءولتىرۋى ىقتيمال، ءبىراق، قانىشەر بولماۋى مۇمكىن، سۋدارىنيا، — دەپ قارسىلىق ءبىلدىردى وعان قىزىل پلاششتى ادام، جالپاق سەمسەرىن شاپاقتاپ. — ول ەڭ سوڭعى سوت، بار بولعانى سول. نەمىس قوڭسىلارىمىز ايتقانداي.
ول وسىنى ايتىپ ميلەديدى بايلاپ جاتىر ەدى، ايەلدىڭ قۇلانداعى داۋسى قۇراققا شىعىپ، ءتۇن تىنىشتىعىن جارىپ ءوتىپ، ورمانعا ءسىڭىپ ساپ بولدى.
— ەگەر كىنالى بولسام، قىلمىسكەر دەپ ايىپتايتىن بولساڭدار، — دەپ ىسقىرىندى ميلەدي، — وندا مەنى سوتقا اپارىڭدار! مەنى سوتتاپ، وزدەرىڭ ۇكىم شىعاراتىنداي سەندەر سۋديا ەمەسسىڭدەر عوي!
— تايبەرندى ايتقاندا ءوزىڭىز نەگە كونبەدىڭىز؟ — دەدى لورد ۆينتەر.
— ويتكەنى، ولگىم كەلمەدى! — دەپ داۋىستادى ميلەدي، جەندەتتىڭ قولىنان بوسانباق بوپ بۇلقىنىپ. — ويتكەنى، قىرشىنىمنان قيىلعىم كەلمەدى!
— ءسىز بەتيۋندە ۋ بەرگەن ايەل وزىڭىزدەن دە جاس بولاتىن، سۋدارىنيا، ايتسە دە، ءولتىرىپ جىبەردىڭىز عوي، — دەدى د'ارتانيان.
— عيباداتحاناعا كەتىپ تاقۋا بولارمىن... — دەپ ۇستەدى ميلەدي تاعى دا.
— ءسىز وندا بولعانسىز، — دەپ قارسىلىق ءبىلدىردى جەندەت، — باۋىرىمنىڭ سورىنا ودان قاشىپ كەتكەنسىز.
ميلەدي يمانى ۇشىپ، جان داۋسى شىعىپ تىزەرلەپ وتىرا كەتتى.
جەندەت ونى تىك كوتەرىپ الىپ قايىققا قاراي بەتتەدى.
— اھ، ءتاڭىرىم-اي، — دەپ بايبالام سالدى ميلەدي. — ءتاڭىرىم-اي! شىنىمەن سۋعا اتپاقسىزدار ما؟..
وسى ۋاققا شەيىن ميلەديدىڭ سوڭىنا شىراق الىپ تۇسكەن د'ارتانيان، بەتپاق ايەلدىڭ بايبالامىنا شىداي الماسا كەرەك، جانىنداعى تۇبىرگە وتىرا كەتىپ، باسىن تومەن سالىپ، ەكى قولىمەن قۇلاعىن باسا قويدى؛ سوندا دا ەڭىرەگەن ايەلدىڭ شاڭقىلداعان داۋسى ميىن شاعىپ بارادى.
بۇلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ جاسى د'ارتانيان اقىرى شىداي المادى:
— مەن مىنا سۇمدىققا شىداي الار ەمەسپىن! مىنا ايەلدى بۇلاي ولتىرۋگە قارسىمىن!
مۇنى ەستىگەن ميلەدي ءۇمىت ەتىپ قالدى.
— د'ارتانيان! د'ارتانيان! — دەپ ايعاي سالدى ول. — سەنى سۇيەتىنىمدى ۇمىتقانىڭ با!
جىگىت ورنىنان تۇرىپ ميلەديگە قاراي اياڭدادى.
وسى كەزدە شپاگاسىن سۋىرىپ العان اتوس ونىڭ جولىنا كەسە-كولدەنەڭ تۇرا قالدى.
— ەگەر ەندى اتتاپ باسار بولساڭىز، د'ارتانيان، — دەدى ول، — تەك قىلىشتاسامىز!
د'ارتانيان تىزەرلەپ وتىرا كەتتى، دۇعا وقىدى.
— ال، جەندەت، شارۋاڭدى جايعا، — دەپ قويىپ قالدى اتوس.
— قۇپ بولادى، مارحاباتتىم، — دەدى جەندەت، — مەن ناعىز كاتوليكپىن عوي، سوندىقتان دا، بۇل ايەلگە بايلانىستى ءوز مىندەتىمدى ورىنداسام — ونىڭ ادىلدىك بولاتىنىنا سەنىمىم كامىل.
— جارايدى.
اتوس ميلەديدىڭ جانىنا كەلدى.
— ماعان جاساعان زۇلىمدىعىڭىزدى تۇگەل كەشتىم، — دەدى ول. — ءومىرىم قور بولىپ، ارىما داق تۇسسە دە، ماحابباتىم اياققا تاپتالىپ، ءسىزدىڭ قىرسىعىڭىزدان ومىردەن ءبىرجولا كۇدەر ءۇزىپ، دۇنيەدەن باز كەشسەم دە — كەشتىم ءسىزدى! جانىڭىز جانناتتا بولسىن!
لورد ۆينتەر دە تاياۋ كەپ تۇرادى.
— باۋىرىمدى ولتىرگەنىڭىزدى، شاراپاتتى مىرزا لورد بەكينگەمدى ولتىرگەنىڭىزدى كەشتىم، بايعۇس فەلتوننىڭ ءولىمىن دە، مەنىڭ ومىرىمە قاستاندىق جاساعانىڭىزدى دا كەشتىم! جانىڭىز جانناتتا بولسىن! — دەدى ول.
— سۋدارىنيا، — دەدى د'ارتانيان، — دۆوريانعا لايىقسىز ءىس قىلىپ، ءسىزدى الداپ، اشۋىڭىزدى شاقىرسام — كەشىرىم وتىنەمىن. ال ءوز باسىم ءسىزدىڭ قاتىگەز كەكشىلدىكپەن بيشارا سۇيىكتىمە ۋ بەرىپ ولتىرگەنىڭىزدى كەشتىم؛ ءسىزدى ادا-كۇدە كەشتىم، قازاڭىزعا جاس توگىپ قايىرامىن! جانىڭىز جانناتتى بولسىن!
— I am Los — دەپ كۇبىرلەدى ميلەدي اعىلشىنشا — I must die.
وسىنى ايتىپ، ميلەدي ورنىنان تۇرىپ اينالاسىن تىنتە شولىپ شىققاندا، جان-جاعىن جالىن شارپىپ وتكەندەي بولدى.
ونىڭ كوزى تۇك كورمەدى.
ءۇنسىز تىڭ تىڭداپ ەدى، ەشتەڭە ەستىمەدى.
اينالا انتالاعان جاۋىنان باسقا ەشكىم جوق ەدى.
— قاي جەردە ولمەكپىن؟ — دەپ سۇرادى ول.
— ارعى بەتتە، — دەپ جاۋاپ بەردى جەندەت.
سونسوڭ ايەلدى قايىققا وتىرعىزىپ، ءوزى اياعىن سالا بەرگەندە، اتوس وعان ءبىر قالتا التىن ۇسىندى.
— الىڭىز، — دەدى ول، — ۇكىمدى ورىنداعان اقىڭىز بۇل. ءبىزدىڭ سۋديالارشا ءىس ەتكەنىمىزدى جۇرت بىلەتىن بولسىن.
— جارايدى، — دەدى جەندەت. — ەندەشە مەنىڭ ءوز كاسىبىمدى ەمەس، بورىشىمدى اتقارعانىمدى مىنا ايەل دە بىلەتىن بولسىن.
سونى ايتىپ، ول التىندى وزەنگە اتىپ جىبەردى.
جەندەت پەن قىلمىسكەر ايەل وتىرعان قايىق جىلىستاپ سول جاعالاۋعا قاراي ۇزاي بەردى. وزگەلەرى وڭ جاعالاۋدا قالىپ، تىزەرلەي-تىزەرلەي وتىرىستى.
پارومعا ارنالعان تەمىر ارقاندى بويلاي باياۋ سىرعىعان قايىققا، وزەنگە تونگەن بوزامىق بۇلت ساۋلە شاشىپ تۇر. كۇرەڭ اسپان اياسىندا قايىقتىڭ ارعى جاعالاۋعا جەتىپ توقتاعانى، جەندەت پەن ميلەديدىڭ قاراڭ-قۇراڭ سۇلباسى ايقىن كورىنىپ تۇردى.
وزەنمەن ءجۇزىپ كەلە جاتقاندا ميلەدي اياعىن ماتاعان ءجىپتى شەشىپ ۇلگەرگەن ەكەن، قايىق جاعاعا كەپ تىرەلىسىمەن جەرگە دىك ەتىپ سەكىرىپ ءتۇسىپ، تۇرا قاشتى.
ءبىراق، جەر لايساڭ ەدى؛ قاباققا شىعا بەرەم دەگەندە ميلەدي تايىپ جىعىلدى.
مۇنى جامان ىرىمعا جورىعان ميلەدي جاراتقانىم جار بولماسا شارام نە دەپ، سول شوكەلەگەن قالپى، قولىن قۋسىرىپ، باسىن تومەن سالىپ قاتتى دا قالدى.
جەندەتتىڭ جايمەن ەكى قولىن كوتەرگەنى، وڭ جاق جاعالاۋداعىلارعا كورىنىپ تۇردى؛ جالپاق سەمسەرىنىڭ ءجۇزى ايعا شاعىلىسىپ جارق ەتە قالدى دا، جەندەتتىڭ قولى تومەن ءتۇستى: زۋ ەتە قالعان سەمسەر ءۇنى مەن شىڭعىرعان ايەل داۋسى قاتار ەستىلدى دە، باسى ۇشىپ كەتكەن دەنە جەرگە سىلق ەتە ءتۇستى.
جەندەت ۇستىندەگى پلاششىن شەشىپ الىپ، جەرگە توسەدى دە، وعان ايەلدىڭ دەنەسى مەن باسىن سالىپ، قايتا بايلاپ-ماتادى دا، ارقالاپ العان كۇيى قايىققا وتىردى.
ءليستىڭ ورتا شەنىنە جەتە بەرىپ، قايىعىن توقتاتتى دا، ولىكتى وراعان پلاششىن كوتەرىپ تۇرىپ:
— اللانىڭ ءامىرى وسىلاي ورىندالعاي! — دەپ داۋىستادى.
سونسوڭ ولىكتى سۋعا تاستاپ ەدى، تولقىن تەرەڭىنە تارتىپ كەتتى...
ارادا ءۇش كۇن وتكەندە ءتورت مۋشكەتەر پاريجگە ورالدى؛ دەمالىستان كەشىكپەي قايتقان بۇلار، ادەتتەگىدەي سول كۇنى كەشتە-اق دە تريەۆيل مىرزاعا بارىپ سالەمدەستى.
— ءسويتىپ، مىرزالار، جاقسىلاپ كوڭىل كوتەرىپ، سەرۋەندەپ قايتتىڭدار ما؟ — دەدى ەر جۇرەك كاپيتان.
— تاماشا بولدى! — دەپ، ءوزى ءۇشىن دە، سەرىكتەرى ءۇشىن دە جاۋاپتى اتوس بەردى.
ءتۇيIن
لا-روشەلگە قايتا ورالارمىن دەپ كاردينالعا بەرگەن ۋادەسىندە تۇرعان كورول، بەكينگەم اپات بولدى دەگەن ۇزىنقۇلاقتان ابدەن ەسى شىققان قالپى، كەلەر ايدى - التىسى كۇنى استانادان ءجۇرىپ كەتتى.
سۇيگەن ادامىنا قاتەر تونگەنىنەن حاباردار بولسا دا، ءولدى دەگەن جاماناتىن ەستىگەندە، كوروليەۆا مۇلدە سەنبەي قويدى؛ ءتىپتى، ابايلاماي:
— جالعان ءسوز! جۋىردا عانا جازعان حاتىن العانمىن! — دەپ قالعانى بار.
دەسە دە، ەرتەسىنە بۇل سۇمدىققا سەنبەسىنە لاجى قالمادى:
انگلياعا بارعاندار كورول كارل ءى-نىڭ پارمانىمەن جاپپاي ۇستالعاندا قولعا تۇسكەن لا پورت قايتارىندا بەكينگەمنىڭ ولەر الدىندا كوروليەۆاعا جولداعان سالەمدەمەسىن الىپ كەلگەن بولاتىن.
كورول بۇعان ماز-مەيرام بولدى جانە قۋانىشىن جاسىرا المادى، ول ول ما، ءتىپتى، مۇنىسىن كوروليەۆانىڭ بەتىنە سالىق قىلعانداي بولدى: كۇللى ىنجىقتاردا بولاتىن كۇيكى مىنەز ليۋدوۆيك XIII-دە ءتان ەدى.
ايتسە دە، مۇنىسى ۇزاققا بارماي، كورول قايتا تىمىرايا قالدى: ءبىر تۇنجىراسا قاباعى اشىلمايتىن ادەتى؛ لاگەرگە بارىسىمەن تورعا قايتا تۇسەرىن اينا-قاتەسىز ۇقتى. سوندا دا بارماسقا شارا جوق.
بۇتادان بۇتاعا سەكىرىپ شىر-پىرى شىققانى بولماسا، ۇزاپ كەتە المايتىن، جىلان ارباعان تورعايداي بۇل دا كاردينالدىڭ قۇرىعىنان قۇتىلا المايتىن.
سوندىقتان دا، لا-روشەلگە ورالۋ بۇل ءۇشىن ءبىر قيامەت. اسىرەسە ءتورت دوسىمىزدىڭ مىنەز-قۇلقى جۇرت تاڭعالعانداي بولاتىن: تورتەۋى دە باستارى سالبىراپ، ءۇن-جۇرعاسى ءتۇسىپ ۇزەڭگىلەس كەلەدى. تەك وقتا-تەكتە اتوس قانا كوزدەرى وت شاشىپ، اششى جىميعان قالپى شالقاق ماندايىن ءبىر كوتەرىپ قويادى، سونسوڭ ىلە-شالا ول دا جولداستارى قۇساپ تومسىرايا قالادى.
جولشىباي قاي شاھارعا ات شالدىرسا دا، بۇلار كورولدى ارناۋلى قونالقى جايىنا شىعارىپ سالىسىمەن دەرەۋ وزدى-وزىنە تاراساتىن دا، بولماسا شەتكەرىرەكتەگى شاراپحاناعا تارتاتىن. ءبىراق، مۇندا دا سۇيەك ويناپ، شاراپ ءىشىپ جاتقان بۇلار جوق، بىرەۋ-مىرەۋ تىڭ تىڭداپ تۇرعان جوق پا دەگەندەي جان-جاعىنا ءجىتى قاراسىپ، ءوزارا بىر-بىرىمەن سىبىرلاي سويلەسۋمەن عانا تىناتىن.
بىردە كورول اڭعا شىقپاق بولىپ كىدىرگەندە، ءتورت دوس ولارعا قوسىلماي، بۇرىنعى ادەتىنشە جول بويىنداعى شاراپحاناعا بارىپ، ەندى جايعاسا بەرگەندە، لا-روشەل جاقتان شاپقىلاپ كەلگەن بەتىندە ەسىك كوزىنە كەپ ات باسىن ىرىككەن بىرەۋ ءبىر ستاكان شاراپ ىشپەك بوپ بولمەگە باس سۇعا بەرىپ بۇلاردى كورىپ قالدى دا:
— ەي، د'ارتانيان مىرزا! ءسىزدى كورىپ تۇرعانىم راس پا وسى؟ — دەپ ايعاي سالدى.
د'ارتانيان باسىن كوتەرىپ، ونى كورىسىمەن قۋانا داۋىستاپ جىبەردى. مەنگتەگى، مولاشىلار كوشەسىندەگى ارراستاعى بەيتانىس، د'ارتانياننىڭ مەنىڭ ەلەسىم دەپ جۇرگەن ادامى وسى بولاتىن.
د'ارتانيان شپاگاسىن الا سالىپ، ەسىككە قاراي تۇرا ۇمتىلدى.
ءبىراق، بۇل جولى بەيتانىس قاشىپ-پىسقان جوق، اتىنان سەكىرىپ ءتۇسىپ، د'ارتانيانعا قارسى ءجۇردى.
— ءتۇۋ، اقىرى تاپتىم-اۋ ءسىزدى، مەيىرىمدى مىرزا! — دەدى جىگىت.
بۇل جولى قۇتقارماسپىن ەندى.
— ونداي ويىم جوق — بۇل جولى ءسىزدى ءوزىم دە ىزدەپ شىقتىم. كورول اتىنان تۇتقىنداۋعا كەلدىم! شپاگاڭىزدى ماعان تاپسىرۋدى تالاپ ەتەمىن، مەيىرىمدى مىرزا. قارسىلاسىپ اۋرە بولماڭىز: ماسەلە ءسىزدىڭ ومىرىڭىزگە بايلانىستى ەكەنىن ەسكەرتۋگە ءتيىسپىن.
— كىمسىز ءوزىڭىز؟ — دەپ سۇرادى د'ارتانيان، شپاگاسىن تومەن ءتۇسىرىپ، ءبىراق، بىردەن ۇسىنا قويمادى.
— مەن شيەۆالە دە روشفورمىن، —دەپ ءتىل قاتتى بەيتانىس، — كاردينال دە ريشەلە مىرزانىڭ اتبەگىمىن. ءسىزدى جوعارى مارتەبەلى تاقسىرعا جەتكىزۋگە جارلىق العانمىن.
— ءوزىمىز دە جوعارى مارتەبەلى تاقسىرعا بارا جاتىرمىز، شيەۆالە مىرزا، — دەپ سوزگە ارالاسقان اتوس تاياۋ كەپ تۇردى، — جانە د'ارتانيان مىرزانىڭ تۋرا لa-روشەلگە تارتامىن دەگەن سوزىنە سەنۋگە ءتيىسسىز، البەتتە.
— ونى لاگەرگە اپاراتىن كۇزەتتىڭ قولىنا تاپسىرۋعا ءتيىسپىن.
— كۇزەت قىزمەتىن ءوزىمىز اتقارامىز، مارحاباتتى مىرزا، بۇل ءدۆوريانيننىڭ ءسوزى. ءبىراق، — دەپ ۇستەدى اتوس قاباعىن ءتۇيىپ، — د'ارتانيان مىرزانىڭ ءبىزسىز كەتپەيتىنىنە تاعى ءسوز بەرەمىن.
شيەۆالە دە روشفور اينالا قارادى دا، ەسىكپەن ەكى ارالىقتا بۇلاردىڭ اراسىنا كەپ تۇرعان پورتوس پەن ءاراميستى كورىپ، بۇل تورتەۋىنىڭ ەندى قۇتقارماسىن بىردەن ۇقتى.
— مىرزالار، — دەدى ول، — ەگەر د'ارتانيان مىرزا شپاگاسىن ماعان تاپسىرۋعا كەلىسسە، جانە سىزدەر سياقتى ۋادەسىن بەرسە — كاردينال مىرزانىڭ ستاۆكاسىنا د'ارتانيان مىرزانى جەتكىزىپ سالامىز دەگەن ۋادەلەرىڭىزگە مەن باقيلى بولايىن.
— ۋادە ەتەمىن، مارحاباتتى مىرزا، — دەدى د'ارتانيان، — مىنە، سەمسەرىم، الىڭىز.
— مەن ءۇشىن، ءتىپتى وڭدى بولدى، — دەپ ساباقتادى ءسوزىن روشفور، — ويتكەنى، ءقازىر ءجۇرىپ كەتۋىم كەرەك.
— ەگەردە ميلەديمەن جولىقپاق بولساڭىز، — دەدى اتوس سالقىن عانا، — ونىڭىز قۇر اۋرەشىلىك: ەندى قايتىپ ونى كورە المايسىز.
— وعان نە بولدى؟ — دەپ ەلەڭ ەتە قالدى روشفور.
— لاگەرگە قايتىپ بارعان سوڭ بىلەسىز.
ءسال-پال ويلانىپ قالعان روشفور، كاردينال كورولدى قارسى الماق بولعان سيۋرجەردىڭ بۇدان كۇنشىلىك جەر ەكەنى ەسىنە ءتۇسىپ، اتوستىڭ اقىلىن الىپ، مۋشكەتەرلەرمەن بىرگە قايتپاققا كەلىستى. ونىڭ ۇستىنە بۇلارمەن بىرگە قايتسا د'ارتانياندى دا كوزىنەن تاسا قىلمىسى ايقىن.
بۇلار توبىن جازباي جولعا-شىقتى.
ەرتەسىنە، ءتۇس اۋا، ساعات ءۇش شاماسىندا بۇلار سيۋرجەرگە ىلىكتى. مۇندا كاردينال ليۋدوۆيك ءحىىى-نى توسىپ وتىرعان بولاتىن. مينيستر مەن كورول جادىراي قاۋىشىپ، كۇللى ەۆروپانى فرانسياعا ايداپ سالعان قاساقى دۇشپاننان قۇتىلىپ، جەلدەرى وڭىنان تۇرعانىن ايتىپ، ءبىر-بىرىن قۇتتىقتاسىپ جاتتى. بۇدان كەيىن، د'ارتانياننىڭ ۇستالعانىن روشفوردان ەستىپ العان كاردينال، ونى تەزىرەك كورمەك بولدى دا، كورولمەن قايىرلاسىپ، كەلەسى كۇنى جاڭا سالىنعان توعاندى كورۋگە شاقىردى.
تاس كوپىر جانىنداعى ستاۆكاسىنا كەشكىسىن قايتىپ ورالعان كاردينال ءوز ەسىگىنىڭ الدىندا تۇرعان قارۋسىز د'ارتانيان مەن بەس قارۋى بويىندا ءۇش مۋشكەتەردى كوردى.
كۇش ءوز جاعىندا بولعان سوڭ، بۇل جولى ول بارىنە سۇستانا قاراپ، قولىمەن نۇسقاپ د'ارتانيانعا سوڭىمنان ەر دەپ يشارا ەتتى.
د'ارتانيان مۇلتىكسىز ورىندادى.
— د'ارتانيان، سەنى كۇتەمىز، — دەدى اتوس، كاردينال ەستيتىندەي عىپ..
جوعارى مارتەبەلى تاقسىر قاباعىن ءتۇيىپ، كىدىرە ءتۇستى دە، ىزىنشە ءلام دەمەستەن ۇيگە ەنىپ كەتتى.
د'ارتانيان كاردينالعا ەرە كىردى دە، دوستارى سىرتتا كۇزەتىپ قالدى.
بىردەن كابينەتىنە بەتتەگەن كاردينال، مۋشكەتەر جىگىتتى الىپ كەل دەپ روشفورعا بەلگى بەردى.
روشفور جارلىقتى ورىنداپ، شىعىپ كەتتى.
د'ارتانيان كاردينالمەن وڭاشا قالدى: بۇل ونىڭ كاردينالمەن ەكىنشى كەزدەسۋى بولاتىن؛ كەيىن ءوزى مويىنداعانىنداي، ەندى قايتىپ كورىسپەسىنە سەنىمى كامىل-دى.
ريشەلە كامينگە سۇيەنگەن قالپى تۇرا بەردى؛ د'ارتانيان بولسا ستولدىڭ ارعى شەتىندە تۇر.
— مارحاباتتى مىرزا، — دەپ باستادى كاردينال، — ءسىزدى ۇستاۋعا جارلىق بەرگەن مەن ەدىم.
— ونى ماعان ايتقان بولاتىن، شاراپاتتى مىرزام.
— نە ءۇشىن ەكەنىن بىلەسىز بە؟
— جوق، شاراپاتتى مىرزام. تۇتقىندالۋىما سەبەپكەر بولار ءبىر-اق نارسە بار، ءبىراق ونى ءسىز، مارتەبەلى تاقسىر، بىلمەيسىز عوي.
ريشەلە جىگىتكە تەسىلە قارادى.
— ءا، سولاي ما ەدى! و نە نارسە؟
— ەگەر شاراپاتتى مىرزا مەنى قانداي قىلمىسقا قاتىسى بار دەپ ايىپتاعانىن ايتار بولسا، مەن دە نە ىستەپ، نە قويعانىمدى باياندار ەدىم.
— سىزدەن گورى تەكتى ادامداردىڭ باسى كەتكەن قىلمىستى ءىس ءۇشىن ايىپتالدىڭىز، مارحاباتتى مىرزا! — دەدى ريشەلە.
— ول قانداي قىلمىس، شاراپاتتى مىرزام؟ — دەپ د'ارتانيان جايباراقات ساۋال قويعاندا، كاردينالدىڭ ءوزى دە قايران قالدى.
— ءسىز مەملەكەتىمىزدىڭ دۇشپاندارىمەن حات-حابار الىسىپ تۇرعانىڭىز ءۇشىن، مەملەكەتتىك قۇپيانى جاريا قىلعانىڭىز ءۇشىن جانە اسكەرباسىڭىزدىڭ جوسپارىن بۇزباق بولعانىڭىز ءۇشىن ايىپتالدىڭىز.
— مەنى ايىپتاپ تۇرعان كىم، شاراپاتتى مىرزام؟ — دەپ سۇرادى د'ارتانيان، ءداۋ دە بولسا ميلەديدەن كەلگەن پالە-ay دەپ ويلاپ. — ماعان كىنا تاققان ايەل — مەملەكەتتىڭ ءادىل زاڭى ايىپتاعان، فرانسيادا ءبىر ادامعا تۇرمىسقا شىقسا، انگليادا ەكىنشى اداممەن تۇرمىس قۇرعان جانە ەكىنشى كۇيەۋىن ۋلاپ ولتىرگەن ادام؛ ول ماعان دا ۋ بەرمەك بولعان!
— نە ايتىپ تۇرسىز، مارحاباتتى مىرزا! — كاردينال تاڭىرقاي داۋىستادى. — ايتىپ تۇرعانىڭىز قايداعى ايەل؟
— لەدي ۆينتەردى ايتام، — دەدى د'ارتانيان. — ءيا، لەدي ۆينتەردىڭ ىستەگەن قىلمىستارى، وعان سونشالىق سەنىم بىلدىرگەن جوعارى مارتەبەلى تاقسىرعا بەيماعۇلىم بولعانى دا.
— ەگەردە، لەدي ۆينتەردىڭ ءسىز ايتقان قىلمىستاردى ىستەگەنى اقيقات بولسا، مارحاباتتى مىرزا، ول ءوز جازاسىن الادى..
— ول جازاسىن الىپ تىنعان، شاراپاتتى مىرزام.
— جازالاعان كىم سوندا؟
— ءبىز.
— اباقتىدا وتىر ما؟
— ءولىپ كەتتى.
— ولگەن دەيسىز بە؟ — دەپ قايتالادى كاردينال، ءوز قۇلاعىنا ءوزى سەنبەي. — ولگەن دەيسىز بە؟ ءسىز تاپ سولاي دەدىڭىز بە؟
— ءوزىمدى ءۇش مارتە ولتىرمەك بولعاندا كەشىپ ەدىم، ءبىراق سۇيگەن ايەلىمدى ءولتىرىپ تىندى اقىرى. سونسوڭ، دوستارىممەن بىرگە ونى ۇستاپ الىپ، سوت قۇرىپ، ءولىم جازاسىنا كەستىك.
د'ارتانيان بەتيۋندەگى كارمەليت قىزدار عيباداتحاناسىندا بوناسە بيكەشتىڭ ۋ ءىشىپ ولگەنىن، وڭاشا ۇيشىكتەگى سوت تۋرالى، ليس وزەنى جاعاسىندا ءولىم جازاسىنىڭ ورىندالعانىن باستان-اياق بايانداپ بەردى. مۇنى ەستىگەندە كاردينالدىڭ تۇلا بويى قالتىراپ كەتتى — بۇل ونىڭ باسىندا بولا بەرمەيتىن جاعداي-دى.
باسىنا ءبىر وي كەلسە كەرەك، كەنەت كاردينالدىڭ تۇنجىراعان سۋىق ءوڭى بىرتە-بىرتە جىلىپ، اقىرى جايباراقات ادامنىڭ كەيپىنە كوشتى.
— سونىمەن، — كاردينالدىڭ ءۇنى جۇمساق بولعانمەن، ءسوزى ءزارلى ەدى، — جازالاۋعا حاقى جوق ادامنىڭ بىرەۋدى جازالاۋى كىسى ولتىرۋمەن بارابار ەكەنىن ويلانىپ جاتپاستان، سۋديانىڭ مىندەتىن موينىڭىزعا العان ەكەنسىز عوي.
— شاراپاتتى مىرزام، ءسىزدىڭ الدىڭىزدا اقتالۋ ەشقاشاندا ويىمدا بولماعانىنا انت-سۋ ىشەمىن! جوعارى مارتەبەلى تاقسىر قانداي جازانى لايىق دەپ تاپسا دا، موينىممەن كوتەرۋگە ءازىرمىن. ولىمنەن قورقىپ ءومىر سۇرەر مەن ەمەن.
— ءيا، ءسىزدىڭ ەر جۇرەك ەكەنىڭىزدى بىلەمىن، — دەدى كاردينال جىلى ۇشىراعانسىپ. — سوندىقتان دا، ءسىزدى سوتقا تارتاتىنىن، ءتىپتى، جازاعا كەسەتىنىن دە الدىن الا ايتىپ قويماقپىن.
— مەنىڭ ورنىمدا باسقا ادام بولسا، جوعارى مارتەبەلى تاقسىرعا، كەشىرىم قاعازىم قالتامدا تۇر دەگەن بولار ەدى، ءبىراق مەن وعان بارمايمىن: شاراپاتتى مىرزام، نە بۇيىرساڭىز دا ءازىرمىن.
— ءسىزدى كەشىرۋ مە؟ — دەپ كاردينال اڭ-تاڭ.
— البەتتە، شاراپاتتى مىرزام.
— قول قويعان كىم؟ كورول مە؟
كاردينال بۇل سوزدەردى اسقان ءبىر جيرەنىشپەن ايتتى.
— جوق، جوعارى مارتەبەلى تاقسىر، ءوزىڭىز.
— مەن بە؟ ءسىز نە، جىندانعاننان ساۋسىز با؟
— ءسوز جوق، ءوز جازۋىڭىزدى تانىرسىز، شاراپاتتى مىرزام.
اتوستىڭ ميلەديدەن الىپ، قورعاۋ ءتىلحات بولسىن دەپ وزىنە بەرگەن اسا قىمباتتى قاعازدى د'ارتانيان جوعارى مارتەبەلى تاقسىرعا ۇسىندى.
كاردينال قاعازدى الىپ، ءار ءسوزىن بايىپتاپ، شەگەلەي وقىپ شىقتى:
«وسى قاعاز يەسىنىڭ بارلىق ىس-ارەكەتى مەنىڭ جارلىعىممەن مەملەكەت قامى ءۇشىن ىستەلگەن بولىپ تابىلادى. 1628 جىلدىڭ 5 اۆگۋستى.
ريشەلە».
ەكى جول جازۋدى وقىپ، كاردينال قالىڭ ويعا شومدى، ءبىراق، قاعازدى د'ارتانيانعا قايتارعان جوق.
«مۇنى قالاي ولتىرتسەم ەكەن دەپ ويلاپ وتىر، — دەپ ءتۇيدى ىشتەي د'ارتانيان. — ءبىراق، انت ىشۋگە بارمىن، ءدۆوريانيننىڭ قالاي ولە الاتىنىن ءوز كوزىمەن كورەر-اق!»
تاۋەكەلگە بەل بۋعان مۋشكەتەر جىگىت اجالدى قايمىقپاي قارسى الۋعا ءازىر ەدى.
ويعا شومعان ريشەلە قاعازدى بىرەسە شيىرشىقتاپ، بىرەسە جازىپ، ءۇنسىز وتىر. اقىرى، باسىن كوتەرىپ، اقجارقىن، بايىپتى، ءتۇسى يگى د'ارتانيانعا شۇيىلە قاراعاندا، جىگىتتىڭ جۇزىنەن سوڭعى ايدا كورگەن ءجابىر-جاپاسى مەن توككەن كوز جاسىنىڭ ءىزىن اينا-قاتەسىز تانىدى دا، نەبارى جيىرما ءبىر جاستاعى، ۇلكەن ءۇمىت ارتۋعا بولارلىق وسىناۋ بوزبالانىڭ جىگەر-كۇشىن، اقىل-ويىن، قايتپاس قايسارلىعىن دانا ءامىرشىنىڭ قانشالىق ءوز قاجەتىنە جاراتا الاتىنىن ءۇش-تورت مارتە ويشا ساراپقا سالىپ كوردى.
ءبىر جاعىنان، قۇدىرەتتى ميلەديدىڭ قىلمىستارى مەن زىمياندىعىنان ءوزى دە تالاي شوشىعان. وسىناۋ ءقاۋىپتى سىبايلاستان ءبىرجولا قۇتىلدىم-اۋ دەگەندى ويلاعاندا ءون بويىن قۇپيا قۋانىش بيلەدى.
اڭقىلداق د'ارتانيان قايتارعان قاعازدى اسىقپاي جىرتتى كاردينال.
«قۇرىدىم!» — دەپ ويلادى د'ارتانيان.
«جاراتقان، ءوزىڭ جار بولا گور!» — دەگەندەي، ول كاردينالعا تومەن ءيىلىپ تاعزىم ەتتى.
كاردينال ستولعا تاياپ كەلدى دە، تىك تۇرعان قالپى، جارتىسىنان ارتىعى جازۋلى پەرگامەنتكە بىرەر جول جازىپ شىقتى دا، ءمورىن باستى.
«ماعان شىعارعان ۇكىمى بولار، — دەپ ءتۇيدى ىشتەي د'ارتانيان. — باستيلياعا تىعىپ، سارعايتپايىن، سوتتاتىپ اۋرە-سارساڭعا سالمايىن دەگەنى شىعار كاردينالدىڭ. مۇنىسى ۇلكەن كەڭشىلىك ەكەن».
— الىڭىز! — دەدى كاردينال جىگىتكە. — سىزدەن العان ءتىلحاتتىڭ ورنىنا باسقاسىن بەرىپ وتىرمىن. بۇل گراموتادا ەسىمىڭىز جازىلماعان، ءوزىڭىز جازىپ الارسىز.
د'ارتانيان تارتىنشاقتاي بارىپ الدى دا، قاعازعا كوز جۇگىرتتى. بۇل مۋشكەتەرلەردى لەيتەنانت شەنىنە جوعارىلاتۋ تۋرالى جارلىق ەكەن. د'ارتانيان دەرەۋ كاردينالدىڭ اياعىنا جىعىلدى.
— شاراپاتتى مىرزا، — دەدى ول، — ءامىرىم ساداعا ءسىز ءۇشىن، نە دەسەڭىز دە ەركىڭىزدەمىن. ءبىراق، مۇنشا كەڭشىلىك ەتكەندەي ەڭبەگىم سىڭگەن جوق مەنەن گورى ەڭبەكتەرى كوپ سىڭگەن، مەنەن لايىقتىراق ءۇش دوسىم بار.
— جايساڭ جىگىت ەكەنسىز، د'ارتانيان، — دەپ ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ، ارقاسىنان قولپاشتاي قاعىپ قويدى كاردينال، وسى ءبىر ءشۇۋ اساۋدى اقىرى جۋاسىتتىم-اۋ دەپ ىشتەي وز-وزىنە كوڭىلى تولىپ. — مىنا گراموتانى قالاي پايدالانامىن دەسەڭىز دە، ءوز ەركىڭىز ءبىلسىن. ايتسە دە، ەسىڭىزدە بولسىن، ەسىمىڭىز جازىلماسا دا بۇنى سىزگە بەرىپ وتىرمىن.
— بۇل جاقسىلىعىڭىزدى ەشقاشاندا ۇمىتپاسپىن! — دەپ جاۋاپ قاتتى د'ارتانيان. — جوعارى مارتەبەلى تاقسىر بۇعان كامىل سەنۋىنە بولادى.
كاردينال ارتقا بۇرىلىپ؛
— روشفور! — دەپ داۋىستادى.
ەسىك ارتىندا تۇرسا كەرەك، ىلە-شالا كاۆالەر ەندى.
— روشفور، — دەدى كاردينال، — الدىڭىزدا تۇرعان د'ارتانيان مىرزا. مەن ونى دوستارىمنىڭ ساناتىنا قوسىپ وتىرمىن، سوندىقتان دا، ءسۇيىسىپ دوستاسىڭدار جانە باس كەرەك بولسا، اقىلدان اۋا جايىلماڭدار!
روشفور مەن د'ارتانيان ەرىندەرىنىڭ ۇشىمەن عانا سۇيىسكەن بولدى؛ كاردينال بۇلاردان كوز الماي قاداعالاپ تۇردى.
ەكەۋى بولمەدەن بىرگە شىقتى.
— ءالى كورىسەتىن شىعارمىز، سولاي ەمەس پە، مارحاباتتى مىرزا؟
— ەركىڭىز ءبىلسىن، — دەپ قۇپتادى ونى د'ارتانيان.
— كوپ ۇزاماي مۇنىڭ دا رەتى كەلەر، — دەدى روشفور.
— و نە؟ — دەدى ريشەلە ەسىكتى اشىپ.
جىگىتتەر دەرەۋ بىر-بىرىمەن جىميا قول الىسىپ، جوعارى مارتەبەلى تاقسىرعا تاعزىم ەتتى.
— ابدەن تاعاتىمىز تاۋسىلىپ ءبىتتى، — دەدى اتوس.
— مىنە، مەن دە جەتتىم، دوستارىم، — دەپ جاۋاپ قاتتى د'ارتانيان. — بوستاندىق العانىم بىلاي تۇرسىن، كاردينالدىڭ شاراپاتىنا يە بولدىم.
— بىزگە ءبارىن دە ايتىپ بەرەسىز بە؟
— بۇگىن كەشتەن قالدىرمايمىن.
ايتقانداي-اق، سول كۇننىڭ كەشىندە د'ارتانيان اتوسقا سوعىپ ەدى — دوسى كۇندەگى ادەتىنشە، ءبىر شولمەك يسپان شارابىن الدىنا الىپ وتىر ەكەن.
د'ارتانيان كاردينالمەن بولعان اڭگىمەنى وعان باستان-اياق بايانداپ بەردى دە، قالتاسىنان گراموتانى سۋىرىپ:
— الىڭىز، اياۋلى اتوس، بۇل — سىزگە لايىق، — دەدى.
اتوس اعىنان جارىلا، جادىراي كۇلدى.
— دوستىم، بۇل — اتوس ءۇشىن تىم كوپ تە، گراف دە لa فەر ءۇشىن تىم از — دەدى ول. — بۇل گراموتانى ءوزىڭىز الىڭىز، سىزدىكى عوي. اتتەڭ، نە كەرەك، قىمباتقا تۇسكەنى بولماسا!
د'ارتانيان اتوستان شىعىپ، پورتوستىڭ بولمەسىنە كىردى.
پورتوس ۇستىندەگى ادەمى كامزولىن قىزىقتاپ، اينا الدىندا تۇر ەكەن.
— ءا، ءسىز ەكەنسىز عوي، اياۋلى دوس! — دەپ شۇرقىراي امانداستى ول د'ارتانيانمەن. — قالاي قارايسىز، مىنا كامزول ماعان جاراسا ما؟
— قۇيىپ قويعانداي، — دەپ قوشتادى د'ارتانيان. — ءبىراق مەن سىزگە بۇدان دا گورى لايىقتىراق باسقا بىرەۋىن ۇسىنعالى كەلىپ ەدىم.
— ول قايسىسى تاعى؟
— مۋشكەتەرلەر لەيتەنانتىنىڭ ءمۋنديرى.
د'ارتانيان كاردينالدا بولعانىن ايتىپ، قالتاسىنان گراموتانى الدى دا:
— اياۋلى دوستىم، مىنانى الىڭىز دا، ءوز ءاتى-جونىڭىزدى جازىڭىز، ءسويتىپ، ماعان تاماشا باستىق بولا قويىڭىز، — دەدى.
پورتوس گراموتانى كورىپ، وزىنە قايتىپ بەرگەندە، د'ارتانيان قايران قالدى.
— ارينە، بۇل مەن ءۇشىن ۇلكەن ماقتانىش بولار ەدى، — دەدى ول، — ءبىراق، مۇنىڭ پايداسىن كورىپ جارىماس ەدىم ءبارىبىر. ءبىز بەتيۋنعا كەتكەندە مەنىڭ گەرسوگينيامنىڭ ەرى دۇنيە سالعان ەكەن، ەندى مارقۇمنىڭ ساندىعى مەنىڭ قولىما تيمەك. ءسويتىپ، اياۋلى دوستىم، مەن جەسىرگە ۇيلەنبەكپىن. كوردىڭىز عوي، توي كيىمىمدى كيىپ جاتقانىمدى. دوستىم، سول لەيتەنانت شەنىن وزىڭە قالدىرعانىڭ ءجون بولار!
سونى ايتىپ، گراموتانى د'ارتانيانعا قايتىپ بەردى.
د'ارتانيان ەندى اراميسكە كەلدى.
كەلسە، اراميس تىزەرلەگەن قالپى ميحراب قاسىندا اشىق جاتقان دۇعالىققا شۇقشيا ءۇڭىلىپ وتىر ەكەن.
د'ارتانيان وعان كاردينالدا بولعانىن باستان-اياق بايانداپ بولعان سوڭ، قالتاسىنان گراموتانى ءۇشىنشى مارتە سۋىرىپ:
— ءبىزدىڭ دوسىمىز دا، شام-شىراعىمىز دا، قۇپيا قامقورشىمىز دا ءوزىڭىزسىز! مىنا گراموتانى قابىل الىڭىز. ءسىزدىڭ دانالىعىڭىز بەن اقىل-كەڭەسىڭىزدىڭ ارقاسىندا ءاماندا ءبىزدىڭ جولىمىز بولىپ كەلدى، سوندىقتان دا، بۇل، باسقاعا ەمەس، تەك سىزگە لايىق.
— اتتەڭ، نە كەرەك، اياۋلى دوستىم! — دەپ كۇرسىندى اراميس. — سوڭعى ساپارىمىزدان كەيىن دۇنيەدەن باز كەشىپ، اسكەري شەننەن ءبىرجولا بەزىندىم. بۇل جولى، قورشاۋ الىنعان سوڭ، لازارشىلار قاۋىمىنا10 ەڭبەككە تۇبەگەيلى بەكىندىم. گراموتانى ءوزىڭىز الىڭىز، د'ارتانيان: اسكەري قىزمەت سىزگە بەك جاراسادى. سىزدەن ەر جۇرەك ءھام تاپقىر اسكەرباسى شىعارى حاق.
قۋانعاننان كوزىنە جاس الىپ، ءدان رازى بولعان د'ارتانيان ىزىنشە قايتىپ كەلسە، اتوس سول قالپى ستول باسىندا ءجۇزىم شارابىنىڭ قالعان اقىرعى ستاكانىن شام كوزىنە تۇتىپ، قىزىقتاي قاراپ وتىر ەكەن.
— مىنە، ەشقايسىسى الماي قويدى! — دەدى د'ارتانيان.
— ولاردىڭ المايتىن سەبەبى، سۇيىكتى دوستىم، ەشقايسىنىڭ سىزدەي ەڭبەگى سىڭگەن جوق.
ول قولىنا قالام الىپ، د'ارتانياننىڭ اتىن جازدى دا، گراموتانى قايىرا ۇسىندى.
— دەمەك، بارلىق دوستارىمنان ايرىلعانىم عوي، — دەدى جىگىت، — ساعىنىشپەن ەسكە العاننان باسقا نە شارا بار!
ونىڭ باسى سالبىراپ كەتتى، ۇلكەن ەكى تامشى جاس ەكى بەتىنەن سورعالاي اقتى.
— ءالى جاسسىز عوي، — دەپ جۇباتتى اتوس، — بۇگىن مۇڭايساڭىز، ەرتەڭ قۋانىشقا بولەنەرىڭىز كامىل.
ەپيلوگ
ءبىر جىل قورشاۋدا بولعان لا-روشەل، بەكينگەم ۋادە ەتكەن اعىلشىن فلوتى مەن اسكەرىنەن جاردەم بولماعان سوڭ، اقىرى بەرىلىپ تىندى. 1628 جىلدىڭ 28 وكتيابرىندە تىزە بۇككەن بىتىمگە قول قويىلدى.
سول جىلدىڭ 23 دەكابرىندە كورول پاريجگە كەلىپ كىردى. فرانسۋزداردى ەمەس، قۇددى جاۋىن جايپاپ ورالعانداي، ونى سالتاناتتى تۇردە قارسى الدى. كورول مۇندا قالا پۇشپاعىنداعى سەن-جاكتە تۇرعىزىلعان جاسىل جاپىراق، گۇل-شەشەكپەن كومكەرىلگەن ارقالار ارقىلى كەلىپ ەندى.
د'ارتانيان وزىنە بەرىلگەن لەيتەنانت شەنىن قابىل الدى. پورتوس قىزمەتتى تاستاپ، كەلەر جىلى كوكنار حانىمعا ۇيلەندى: سۇقتانعان ساندىقتا سەگىز ءجۇز مىڭ ليۆر بار ەكەن.
زەرلى كيىم كيگەن مۋشكەتون ءومىر بويعى ارمانىنا قولى جەتىپ، التىنمەن اپتاعان كۇيمەنىڭ ارتقى ورىندىعىندا وتىراتىن بولدى.
لوتارينگياعا ساپارلاپ قايتقان اراميس اياق استىنان عايىپ بوپ، دوستارىنا حابار-وشارىن بىلدىرمەي كەتتى. تەك كەيىنىرەك، ەكى-ۇش كوڭىلدەس جىگىتتەرىنە سىر اشقان دە شيەۆرەز حانىمنىڭ سوزىنەن ونىڭ نانسي عيباداتحانالارىنىڭ بىرىندە تاقۋالىق جولعا تۇسكەنى ماعلۇم بولدى.
بازەن سوپى بولىپ كەتكەن-دى.
1631 جىلعا دەيىن د'ارتانياننىڭ قول استىندا مۋشكەتەر بوپ جۇرگەن اتوس تا تۋرەن ساپارىنان كەيىن رۋسيلوندا شاعىن مۇراعا يە بولدىم دەگەندى جەلەۋ عىپ قىزمەتتەن بوساندى.
گريمو اتوسپەن بىرگە كەتتى.
د'ارتانيان ءۇش مارتە روشفورمەن جەكپە-جەككە شىعىپ، ۇشەۋىندە دە ونى جاراقاتتاپ تىندى.
— ەندى، ءتورتىنشى جولى، ءسىزدى ءولتىرىپ تىنارمىن، — دەدى ول روشفورعا قولىن سوزىپ، ورنىنان تۇرعىزىپ جاتىپ.
— وسىمەن تامامداساق، وندا سىزگە دە، ماعان دا وڭدى بولار ەدى، — دەپ جاۋاپ بەرگەن جارادار روشفور. — ءتايىر العىر، ءوزىڭىز ويلاعانداي ەمەس، ءسىزدى جاقسى كورەتىنىمدى قايتەرسىڭ! العاش جولىققاننان كەيىن-اق باسىڭىزدى شاۋىپ تاستاۋعا شامام كەلەتىن ەدى: ول ءۇشىن كاردينالعا جالعىز اۋىز ءسوز ايتسام جەتىپ جاتىر.
ەكەۋى ءسۇيىسىپ ايرىلىستى: بۇل جولى ولار شىن جۇرەكتەن تابىسقان ەدى، كوڭىلدەرىندە زارەدەي تات قالماعان بولاتىن.
پلانشە روشفوردىڭ جاردەمىمەن گۆارديا سەرجانتى شەنىن الدى.
زايىبىنىڭ نەندەي حالدە ەكەنىن ويلاپ قام جەمەستەن، بوناسە مىرزا جايباراقات تىنىش ءومىر كەشىپ جاتتى. بىردە ابايسىزدا ونىڭ كاردينالعا ءوزى تۋرالى لەبىز بىلدىرگەنى بار؛ كاردينال بوناسە مىرزانىڭ بۇدان بىلاي مۇڭسىز تىرلىك كەشۋىنە ءوزى قامقورلىق ەتەتىنىن حابارلاۋدى بۇيىردى.
شىنىندا دا، ەرتەسىنە كەشكى جەتىدە لۋۆرعا بارماق بولىپ ۇيىنەن شىققان بوناسە مىرزا قايتىپ مولاشىلار كوشەسىنە ورالعان جوق؛ جۇرتتىڭ ايتۋىنشا، تەگىندە سولار بەك حاباردار بولسا كەرەك، جوعارى مارتەبەلى تاقسىردىڭ مارحاباتىمەن ول كورول سارايلارىنىڭ بىرىنەن جاقسى جاي تاۋىپتى-مىس.
ديۋمانىڭ كەيىپكەرلەرى اۆتورمەن كەزدەسكەنگە دەيىن
كىتاپحانادان تابىلعان ولجا
— ديۋما مىرزا، تولىپ جاتقان تۋىندىلارىڭىزدىڭ سيۋجەتىن قايدان الاسىز؟ — دەپ سۇرايدى ەكەن جۇرت جازۋشىدان.
— كورىنگەن جەردەن الامىن، — دەپ جاۋاپ قاتادى ەكەن ايگىلى اۆتور.
اقيقات شىندىقتىڭ ءوزى سولاي بولىپتى. ونىڭ قالامىنان تاريحي جىلنامالار جاندانىپ، باعى زاماننىڭ ەرتەگى-اڭىزدارى قۇلپىرىپ سالا بەرىپتى، ول ءار الۋان داۋىردە جازىلىپ، ۇمىت قالعان مەمۋارلاردى قايتا ءتىرىلتىپتى. قىزىقتى سيۋجەتتەردى ىزدەپ تابۋدان ومىرىندە ءبىر جالىقپاعان ا. ديۋما، «قيالعا قانات بىتىرەتىن» سانسىز كوپ سوزدىكتەر مەن تاريحي زەرتتەۋلەردىڭ، ەسكى انەكدوتتار جيناقتارىنىڭ بەتتەرىنە ساياحات-سەرۋەن جاساۋمەن كۇنىن وتكىزەدى ەكەن.
«ءۇش مۋشكەتەر» رومانىنىڭ كىرىسپەسىندە ايتقانىنداي-اق، 1843 جىلدىڭ ءبىر ءساتتى كۇنىندە ديۋما كورول كىتاپحاناسىندا ليۋدوۆيك XIV زامانىنان ماتەريال ىزدەپ، كوزىنە تۇسكەن كىتاپتاردى اۋدارىستىرىپ قاراپ وتىرادى. كەزدەيسوقتا قولىنا «د'ارتانيان مىرزا ەستەلىكتەرىنىڭ» 1704 جىلى امستەردامدا پەر رۋج باسىپ شىعارعان ءتورت تومدىعى تۇسەدى. شىنىندا دا ومىردە مۇنداي باسپاگەر بولماعان، سول كەزدىڭ باسپا يەلەرى قاجەت بولعان كەزدە وسى ءبىر بۇركەنشىك اتتى پايدالانىپ، وزدەرىنىڭ شىن ەسىمدەرىن جاسىرىپ كەلگەن. بۇل نەبارى ءتورت رەت باسىلعان ەستەلىكتەردىڭ، ەكىنشى باسىلىمى بولىپ شىعادى، د'ارتانياننىڭ سۋرەتى تەك وسى باسىلىمىنا عانا بەرىلگەن ەكەن.
كونە ءداۋىردىڭ گراۆيۋراسىنان ساۋىت-سايمان اسىنعان بەيتانىس كىسى تەسىلە قارايدى. ارىقتاۋ كەلگەن كىسىنىڭ اشاڭ ءجۇزىن تولقىندى بۇيرا شاشى كومكەرىپ، يىعىنا توگىلىپ تۇر. ونىڭ كۇللى كەسكىن-كەلبەتى، اسىرەسە اقىلدى دا وتكىر كوزى عاجايىپ ەدى. ول وقۋشىعا قۋلانا قاراپ: «مەنىڭ شىن ءومىربايانىمدى اسىقپاي وقىپ شىق، سودان كەيىن كىم ەكەنىمدى بىلەسىڭ»، — دەپ تۇرعانداي.
ءوزىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، جازۋشى پەر رۋج باسىپ شىعارعان ءتورت تومدى مۇقيات وقىپ، اسىقپاي زەرتتەۋگە بەل بايلايدى. ول — وتكەن ءداۋىردىڭ — ون جەتىنشى عاسىردىڭ ورتا كەزىنىڭ ادەت-عۇرپى مەن وقيعالارىن ءوز كوزىمەن كورگەن كىسى جەلدىرتە جازعان سۋرەتتەمە ەكەن، كىتاپتىڭ تولىق اتى مىناداي: «كورول مۋشكەتەرلەرى ءبىرىنشى روتاسىنىڭ كاپيتان-لەيتەنانتى د'ارتانيان مىرزانىڭ ەستەلىكتەرى، مۇندا ۇلى ليۋدوۆيك پاتشالىق قۇرعان ءداۋىردىڭ وقيعالارى ءجايلى كوپتەگەن قۇپيا مالىمەتتەر مەن جەكە كىسىلەردىڭ حيكايالارى بار».
كىتاپتىڭ اتىنا جۇگىنسەك، بۇل مەمۋاردىڭ اۆتورى د'ارتانيان بولسا كەرەك. ءبىراق ونىڭ ىشىندە مۋشكەتەردىڭ ءوز قولىمەن جازعان بىردە-بىر ءسوزى جوق-تى. ونى جازعان گاسەن دە كۋرتيل دە ساندرا دەگەن بىرەۋ. ول كىسى د'ارتانياندى جاقسى بىلسە دە، مۋشكەتەر اتىنان سويلەۋىنە ءتىپتى دە حاقى بولمايتىن. لاج قانشا، كۋرتيل دە ساندرا ءوز زامانداستارىنىڭ اتىنان سويلەۋدى ادەتىنە اينالدىرىپ، سولاردىڭ اتىن جامىلىپ، ويدان شىعارىلعان مەمۋارلاردى تۋىنداتا بەرىپتى. ونىڭ ءوزى ارنەنى ءبىر شالىپ، سان قۇبىلىپ، كوپ جازعان ىسقاياق قۋ بولسا كەرەك-تى. كۋرتيل دە ساندرانىڭ 1865 جىلى پاريجدە جاڭادان باسىلىپ شىققان تۋىندىلارىنا بەرگەن العى سوزىندە فرانسيانىڭ قازىرگى ادەبيەت زەرتتەۋشىسى جيلبەر سيگو ايگىلى ادامداردىڭ ون — ون بەس شاقتى «ەستەلىكتەرى» سول سابازدىڭ قالامىنان تۋعانىن جازادى.
اقيقات پەن اڭىز
الەكساندر ديۋما تۇنعىش رەت د'ارتانيانمەن وسى مەمۋاردى قاراپ وتىرعاندا ۇشىراسادى. ارينە، ول الگى ءبىز كامىل بىلەتىن، جاقسى كورەتىن گەروي ەمەس-تى. د'ارتانيانداي نويان مۋشكەتەردىڭ تارتىمدى بەينەسىن جاساۋ ءۇشىن، كۋرتيل دە ساندرا سۋرەتتەگەن اقىلدى دا الاياق سولداتتى «ەرجۇرەك باتىلدىعى جاعىنان ەرتەدەگى قاھارمانداردان كەم تۇسپەيتىن، ال اقىل-ويى مەن قۋلىعى جاعىنان كۇللى ەلشى-جاۋشىلارعا قاراسىن كورسەتپەيتىن»، اتى اڭىزعا اينالعان گەرويعا اينالدىرۋ ءۇشىن جازۋشى تالانتى مەن تەرىن اياماي توگىپ، كوپ-كوپ كۇش-جىگەر جۇمسادى.
كۋرتيل دە ساندرا بايانداپ بەرگەن مۋشكەتەرلەر حيكايالارى جازۋشىعا شىتىرمان وقيعالى تۋىندى جازۋعا ادەمى ارقاۋ بولىپ كورىندى. ول كونە جازبالار دارياسىنا ءتۇستى دە كەتتى. ءوزىنىڭ سوزىنە قاراعاندا، اۆتور تاريحي ماتەريالداردى جالىقپاي زەرتتەدى، وتكەن زاماننىڭ وزگە كۋاگەرلەرىنىڭ ەستەلىكتەرىن باس الماي وقىدى.
كوپ ۇزاماي-اق جازۋشى قالامىنان كونە تاريح كوكتەپ، جاندانىپ جۇرە بەردى.
ساحناعا ءۇش سايىپقىران مۋشكەتەر، ءۇش دوس، ءۇش نويان — اتوس، پورتوس، اراميس شىعادى. ولار دەگدار كوماندير دە تريەۆيلدىڭ قول استىندا قىزمەت ەتەدى.
بۇلاردىڭ ءبارى ومىردە بولعان شىن كەيىپكەرلەر-دى. ولاردىڭ ەسىمىن ا. ديۋما كۋرتيل دە ساندرانىڭ كىتابىنان كەزدەستىرەدى. ءبىراق ولار كىتاپتا حيكايانىڭ نەگىزگى كەيىپكەرلەرى ەمەس، ەسىمدەرى ءاتۇستى اتالىپ كەتەتىن، بىر-بىرىنە بەينە ءبىر نەمەرە تۋىستار دەلىنگەن-دى. ونىڭ ەسەسىنە جازۋشى باسقا ءبىر تاريحي ماتەريالداردان سول كەيىپكەرلەر ءجايلى كوپتەگەن مالىمەت تابادى. ول دە تريەۆيل مىرزانىڭ بۇرىن ارنو-جان ديۋ پەيرە دەگەن قاراپايىم اتپەن جۇرتقا ءمالىم بولعانىن، بەارندەگى ولورون دەگەن شاعىن قالاداعى ساۋداگەردىڭ بالاسى ەكەنىن، سوندا 1596 جىلى تۋعانىن بىلەدى. ەندەشە ونىڭ بەكزادالارعا ءتان گراف دە تريەۆيل دەگەن ەسىمى قايدان پايدا بولعان؟
سۋل القابىنداعى ولورون قالاشىعىنان تاياق تاستام جەردە ترۋا-ۆيل («ءۇش قالا») دەگەن مەكەنجاي بار، ول تەپە-تەڭ ءۇش بولىكتەن تۇرادى. سودان ارەگىرەكتە كەرەمەت ءبىر قامال-ساراي تۇر، ول قازىردە دە بار. ارنو-جان ديۋ پەيرە وسىناۋ قامال-سارايدى ماڭايىنداعى جەرىمەن قوسا ساتىپ العاننان كەيىن، ول ءوزىن دۆوريانين رەتىندە دە ترۋاۆيل دەپ اتايدى، ال جۇرە كەلە بۇل ەسىمىن قۇلاققا جاعىمدى دە تريەۆيل ەسىمىمەن اۋىستىرادى. ءبىراق داڭققۇمار ساباز مۇنى دا مىسە تۇتپايدى: ول كورول جاساۋىلدارىنىڭ قاتارىندا قىزمەت اتقارۋدى ارمان ەتەدى. اقىرىندا دە تريەۆيل اڭساعان ارمانىنا جەتەدى. 1625 جىلى ول مۋشكەتەر قاتارىنا الىنادى، كەيىنىرەك، 1634 جىلى، زامانداستارىنىڭ ايتقانىنداي، «كورولدىكتەگى جۇرتتىڭ ەڭ كوپ قىزىعاتىن قىزمەتىنە»، مۋشكەتەرلەردىڭ كوماندير! قىزمەتىنە تاعايىندالادى، سوسىن ءوزىن گراف دەپ جاريالايدى. ەندى ونى حالايىق ارمان-جان دە پەيرە، گراف دە تريەۆيل دەپ اتايتىن بولادى.
ونىڭ ءومىرى سۇراپىل وقيعالارعا تولى. مارشال باسسومپەر ءوز كۇندەلىكتەرىندە ونى اسا ەر جۇرەك جاۋىنگەرلەردىڭ ءبىرى دەپ تالاي رەت اتاپ وتكەن. دە تريەۆيل 1672 جىلى قايتىس بولعان.
1642 جىلى، كورولدىڭ قىرىنا الىنعانعا دەيىن، ول شىنىندا دا اسا ىقپالدى كىسى بولسا كەرەك. سونىڭ قامقورلىعىمەن 1640 جىلى مۋشكەتەرلەر قاتارىنا ارمان دە سيللەگ الىنادى. دە تريەۆيلدىڭ جاقىن قارىنداسىنا ۇيلەنگەن وسىناۋ جاس جىگىت سەنور اتوس دەپ اتالعان (ءبىر كەزدە گرەكتەر تۇرعان شاعىن قىستاقتىڭ اتىن العان)، ءبىراق ول ا. ديۋما جازعان قىزىقتى حيكايالاردىڭ بىرىنە دە قاتىسپاعان، ويتكەنى ول 1643 جىلدىڭ 22 دەكابرىندە اۋىر جاراقاتتان قازا تاپقان.
گاسكوننان شىققان انري اراميس تە دە تريەۆيلدىڭ تۋىسقانى ەكەن: لارەن قالاسىنا تاياۋ جەردە پيرەنەي تاۋىنداعى ءبىر جارتاس باسىندا دۇڭكيىپ ونىڭ قامال-سارايى تۇر، 1654 جىلى اسكەري قىزمەتىن تاستاپ، ايەلىمەن، ءتورت بالاسىمەن وسى سارايدا تىنىش تىرشىلىك كەشەدى.
مۋشكەتەرلەر كومانديرىنىڭ ەكىنشى زايىبى قىز كۇنىندە د'اراميس اتانعان. جازۋشى وسى فاميليانى اراميس دەپ وزگەرتە سالعان. رەتى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، ديۋمانىڭ گەرويى اۋەلگى كەزدە قىزمەت اتقارعان پولكتىڭ كومانديرى دەزەسسار دا ومىردە اقيقات بولعان كىسى، ول دا دە تريەۆيلدىڭ جاما اعايىنى، 1645 جىلى سايىستا قازا تابادى.
جوعارىداعى ەكى مۋشكەتەر سياقتى، ءۇشىنشى مۋشكەتەردىڭ دە شىققان تەگى وسى ارادان، ول — پورتوس. مەوسير يسااك دە پورتونىڭ قوماقتى قورعان-سارايى لانن دەگەن جەردە، ال، پورتوس ا. ديۋما سۋرەتتەگەندەي، ونشا كەدەي بولماسا كەرەك.
گۆارديادا بىرگە قىزمەت ىستەگەندىكتەن دە ول د'ارتانيانمەن تانىس بولعان. 1643 جىلى — اتوس قايتىس بولاتىن جىلى ول مۋشكەتەرلەر قاتارىنا ەنەدى. ەندەشە ولاردىڭ ءيىن تىرەسە قاتار ءجۇرىپ بىرگە شايقاسۋى ءدۇدامال. شىنىنا كەلسەك، وسىناۋ ءتورت مۋشكەتەردىڭ ءبارى 1643 جىلدىڭ بىرنەشە ايىندا عانا بىر-بىرىمەن ۇشىراسىپ، بىرگە جۇرە الار ەدى.
تەك الەكساندر ديۋما عانا ءوز رومانىندا ولاردىڭ باسىن قوستى جانە ماڭگىلىك اجىرامايتىنداي ەتىپ قوستى.
جازۋشى تاريحي وقيعالاردى وزەك ەتىپ العان-داعى، وعان ءوز ويىنىڭ كەستەسىن، ورنەگىن سالعان عوي. زامانداستارى ونى تاريحي شىندىقتى بۇرمالايسىڭ دەپ ايىپتاعان كەزدە، ول: «بالكىم، سولاي دا شىعار، تاريح مەن ءۇشىن سۋرەتتەرىمدى ىلەتىن شەگە عانا»، — دەپ جاۋاپ بەرەدى ەكەن. ال، د'ارتانياندى الاتىن بولساق، جەرلەس گاسكونداردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ول رومانيست بەينەلەگەن كەيىپكەردەن دە وتكەن قاھارمان بولعان ءتارىزدى.
تاريحشىلار مەن ادەبيەت زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ىزدەپ تاپقان ماتەريالدارىنان بۇگىنگى تاڭدا ونىڭ شىتىرمان حيكايالار مەن ەرلىكتەرگە تولى عاجايىپ ءومىربايانى بىزگە تولىعىنان ءمالىم بولىپ وتىر، ونىڭ تاعدىرى كەرەمەتتەي وزگەشە تاعدىر بولسا كەرەك-تى. گاسكون جۇرتى ونىڭ باسىنان كەشكەن تاريحىن كىسى قيالى جەتە بەرمەيتىن شىندىققا جانە ءومىردىڭ ءوزى سياقتى اقىلعا سيا بەرمەيدى دەسەدى.
كاستەلمور قورعان-سارايى جانە ارتانيان دەريەۆنياسى
پيرەنەي تاۋلارىنىڭ ەتەگىنە جاقىن جەردەن ەجەلگى گاسكون ءۋالاياتىنىڭ استاناسى — وش قونىس تەپكەن. وسى ارادان قول سوزىمداي ليۋپياك دەگەن جەردە ايگىلى ادەبي قاھارمان — د'ارتانياننىڭ ءپروتوتيپى بولعان كىسى دۇنيەگە كەلگەن. ول ءومىر ءسۇرىپ، تىرلىك كەشكەن، XI عاسىردا سالىنعان كاستەلمور قورعان-سارايى ءالى كۇنگە دەيىن بار.
ەل اراسىنداعى اڭىزعا جۇگىنسەك، وسى قورعان-سارايدىڭ اسحاناسىندا 1620 جىلى شارل دە باتس-كاستەلمور د'ارتانيان دۇنيەگە كەلەدى. ونىڭ اتا-انالارى فرانسۋازا دە مونتەسكيۋ — د'ارتانيان مەن بەرتران دە باتس-كاستەلمور ەكەن.
ەگەر سايىپقىران سەرىلەردىڭ ايبارلى مەكەنى وسىناۋ كاستەلمور قورعان-سارايىنان تاۋعا قاراي جۇرسەك، بىرنەشە شاقىرىم وتكەننەن كەيىن ءبىز وراسان زور تال اعاشىنا كەزدەسەمىز. ول سەڭسەڭ بورىك سياقتانىپ، ارتانيان اتتى شاعىن قىستاق ۇستىنەن جاپىراعىن جامىراتىپ ءتونىپ تۇر. وسى قىستاقتىڭ توڭىرەگىندەگى كۇللى جەر-سۋ باعى زاماننان كورولدىكتەگى مونتەسكيۋ اتتى ەڭ كونە اقسۇيەكتەر اۋلەتىنە قارايدى. باسقاسىن قايدام، ايتەۋىر ناۆاررا كورولىنىڭ اتسەيىسى پولون دە مونتەسكيۋ اتا تەگى ارتانياننان شىققان جاكمەت د'ەستەنگە ۇيلەنگەلى بەرى سول جەر وسى سەميانىڭ مەنشىگىندە بولىپ كەلگەن.
سونىمەن ناۆاررا كورولىنىڭ اتسەيىسى سەنور د'ارتانيانعا اينالادى. ونىڭ قىستاقتىڭ شەت جاعىنداعى قورعان-سارايدا تۇراتىن ۇرپاعى كەيىن وسى ەسىمگە يە بولدى.
ارادا تالاي جىلدار ءوتتى. وسى اۋلەتتىڭ ەركەك كىندىك اتاۋلىسىنىڭ ءبارى ەندى گۆارديادا اسكەري قىزمەت اتقارۋعا اتتاناتىن بولدى بۇل وسى ءۇيدىڭ سەميالىق داستۇرىنە اينالدى.
كاردينالدىڭ قوسشىسى، ءارى قولىنداعى سەمسەرى
شارل د'ارتانيانعا سارباز بولۋ كەزەگى كەلگەن كەزدە ونىڭ ەكى اعاسى وفيسەر بولىپ جۇرگەن-دى. ول جاۋ جۇرەك، باتىر بولعاندا عانا وزىنە جول اشىلاتىنىن جاقسى بىلەتىن: كىم ءبىر ساتكە عانا جۇرەكسىنىپ، كىبىرتىكتەپ قالسا بولعانى، تاعدىر تالايىڭا جازعان باقىتتان ماحرۇم قالۋىڭ مۇمكىن.
د'ارتانياننىڭ تاريحتاعى ءپروتوتيپى وسى قاعيدانى ءاماندا قاتتى ۇستانعان. ال، وڭتايلى ءسات كەز كەلىپ، ونى ءوز مۇددەسىنە جاراتىپ قالۋعا كەلگەندە، ادەبي كەيىپكەردىڭ ومىردەگى ءپروتوتيپى كەرەمەتتەي شەبەر كىسى بولعان.
اقىرىندا، وشتان پاريجگە دەيىنگى ۇزاق جول دا ارتتا قالدى. ءبىراق استانادا ونىڭ مۋشكەتەر پلاششىن كيۋ جونىندەگى ارمانى بىردەن جۇزەگە اسا قويمادى. دە تريەۆيل (رومانداعى سياقتى اكەسىنىڭ دوسى ەمەس، اعاسىنىڭ دوسى) جاس گاسكوندى — قاھارماندىقتىڭ ەڭ تاڭداۋلى مەكتەبى — جورىقتاعى اسكەر قاتارىنا قوسادى.
مىنە وسى كەزدەن باستاپ گۆاردياشى د'ارتانياندى جۇرت ەندى تەك زەڭبىرەكتەر زىركىلدەگەن، سەمسەرلەر سارتىلداپ، باراباندار دۇرسىلدەگەن جەردەن عانا، فرانسۋزداردىڭ قالىڭ قولى وتىز جىلدىق سوعىس شايقاستارىن جۇرگىزىپ جاتقان مايدان دالاسىنان عانا كەزدەستىرەدى.
1642 جىلدىڭ اياعىندا ەلدى اۋزىنا قاراتقان قايراتتى دا قاجىرلى كاردينال ريشەلە دۇنيە سالدى. ليۋدوۆيك XIII دە ودان كەيىن كوپ جاساي المادى. كاردينالدىڭ ورنىن انا-كوروليەۆا اننا اۆسترييسكايانىڭ كوڭىلدەسى، جىلپوس يتاليان مازاريني باستى. ول مۋشكەتەرلەر قولىن تاراتىپ جىبەرمەك بولادى.
ول كەزدە مۋشكەتەر بولۋ ابىرويىنا ياعني كورولدىڭ ءوز گۆاردياسىنىڭ سولداتى بولۋ قۇرمەتىنە يە بولعان د'ارتانيان، ۋاقىتشا قىزمەتتەن بوساپ قالادى. بىزگە بەيمالىم ءبىر سەبەپتەرمەن ول ءمازارينيدىڭ ارناۋلى شابارمانى بولىپ تاعايىندالادى. سول ساتتەن باستاپ، گاسكون ءوز تاعدىرىن ۇزاق جىلدار بويى جاڭا كاردينالمەن تىعىز بايلانىستىرادى.
ءتىپتى مازاريني لاجدىڭ جوعىنان قۋىلىپ كەتىپ، كەلننىڭ تۇبىندەگى بريۋلە دەگەن شاعىن نەمىس قالاسىن مەكەندەگەن كەزدە دە ول سونىڭ باسى-قاسىندا بولادى. جۇرت ونى وسى ارادا باۋ ىشىندە گۇل شەشەكتەردى كۇتىپ-باپتاپ جۇرگەنىن تالاي رەت كورەدى، ال، بۇرىنعى، دەمىنە نان پىسكەن مينيستر ىستەن قالىپ، ايلا-شارعىلارعا ەنجار قاراپ، وكىمەت بيلىگىن ۇمىتا باستاعان سياقتى بولىپ كورىنەدى. بۇل شىنىندا سىرت كوزگە عانا سولاي بولىپ كورىنەتىن. ال، ءىس جۇزىندە كاردينال قارۋ-جاراقتى تاستاۋ دەگەندى ويىنا دا المايدى. ول وزىنە جاڭادان جاقتاستار ىزدەيدى، دۇشپاندارىنىڭ اۋزىن الىپ، وزىنە قاراتا باستايدى، قاجەتتى قول جينايدى. ونىڭ جۇمىسى باسىنان اسىپ جاتادى، ايداۋداعى كاردينالدىڭ كوكەيىندەگى ويىن كامىل بىلەتىن سەنىمدى شابارمانىنىڭ جۇمىسى دا جەتكىلىكتى ەدى. د'ارتانيان تاعى دا كۇنى-تۇنى بىردەي ات ۇستىنەن تۇسپەي قويادى.
ءبىر كۇنى، 1653 جىلدىڭ باس كەزىندە بريۋل قالاسىنا اتى اق كوبىككە مالىنىپ كورولدىڭ جاۋشىسى جەتەدى. جاسى كامەلەتكە جەتكەن ليۋدوۆيك XIV كاردينالدى استاناعا شاقىرتىپ جىبەرگەن ەكەن. كاردينالمەن بىرگە فرانسياعا د'ارتانيان دا قايتىپ كەلەدى. ءبىراق ونىڭ وزىنەن بۇرىن بۇل تەك شەبەر سايىسكەر سارباز عانا ەمەس، وتە ەپتى ەلشى، دانا ساياساتشى دەگەن قاۋەسەت تە ەل اراسىنا كەڭ جايىلا باستايدى.
كۇشىڭ جەتپەسە، ايلاعا كوش
د'ارتانيان پاريجدە كوپ كىدىرمەيدى. ساراي توڭىرەگىندەگى كىسىلەرمەن بىرگە ول رەيمستە كورولدىڭ ءتاج كيىپ، تاققا وتىرۋ سالتاناتىنا قاتىسادى. ۇزاماي جۇرت ونى داۋلەتتى فەودالدار قارسىلىعى قوزعالىسىنىڭ سوڭعى تىرەگى، قورشاۋداعى بوردو قالاسىنىڭ ىرگەسىنەن كورەدى.
بۇلىكشىلەر باسىپ العان قالانى قورشاۋ ۇزاققا سوزىلادى. قالا قورعاۋشىلارىن باعىندىرۋ ءۇشىن، امال-ايلا جاساۋ كەرەك بولدى. د'ارتانيان وسىنداي ىس-ارەكەتتىڭ باستى ءرولىن اتقارادى. تاپ وسى ارادا ول ءتۇڭعىش رەت ءوزىنىڭ كەرەمەت اكتەرلىك قابىلەتىن كورسەتەدى. وعان قورشاۋداعى بوردوعا كاردينالدىڭ قۇپيا حاتىن جەتكىزۋدى تاپسىرادى، ول حاتتا قارسىلىق كورسەتۋدى توقتاتىپ، ەركىمەن بەرىلگەندەردىڭ بارىنە كەشىرىم جاساۋ جونىندەگى ۋادە-سەرت بار-تىن. سول حاتتى بۇلىكشىلەردىڭ باسشىلارىنا بىلدىرمەي، قالا ىشىنە قالاي الىپ كىرۋ كەرەك؟ جىگىت توسىن ءبىر قۋلىققا بارادى. د'ارتانيان قايىرشى بولىپ كيىنەدى. سولداتتار ونى قۋالاپ كەلە جاتقان سىڭاي تانىتادى. قورشاۋداعى قالا دۋالىنىڭ باسىندا تۇرعاندار بۇلاردى كورىپ قالادى. قاقپا ءبىر ساتكە اشىلا بەرەدى. قايىرشى زىپ بەرىپ ىشكە كىرەدى. الگىدە عانا ولەردەي قورقىپ، قانى قاشىپ، قۋارىپ كەتكەن تىلەنشى ءوزىن قۇتقارۋشىلاردىڭ اياعىن قۇشىپ، قۇلاي كەتەدى دە، قۇلدىق ۇرىپ، ولاردىڭ قولىن سۇيە باستايدى. ءبىراق ولاردىڭ بىردە-بىرى قايىرشىنىڭ البا-جۇلبا لىپاسىنىڭ قوينىندا كاردينالدىڭ حاتى جاسىرۋلى ەكەنىن سەزبەيدى دە بىلمەيدى.
قاماۋعا تۇسكەن قالا تۇرعىندارىنىڭ حال-احۋالى ساعات سايىن ناشارلاي تۇسەدى. ازىق-تۇلىك تاۋسىلىپ، قالانى سۇمدىق اشتىق جايلايدى، جۇرت، قولىنا تۇسكەننىڭ ءبارىن جەيدى، ءتىپتى اتتاردان دا تىگەرگە تۇياق قالدىرمايدى. سولداتتار قايسار يسپانداردىڭ شابۋىلىنا ازەر-ازەر توتەپ بەرەدى. جاعدايدىڭ قيىنداپ كەتكەنى سونداي، قالانى قورعاۋشىلار قورشاۋ-قامالعا شىداماي تىزە بۇگۋى مۇمكىن ەدى. سول سەبەپتى دە قاماۋداعى بەيباقتارعا بارىپ، كومەكتىڭ جاقىنداپ قالعانىن، جاڭا جاساق، قالىڭ قول كەلگەنشە شىداي تۇرۋ كەرەكتىگىن ايتۋ كەرەك بولادى.
ءبىراق قالانى قورشاعان يسپان سولداتتارىنان ءوتىپ ىشكە قالاي كىرەدى؟ د'ارتانيان بۇرىنعى ادەتى بويىنشا تاعى دا قۋلىق جاساپ، باتىل ءبىر ويدى جۇزەگە اسىرۋعا كىرىسەدى؛ بۇل ءۇشىن ول ءبىر باسى سان ادامنىڭ ءرولىن اتقارىپ، تۇتاس ءبىر سپەكتاكل قويعانداي بولادى: بىردە ساۋداگەر-كوپەس، بىردە مالاي، بىردە ال-دارمەنسىز شال كۇيىنە تۇسەدى. يسپان سولداتتارىن وسىنداي امال-ايلانىڭ اركاسىندا الداپ، قالا ىشىنە كىرىپ، امان-ەسەن، قاماۋدا قالعان وتانداستارىنا جەتەدى. سويتسە، ول ءدال مەزگىلىندە كەلگەن ەكەن: گۋبەرناتور بەرىلمەكشى بولىپ، اق جالاۋ كوتەرۋدى ويلاعان ەكەن.
سوسىن د'ارتانيان قانداي كۇيدە بولدى دەيسىز عوي؟ قالا قورعانىنىڭ ىشىندە بوي تاسالاپ، فرانسيا پولكتەرى كەلگەنشە توسا تۇرۋدىڭ ورنىنا، شىدامسىز گاسكون جىگىتى گۋبەرناتوردىڭ: قالعانىڭىز ءجون عوي، — دەگەن اقىلىنا قۇلاق اسپاي، سول كۇنى كەيىن قايتادى.
ءبىراق قايتار جولى اۋەلگىسىنەن ءساتسىز بولادى. ول ەندى قاشقىن ءرولىن ويناماق ەدى. ءبىراق وعان جولاي ەڭ اۋەلى كەزدەسكەن يسپان سولداتى بىردەن ءشۇبالانادى. جالعان قاشقىندى دەدەكتەتىپ ايداپ يسپان اسكەرىنىڭ قولباسشىسىنا اكەلەدى. مۇنداعىلار ونىڭ فرانسۋز وفيسەرى ەكەنىن انىقتايدى. ءبىراق د'ارتانياننىڭ وسى جولى دا جۇلدىزى وڭىنان تۋادى. ول قاشىپ قۇتىلادى.
CۇP مۋشكەتەرلەر
ارانىن اشىپ ءتونىپ كەلگەن اجالدان امان قالعان ءبىزدىڭ قاھارمان گاسكونىمىز قايتادان پاريجگە كەلەدى، كەلىسىمەن كورول مۋشكەتەرىنىڭ دەلديگەن قاۋىرسىندى قالپاعى مەن ءساندى كوستيۋمىن قايىرا كيەدى — بۇل كەزدە كورول ليۋدوۆيك XIV ءوزىنىڭ مەنشىكتى گۆاردياسىن قايتا قۇرىپ، ولارعا ورتاق ءبىر فورما ازىرلەتكەن ەدى. بۇعان قوسىپ ايتىلاتىن ءبىر ءسوز، مۋشكەتەرلەردىڭ كامزولى — قىرمىزى قىزىل، ال، استىنداعى سايگۇلىكتەر سۇر ءتۇستى بولىپ كەلەتىن. سول سەبەپتى دە ولاردى سۇر مۋشكەتەرلەر دەپ اتاعان.
اۋەلگى كەزدە مۋشكەتەرلەر كورول سارايىنىڭ ىرگەسىندە تۇرادى. ءبىراق جۇرە-كەلە ولاردىڭ داۋلەتتىلەرى ءوز اقشاسىنا پاتەر جالداپ، قالانىڭ باسقا جاقتارىندا دا تۇرا باستايدى. ءبىراق، بۇلاي ەركىن ءجۇرىپ-تۇرۋدى كوبىسىنىڭ جاعدايى كوتەرمەدى. ولاردىڭ ىشىندە ارقانداي شۇباتىلعان دۆوريان ەسىمى مەن شپاگاسىنان وزگە قالتاسىندا كوك تيىنى جوق جارلى-جاقىبايلارى دا كەزدەسەتىن. ولار كۇنىنە الاتىن 35 سۋ اقشانى تالشىق ەتىپ جۇرە بەرەتىن.
مۋشكەتەرلەردىڭ كوپشىلىگى كەدەيلىكتەن قۇتىلۋ ءۇشىن باي قالىڭدىقتارعا ۇيلەنەتىن. ءبىزدىڭ قاھارمانىمىز دا تاپ وسىنداي ىسكە بەل بايلايدى. ونىڭ قالاپ العان ارداعى، تەگى سەن-كرۋادان شىققان شارلوتتا-اننا دە شانلەسي دەگەن بيكەش-تىن. 1659 جىلدىڭ 5 مارتىندا وتكەن ۇيلەنۋ تويىندا فرانسيا مەن ناۆاررانىڭ كورولى لۋي بۋربون، كاردينال مازاريني، مارشال دە گرامون سياقتى ساراي توڭىرەگىندەگى كوپتەگەن بەكزادالار، ولاردىڭ ايەلدەرى مەن ۇل-قىزدارى بولادى.
اقىرىندا شارل د'ارتانياننىڭ باق-داۋلەتكە قولى جەتەدى — اسىل تەكتى باي تۇقىمنىڭ بيكەشىنە ۇيلەنۋ ناتيجەسىندە ول ءجۇز مىڭ ليۆر كىرىس الىپ، بايلىققا شاش-ەتەكتەن كەلەدى. جورىق شاتىرىنىڭ ورنىنا ول باك كوشەسىنەن ءسان-سالتاناتتى ەكى قابات وقشاۋ ءۇي ساتىپ الادى، ال، جەر تارپىعان سايگۇلىك ورنىنا، سول كەزدەگى مودا بويىنشا، گۇلدى جاسىل بارقىتپەن تىستالىپ، جاسىل پەردەمەن بۇركەلگەن جيھازدى سولقىلداق كۇيمەگە وتىرادى.
دەگەنمەن، د'ارتانيان وت باسى-وشاق قاسىندا كوپ وتىرمايدى. ۇزاماي ول جورتۋىل-جورىقتاردا ەرلىك جاساۋ ءۇشىن ايەلى مەن ەكى نارەستەسىن تاستاپ، جولعا شىعادى.
اتاق — داڭقتىڭ ەركەسى
جانكەشتى باتىلدىق پەن تاپقىرلىقتان با، اسىرەسە، ۇدايى جەلى وڭىنان تۇرىپ، تابىسقا جەتە بەرگەندىكتەن بە، ايتەۋىر، شىتىرمان وقيعالار مەن ۋ-دۋدىڭ قالىڭ ورتاسىندا جۇرەتىن جۇرەك جۇتقان باتىرىمىز، ساراي ماڭىنداعى باقىت-ابىروي دەگەننىڭ ەڭ بيىك ساتىسىنا كوتەرىلەدى. ول سول بيىك دارەجەگە پالەن باسقىشتان ءبىر-بىر اتتاپ، سامعاپ ءبىر-اق شىققانداي بولادى. سول-اق ەكەن، ەندى ونىڭ ەسىمىنە سارايدىڭ ەڭ ءبىر قۇرمەتتى اتى — «كورولدىڭ ساياتقۇس كاسىبىنىڭ باقىلاۋشىسى» دەگەن اتاق قوسىپ ايتىلاتىن بولادى. بۇنى مۋشكەتەر كوڭىلىنە كادىمگىدەي توق سانايدى. ويتكەنى بۇل قىزمەتتىڭ تەك جۇمىس دەگەن اتى بولماسا، كىسىدەن بەلگىلى ءبىر ءبىلىمدى، ەڭبەك-بەينەتتى مۇلدە قاجەت ەتپەيتىن، قايتا قالتاسىنا ەداۋىر تەگىن تابىس ءتۇسىپ جاتاتىن. ءبىراق حان سارايى ماڭىنا ۇيىرسەكتەپ قالعان سابازعا بۇل دا از كورىنگەن ءتارىزدى. ول بۇگىن بولماسا ەرتەڭ كورول مەنشىگىندەگى گۆارديانىڭ كومانديرى بولىپ تاعايىندالاتىن ءساتتى اسىعا كۇتەدى.
كوپ ۇزاماي يسپاندارمەن سوعىس قايتا باستالىپ كەتەدى دە، د'ارتانيان مايدان دالاسىنا اتتانادى. 1667 جىلدىڭ جازىندا ليلل قالاسىن جاۋلاپ الۋدا مۋشكەتەرلەر كومانديرى ايرىقشا كوزگە تۇسەدى. بۇل ءۇشىن وعان گراف دارەجە-اتاعىن بەرىپ، سول قالانىڭ گۋبەرناتورى ەتىپ تاعايىندايدى. د'ارتانيان گۋبەرناتور بولىپ ۇزاق وتىرمايدى. تاعى دا سوعىس تۋادى. د'ارتانياندى ءبىز تاعى دا ات ۇستىنەن كورەمىز.
مارشال تيۋرەنن باسقارعان ارميا قۇرامىندا مۋشكەتەرلەردىڭ ەكى روتاسى فلاندريا جەرىنە جەتەدى — ءسويتىپ گوللاند سوعىسى دەگەن شايقاس باستالادى. 1673 جىلدىڭ جازىندا 40 مىڭ قولدىق فرانسۋز ارمياسى موزەل بويىنداعى مااستريحت بەكىنىسىن قورشاۋعا الادى. بۇل قورشاۋعا د'ارتانياننىڭ مۋشكەتەرلەرى دە بەلسەنە قاتىسادى. اسىرەسە، 24 يۋندە كەشكە سالىم قىرعىن ايقاس بولادى. بۇل — مۋشكەتەرلەر كومانديرىنىڭ باسىنان وتكەرگەن ەڭ سوڭعى سوعىسى-تىن.
«باتىرلاردىڭ باتىرىنىڭ» قازاسى ءجايلى سول كەزدە جازباعان گازەت كەمدە-كەم، اقىندار وعان ەڭ ءتاۋىر ولەڭدەرىن باعىشتادى، ونى سولداتتار مەن ايەلدەر، قايمانا حالىق پەن بەكزادالار جوقتاپ، كوزدەرىنە جاس الدى، ءبىراق د'ارتانيان ءجايلى سولاردىڭ بارىنەن دە اسىل ءسوزدى اسىرىپ ايتقان تاريحشى دجۋلياني دە سەن-بلەز دەگەن كىسى بولدى، «د'ارتانيان مەن داڭق ءبىر تابىتتا جاتىر»، — دەپ جازدى ول 1674 جىلى «ماستريح قالاسىن قورشاۋ جانە جاۋلاپ الۋدىڭ كۇندەلىگى» دەگەن ەڭبەگىندە.
رومان بەلوۋسوۆ.
ورىس تىلىنەن اۋدارعان ءابىلماجىن جۇمابايەۆ
You Might Also Like
-
ەگەر ءسىز قازاقستاندا تۇرساڭىز جانە بارلىق جەردە سالىق تولەپ، بارلىق جەردە جۇرتشىلىق ول تۋرالى زارلاپ جۇرەدى دەپ ويلاساڭىز، قاتەلەسەسىز. وزگەشە جۇيەلەر قۇرعان مەملەكەتتەر دە بار، ول جۇيەلەر سالىق ءتو...
-
ەگەر كوپتەگەن اتاقتى ادامداردىڭ ءومىربايانىنا ۇڭىلەتىن بولساق، وندا كۇندەرىنىڭ كوپ بولىگىندە ءىش پىستىرارلىق، ءبىرسارىندى جۇمىستاردى اتقارعاندىعىن كورۋگە بولادى. قاي-قايسىسىن الىپ قاراساق تا كۇننەن كۇن...
