ۇسقىنسىز ۇيرەك
قالانىڭ سىرت جاعى قانداي تاماشا! جازدىڭ جايما-شۋاق كەزى، قارا بيداي ساربالاقتانىپ، س ۇلى كوكتەپ، پىشەننىڭ شومەلەگە سالىنعان شاعى. كوكوراي شالعىن كوك مايسادا ۇپ-ۇزىن، قىپ-قىزىل سيراعى انادايدان سيديىپ، ءبىر قۇتان ەگيپەتشە سايراپ ءجۇردى ول ءتىلدى وعان ءوزىنىڭ شەشەسى ۇيرەتكەن. سوناۋ جايساڭ دالا، جاسىل القاپتىڭ ار جاعىندا قاراۋىتىپ قارا ورمان تۇر، ونىڭ قويناۋى تولعان ءتۇپسىز تەرەڭ شالقار كول. شاھاردىڭ شەتى قانداي عالامات! اينالاسىن تاباعى سۋلى تەرەڭ ساي قورشاعان، اۋماقتى كەلگەن كونە مەكەن-جاي كۇن نۇرىنا شومىلعان، تەرەڭ ساي مەن تاس قورعاننىڭ ەكى اراسىنا تۇبىنەن تىك تۇرعان بالا كورىنبەيتىن تۇيە جاپىراق ءوسىپ كەتكەن. تۇيە جاپىراقتاردىڭ ساياسى يت تۇمسىعى باتپايتىن نۋ ورمانداي، قۇلاققا ۇرعان تاناداي مۇلگىگەن مەڭىرەۋ دۇنيە. مەكيەن ۇيرەك وسى ارادا بالاپان باسىپ وتىر. ونىڭ وتىرعانىنا دا كوپ بولعان، ءوزى ابدەن جالىققان: كەلىپ-كەتىپ ءحالىن بىلۋشىلەر دە شامالى، ويتكەنى باسقا ۇيرەكتەردىڭ تۇيە جاپىراقتاردىڭ اراسىندا ءىش پىستىرىپ، ۇيا باسقان ونىمەن تەككە بارىلداسقاننان گورى، سايعا بارىپ سۋدا جۇزگەنى مىڭ ەسە ارتىق!
كۇندەردىڭ ءبىر كۇنى اقىرى، جۇمىرتقالاردىڭ دا قابىعى جارىلدى-اۋ. ىشىنەن شيق-شيق ەتكەن دىبىس شىعادى. سارى ۋىزدان پايدا بولعان بالاپاندار جۇمىرتقانىڭ تەسىگىنەن باستارىن قىلتيتادى.
— بول! بول! – دەپ بارق-بارق ەتتى ەنەسى.
ۇيرەكتىڭ بالاپاندارى اسىعىپ-ۇسىگىپ كەڭ دۇنيەگە شىقتى دا، اينالاسىنا تاڭىرقاي قاراپ، جاپ-جاسىل تۇيە جاپىراققا تاڭدانىسىپ ءبىراز تۇردى.
ەنەسى ولاردى بەتتەن قاققان جوق: جاسىل ءتۇس كوزدىڭ نۇرىن مولايتادى.
— دۇنيە نەتكەن كەڭ ەدى! – دەپ بالاپاندار بارىلداپ قويا بەردى. ءقايتسىن-اي! جۇمىرتقانىڭ ىشىندە ءبۇرىسىپ وتىرعاننان گورى مۇندا ەركىنىرەك قوي، ايتەۋىر.
— دۇنيە دەگەن جالعىز وسى ارا – دەپ وتىرسىڭدار ما؟ – دەدى ەنەسى. جوق، ونىڭ ۇشى-قيىرى جوق، سوناۋ ميۋا باقتان ءارى، يمامنىڭ ءۇيىنىڭ ار جاعىنا قاراي سوزىلىپ جاتىر، ءبىراق مەن ول جاققا ءومىرى بارىپ كورگەن ەمەسپىن... ال، كانە، ءبارىڭ تۇگەلدەندىڭدەر مە؟ – دەپ ول كەرىلىپ بارىپ ۇياسىنا تۇردى. ويباي-اۋ، ءالى تۇگەل ەمەس ەكەن عوي! ەڭ ۇلكەن جۇمىرتقا شەتى كەتىلمەستەن جاتىر عوي! ويپىر-اۋ، قاشان بىتەدى بۇل ازاپ؟
ابدەن دىمىمدى قۇرتتىڭدار-اۋ!
ۇيرەك ۇياسىنا قايتا جاتتى.
— حال قالاي؟ – دەپ سۇرادى وعان كوڭىل سۇراي كەلگەن كەمپىر ۇيرەك.
— ءالى مىنا ءبىر جۇمىرتقانىڭ شاعىلماي جاتقانى، - دەدى جاس ۇيرەك. وتىرا-وتىرا ابدەن جالىقتىم، بۇل قۇرعىر ءالى جارىپ شىققان جوق! ونىڭ ەسەسىنە انا بالاپاندارىمدى كورسەڭشى بۇلدىرشىندەي ەمەس پە! اكەسىنىڭ اۋزىنان ءتۇسىپ قالعانداي! اۋمايدى-اۋ، اۋمايدى! ال ول پەرى ەڭ بولماسا ءبىر رەت باس سۇعۋعا دا جاراعان جوق!
— ءالى جارىلماعان جۇمىرتقاڭدى كورىپ جىبەرەيىنشى، - دەدى كارى ۇيرەك. بالكىم، كۇركەتاۋىقتىڭ جۇمىرتقاسى شىعار! مەنى دە ءبىر رەت سولاي الداپ سوققان! اپىرماي، سونداعى كۇركەتاۋىقتىڭ بالاپاندارىن باسىپ شىعارامىن – دەپ سورلانعانىم-اي! ولار سۋ دەگەننەن ولەردەي قورقادى ەكەن عوي: بارىلداپ تا، بارقىلداپ تا، شاقىرىپ تا، باقىرىپ تا، قۇيرىعىنان سۋعا يتەرىپ تە كوردىم، بىلق ەتسەيشى! كانە، كورەيىنشى جۇمىرتقاڭدى! ايتتىم عوي سول – دەپ! كۇركەتاۋىقتىڭ جۇمىرتقاسىنىڭ ءدال ءوزى! تاستا ونى، ودان دا ءوز بالاپاندارىڭدى جۇزۋگە ۇيرەت.
— جوق، ويتپەيتىن شىعارمىن، دەگەنمەن باسىپ شىعارايىن، - دەدى جاس ۇيرەك. قانشا كۇن باستىم عوي، ەندى ازىنا دا شىدايىن.
— مەيلىڭ، ءوزىڭ ءبىل! – دەپ، كارى ۇيرەك كەتىپ قالدى.
اقىرى ەڭ ۇلكەن جۇمىرتقا دا جارىلدى. شيق-شيق ەتىپ ىشىنەن ۇسقىنسىز ءبىر بالاپان اباجاداي بولىپ شىعا كەلدى. ۇيرەك ونى باسىنان اياعىنا دەيىن قاراپ شىقتى.
— الپامساداي بىردەمە عوي مىناۋىڭ! – دەپ بارق ەتە ءتۇستى ۇيرەك. باسقالارىنا ەڭ بولماسا ءبىر مۇشەسى ۇقساسايشى! كۇركەتاۋىقتىڭ بالاپانى دەيدى؟ مەيلى كىمنىڭ بالاپانى بولسا دا، مەن ونى جۇزۋگە ۇيرەتىپ شىعارام. قاسارىساتىن بولسا، سۋعا يتەرىپ جىبەرەم.
ەرتەڭىنە كۇن شايداي اشىق بولدى، جاپ-جاسىل تۇيە جاپىراق كۇن نۇرىنا راقاتتانا شومىلىپ تۇر. ۇيرەك بۇكىل سەمياسىمەن بالپاڭداي باسىپ سايعا تارتتى. ول سۋعا بارىپ شولپ ەتە ءتۇستى.
— ەرىڭدەر سوڭىمنان! تۇسىڭدەر تەزىرەك! – دەپ، ەنەسى اقىرىپ قاپ ەدى، بالاپاندارى بىرىنەن سوڭ ءبىرى شولپ-شولپ ەتىپ سۋعا قويدى دا كەتتى.
ولار ءبىر ءسات سۋ تۇبىنە جوق بولىپ، سونان سوڭ سوپاڭ ەتىپ شىعا كەلدى دە، قۋانا قۇلشىنىپ جۇزە جونەلدى؛ ۇسقىنسىز بالاپان دا ولاردان قالىسقان جوق.
— كۇركەتاۋىقتىڭ بالاپانى وسىنداي بولۋشى ما ەدى؟ – دەدى ەنەسى. جارعاق تابانىمەن قالاي جاقسى ەسەدى-اي ءوزى، دەنەسىن قالاي تىپ-تىك ۇستايدى! جوق، بۇل ءوزىمنىڭ تۋعان بالام! ءتىپتى ونشا كورىكسىز دە ەمەس-اۋ، تەك باعىمى كۇشتىرەك بولسا بولدى. ال شاپشاڭىراق، شاپشاڭىراق ەرىڭدەر سوڭىمنان! ءقازىر قۇس قوراعا بارامىز، سەندەردى قوعامعا ەنگىزەم. تەك مەنەن ۇزاپ كەتۋشى بولماڭدار، بىرەۋ-مىرەۋ باسىپ كەتىپ جۇرەر جانە ءبىر ايتارىم مىسىقتان ساقتانىڭدار!
ءبىرازدان سوڭ ۇيرەك بالاپاندارىن ەرتىپ قۇس قوراعا دا جەتتى. ءىشى تولعان ايقاي-ۇيقاي، ىزىڭ-قيقۋ! ەكى ءۇيلى جان ءبىر جىلان بالىقتىڭ باسىنا تالاسىپ، قىرىلىسىپ جاتىر ەدى، ەكى ورتادا ول باس مىسىققا بۇيىردى.
— ءومىر دەگەن وسى عوي! – دەدى ۇيرەك تۇمسىعىن تىلىمەن جالانىپ: ونىڭ دا بالىق جەگىسى كەپ كەتتى. – كانە، كانە، اياقتارىڭدى شاپشاڭىراق باسىڭدار! – دەپ بۇيىردى ول بالاپاندارىنا. پىر ەتىڭدەر دە اناۋ تۇرعان كارى ۇيرەككە ءيىلىپ سالەم بەرىڭدەر. ول وسىنداعى ەڭ ۇلكەن بايبىشەمىز. يسپان تۇقىمىنان شىققان، سەمىز بولاتىنى دا سودان، كوردىڭدەر مە، سيراعىنا بايلاعان قىزىل شۇبەرەكتى؟ قانداي اسەم! ونداي باقىت، ونداي ابىرويعا ۇيرەكتىڭ ۇيرەگى عانا جەتە الادى. ول قوجايىننىڭ بۇل ۇيرەكتەن ايرىلعىسى كەلمەيدى دەگەن بەلگى، سول شۇبەرەك ارقىلى ونى ادام دا، حايۋان دا تاني كەتەدى. ال تەزىرەك! جارعاق تاباندارىڭدى تەڭ باسپاڭدار! جاقسى ءتالىم العان زيالى ۇيرەكتەر اياعىن الشاڭ باسىپ، تالتاڭداپ جۇرەر بولار، تۇرعاندا ءبىر اياعىن ىلگەرى، ءبىر اياعىڭ كەيىن تۇرۋى كەرەك. اتا-بابامىز سولاي جاسايتىن. مىنە، بىلاي! ال مويىندارىڭدى ءيىپ بار ەتە قويىڭدار!
ۇيرەك بالاپاندارى مويىندارىن ءيىپ، بار ەتە قالدى، ءبىراق اناۋ بوتەن ۇيرەكتەر ولاردى باستان-اياق كوزدەرىمەن ءبىر ءسۇزىپ ءوتتى دە:
— ءماسساعان كەرەك بولسا، تاعى ءبىر قورا قىلىپ توبىرىن ەرتىپ كەلگەنى نەسى–ءاي! – دەپ باج ەتتى. ءوزىمىز دە دۇنيەگە سىيماي جاتقاندا! انا بىرەۋى نەتكەن جەكسۇرىن ەدى ءوزىنىڭ! جوق، ءبىز ونى قاتارىمىزعا قوسپايمىز! – دەپ ءبىر ۇيرەك توپتان جۇگىرىپ شىقتىدا، ۇيرەكتىڭ الگى بالاپانىن جەلكەسىنەن تىستەپ كەپ الدى.
— تيمەڭدەر وعان! – دەپ، ەنەسى ارا ءتۇستى، ول بايعۇس سەندەرگە نە جازدى! كىمنىڭ جولىنا كولدەنەڭ تۇرىپ ەدى؟
— سولايى سولاي عوي، ءبىراق وتە الپامساداي، ءبىر ءتۇرلى وسپادارسىز ءوزى! – دەدى ۇرىنشاق ۇيرەك. ءوزىن جاقسىلاپ ۋماشتاپ الۋ كەرەك!
— بالاپاندارىڭنىڭ ءبارى ادەمى! – دەدى سيراعىنا قىزىل شۇبەرەك تاققان كارى ۇيرەك، ءبارى دە سۇپ-سۇيكىمدى، تەك، بىرەۋى عانا... مىناۋىڭ ءىس بولماي شىققان ەكەن! ءوزىن قايتا جاساسا قايتەر ەدى؟
— ويتۋگە بولمايدى، تاقسىر! – دەدى بالاپاننىڭ ەنەسى. راس، ەپتەپ كەيىپسىزدەۋ، ءبىراق ونىڭ جۇرەگى ىزگى، سونان سوڭ سۋعا جۇزگەندە باسقالارىنان كەم ەمەس، قايتا اسىپ تا تۇسەر. كىم بىلەدى، جۇرە كەلە كورىك تە بىتەر، تىم بولماسا بويى ەپتەپ شاعىندالسا ەكەن. جۇمىرتقانىڭ ىشىندە كوبىرەك جاتىپ قالىپ ەدى، ۇسقىنسىز بولۋى، بالكىم، سودان دا شىعار، - دەدى دە، ۇلكەن بالاپانىن تۇمسىعىمەن قاۋىرسىنىنان سيپادى. سوسىن مۇنىڭ ءوزى ەركەك ۇيرەك قوي، ال ەركەككە ونشا سۇلۋلىقتىڭ قاجەتى بولا قويا ما. امان-ەسەن ەر جەتسە، ءوز جولىن ءوزى تاۋىپ الادى عوي!
— باسقا بالاپاندارىڭ وتە، وتە ادەمى! – دەدى كارى ۇيرەك. ءجا، بولدى، ءوز ۇيلەرىڭە كەلگەندەي ەركىن سايرانداڭدار، ال ەگەر جىلان بالىقتىڭ باسى كەزدەسە قالسا، ماعان اكەپ تاستاۋلارىڭا بولادى.
ءسويتىپ ولار ءوز ۇيلەرىنە كەلگەندەي ەركىن ءومىر سۇرە باستادى. تەك قانا ۇيرەكتىڭ ۇسقىنسىز بالاپانىنا باسقالارىنان كەنجە شىققان بايعۇسقا جاۋ كوپ بولدى، قۇس قوراداعىلاردىڭ ءبارى دە تىستەپ-تالاپ، تۇمسىعىمەن سوعىپ، قاناتىمەن قاعىپ، ۇيرەك، تاۋىق بىتكەن اياعىن باسقان سايىن مازاق قىلىپ، كەلەمەجدەپ بولدى.
— دوڭكيگەن نەمە! – دەستى ولار.
ال ەنەسىنەن تەبىنگىلى توپشىسىمەن تۋعان، سوندىقتان ءوزىن يمپەراتورمىن – دەپ ەسەپتەيتىن كۇركەتاۋىق جەلكەنىن جەل كەرنەگەندەي القىمى ءىسىنىپ، ۇيرەكتىڭ بالاپانىنا جەتىپ كەلدى دە، ىزالانا تۇتىعىپ بىردەمە – دەدى. اشۋعا بۋلىققاننان ايدارىنا كۇرەڭىتىپ قان ويناپ شىعا كەلدى. سورلى بالاپان نە قىلارىن، قايدا بارارىن بىلمەي قاتتى ساستى. بۇكىل قۇس قوراعا مازاق بولىپ، بۇل دۇنيەگە قور بوپ كەلگەننەن كەلمەگەنى ارتىق ەدى!
العاشقى كۇن سونىمەن ءوتتى؛ كەيىنگى كۇندەرى ودان دا سوراقى. ءبارى دە ماڭايلارىنا جولاتپاي ايدالادان قۋادى، ءتىپتى اعالارى مەن اپالارىنا دەيىن:
— وسى سەنى ەڭ بولماسا مىسىق تا ۇرلار اكەتپەيدى ەكەن، ۇسقىنسىز سورلى، - دەپ زەكىرىپ تاستايتىندا شىعاردى.
ەنەسى دە قوسارلاندى:
— كوزىمە كورىنبەگىر! – دەپ قارعايدى.
تاۋىق تالاپ، ۇيرەك تىستەپ، ءۇي قۇسىنا جەم بەرەتىن قىزعا دەيىن اياعىمەن تەپكىلەپ كۇن كورسەتپەيدى.
ۇيرەكتىڭ الگى بالاپانى اۋلانىڭ ءبىر شەتىنەن ءبىر شەتىنە جۇگىرىپ بارىپ، دۋالدىڭ ارعى جاعىنا سەكىرىپ ءوتىپ، دىك ەتە ءتۇستى! قۇيتاقانداي قۇستار بۇتالاردىڭ تۇبىنەن پىر ەتىپ جان-جاققا ۇشا جونەلدى.
«مەنىڭ تۇرىمنەن شوشىپ كەتتى، سونشاما جەكسۇرىن بولعانىم-اۋ!» - دەپ ويلادى دا، بالاپان بەتىنىڭ اۋعان جاعىنا قاراي جۇگىرە بەردى. جۇگىرىپ وتىرىپ، جابايى ۇيرەكتەر مەكەن ەتكەن باتپاققا جەتكەندە ءبىر-اق توقتادى. ءارى شارشاپ، ءارى ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ، سوندا ءتۇنى بويى وتىردى.
تاڭەرتەڭ جابايى ۇيرەكتەر ۇيالارىنان شىققاندا، جاڭا كورشى بىردەن كوزگە ءتۇستى.
— ە، سەن كىمسىڭ؟ – دەپ سۇرادى ولار؛ ءبىراق ۇيرەكتىڭ بالاپانى ەلپەك قاعىپ ءوز بىلگەنىنشە ءتاجىم ەتۋدەن باسقا ەشتەمە دەي المادى.
— مىناداي دا جەكسۇرىن بولادى ەكەن-اۋ! – دەستى جابايى ۇيرەكتەر. ءاي، مەيلى مۇندا نە شارۋامىز بار. تەك بىزبەن ارالاسامىن – دەپ ويلاۋشى بولما!
ول بايعۇستىڭ ايەل جايىن ويلايتىن كەزى مە! قامىستىڭ اراسىن پانالاپ، شالشىق سۋىنان بىرەر جۇتىم ىشۋگە رۇقسات بەرسە ودان ارتىق ارمانى بار ما ونىڭ ءقازىر.
باتپاقتا ول ەكى كۇن تۇنەدى، ءۇشىنشى كۇنى جابايى ەكى قاز كەلىپ قوندى. ولار جۇمىرتقادان جۋىردا عانا شىققان سارى ۋىز بالاپاندار ەدى، سوندىقتان وزدەرىن تىم تاكاپپار ۇستايتىن.
— تىڭداشى، دوستىم! – دەدى ولار. – سەنىڭ جەكسۇرىن ەكەنىڭدە داۋ جوق، ءبىراق سونىڭنىڭ ءوزى بىزگە ۇناپ تۇر. بىزبەن بىرگە ۇشقىڭ كەلە مە؟ ەركىن ۇشىپ، ەركىن قوناتىن قۇس بولاسىڭ. وسى جەردەن الىس ەمەس، ءبىر شالشىقتا جابايى قازدىڭ مەكيەندەرى بار. ولار «قاڭق، قاڭق!» دەۋدى عانا بىلەدى. ءتۇرىڭ جەكسۇرىن بولعانمەن، كىم بىلەدى سول ارادان ءوز باقىتىڭا جولىعىپ تا قالارسىڭ.
ءبىر كەزدە گۇرس-گۇرس ەتكەن دىبىس شىعىپ ەدى، قورازقازدار سەسپەي قاتىپ، قامىستىڭ اراسىنا بىرىنەن سوڭ ءبىرى قۇلاپ ءتۇستى. سۋدىڭ بەتى قىپ-قىزىل قان بولدى دا كەتتى. تاعى گۇرس-گۇرس ەتكەندە قامىس اراسىنان ءبىر توپ جابايى قاز قاناتتارىن سابالاپ قاڭقىلداي كوتەرىلدى. مىلتىق داۋسى ۇدەي ءتۇستى. اڭشىلار باتپاقتى تۇگەل قورشاپ العان. كەيبىرەۋلەرى اعاشتىڭ تاساسىنا تىعىلىپ الىپتى، بۇرق-بۇرق ەتكەن كوك ءتۇتىن ءبىرازدان سوڭ كول بەتىن تۇتاس جاۋىپ كەتتى. باتپاقتى شالپىلداتىپ اڭشى يتتەر قامىستىڭ اراسىمەن كەلە جاتىر. قامىس باسى ولاي ءبىر، بىلاي ءبىر بۇلعاڭدايدى. سورلى بالاپان نە ءولى ەمەس، نە ءتىرى ەمەس، قورىققانىنان شىقپاعان جانى ازەر وتىر. باسىن قاناتىنىڭ استىنا تىعا قويايىن – دەپ ەدى، كەنەت ءتىلىن سالاقتاتىپ، قاندى كوزىن الاقتاتىپ ءبىر اڭشى يت توبەسىنەن ءتونىپ قالدى. اۋزىن ارانداي اشىپ، ازۋ ءتىسىن ىرسيتادى. ءبىراق سۋدى شالپ-شالپ ەتكىزىپ، ءبىر كەزدە جايىمەن جۇرە بەردى.
قۇتىلدىم-اۋ، - دەپ ۇيرەكتىڭ بالاپانى «ۋھ» - دەپ جەڭىلەيىپ قالدى. قۇتىلدىم. مەنىڭ جەكسۇرىندىعىم سونشا، ءتىپتى يت ەكەش يتتەردىڭ ءوزى ماعان جولاۋعا جيىركەنگەنى عوي!
ول شوق قامىستىڭ اراسىنا جاسىرىنا قويدى. گۇرس-گۇرس ەتكەن مىلتىق داۋسىمەن جارىسا توبەسىنەن ءىرى بىتىرلار زۋ-زۋ ەتىپ ءوتىپ جاتىر. اتىس تەك كەشكە قاراي توقتادى، ءبىراق بالاپان قىبىر ەتۋگە قورقىپ كوپ جاتتى. تەك بىرنەشە ساعات وتكەننەن كەيىن عانا وزىنە-وزى دەمەۋ بوپ باسىن كوتەردى دە، جان-جاعىنا جالتاق-جالتاق قاراپ الىپ، وي مەن قىردان سايا تاپپاي تاعى دا جولعا شىقتى. قارسى الدىنان قاتتى جەل تۇرىپ، ۇيرەكتىڭ بەيشارا بالاپانى ازەر ءىلبىپ كەلەدى.
ىمىرت جابىلىپ، قاس قارايا ول جار باسىنداعى جالعىز لاشىققا جەتتى. ابدەن ازىپ-توزىپ قۇلايىن – دەپ تۇر ەكەن، تەك قاي جاق جانباسىنا جانتايارىن بىلمەي، ازىرشە قالقايىپ تۇرعان ءتارىزدى. ۇيرەكتىڭ بالاپانىن جەل ۇشىرىپ اكەتە جازداپ، جان دارمەن جەرگە بۇعىپ، ازەر امان قالدى.
جەل ەكپىندەپ، ەكىلەنە ءتۇستى. بالاپان بايعۇستىڭ كۇنى نە بولار ەكەن! باقىتىنا قاراي لاشىقتىڭ ەسىگىنىڭ ءبىر توپساسى شىعىپ كەتىپ، ساڭىلاۋ بەرىپ تۇر ەكەن، جانە سول ساڭىلاۋدان جىپ ەتىپ ىشكە كىرۋگە بولاتىن ءتارىزدى. ءساتى سولاي ءتۇستى.
جار باسىنداعى جالعىز لاشىقتا بۇكىرەيگەن كارى كەمپىر، ەركەك مىسىق پەن مەكيەن تاۋىق ۇشەۋى عانا تۇراتىن. جونىن كۇجىرەيتىپ، پىرىلداپ ۇيىقتاعانى ءۇشىن مىسىقتى كەمپىر «ۇلىم» دەيتىن، جانە ول مىسىقتى تۇگىنە قارسى سيپاساڭ، ۇشقىن شاشاتىن. ال مەكيەن تاۋىقتى اياعى قىسقا بولعاندىقتان «تىربىق» - دەپ اتايتىن: جانە كۇن سايىن ءاماندا جۇمىرتقالاپ تۇرعانى ءۇشىن، كەمپىر ونى تۋعان قىزىنداي جاقسى كورەتىن.
تاڭەرتەڭ بۇرالقى بايعۇس بىردەن كوزگە ءتۇستى. مىسىق پىرىلداپ، مەكيەن قىت-قىتتاپ الا جونەلدى.
— و نە بوپ قالدى؟ – دەپ كەمپىر جان-جاعىنا قاراپ ەدى، ۇپ-ۇلكەن بالاپاندى كورىپ، ونى ۇيىنەن اداسىپ كەتكەن سەمىز ۇيرەكتىڭ ءوزى ەكەن – دەپ قالدى.
— الاقاي! – دەدى ول. ەگەر مىناۋ نەسىبەمە ەركەك بولماي ۇرعاشى بولسا، وندا ۇيرەكتىڭ جۇمىرتقاسىنان دا ءدام تاتاتىن بولدىم. ە، بارەكەلدى، ولمەسەك وعان دە جەتەرمىز!
ءسويتىپ ولار ۇيرەكتىڭ بالاپانىن سىن مەرزىمىمەن جۇمىسقا قابىلدادى. ءبىراق اپتا ءوتتى، اي ءوتتى. جۇمىرتقالاۋ ويىندا دا جوق. وسى ءۇيدىڭ ەرى ەركەك مىسىق تا، ەركەسى مەكيەن بولاتىن. ەكەۋىنىڭ سوزدەرى ىلعي: «ءبىز ەكەۋمىز ءبىر جاق تا، باسقا دۇنيە ءبىر جاق!» - دەپ باستالاتىن. دۇنيەنىڭ تەڭ جارتىسىن، جارتىسى بولعاندا دا ەڭ اسىلىن ءبىز كوتەرىپ تۇرمىز – دەپ ەسەپتەيتىن. ال ۇيرەكتىڭ بالاپانى بۇل جونىندە باسقا پىكىردە بولۋى دا مۇمكىن-اۋ – دەپ ويلايتىن. تاۋىقتىڭ مۇنداي ەركىنسىنگەندى سۋقانى سۇيمەيدى.
— سەن جۇمىرتقالاي الاسىڭ با ءوزىڭ؟ – دەپ ول بالاپانعا ماسەلەنى بۇيىرىنەن قويدى.
— جوق.
— وندا دىمىڭدى شىعارما، اۋزىڭا يە بول! ال مىسىق مىناداي ساۋال بەردى.
— سەن جونىڭدى كۇجىرەيتىپ، پىرىلداي بىلەسىڭ بە، جۇنىڭنەن ۇشقىن شاشا الاسىڭ با؟
— جوق.
— ولاي بولسا، وزىڭنەن اسقان زيالىلار اڭگىمە ايتىپ تۇرعاندا قىستىرىلماي جايىڭا وتىر.
ءسويتىپ ۇيرەكتىڭ بالاپانى ءبىر بۇرىشتا ءۇرپيىپ وتىردى دا قويدى. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە ول تازا اۋا، جايناعان كۇن، سامال جەلدى ساعىندى. سۋدا ەمىن-ەركىن سايران سالعىسى كەپ كەتتى. ءىشتى كەرنەگەن سارىۋايىم سىرتقا تەۋىپ، اقىرى تاۋىققا سىرىن ايتىپ قويدى.
— قاراي گور مىنانىڭ دامەسىنىڭ زورىن! – دەدى اناۋ قىت-قىتتاپ. ىستەيتىن ءىس جوق، اۋىراتىن اۋرۋ جوق. ەرىككەننەن قيالي بوپ كەتكەنسىڭ عوي! ودان دا نە جۇمىرتقالا، نەمەسە پىرىلدا، جەلىگىڭ سوندا عانا باسىلادى!
— شىركىن-اي، سۋدا جۇزگەنگە نە جەتسىن! – دەدى بالاپان كۇرسىنىپ. ال تۇڭعيىقتىڭ تۇبىنە دەيىن سۇڭگىگەن ودان دا عاجاپ، راقات قوي!
— راقاتىنىڭ ءتۇرىن قارا مىنانىڭ! – دەپ قىت-قىتتادى مەكيەن. يمانداي شىنىم، ابدەن ەسىڭنەن اۋىسقانسىڭ! اناۋ وتىرعان مىسىق مەن بىلەتىندەردىڭ ىشىندەگى ەڭ اقىلدىسى، ەڭ داناسى، سودان سۇراشى نانباساڭ، ءجۇزۋ مەن سۇڭگۋدى جاقسى كورە مە ەكەن؟ مەن ءتىپتى ءوزىم جايلى ايتپاي-اق قويايىن. وعان سەنبەسەڭ، بۇل دۇنيەدە ءبىزدىڭ كەمپىردەن وتكەن دانىشپان جوق، سودان سۇرا. ول دا ءجۇزۋ مەن سۇڭگۋدى جاقسى كورەدى – دەپ ويلايسىڭ با؟
— مەنىڭ جايىمدى سەندەر قايدان تۇسىنەيىن – دەپ ەدىڭدەر! - دەدى ۇيرەكتىڭ بالاپانى.
— ءبىز تۇسىنبەگەندە كىم تۇسىنەدى – دەپ وتىرسىڭ سەنى؟ ءوزىمدى ايتپاي-اق قويايىن، بالكىم، سەن مىسىقتان دا، بايبىشەدەن دە اقىلدىمىن – دەپ ويلايتىن شىعارسىڭ ءوزىڭدى؟ اقىماق بولماي، قارا باسىڭا جاساعان قانشاما جاقسىلىعىمىز ءۇشىن تاڭىرىگە راقمەت ايتپايسىڭ با؟ قاڭعىپ كەلدىڭ پانا بولدىق، توڭساڭ جىلىندىڭ، اشىقساڭ تويىندىڭ، قاۋىم بولىپ قاتارىمىزعا الدىق، ۇيرەتەتىن ءتالىمىمىز دە مول، ءبىراق سەن سياقتى ميعۇلاعا ايتتىڭ نە، ايتپادىڭ نە؟ سەن مەنىڭ ايتقانىما يمانداي سەن، مەن سەنى جاقسى كورىپ، جاقسى بولسىن -–دەپ ۇرسام، «دوس جىلاتىپ ايتادى، دۇشپان كۇلدىرىپ ايتادى». سەن نە جۇمىرتقالاۋدى ۇيرەن، نەمەسە پىر-پىر ەتىپ تۇگىڭنەن وت شىعارۋدى ۇيرەن!
— ودان دا مەنىڭ وسى ارادان تابانىمدى جالتىراتقانىم دۇرىس پا – دەپ ويلايمىن! - دەدى ۇيرەكتىڭ بالاپانى.
— كەتسەڭ جولىڭ بولسىن! – دەدى مەكيەن.
ءسويتىپ بالاپان ۇيرەك ولاردان دا كەتىپ قالدى. ءجۇزىپ، سۇڭگىپ كۇنەلتىپ ءجۇر، ءبىراق جان-جانۋاردىڭ ءبارى باياعىسىنشا ۇسقىنسىز – دەپ جەك كورەدى.
كۇز كەلدى، اعاشتاردىڭ جاپىراقتارى سارعىش تارتىپ بارىپ، كۇرەڭدەنىپ قۋراي باستادى، ولاردى وكپەك جەل ءۇزىپ الىپ، اسپاندا شىر كوبەلەك اينالدىرادى؛ اسپان ايدىنى سۇستانا سۋىق تارتىپ تۇر؛ قورعاسىن بۇلتتار تورلانىپ، قيىرشىق قار ۇشقىنداتادى. شارباق باسىندا ءبۇرىسىپ وتىرعان الا قارعا قارلىققان داۋسىمەن قارق-قارق ەتەدى. سونىڭ ءوزى تۇلا بويىڭدى تۇرشىەتىرىپ موينىڭا مۇز سالىپ جىبەرگەندەي بولادى. سورلى بالاپاننىڭ كورگەن كۇنى كۇن ەمەس.
ءبىر كۇنى نامازدىگەر مەن نامازشامنىڭ اراسىندا قۇراقتىڭ اراسىنان عاجايىپ اسەم ءارى ۇلكەن ءبىر توپ قۇس ساڭقىلداپ اسپانعا كوتەرىلدى؛ جاڭا جاۋعان كىرشىكسىز اپپاق قارداي، ۇزىن موينىن اسەم يگەن مۇنشاما سۇلۋ قۇستى بالاپان ۇيرەك ومىرىندە ەشقاشان كورمەگەن ەدى! بۇلار اققۋ بولاتىن. سۇڭقىلداعان سىرلى سازى قانداي سۇلۋ دەسەڭشى! كەرەمەت ادەمى قاناتتارىن كەربەز سىلتەپ وسىناۋ سالقىن سايا كوكوراي شالعىننان ولار سوناۋ جىلى جاققا جەرۇيىققا، ايدىندى شالقار كولدەرگە ساپار شەگىپ بارادى. ولار سامعاي ۇشىپ شىرقاۋ بيىككە شارق ۇردى، ال ۇسقىنسىز بالاپان ۇيرەكتىڭ الدەنەگە كوڭىلى بوساپ، جۇرەگى ءدۇرس-دۇرس سوعىپ قويا بەردى. سۋ بەتىن قاناتىمەن سابالاپ، اينالا ۇيىرىلە بەبەۋ قاقتى دا، موينىن اسپانعا سوزىپ، ءوزى دە الگى قۇستار سياقتى بۇرىن ەستىپ كورمەگەن عاجايىپ ءبىر ۇنمەن سۇڭقىلداپ قويا بەردى، ءتىپتى ءوز داۋسىنان ءوزى شوشىپ كەتتى.
عالامات قۇستار تۇرسا ەسىنەن، جاتسا تۇسىنەن شىقپاي قويدى. انالار كوز ۇشىنان عايىپ بولعان كەزدە سۋدىڭ تۇڭعيىق تۇبىنە سۇڭگىپ بارىپ قايتا شىقتى، ءبىراق جابىرقاعان كوڭىلدىڭ ۇيتقىعان قوبالجۋى ساباسىنا تۇسەر ەمەس. ول قۇستاردىڭ قالاي اتالاتىنان بىلمەسە دە ولاردى جانىنداي جاقسى كورىپ قالدى، دۇنيەدە ەندىگى جاقىنى تەك سولار ءتارىزدى. ولاردىڭ سۇلۋلىعىنا قىزىققان جوق ول. ولارداي بولۋ قايدا؟ ونداي ارمان ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە دە كىرمەيدى! ولار تۇگىل مىنا داراقى ۇيرەكتەر ءوز قاۋىمىنان الاستاپ جۇرمەسە، سونىڭ وزىدە ۇلى باقىت قوي ول ءۇشىن، ۇسقىنسىز سورلى بالاپان ۇيرەك-اي!
ال قىس دەگەنىڭ ول جىلى وتە قاتاڭ بولدى. استىنداعى سۋ مۇز بوپ قاتىپ قالماۋى ءۇشىن، بالاپان ۇيرەك ەرسىلى-قارسىلى تىنىمسىز ءجۇزدى دە ءجۇردى، ءبىراق مۇز قاتپاعان سۋ بەتى كۇن ساناپ قۋسىرىلا بەردى، قۋسىرىلا بەردى. ايازدىڭ قاتتىلىعى سونداي، ءتىپتى مۇزدىڭ ءوزى شىتىرلاپ سىنا باستادى. بالاپان ۇيرەك جارعاق تابانىمەن جانتالاسا ەسىپ، ءبىر ءسات دامىل تاپقان جوق، ءبىراق اقىرى ابدەن السىرەپ تالىپ ءتۇستى دە، قاناتى مۇزبەن بىرگە قاتىپ قالدى.
ەرتەڭگىلىك سول ماڭايدان ءوتىپ بارا جاتقان شارۋا مۇزعا جابىسىپ قالعان بالاپان ۇيرەكتى كوزى شالدى. ول اعاش شاركەسىمەن مۇزدى ويىپ جىبەرىپ، بالاپاندى ۇيىنە اپارىپ ايەلىنە بەردى. شارۋانىڭ ءۇي ءىشى بالاپان ۇيرەكتى جىلىتىپ، ەسىن جيناتقىزدى.
ءسويتىپ بالالار كۇندەردىڭ ءبىر كۇنى، بالاپان ۇيرەكپەن اسىر سالىپ ويناماق بولدى، ءبىراق بۇل ءوزىن ولتىرمەك بوپ ءجۇر ەكەن – دەپ قورقىپ كەتىپ، جالتارا قاشتى دا، قالبالاقتاپ ءجۇرىپ شاراداعى ءسۇتتى توگىپ كەتتى. ءسۇت توگىلىپ، بايبىشە جان داۋسى شىعىپ، قولىن سەرمەپ قالعاندا، بالاپان ۇيرەك ساسقالاقتاپ بارىپ ماي سالعان كۇبىنى، ودان كەيىن ۇن سالعان كەبەجەنى اۋدارىپ الدى. ويباي-اي، ءتۇرى نە بوپ كەتكەن بايعۇستىڭ؟ شارۋانىڭ ايەلى باج-بۇج ەتىپ، شىمشۋىردى الا جۇگىردى، بالالار وپىر-توپىر جۇگىرىسىپ، ۋ-شۋ-ماز-مەيرام بوپ، ىشەكتەرى قاتقانشا كۇلدى دە قالدى. ايتەۋىر، سىرتقى ەسىك اشىق تۇر ەكەن، بالاپان ۇيرەك الاس-كۇلەستە قاشىپ شىعىپ، جاپ-جاڭا جاۋعان اقشا قارعا سۇڭگىپ كەتتى دە، ەسىن جيا الماي، سول جەردە ۇزاق جاتتى.
وسىناۋ قاھارلى قىستا بالاپان ۇيرەكتىڭ باسىنان كەشكەن ازاپ پەن قورلىقتى ايتا بەرسەك، جانىڭىز ەلجىرەپ كوزىڭىزگە جاس الار ەدىڭىز. كۇن كوزى جەر مول شۋاق، نۇرلى شاپاعىمەن قايتادان قىزدىرا باستاعان كەزدە، ول توعاندا قامىس اراسىنا بارىپ پانالادى. مىنە، بوزتورعايلار ءان سالىپ، كوكتەمدە كەلدى.
بالاپن ۇيرەك قاناتىن قاعىپ-قاعىپ جىبەرىپ، ۇشا جونەلدى. ءقازىر ونىڭ قاناتى بۇرىنعىداي ەمەس، الدەقايدا قۇدىرەتتى، سەرمەپ قالسا سۋ-سۋ ەتەدى، كوزدى اشىپ-جۇمعانشا ۇلكەن باقتىڭ ىشىنەن ءبىر-اق شىقتى. مۇندا الما اعاشتارى شەشەك اتىپ، حوش ءيىستى بۇرگەن توعايى ۇپ-ۇزىن، جاپ-جاسىل جاپىراعىن ماۋلەتە، جىلانشا يرەلەڭدەگەن كانالعا ءتونىپ تۇر.
شىركىن-اي، نەتكەن جۇماق جەر ەدى، كوكتەمگى جۇپار اۋاسى قانداي تاماشا! كەنەت قالىڭ قوعانىڭ اراسىنان كۇمىستەي اپپاق، عاجايىپ سۇلۋ ءۇش اققۋ ءجۇزىپ شىعا كەلدى. سۋدىڭ بەتىن سىزىپ، قانداي اسەم، قالاي جەڭىل جۇزەدى. ۇيرەكتىڭ بالاپانى وسىناۋ سۇلۋ قۇستاردى بىردەن تانىپ، كوڭىلى ءبىر ءتۇرلى قۇلازىپ، مۇڭ باسىپ كەتتى.
«وسىناۋ قۇس پاتشالارىنا ۇشىپ بارايىنشى! بالكىم، ولار وسىنداي جەكسۇرىن بۇل دا قاستارىنا جەتىپ بارعانىما اشۋلانىپ، مەنى تابان اۋزىندا ءولىتىرىپ تە تاستار، مەيلى ولتىرسە، ولتىرە بەرسىن! ۇيرەكتەر مەن تاۋىقتاردىڭ تىستەگەنى مەن تالاعانىنا، قۇس باعۋشى قىزدىڭ تەپكىسىنە، ءارى قىسىتگۇنى اياز بەن ىزعىرىققا كونىپ جۇرە بەرگەنىمشە، سولاردان-اق كورەيىن كورەسەمدى!»
ءسويتتى دە ول ۇشىپ بارىپ سۋعا قونىپ، ايداي سۇلۋ اققۋلارعا قاراي جۇزە جونەلدى، ولار دا مۇنى كورە سالىپ قارسى ءجۇزدى.
— وسى ارادا ءولىتىرىپ كەتىڭدەر مەنى! – دەپ اجالىن كۇتىپ، سورلى بەيشارا موينىن تومەن ءيىپ، قۇلشىلىق ەتتى.
اپىر-اۋ، ايناداي ءموپ-مولدىر سۋ بەتىنەن كورگەنى كىمنىڭ سۋرەتى؟ ءوزىنىڭ ساۋلەسى ەكەن عوي! ەندى ول ۇسقىنسىز كۇلگىن ءتۇستى كۇس ەمەس، ناعىز اققۋدىڭ ءوزى بولىپ شىقتى!
اققۋدىڭ جۇمىرتقاسىنان جارالساق، ۇيرەكتىڭ ۇياسىندا تۋۋدىڭ ايىبى جوق!
ەندى ول ءوز باسىنان سونشاما قورلىق-زورلىقتى وتكەرگەنىنە وكىنۋدىڭ ورنىنا، قۋاناتىن بولدى: ول ءوز باقىتىن، ءوز سۇلۋلىعىن، ءوزىن قورشاعان توڭىرەكتى دۇرىس باعالاي الادى، ءقادىرىن بىلەدى. ەرەسەك اققۋلار ونى باۋىر تارتىپ، تۇمسىقتارىمەن قاناتىنان سيپاپ ەركەلەتىپ كەلەدى.
باققا كىشكەنتاي بالالار جۇگىرىپ كەلىپ، اققۋلارعا ءدان مەن ناننىڭ قوقىمىن تاستاي باستادى، ال ەڭ كىشكەنتايى:
— مىناۋ جاڭاداي پايدا بولعان عوي! جاڭا اققۋ! – دەپ ايعاي سالدى.
باسقالارى دا: «ءيا، جاڭا، جاڭا كەلگەن!» - دەپ، دابىرلاسىپ انانىڭ ءسوزىن قۇپتايدى، الاقاندارىن شاپالاقتاپ، الاقايلاپ قۋانادى. اكەلەرى مەن شەشەلەرىن ەرتىپ كەلۋگە جۇگىرە جونەلدى دە، قايتىپ كەلىپ، تاعى دا ناننىڭ قوقىمى مەن ءتاتتى تاعام قالدىقتارىن لاقتىرا بەردى. جاڭا كەلگەن اققۋ بارىنەن دە سىمباتتى، بارىنەن دە سۇلۋ ەكەن – دەپ ماقتاسادى. ءوزى جاپ-جاس، ءوزى سونداي كوركەم!
ءسويتىپ كارى اققۋلار ونىڭ الدىندا باس ءيدى.
ال ول ۇيالعاننان تۇمسىعىن قاناتىنىڭ استىنا تىقتى. نە ىستەرىن بىلمەي قولايسىزدانىپ قالدى. قول جەتپەس باقىتقا كەنەلسە دە، ماستانىپ كەتكەن جوق، جۇرەگى ىزگى، جانى جومارت بولسا، تاكاپپارلىق ەش ۋاقىتتا جۇقپايدى عوي. ءوزىن جۇرتتىڭ ءبارى كوزگە تۇرتكى قىلىپ، جابىلا سوڭىنا تۇسكەن كەزىن ول ۇمىتقان جوق؛ ول ەندى سول جۇرتتىڭ ءبارى كەرەمەتتىڭ كەرەمەتى، سۇلۋدىڭ سۇلۋىسىڭ – دەپ كوككە كوتەرەدى. بۇرگەن اعاشى حوش ءيىستى جاپىراقتارىن توبەسىنە سايا قىلىپ، كۇن وعان ەركەلەتە نۇرىن توگەدى... انە، ونىڭ دا بۇعاناسى قاتىپ، قاۋىرسىنى بەكىپ، قاناتى سۋىلقاعىپ، موينىن العا سوزدى، كەۋدەسىن جارعان قۋانىش ءۇنى، شاتتىق دابىلى ساڭق ەتە قالىپ، سۇلۋ ءبىر سىڭقىلعا ۇلاستى.
«ۇسىقىنسىز بالاپان ۇيرەك بوپ جۇرگەنىمدە مۇنداي ارمان، مۇنداي باقىت ويىما كەلىپ پە!» - دەدى ول.
اۋدارعان ع.جۇمابايەۆ
You Might Also Like
-
الماتى وبلىسى، تالعار اۋدانى، داۋلەت اۋىلى «مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى شاعىن ورتالىعى بار № 11 جالپى ءبىلىم بەرەتىن ورتا مەكتەبى» مەملەكەتتىك كوممۋنالدىق مەكەمەسى 9 «ا» سىنىپ و...
-
«جانگەلدين اۋدانىنىڭ ءبىلىم بەرۋ ءبولىمىنىڭ توقاناي باستاۋىش مەكتەبى» كمم 1- سىنىپ وقۋشىسى سەرىكباي اياگوز ايدىن قىزى
