ۇستاز
(اڭگىمە)
اۋدارعان س. شايمەردەنوۆ
پرولوگ
ساعات تۇنگى ەكىدە قوس ات جەگىلگەن ۇلكەن كۇيمە كالكۋتتا كوشەلەرىنىڭ بىرىنە كەلىپ توقتادى. ىشىنەن ءبىر جاس جىگىت شىقتى دا جان-جاعىنا قارادى. جانىنان ءوتىپ بارا جاتقان جالدامالى فاەتون اربانى شاقىرىپ الدى.
كۇيمەدە ەۋروپاشا كيىنگەن ءبىر ماس بالاڭ جىگىت اياعىن الدىڭعى وتىرعىشقا سالىپ، باسىن سالبىراتىپ جىبەرىپ ۇيىقتاپ جاتىر − جۋىردا عانا شەتەلدەن ورالعان بەنگال جىگىتى. تۋعان جەرگە قايتىپ كەلۋ قۇرمەتىنە دوستارى بانكەت ۇيىمداستىرعان. مىنا باتىر ماس بولىپ قالعان سوڭ دوس-جارلارىنىڭ ءبىرى كۇيمەسىمەن ۇيىنە اپارىپ سالماق بولعان-دى. مىنە ەندى ول ۇيىقتاپ جاتقان ماس جىگىتتى بۇيىرىنە ءتۇرتىپ وياتتى:
− ەي، مازۇمدار، مەن ءبىر فاەتون تاپتىم، ۇيىڭە اپارىپ سالادى.
بالاڭ جىگىت اعىلشىنشا مىڭقىلداپ الدەبىر تۇزدىقتى سوزدەر ايتتى دا فاەتونعا كەلىپ وتىردى. دوسى ارباكەشكە مازۇمداردىڭ قايدا تۇراتىنىن ءتۇسىندىرىپ، كۇيمەسىنە ورالدى.
فاەتون ءبىر مەزگىل تۋرا ءجۇرىپ باردى، سودان كەيىن پاركستريتكە ىرگەلەس ءبىر كوشەگە بۇرىلدى.
بالاڭ جىگىت تاعى دا اعىلشىنشا سويلەپ ءلايلىپ كەلەدى:
− بۇل نە سۇمدىق! قايدا بارا جاتىرمىز؟ − سونى ايتتى دا قايتا ۇيقىعا كەتتى. "جوق، دەگەنمەن ءبىز دۇرىس كەلە جاتىرمىز"، − دەپ ويلادى ۇيىقتاپ بارا جاتىپ.
كەنەت ءوزىن بىرەۋ كوتەرىپ اكەتىپ بارا جاتقانداي، شالقايۋعا ەرىك بەرمەيتىن سەكىلدى بولىپ كورىندى وعان. كوزىن اشىپ، جان-جاعىنا قاراپ ەدى، ەشكىم دە كورىنبەدى. دەگەنمەن جىگىتتى فاەتوننان الدەبىر كۇش ىعىستىرا باستاعان سەكىلدى.
"نە سۇمدىق بولدى؟" − دەپ ويلادى مازۇمدار اتشىنى شاقىردى.
ءبىراق اتشى ءۇن قاتپادى. جىگىت تەرەزەنى اشتى دا، باسىن شىعاردى، اتشىنىڭ قولىنان تارتتى.
− مىندا نە توپالاڭ بولىپ جاتقانىن بايقا، كەل بەرى.
− مىرزا، بەكەرگە ابىگەرلەنەسىز، وندا ەشكىم دە كىرە المايدى.
وسى ساتتە وعان دەنەسىنە ينە قادالعان سياقتى بولىپ كەتتى.
مازۇمدار ايقايلاپ جىبەردى.
− تەزىرەك جەت مۇندا!
اتشى قولىن جۇلقي تارتىپ الدى دا، فاەتوندى توقتاتتى، قارعىپ ءتۇسىپ عايىپ بولدى.
ۇرەي بيلەگەن مازۇمدار ارتىنا قارادى. ەشكىم دە كورىنبەيدى، ءبىراق بىرەۋدىڭ قاسىندا وتىرعانىن ايقىن سەزىنەدى.
− اتشى، اتتاردى ۇستا، − دەپ قىرىلدادى قينالىپ.
اتشى دەلبەنى ەكى قولىمەن شىرەنە تارتىپ فاەتوندى توقتاتپاقشى بولعان سياقتاندى وعان. ءبىراق اتتار بولسا، قۇيعىتا شاۋىپ بارادى. اعىزىپ روۋدستريتتەن ءوتتى، سودان كەيىن وڭتۇستىككە بەت الدى.
− قايدا كەتىپ باراسىڭ؟ − دەپ مازۇمدار ۇرەيلەنە سۇرادى.
تىم-تىرىس. ول كۇيمەنىڭ ارتقى قابىرعاسىنا كوزىنىڭ قيىعىمەن قارادى. الدەكىم بۇرىنعىشا مۇنى وتىرعان جەرىنەن، ىعىستىرا بەردى. بۇل ءبىر بۇرىشقا قاراي سىعىلىسا وتىرسا-اق بولدى، بوساعان ورىن ايتەۋىر بىردەمەمەن تولىپ قالعان سياقتانادى.
مازۇمدار الدەبىر ەۋروپالىق تالىمنىڭ تابيعات بوس كەڭىستىكتەن قورقادى دەپ ايتقان ءسوزىن ەسىنە الدى. "بۇل نە دەگەن ءسوز؟ تابيعات؟ ەگەردە بۇدان ءارى ەشكىم ءتىل قاتپايتىن بولسا كارەتادان سەكىرىپ ءتۇسىپ قالامىن". الايدا سەكىرىپ ءتۇسۋ دە قورقىنىشتى سەكىلدى − وقىس ارتقى جاقتان ءبىر سۇمدىق تاپ بولا كەتسە قايتەدى!
− پوليسەي! − دەپ ايقايلاعان بولدى مازۇمدار، ءبىراق داۋسىنىڭ ىڭىرسىپ، ءالسىز شىققانى سونشالىق، ءتىپتى مىنا ءحالىنىڭ مۇشكىلدىگىنە قاراماستان ءوزى دە ەرىكسىز مىرس ەتتى.
جىن-پەرىلەردىڭ ويناعىن ەلەستەتىپ، قاراڭعى كوشەلەردەگى اعاشتار دا الدەنە دەپ سىڭسىپ سىبدىرلايدى.
كوشە شامدارىنىڭ باعانالارى ساپ تۇزەپ قاز ءتىزىلىپ كەتە بەرەدى. ءىستىڭ ءمانىن سولار جاقسى بىلەتىن سياقتى، ءبىراق ءتىس جارىپ ەشتەڭە دە ايتپايمىز دەگەندى ايقىن سەزدىرگەندەي مەلشيىپ قالعان.
مازۇمدار كۇرت قيمىلداپ بىردەن الدىڭعى ورىنعا سەكىرىپ تۇسپەكشى بولدى، ءبىراق سونى ويلاۋى-اق مۇڭ ەكەن، ءبىر تانىس كوز بۇعان قادالا قاراعان سياقتاندى. كىمنىڭ كوزى بۇل، قايتسە دە مازۇمدار ەسىنە تۇسىرە المادى.
ول كوزىن جۇمباق بولىپ ەدى، ۇرەيدەن بە نەمەنە جۇما المادى. عايىپتان پايدا بولعان، كەيىپ-كەسكىنى جوق الگىبىر ەلەس مۇنى وزىنە دەدەكتەتە تارتىپ بارادى، ءتىپتى مازۇمداردىڭ كىرپىك قاعۋىنا دا شاماسى كەلمەگەندەي.
فاەتون مايدان كوشەلەرىن ارالاپ اينالا بەردى. ۇرىككەن اتتاردىڭ ەسى شىعىپ كەتكەندەي. جىنشا قۇيعىتىپ پەرىپ كەلەدى.
ءبىر زاماندا ءبىر كەدەرگىگە سوقتى بىلەم، فاەتون كىلت توقتادى.
مازۇمدار كوزىن اشتى. كۇيمە ءوز ءۇيىنىڭ الدىنا كەلىپ توقتاعان ەكەن.
− ساقىپ، ەندى قالاي ءجۇر دەيسىز؟ − دەپ داۋىستادى اتشى.
− سونشا مەزگىل نەگە مايداندى اينالىپ شاپقىلاي بەردىڭ؟ − دەپ مازۇمدار زىلدەنە سۇرادى.
− مەن ءتىپتى مايدانعا سوققان جوقپىن، − دەپ اتشى تاڭىرقاي ايتتى.
− مەنىڭ ءتۇسىم بە بۇل سوندا؟
− جوق، ساقىپ، مۇمكىن بۇل ءتۇس قانا ەمەس شىعار. بۇدان ءۇش جىل بۇرىن ءبىر وقيعا بولعان، − دەپ اتشى كۇدىكتەنە ءتىل قاتتى.
مازۇمداردىڭ ۇيقىسى اشىلدى، ماستىعى دا تارقاپ كەتتى. قىسىر ءسوزدى تىڭداپ جاتپادى. اقىسىن تولەدى دە، كۇيمەدەن شىقتى.
دوڭبەكشىپ ۇيىقتاي دا المادى. دەگەنمەن سول ءبىر كوز كىمدىكى ەدى وسى، قالاي ويلاسا دا ەسىنە تۇسىرە الماي-اق قويدى.
I
مازۇمداردىڭ اكەسى ءبىر كەزدە كىشىگىرىم كەمە كومپانياسىندا جاي قىزمەت اتقارعان عانا ادام ەدى، ءقازىر ۇلكەن ءبىر ساۋدا فيرماسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ الدى. قىزمەتكە ول ەندى پالانكينمەن عانا كەلەتىن بولدى. باسىندا اسا ءسوندى اق تاقيا. توڭىرەكتەگىلەرگە قامقورشى بولۋعا جاعدايى ابدەن جەتەدى. جانە اشتىق پەن جوقتىق قىسقانداردىڭ ءبارى دە وسى ودحور-بابۋعا باراتىن. بۇل ارتىقشىلىعىن ول ايرىقشا ماقتانىش تا ەتەتىن ەدى.
ودحور-بابۋدىڭ كەڭ ساراي ۇيگە، تاماشا كۇيمەلەرگە قولى جەتتى. الايدا جۇرتپەن ارالاس-قۇرالاسى از بولاتىن ەدى. كرەديت جايلارىندا كەلىسىم جۇرگىزەتىن سەنىمدى ادامدارى عانا كەلەتىن، كەيدە وكىلدەر دە ترۋبكاسىن بۇرقىراتا كەلىپ وتىراتىن ەدى. ودحور-بابۋمەن ارالاساتىندار مىنە وسىلار عانا بولاتىن.
ول اقشانى شىجىمداپ ۇستادى. ءۇي ىشىنە كەرەكتى قاراجات تا شەگەرىلە بەردى. ءتىپتى جەرگىلىكتى كوماندانىڭ فۋتبولشىلارى دا سوڭىنان قالماي ءجۇرىپ ودان كوك تيىن الا المادى.
− الايدا اقىرى ونىڭ ۇيىندە جاڭا ءبىر ادام كەلدى دۇنيەگە. كوپ ءۇمىتتى سارعايتىپ بارىپ ودحور-بابۋدىڭ جاماعاتى ۇل تاپتى.
بالانىڭ كەسكىن-كەيپى شەشەسى نونيبالاعا ۇقسادى. ۇلكەن كوز، تۋبەروزا گ ۇلىنىڭ جاپىراعىنداي تىك مۇرىن. بالا جۇرت قوشەمەتىنىڭ ەرمەگى بولدى. ءبارى دە ءبىر اۋىزدان ونى جەرگە كەلىپ تۇسكەن كارتيكەيۋ قۇدايعا ۇقساتتى. ال ودحور-بابۋدىڭ تاباعىن جالاپ، سارقىتىن ءىشۋشى روتيكانتو بولسا ۇلكەن ادامنىڭ بالاسى مىنە وسىنداي بولۋ كەرەك دەپ ءجۇردى.
بالاعا بەنۋگوپال دەپ ات قويىلدى. مەيرام كەزىندە سيرەك كەلەتىن قادىرمەن قوناقتارعا شىعاتىن شىعىن جايىندا جەڭىل-جەلپى سوزگە بارىسىپ قالاتىنىن ەسەپتەمەسەك، نونيبالا بۇرىن ءۇي شارۋاشىلىعىنا جۇمسالاتىن قاراجات جونىندە كۇيەۋىمەن ءجۇز شايىسىپ كورگەن جوق-تى. كەيدە وزىنە دەپ تە بىردەمەلەر ساتىپ العىسى كەلۋشى ەدى، ءبىراق كۇيەۋىنىڭ ساراڭدىعىنا مويىنسۇنىپ، ابدەن كوندىگىپ بولعان.
ال ەندى ودحور-بابۋ ايەلىنە دەگەنىن ىستەتە الماي قالدى. بالاعا دەگەن شىعىن كۇن ساناپ وسە بەردى، وسە بەردى. بالا ءۇشىن دەپ ول اياق ساقيناسى مەن قول بىلەزىكتەرىنەن دە، موينىنداعى القاسى مەن اسىل باس كيىمدەرىنەن دە، ۇندىلىك، شەتەلدىك الۋان ءتۇرلى اشەكەيلەرىنەن دە جۇرداي بولدى. كەيدە ول كوز جاسى مولتەڭدەپ ۇندەمەي عانا بەرەتىن، كەيدە ءۇي ءىشىن باسىنا كوتەرە تىلدەپ بەرەتىن ەدى.
نونيبالا بالاعا كەرەكتى، كەرەكسىز نارسەلەردىڭ بارىنە دە اقشا تالاپ ەتۋمەن بولدى. قاراجات جوق دەگەندى ەستىگىسى دە كەلمەدى. كەيىن تاۋىپ بەرەيىن دەگەن ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋعا دا سەنبەدى.
II
بەنۋگوپال وسە بەردى، ال ودحورلال بولسا، بالاسىنا دەپ اقشا جۇمساۋعا دا ۇيرەندى. عىلىمي اتاعى بار ءبىر شالدى ءمۇعالىم ەتىپ جالداپ الدى، وعان مول جالاقى بەرەتىن بولدى. ءمۇعالىم بەنۋدى يبالىققا، تازا سويلەۋگە ۇيرەتتى.
− بۇل نە قىلعان ءمۇعالىم ءوزى؟! بالا سونى كورسە-اق بولدى، ءوڭى قاشىپ، مازاسىزدانا باستايدى. قۋىپ جىبەرشى، − دەدى نونيبالا.
شال سودان قايتىپ ودحورلال-بابۋ ءۇيىنىڭ ەسىگىن اشپادى. نونيبالا كەلىن تاڭداعانداي ەتىپ ءجۇرىپ، جاڭا ءمۇعالىم ىزدەدى. ۇناعان ەشكىم بولمادى وعان ۇمىتكەرلەر ءۇشىن كەپىلدىك پەن ديپلوم دەگەنىڭ دە ىسكە اسپاي قالدى.
ءسويتىپ ءبىر كۇنى تاعى دا ءبىر ۇمىتكەر − ۇستىنە كىر چادور، اياعىنا جىرتىق اعىلشىن باتەڭكەسىن كيگەن جاس جىگىت پايدا بولدى. ەسىمى ونىڭ حورلال ەدى.
ونىڭ جەسىر قالعان اناسى بالاسىن ءبىلىمدى ادام ەتىپ شىعارۋعا تىرىستى. سول ءۇشىن بىرەۋدىڭ اسىن ءپىسىردى، كۇرىشىن اقتادى. سوعان وراي حورلال دا ورتا مەكتەپكە ەمتيحان ۇستادى.
ءتىپتى ول وقۋدى اياقسىز قالدىرمايمىن، كالكۋتتاداعى كوللەدجگە بارىپ تۇسەمىن دەپ وزىنە انت تا بەردى.
اشتىق سوققان ءوڭ-سولسىز كەيپى ازداپ كومورين مۇيىسىنە دە ۇقسايتىن-دى. بەتىنىڭ جوعارعى جاعىندا بەينە ءبىر گيمالاي تاۋلارىنا ۇقساپ جالپاق ماڭدايى جاتاتىن. كوز جانارى باسقاشا ءبىر جاساندى وت شاشىپ تۇراتىن، − كوبىنە قارا ءسىڭىر كەدەيلەردىڭ كوزى وسىنداي بولۋشى ەدى.
− نە كەرەك ساعان؟ كىم كەرەك ەدى؟ − دەپ سۇرادى حورلالدان ەسىك الدىنداعى كۇزەتشى.
اناۋ قىسىلا ءۇن قاتتى:
− ءۇي يەسىن كورگىم كەلىپ ەدى.
− بولمايدى، − دەپ كۇزەتشى كەسىپ تاستادى. حورلال نە ايتۋدىڭ ءجونىن تابا الماي، جۇرەكسىنىپ اينالشىقتاي بەردى.
سول كەزدە جۇگىرىپ بەنۋ شىقتى.
− بارىڭىز، بابۋ، − دەپ كۇزەتشى تاعى دا حورلالعا بۇرىلدى.
بەنۋدىڭ باسىنا كەنەت ءبىر ەركەلىك وي كەلە قالدى.
− كەتپە! − دەپ ايقايلادى ول، حورلالدىڭ قولىنان ۇستادى دا ءۇيدىڭ ەكىنشى قاباتىندا وتىرعان اكەسىنە جەتەلەدى. ودحورلال-بابۋ جاڭا عانا تۇسكى ۇيقىدان تۇرعان ەدى، بالكونداعى توقىما كرەسلوعا اسىلا جايعاسىپ اياعىن ەنجار قوزعاي بەرگەن. ءۇن-تۇنسىز شىلىم تارتتى. ال قاسىنداعى اعاش سكامەيكادا قارت روتيكانتو وتىرعاندى.
مىنە وسى ارادا تاڭعاجايىپ ءبىر وقيعا بولدى − حورلال جۇمىسقا ورنالاستى.
− ءبىلىمىڭ قانداي؟ − دەپ سۇرادى روتيكانتو.
− مەكتەپتى ءبىتىردىم.
− قالايشا، مەكتەپ قانا ما بىتىرگەنىڭ؟ مەن ءسىزدى كوللەدج بىتىرگەن شىعار دەپ توپشىلاعان ەدىم، ونشا جاس سياقتى كورىنبەيسىز.
حورلال ۇندەمەدى. كومەككە مۇقتاج ادامدارعا كەسەل جاساۋ روتيكانتونىڭ ءوش كاسىبى ەكەنىن ول بىلمەگەن ەدى. روتيكانتو بالانى وزىنە ەركەلەتە شاقىردى. "قانشاما باكالاۆر، ماگيسترلەر بولدى، سونىڭ بىردە-بىرى ساعان ۇناماعان ەدى. مىنە ەندى اينالىپ كەلگەندە ءبىزدىڭ التىنتاي نە ءبارى ورتا مەكتەپتى عانا بىتىرگەن جاس جىگىتتىڭ عانا الدىنان وقيتىن بولدى".
بەنۋ روتيكانتونى جەك كورەتىن ەدى. ءبىراق سونىڭ ءوزى شالعا ءبىر راقات اكەلەتىن، بالانىڭ اشۋ-ايقايى ول ءۇشىن ايرىقشا سۇيكىمدى بولىپ تۇرۋشى ەدى. اسىرەسە بەنۋدى التىنتاي دەپ اتاپ، ىزالاندىرۋدى تىم جاقسى كورەتىن. وسىنداي اڭگىمەلەردەن كەيىن حورلال جۇمىسقا تۇرارمىن دەپ ۇمىتتەنبەگەن ەدى، ول ەندى جىلىستاپ شىعىپ كەتۋدىڭ امالىن قاراستىرا باستادى.
الايدا وسى شاقتا ودحورلال وسى ءبىر بالاڭ جىگىتكە جالاقىنى از بەرۋگە دە بولادى-اۋ دەگەندى ويلاپ قالدى. كوپ كەشىكپەي-اق كەلىسىم دە جاسالدى. حورلال ىشەر تاماعى، جاتار بولمەسىنەن باسقا ايىنا بەس رۋپيا اقشا الاتىن بولدى. ارينە بولمە دەگەنىڭ ايرىقشا كورسەتىلگەن ىزەت قوي، ءبىراق جىگىتكە ول ءۇشىن قاتاڭ تالاپ قويۋعا بولماي ما!
III
ءسويتىپ ودحورلالدىڭ ۇيىنە جاڭا ءمۇعالىم كەلىپ ورنالاستى. بەنۋ مەن حورلال ءاعالى-ىنىلى جاندارداي تەز دوستاسىپ كەتتى. سۇيكىمدى بالا حورلال جۇرەگىن ءبىر جولا باۋراپ الدى. ويتكەنى ونىڭ كالكۋتتادا جان دەگەن جاقىنى دا، دوس-جارلارى دا جوق بولاتىن.
بۇرىن بىرەۋمەن ءىش تارتىپ جاقىن بولۋعا بۇل بەيشارانىڭ مۇمكىندىگى دە جەتپەدى، ايتەۋىر ادام بولىپ شىعۋعا سەبەبى تيەر دەپ، كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي كىتاپ وقي بەرگەن-دى.
انا بايعۇس ۇنەمى كىسى قولىنا قاراۋمەن بولدى، سول سەبەپتى حورلال جاستايىنان جوقتىق كورىپ ءوستى. ول ايتقانعا باس شۇلعي بەرەتىن جالتاق، جاسقانشاق تا ەدى. بالا بولىپ ەركەلەۋ دەگەننىڭ دە ءدامىن تاتا المادى. جولداستاردان قاشقاقتايتىن، بار ۋاقىتىن قومشا بولعان كىتاپپەن وتكىزەتىن بولدى.
قارشادايىنان يبالى بولىپ وسكەن بالا انا قاسىرەتىن دە، قوعام ىشىندەگى ءوز ورنىن دا ءبىر ءسات ۇمىتا الماقشى ەمەس قوي، بالالىق ۇشپا قىلىق قۋانىشىنىڭ نە ەكەنىن دە بىلمەكشى ەمەس. بىرەۋدى اشۋلاندىرىپ الام با دەپ جالتاقتاپ، جاۋتاڭ كوز بولىپ وسكەن بالا ويناسا اسىر سالماۋعا، ءبىر جەرى اۋىرسا جىلاماۋعا تىرىسادى ەكەن، بار بالالىق كۇشىن سوعان جۇمسايدى ەكەن. مىنە، بۇلار باسقالاردان كورى مولىراق اياۋشىلىق جاساۋعا تۇراتىن بالالار ەمەس پە؟ ال شىنىندا اياۋ-مۇسىركەۋ دەگەندى ەڭ از ەستيتىن دە سولار عوي!
اياق استىندا قورلىقپەن تىرشىلىك ەتىپ كەلە جاتقان حورلالدىڭ ءوزى بولسا، ءوز بويىندا ءساتىن تاۋىپ بۇرق ەتىپ كوزگە تۇسە قالۋعا دايىن تۇرعان قانشاما سۇيىسپەنشىلىكتىڭ دەرتىپ تۇرعانىن اڭعارعان دا جوق ەدى.
بەنۋدى وقىتا، ۇيرەتە، ويناتا ءجۇرىپ، ال اۋىرىپ قالعان كەزىندە كۇتە ءجۇرىپ حورلال ءبىر نارسەنى انىق ءتۇسىندى: ادام بالاسى ءوز تۇرمىسىن جاقسارتۋ ءۇشىن عانا ءومىر سۇرمەيدى ەكەن. ادامعا ءبىر قىمبات دۇنيەنىڭ قاقپاسى اشىلسا، باسقانىڭ ءبارىن تارك ەتەدى ەكەن. بەنۋدىڭ دا ىزدەگەنى ءدال حورلال سياقتى ادام ەدى. ويتكەنى ول ءۇي ىشىندە جالعىز بولىپ ءوستى. ال كىشكەنە قارىنداستارىن ادام دەپ ءىلتيپاتقا دا المادى. ءسوز بار ما، توڭىرەگىندە ءوزى جاستى بالالار كوپ تە بولاتىن. ءبىراق ودحورلال ءوز ءۇي ءىشىن قوعام ءومىرىنىڭ تىم بيىك ءبىر تورىنە شىعىپ كەتتى دەپ ساناپ، بۇل ماڭدا ءوز بالاسىمەن ويناۋعا تۇرارلىق تەڭدەس قۇربى جوق دەپ ءتۇسىندى. ءسويتىپ حورلال بەنۋدىڭ جان دەگەندە جالعىز جولداسى بولىپ الدى. ەركە بالانىڭ تالاي-تالاي سودىرلىعىن دا كوتەرۋىنە تۋرا كەلدى. ءبىراق سونىڭ ءبارى دە حورلالدىڭ بەنۋگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن ورشىتە بەردى.
ءمۇعالىم بالانى بۇزىپ ءجۇر دەپ روتيكانتو ودحورلالعا ەسكەرتپە دە جاساپ قويدى. ونىڭ ۇستىنە بالانىڭ مۇعالىمىنە سونشا جابىسىپ العانىن ودحورلالدىڭ ءوزى دە ۇناتا بەرمەيتىن. دەگەنمەن حورلالدى بەنۋدان ەشكىم دە ايىرا المايتىن ەدى ەندى.
IV
بەنۋ ون ءبىر جاسقا كەلگەندە حورلال ەمتيحان تاپسىرىپ، كوللەدجدىڭ ءۇشىنشى كۋرسىنا كوشتى، ستيپەنديا الاتىن دا بولعان. حورلالدىڭ باسقا دوسى جوق ەدى دەۋگە بولماس، ءبىراق بەنۋ سولاردان دا جاقىنىراق تۇراتىن. ساباقتان قايتىپ ورالعان سوڭ، بالانى الىپ سىرتقا شىعاتىن. جول بويى ايرىقشا ءبىر شابىتپەن ەجەلگى گرەك قاھارماندارىنىڭ ەرلىگى جايىنداعى حيكايالاردى ايتاتىن، نە بولماسا ۆالتەر سكوتت پەن ۆيكتور گيۋگو روماندارىنىڭ بەنگال تىلىندە مازمۇنىن باياندايتىن. اعىلشىن ولەڭدەرىن تاقپاقتاپ كەتەتىن، سودان كەيىن كەي جەرلەرىن تۇسىندىرە وتىرىپ، بەنگال تىلىنە اۋداراتىن. ول ءتىپتى بەنۋدى انتونيي ءسوزىن جاتتاپ الۋىنا دا ءماجبۇر ەتپەك بولعان-دى.
بالا حورلال جۇرەگىن اشاتىن سيقىرلى ءبىر كىلتكە اينالدى. بۇرىن ساباقتى ءوزى ءۇشىن عانا وقىپ جۇرگەنىندە اعىلشىن ادەبيەتىنە مۇنشاما اسەرلەنبەيتىن ەدى. ال ەندى تاريح پەن جاراتىلىستانۋ عىلىمىنان، نەمەسە ادەبيەتتەن ءبىر ماسەلەگە كوڭىل اۋدارسا-اق بولدى، سول ساتىندە بەنۋمەن سويلەسۋگە اسىعاتىن بولدى. ال بەنۋدى قىزىقتىرامىن دەپ وتىرىپ، ءوز ءبىلىمىن دە تەرەڭدەتە بەردى، ءسويتىپ نۇر ۇستىنە نۇر دەگەندەي، قۋانىشى دا مولىعا ءتۇستى. مەكتەپتەن ورالعان بەتتە بەنۋ تاماعىن شالا ءىشىپ حورلالعا جۇگىرەتىن ەدى. ونى توقتاتۋعا شەشەنىڭ ەشبىر امال-ايلاسى جەتپەدى. ارينە بالانىڭ بۇل قىلىعى نونيبالاعا ۇنامادى. ءمۇعالىم ءوز ورنىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن بەنۋدى ادەيى باۋىرىنا تارتاتىن سياقتى بولىپ كورىندى وعان.
ءسويتىپ ءبىر كۇنى ول حورلالدى وزىنە شاقىرتىپ الدى دا، بەتىن پەردەلەي تۇرىپ، بىلاي دەدى:
− سەن بار بولعانى ءمۇعالىم عاناسىڭ عوي. ولاي بولسا بالاعا ەرتەمەن ءبىر ساعات، كەشتە ءبىر ساعات ساباعىڭدى بەرەتىن بول نەگە ۇنەمى بوس ۋاقىتىڭدى ونىمەن بىرگە وتكىزەسىڭ؟ ول ءقازىر ەشكىمدى دە، اناسىن دا، اكەسىن دە تانىماي بارادى. نە نارسە ۇيرەتىپ ءجۇرسىڭ وعان؟ بۇرىن شەشەسىنىڭ اتى ەستىلسە بولدى، قۋانعانىنان ۇشىپ كەتە جازدايتىن ەدى، ال ءقازىر قاسىنا شاقىرىپ كەلتىرە المايسىڭ. ونىڭ ۇستىنە بەنۋ تەكتىدەن شىققان بالا، ونىڭ سەنىمەن جاقىن جۇرۋىنە ءتىپتى دە بولمايدى.
بۇدان بۇرىنىراق روتيكانتو ودحور-بابۋعا باسقا ءبىر ۇيلەردە ءمۇعالىم اتىن جامىلىپ كەلگەن كەيبىر بەيمالىم ادامداردىڭ اكەدەن قالعان باي مۇراعا قولى جەتكەن ءوز وقۋشىلارىنىڭ دۇنيە-مۇلكىن يەمدەنىپ كەتكەنىن، نە بولماسا ەڭ بەدەلدى ادام بولىپ، جاس ءۇي يەسىن سوڭىنان يتشە ەرتىپ العانىن، وسىنداي دا مىسالدىڭ بولعانىن ايتقان ەدى. − حورلال، ارينە، مۇنىڭ ءبارى ونىڭ وزىنە جاسالىپ جاتقان قىساستىق ەكەنىن بايقاعان ەدى، ءبىراق ۇندەمەدى، شىداعان.
الايدا ءوزى سونشا جاقسى كورەتىن بالا شەشەسىنىڭ ءتۇتىنى دە سول جاقتان شىعۋى حورلال جانىن جارالاپ كەتتى. باي ۇيدە مۇعالىمگە قالاي قارايتىنىن ول ەندى ءتۇسىندى. سيىر ءسۇتتى قالاي بەرسە، ءمۇعالىم دە بالاعا ءبىلىمدى سولاي بەرۋگە ءتيىستى ەكەن. وقۋشىسىن جاقسى كورۋ، وعان جاناشىر جاقىن ادامى سەكىلدى قاراۋ − قانداي ارسىزدىق دەسەڭشى! مۇندايعا قىزمەتشىدەن باستاپ ءۇي يەسىنىڭ ايەلىنە دەيىن ەشبىر ادام دا توزە المايدى. ولار حورلالدىڭ بەنۋعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن الدەبىر ءوز پايداسىنا شەشىلەر الدەقانداي ارامزالىق دەپ سانادى.
− جاقسى، شەشەتاي، مەن ەندى بەنۋعا ساباق قانا بەرەتىن بولامىن، − دەدى حورلال دىرىلدەگەن داۋسىمەن ءۇي يەسىنىڭ ايەلىنە. − ءبىزدىڭ ارامىزدا بۇدان بىلاي ەشتەڭە دە بولمايدى.
حورلال سوزىندە تۇردى. بۇرىنعىشا ساباقتان كەيىن بەنۋمەن ويناۋعا بارمايتىن بولدى. ۇزاقتى كۇن قاڭعىرىپ كوشەلەردى كەزدى، مۇنىڭ قانداي ازاپ ەكەنىن ونىڭ ءوزى عانا ءتۇسىندى.
كەشقۇرىم ول كەزەكتەگى ساباعىن وتكىزۋگە كەلدى. بالا تۇكسيىپ، كوڭىلسىز وتىر ەكەن. حورلال نەگە كورىنبەگەن سەبەبىن ءتۇسىندىرىپ جاتپادى. ساباق ىقىلاسسىز، قالاي بولسا، سولاي ءوتتى.
داعدىدا حورلال الا كولەڭكەدەن تۇرىپ كوللەدجدە وتكىزىلەتىن ساباعىنا دايىندالاتىن ەدى. ەرتەمەن بەنۋ ات ۇستىنەن جۋىنىپ، تاماعىن ىشەتىن دە جۇگىرىپ بۇعان كەلەتىن، سودان كەيىن ەكەۋى باققا شىعاتىن ەدى. وندا بالىق وسىرىلگەن حاۋىز بار-دى، ۇستاز بەن شاكىرت سول بالىقتارعا قيقىم تاستايتىن. بەنۋ باقتىڭ ءبىر بۇرىشىنا تاستاردى تاسىپ اپارىپ، وزىنشە ءبىر كىشكەنە باقشا جاسادى − جىڭىشكە سوقپاقتارى، شارباعى، قاقپاسى بار، ەرگەجەيلىلەر ەركىن تۇرا الاتىن كادۋىلگى باقشا. وسى باقشانى كۇتۋ ولاردىڭ ەكىنشى مىندەتىنە اينالدى. تەك ىستىق تۇسە ۇيگە قايتىپ ورالىپ، ساباعىنا كىرىسەتىن-دى.
ەرتەڭىنە بەنۋ داعدىسىنان ەرتە تۇردى. كەشە كەشكە اياقتالماي قالعان اڭگىمەنى تىڭداماق بولىپ جۇگىرىپ ۇستازىنا كەلدى. ءوزىنىڭ بۇگىن ەرتە تۇرعانىن ايتىپ حورلالدى قۋانتىپ تاستاماقشى. ءبىراق بولمەسىندە حورلال بولماي شىقتى. ەسىك الدىنداعى كۇزەتشى ونىڭ شىعىپ كەتكەنىن ايتتى.
بۇل كۇنى بەنۋ ساباق ۇستىندە اسا جابىرلەنىپ وتىردى، كەسكىنى دە وزگەرىپ كەتكەن. ول بۇگىن دە ەرتەمەن حورلالدىڭ قايدا كەتكەنىن سۇرامادى. ال ۇستاز بولسا بالا كوزىنە كوزى ءتۇسىپ كەتپەسىن دەپ، ساباعىن كىتاپقا ۇڭىلە وتىرىپ وتكىزدى. بالا تاماققا كەلگەندە شەشەسى:
− كەشەگى كەشتەن بەرى ساعان نە بولعان؟ ءوڭىڭ قاشىپ كەتىپتى عوي، تاماق تا ىشپەيسىڭ، − دەپ سۇرادى.
بەنۋ ۇندەمەدى، اناسى ونى وزىنە تارتتى دا، ەركەلەتە قۇشاقتاپ، نە بولعانىن بىلمەك بولدى. اقىر سوڭىندا بەنۋدىڭ شىدامى جەتپەدى، ەگىلىپ جىلاپ جىبەردى.
− اپا، ۇستازىم...
− ۇستازىڭ نە؟
بالا حورلالدىڭ نە ىستەگەنىن بايانداپ بەرە المادى، ءجابىر-جاپاسىن سوزبەن ايتىپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس ەدى.
− مۇمكىن ول ساعان مەنىڭ ۇستىمنەن شاعىنعان بولار؟ − دەدى نونيبالا.
بەنۋ شەشەسىنىڭ نە ايتقىسى كەلگەنىن تۇسىنبەدى، جاۋاپ بەرمەستەن شىعىپ كەتتى.
ودحور-بابۋدىڭ ۇيىنەن بىرنەشە كويلەك-كونشەك جوعالدى. پوليسيا شاقىرىلدى. ءۇي ءىشىن ءتىنتىپ ءجۇرىپ، حورلال ساندىعىن دا قاراي كەتتى. روتيكانتو ءمۇلايىم كەيىپپەن:
− ۇرى ۇرلاعانىن ساندىققا تىعا ما؟ − دەدى. جوعالعان نارسە اقىرى تابىلمادى. بۇل شىعىن ودحورلالدىڭ جاتسا تۇسىنەن، تۇرسا ەسىنەن كەتپەدى. ول بۇكىل دۇنيەگە تۇلداندى. ال روتيكانتو بولسا:
− كىم الدى دەرىڭ بار ما، كىرىپ-شىعىپ، ساپىرىلىسىپ جاتقان كوپ حالىق ەمەس پە! − دەپ قويدى.
ودحورلال حورلالدى شاقىرتىپ الدىردى.
− حورلال، سەندەردىڭ ءبارىڭدى بىردەي ۇيدە ۇستاپ وتىرۋ ماعان قولايلى ەمەس. باسقا ءبىر جەرگە قىزمەتكە تۇر. ال بەنۋگە ساباق بەرۋ ءۇشىن بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتا كەلىپ، كەتىپ تۇرارسىڭ. سولاي ەتسەك ءجون بولادى. جالاقىڭا ەكى رۋپيا قوسىپ تولەۋگە دە قارسى ەمەسپىن.
روتيكانتو شىلىمىن تارتا وتىرىپ:
− ءيا، سويتكەن ىڭعايلى بولادى. وزىڭىزگە دە، بۇعان دا ىڭعايلى، − دەپ قويدى.
حورلال قوجاسىنىڭ ءسوزىن باسىن تومەن سالىپ وتىرىپ تىڭدادى.
بىردەمە دەۋگە ونىڭ شاماسى كەلمەدى. بولمەسىنە قايتىپ ورالعان سوڭ ودحورلالعا حات جازدى، كەيبىر سەبەپتەرمەن بۇگىن كەتەتىنىن، بەنۋگە ەندى ساباق بەرۋدىڭ قولايلى ەمەس ەكەنىن ايتىپ جازدى.
بەنۋ مەكتەپتەن ورالعاندا ۇستازىنىڭ بولمەسى قاڭىراپ بوس قالعان ەدى. ءتىپتى قيراعان تەمىر ساندىق تا جوق بولىپ شىقتى. تارتىلعان جىپتە داعدىدا حورلالدىڭ شەكپەنى مەن بەت ورامالى ءىلۋلى تۇراتىن-دى، ولار دا جوق، ءجىپتىڭ ءقۇر ءوزى عانا قالعان.
بۇرىن ۇستەل ۇستىندە داپتەرلەرمەن بىرگە ۇنەمى ءبىر كىتاپتار شاشىلىپ جاتاتىن ەدى. ال ەندى سول ۇستەلگە شىنى ىدىس قويىلىپتى، ىشىندە قاناتتارى جالتىلداپ، التىن بالىقتار وينايدى. ىدىس ۇستىندە ءساندى مۇقابالى، ادەمى سۋرەتتى اعىلشىن كىتابى تۇر. ءبىرىنشى بەتىنە ۇستازىنىڭ قولىمەن بەنۋ دەپ جازىلىپ، بۇگىنگى كۇن قويىلىپتى. قاسىنداعى تىلدەي قاعازدا دا بەنۋ اتى بار.
بەنۋ اكەسىنە جۇگىرىپ كەلدى.
− اكە، ۇستاز قايدا، قايدا كەتكەن ول؟ − اكەسى بەنۋدى وزىنە تارتتى:
− ول بىزدەن كەتىپ قالدى.
بەنۋ اكەسىنەن بوسانىپ شىقتى دا، جۇگىرىپ ەكىنشى بولمەگە كىردى. ءسويتتى دە جاستىققا باسىن تىعىپ، سولقىلداپ جىلاپ جىبەردى. ودحور-بابۋ ۇرەيلەنىپ قالدى، ءبىراق ۇلىن قايتىپ الداندىرماق، امالىن تابا المادى.
ال پانسيونعا كەلىپ ورنالاسقان قايعىلى حورلال سول كۇننىڭ ەرتەڭىنە ساعات تاڭعى توعىز جارىم كەزىندە توسەك ۇستىندە وتىرىپ كوللەدجگە بارۋ كەرەك پە، جوق پا دەگەندى ويلادى. كەنەت بولمەگە بەنۋدى ەرتىپ ودحورلالدىڭ ءبىر قىزمەتشىسى كىرىپ كەلدى. بالا ۇستازىنىڭ موينىنا كەلىپ اسىلدى. حورلالدىڭ تاماعى كەبىرسىپ قالدى. بىردەمە دەيىن دەسە، كوز جاسى توگىلىپ كەتەتىن سياقتى بولدى. ۇندەمەدى.
− ۇستاز، ءجۇر، بىزدىكىنە بارامىز، − دەدى بەنۋ. قايتسەڭ دە ۇستازىمدى تاپ تا، بارىپ جولىق دەپ بەنۋ بايىرعى جالشى چوندروبحانعا جالىنعان ەدى. چوندروبحان كەشە حورلالدىڭ ساندىعىن كوتەرگەن جۇكشىنى كەزدەستىرىپ، ۇستازدىڭ قايدا ەكەنىن انىقتادى دا، بالانى ساباقتان شىعا سالىسىمەن سوندا الىپ كەلدى.
حورلال بەنۋگە نەگە قايتىپ بارا المايتىنىن ايتا المادى.
ارادا تالاي كۇندەر ءوتتى. حورلالدىڭ كوز الدىنان شاكىرتى كەتپەي قويدى، ونىڭ موينىنا ورالىپ، ۇيگە ءجۇر دەپ وتىنگەن ءساتىن ويلاسا-اق كومەكەيىنە كەلىپ ءبىر تاس تىرەلەتىن بولدى. ءبىراق كوڭىل شىركىن بىرتە-بىرتە سۋىنا بەردى، جۇرەكتى تىرناعان جارا جازىلا باستادى. اقىرى ودحورلال ۇيىمەن مۇلدە قاتىناسپايتىن بولىپ كەتتى ول.
VI
حورلال قانشا تىرمىسسا دا ساباقتى بۇرىنعى ءبىر كوڭىلمەن وقي المادى. دايىندالىپ وتىرىپ، كىتاپتى سارت ەتكىزىپ جابا سالادى؛ سودان كەيىن دالاعا شىعادى دا ەشبىر بالەك-ماقساتسىز قالانى كەزەدى. ساباقتان دا ءجيى-جيى قالىپ قويا بەرەتىن بولدى.
مۇنىڭ ءبارى جاقسىلىققا باستامايتىنىن حورلال جاقسى ءبىلدى. ەمتيحاندى تاپسىرعان كۇننىڭ وزىندە دە ستيپەندياعا ىلىگەر ءتۇرى جوق، ال مىنا كالكۋتتادا ستيپەندياسىز ءبىر كۇن دە تۇرا الماقشى ەمەس ول. ونىڭ ۇستىنە اناسىنا دا ازدى-كوپتى اقشا جىبەرىپ تۇرۋى كەرەك. قىزمەتكە ورنالاسۋ دا قيىن. ال ورنالاسپاۋعا ءتىپتى بولمايدى. ءتىپتى وسى ءبىر قيىن-قىستاۋ جاعدايدان شىعار جول جوق سەكىلدى، ءبىراق ول تۇڭىلمەدى.
حورلال جۇمىس ىزدەپ ءجۇرىپ ءساتى كەلگەندە ءىرى اعىلشىن فيرماسىنىڭ مەڭگەرۋشىسىنىڭ كوزىنە شالىندى.
ساقىپ ادامدى ءبىر قاراعاننان-اق تانيمىن دەيتىن ءوز قابىلەتىنە مىقتاپ سەنەتىن ادام ەدى. حورلالمەن ءسال سويلەسكەن سوڭ-اق − وسى جارايتىن ادام، − دەگەن قورىتىندىعا كەلدى.
− ءىس بىلەسىڭ بە؟ − دەپ سۇرادى ساقىپ.
− جوق.
− امانات سالا الاسىڭ با؟
− جوق.
− بەلگىلى ءبىر بىلىكتى ادامنان العان كەپىلدەمەڭ بار ما؟
− جوق.
ساقىپ باسىن شۇلعىپ قالدى.
− وتە جاقسى. ادەپكىدە جيىرما بەس رۋپيا الىپ تۇراسىڭ، ءىستى مەڭگەرگەن سوڭ، ودان دا كوپ تاباتىن بولاسىڭ.
ساقىپ حورلالدىڭ كيىمىنە سىناي قارادى.
− مىناۋ ساعان قارىز − ون بەس رۋپيا. ءبىزدىڭ كەڭسە قىزمەتكەرلەرىنە لايىق ءتاۋىر كوستيۋم تىكتىرىپ كي.
كوستيۋم دە تىگىلدى، حورلال دا قىزمەتىنە بارىپ ءجۇردى. ساقىپ حورلالدىڭ جانى ءسىرى دەپ تۇسىنسە كەرەك، جۇمىستى تىم كوپ ىستەتتىرەتىن بولدى. باسقا كلەركتەر تاراپ جاتادى، ال حورلال تەسىلىپ قاعازعا ءۇڭىلىپ وتىرا بەرەدى. ءتىپتى جۇرە كەلە ول ءىستىڭ ءمان-جايىن ساقىپتىڭ ۇيىنە بارىپ تا حابارلايتىن بولدى.
حورلال ءوز جۇمىسىنىڭ سيپاتىن تەز ءتۇسىندى.
ارىپتەستەرى تالاي رەت ونى الداماق تا بولدى، باستىقتارعا بارىپ شاعىستىردى دا، الايدا وسى ءبىر ۇياڭ دا ساراڭ سويلەيتىن كىشى كلەركتى ەشكىم دە سۇرىندىرە المادى. قايتا جالاقىسى قىرىق رۋپيا بولىپ ءوستى. حورلال ەندى قىستاقتان شەشەسىن شاقىرىپ الدى دا، شولاق ءبىر كوشەدەن وشاعى بولەك كىشكەنە ءبىر ءۇيدى جالداپ الدى. ءسويتىپ قايىرشىلىق قىسپاعىنان شىقتى-اۋ ايتەۋىر. ءبىر رەتتە اناسى:
− قاراعىم، ۇيگە كەلىن ءتۇسىر، − دەدى. حورلال اناسىنىڭ اياعىنان توپىراق الدى:
− اپا، كەشىرەرسىڭ مەنى...
قاريا وعان تاعى ءبىر ءوتىنىش جاسادى.
− رەتى كەلگەندە بەنۋدى قوناققا شاقىر. ول جونىندە كوپ ايتتىڭ عوي ماعان، كورگىم كەلەدى.
− مىنانداي ۇسقىنسىز ۇيگە قايتىپ شاقىرا الامىز. شىداي تۇر، جاقسى ۇيگە شىعىپ الايىق، سودان سوڭ ۇيالماي شاقىراتىن بولامىز.
VII
حورلالدىڭ جالاقىسى وسە بەردى، ەندى ول شولاق كوشەدەگى كىشكەنە ءۇيدى قالدىرىپ، جۇرت كوپ جۇرەتىن ۇلكەن كوشەدەگى ءبىر ۇيگە كوشتى. دەگەنمەن نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ودحورلال ۇيىنە بارۋعا، نە بەنۋدى شاقىرۋعا ونىڭ جۇرەگى داۋالاماي ءجۇردى.
مۇمكىن ول وسى ءبىر ۇياڭدىقتان شىعا دا المايتىن با ەدى، الدە قايتەتىن ەدى، كەنەت بەنۋدىڭ شەشەسى وپات بولدى دەگەن حابار كەلدى. سونى ەستىسىمەن-اق حورلال ودحورلال ۇيىنە تارتتى.
ءسويتىپ جاس جاعىنان ارالارى كەرەعار ەكى دوس تاعى دا كەزدەستى. قارالى كۇندەر دە ءوتتى. ال حورلال بولسا، بەنۋگە بارعىشتاي بەردى. ول ەر جەتىپ قالىپتى، ءتىپتى ءتۇبىت مۇرتى دا كورىنە باستاعان. كيىمدى دە سالدارشا سانىمەن كيەدى، دوستارى دا تىم كوپ. سولاردى ول وزىنە كوپ تاراعان كوڭىلدى گرامموفون تاباقتارىمەن تارتادى ەكەن. ءبىر كەزدە حورلال ساباق بەرگەن بولمەدەن سيا توگىلگەن ەسكى ۇستەل مەن سىنىق ورىندىق عايىپ بولىپتى. ەندى بۇل ۇلكەن اينا، ادەمى كارتينالار ىلىنگەن، سالتاناتتى جيھازدار قويىلعان ءساندى بولمەگە اينالىپتى.
بەنۋ كوللەدجدە وقيدى ەكەن، ءبىراق ەكىنشى كۋرستان ءارى بارۋدى قاجەت دەپ ساناماسا كەرەك. اكەسى بالامنىڭ وقىمىستىلىعى ونى ۇيلەندىرەر كەزدە كەرەك بولار، كوزى اشىق، وقىعان كۇيەۋ اتانار دەپ ويلادى. مارقۇم نونيبالا باسقاشا پىكىردە ەدى.
− ەمتيحان تاپسىرۋ دەگەندى بالدەي بەرمەڭدەرشى. بەنۋىما كۇيمەيتىن جاشىكتە اقشا ساقتاۋ ودان الدەقايدا بۇلدىراق، − دەيتىن ول
بالاڭ جىگىت انا ءسوزىن جادىندا ۇستاپ قالىپتى.
قايتسە دە بەنۋگە ءقازىر وقۋدىڭ بەس تيىنعا كەرەگى جوق − حورلال مۇنى انىق ءتۇسىندى. تەك اندا-ساندا عانا وتكەن ءبىر كۇندەردى، بۇل كەتىپ قالعاندا ارتىنان ىزدەپ كەلىپ: "ۇستاز، ءجۇر ءبىزدىڭ ۇيگە بارايىق"، − دەپ موينىنا اسىلعان شاقتى ەسىنە الادى. بەنۋ دا، ءۇي ءىشى دە ەندى مۇلدە جات كورىنەدى. حورلالدى كىم شاقىرسىن ءقازىر؟!
ءيا، بەنۋدى ۇيگە شاقىرار قولايلى ءسات وسى سياقتى بولىپ كورىندى وعان. ءبىراق وسى ويدىڭ كەلۋى-اق مۇڭ ەكەن، − سونىڭ قاجەتى نە؟ − دەگەن سۇراق تۋدى.
دەگەنمەن حورلالدىڭ اناسى بالاسىنىڭ سوڭىنان قالمادى.
− مەن ءدامدى ءوز قولىمنان دايىندايىن. اناسى جوق قوي ونىڭ ەندى.
اقىرى حورلال شاقىرماققا بەل بايلادى. − تەك ودحور-بابۋدان رۇقسات سۇرا، − دەدى ول بەنۋگە.
− نەگە؟ ءسىرا ءسىز مەنى ءالى بالا دەپ ويلايسىز-اۋ. − ءسويتىپ بەنۋ قوناققا كەلدى. وسى ءبىر قۇداي زاقىلەتتەس جاس جىگىتكە حورلالدىڭ شەشەسى وڭ باتاسىن بەردى. اناسىنىڭ قايتىس بولعانىن ويلاپ كوزىنە جاس الدى. دامنەن كەيىن بەنۋ:
− ۇستاز، ماعان دوستارىم كەلمەك ەدى، ەرتەرەك اتتانۋىما تۋرا كەلەدى.
ول قالتاسىنان التىن ساعاتىن الىپ قارادى، امان-ساۋلىقتى شولاق قايىرىپ، قوس ات جەگىلگەن كۇيمەسىنە ءمىندى دە تارتىپ وتىردى.
حورلال ەسىك الدىندا سالدىرلاپ جەر كوكتى كوشىرە جونەلگەن كۇيمەنىڭ سوڭىنان قاراپ تۇرىپ قالدى.
اناسى حورلالعا:
− ءجيى-جيى شاقىرىپ تۇر. شەشەسىنەن ەرتە ايىرىلعانىن ويلاسام، سونداي اۋىر تيەدى ماعان، − دەدى.
"جوق جەتەر ەندى. ەندى قايتىپ شاقىرمايمىن. ءبىر كەزدە مەن مۇنىڭ ۇيىندە بەس رۋپيا ايلىق الىپ، ءمۇعالىم بولعانمىن مەن نە بارى سورلى حورلالمىن عوي"، − دەپ ويلادى ول.
VIII
ءبىر كۇنى كەشكە حورلال قىزمەتتەن قايتىپ كەلسە، ۇيىندە ءبىر قوناق وتىر ەكەن. ەسىكتەن كىرە بەرە-اق ونىڭ مۇرنىنا ايرىقشا ءبىر جۇپار ءيىسى كەلدى.
− مىرزا، كىم بولاسىز؟ − دەپ سۇرادى ول
− بۇل مەن عوي، ۇستاز، − دەگەن بەنۋدىڭ داۋسى شىقتى.
− امانشىلىق پا؟ كۇتكەنىڭە كوپ بولدى ما؟
− ءيا، ءبىراز ۋاقىت ءوتتى. قىزمەتتەن بۇلاي كەش كەلەتىنىڭىزدى بىلمەگەن ەدىم.
اناداعىدان كەيىن بەنۋ ۇستازىنىڭ ەسىگىن اشقان جوق ەدى. ال بۇگىن ويدا-جوقتا حابار سالماي-اق كەلىپتى دە، مىنا قاراڭعى تار بولمەدە ۇزاق كۇتىپ وتىرىپتى. بۇل حورلال كوڭىلىنە تۇيتكىل سالماي قويمادى.
ءۇي يەسى ۇستىڭگى ۇيدەن بارىپ شام اكەلدى، ءسويتىپ ەكەۋى اڭگىمەگە وتىردى.
− تىنىشتىق پا؟ نە جاڭالىق بار؟ − دەپ سۇرادى حورلال
بەنۋ وقۋدىڭ كۇن وتكەن سايىن مۇلدە جالىقتىرىپ بارا جاتقانىن ايتتى. ەكىنشى كۋرستا ۇزاق وتىرىپ قالعان. وزىنەن كىشى بالالارمەن بىرگە وقۋعا ارلاناتىن كورىنەدى. ال اكەسى بولسا ەشتەڭە دە تىڭداعىسى كەلمەيدى.
− ءيا، نە ىستەگىڭ كەلەدى سوندا؟
− انگلياعا بارىپ ادۆوكات وقۋىنا تۇسسەم بە دەپ ەدىم. بىرگە وقيتىن ءبىر بالا بار ەدى. ءبىلىمى مەنەن تومەن بولسا دا كەتىپ بارا جاتىر.
− وسى نيەتىڭ جايىندا اكەڭە ەشتەڭە دەدىڭ بە؟
− ايتقانمىن، ءبىراق مىنا ەمتيحانداردى تۇگەل تاپسىرماي، انگليا ساپارى دەگەندى تىڭدايتىن ەمەس. دەگەنمەن جالىعىپ كەتكەندىگىم سونداي، مەن مۇندا مۇلدە وقي الاتىن ەمەسپىن.
حورلال ءتىل قاتپاي ويلانا وتىرىپ قالدى، سول وي ءجىبىن بەنۋ بۇزدى.
− بۇگىن اكەم مەنى وقىمايسىڭ دەپ ۇرىستى. ءتىپتى جامان سوزدەر ايتۋدان دا ۇيالمادى. قايتەيىن، اپام ءتىرى بولسا مۇنىڭ ءبىرىن دە ەستىمەس ەدىم، عوي.
كورگەن ءجابىرىن ەسىنە تۇسىرگەن بەنۋ جىلاپ جىبەردى.
− ال ءجۇر وندا اكەڭە بارايىق، اقىلداسايىق بۇل جاعدايدان شىعۋدىڭ شەشىمىن تابايىق.
− جوق، اكەمە مەن بارمايمىن.
بەنۋدىڭ اكەسىمەن ارازداسىپ كەلگەنى، ەندى ونىڭ وسىندا ورنالاسپاق ويىنىڭ بارلىعى حورلالعا مۇلدە ۇنامادى. ءبىراق مۇندا رەتىڭ كەلمەيدى دەپ بەنۋگە ايتا المادى ول. بالا ءالى رايدان قايتار، سوندا كوندىرەرمىن دە، ۇيىنە الىپ بارارمىن، − دەپ ويلادى حورلال
− تاماق ءىشتىڭ بە ءوزىڭ؟ − دەپ سۇرادى ول بەنۋدەن.
− جوق، اش ەمەسپىن، تاماق ىشكىم كەلمەيدى.
− مۇنىڭ قالاي؟ − دەدى دە حورلال شەشەسىنىڭ بولمەسىنە باردى.
− اپا، بەنۋ كەلدى، تاماقتاندىرۋ كەرەك. − قاريا قۋانىپ قالدى، ءدام دايىنداي باستادى. حورلال جۋىنىپ، كيىمىن اۋىستىرىپ، بەنۋگە كەلدى. جوتەلىپ الدى دا، قولىن قايمىعىڭقىراي اپارىپ جىگىتتىڭ يىعىنا سالدى.
سودان كەيىن:
− بۇل جارامايدى. اكەمەن رەنجىسىپ، ۇيدەن بەزۋ دۇرىس ەمەس، − دەدى.
بەنۋ سول ساتتە ۇشىپ تۇرەگەلدى.
− ەگەردە اۋىرلايتىن بولساڭىز، مەن شوتيشقا بارام وندا! − دەدى ول كەتۋگە ىڭعايلانىپ جاتىپ.
− اشۋلانبا! − دەدى حورلال جۇمساق عانا، − ءجۇر تاماق ىشەيىك.
− جوق، مەن تاماق ىشپەيمىن.
ءبىراق تابالدىرىقتا حورلالعا دەپ دايىنداپ قويعان ءدامدى كوتەرىپ كەلە جاتقان قاريامەن سوقتىعىسىپ قالدى.
− بالام، سەن قايدا باراسىڭ؟ − دەپ سۇرادى ول
− حات شارۋام بار، كەتۋىم كەرەك.
− ءجون بولىپ پا مۇنىڭ؟ ءدام تاتپاي كەتۋگە بولمايدى. قاريا بەنۋدى قولىنان ۇستاپ كۇشتەپ اكەپ وتىرعىزدى دا، الدىنا دامگە ارنالعان جاپىراقتى جايدى.
بەنۋ اشۋلى وتىردى، ەشتەڭە جەمەدى، جەڭىل ءبىر تالاس تۋىپ كەتتى. كەنەت ەسىك الدىنا كەلىپ ءبىر كۇيمە توقتادى. ەڭ الدىمەن قىزمەتشى، سودان كەيىن باسپالداقتى دۇسىرلەتە باسىپ كەلگەن ودحورلالدىڭ ءوزى كورىندى. بەنۋ قۋارىپ كەتتى. حورلالدىڭ اناسى ءوز بولمەسىنە جونەلدى. ودحورلال بالاسىنا جاقىنداپ كەلدى دە ىزعارلى قالتىراعان داۋسىمەن:
− ءوزىم دە وسىداي ويلاپ ەدىم، − دەپ سالدى، − روتيكانتو ايتسا دا، سەنىڭ مۇنداي ماقساتىڭنىڭ بارىنا يلانباعان ەدىم. بەنۋدى وزىڭە تابىندىرىپ، ويىنشىعىڭ ەتپەكسىڭ عوي. جوق، مەن وعان جىبەرمەسپىن. بالانى ۇرلاماق! پوليسياعا شاعىم ەتەمىن، ءوزىڭدى اباقتىعا وتىرعىزعانشا ءىسىم سەنىمەن بولسىن.
− تۇر! تەز! − دەپ بۇيىردى بالاسىنا ول
بەنۋ اۋزىن اشپادى، اكەسىنىڭ سوڭىنان ەلبەكتەي بەردى دە شىعىپ كەتتى.
سول كەشتە حورلال تاماق ىشە المادى.
IX
بۇل كەزدە حورلال قىزمەت ىستەيتىن ساۋدا فيرماسى ماڭايداعى قىستاقتاردان كۇرىش ساتىپ الا باستادى. سول سەبەپتى حورلالدىڭ جەتى-سەگىز مىڭ رۋپيا اقشا الىپ، ءار سەنبى سايىن تاڭعى پويىزبەن ءۋالاياتقا شىعىپ تۇرۋىنا تۋرا كەلدى. كۇرىشتى كوتەرە ساتۋشىلارمەن ەسەپ-قيساپ ايىرىسىپ تۇرۋ ءۇشىن ءۋالاياتتاعى ءبىر قىستاقتا كەڭسە اشىلعان ەدى. حورلال وسىندا كەلەتىن دە، امانات قاعازدارىن، ەسەپ-قيساپ كىتاپشالارىن قارايتىن، اپتالىق بالانستى قورىتىندىلايتىن. كەلەسى اپتادا جۇمسالاتىن اقشانى دا وسىندا ساقتاۋشى ەدى. قاسىندا ۇنەمى ەكى كۇزەتشى بولاتىن.
كەڭسەدە، حورلال امانات سالمايدى، ءسويتىپ جۇمىس ىستەيدى دەگەن سىبىس تۋدى. ءبىراق بار جاۋاپكەرشىلىكتى مەڭگەرۋشى ءوزى الدى.
− حورلالدان ەشقانداي امانات تالاپ ەتىلمەيدى، − دەدى ول.
ناۋقان ماگح ايىندا باستالعان ەدى، چويترو ايىنا دەيىن سوزىلار ءتۇرى بارلىعى كورىندى. حورلالدىڭ جۇمىسى دا كوبەيىپ كەتتى. ۇيىنە دە كوبىنە كەشىگىپ قايتاتىن بولدى. سونداي ءبىر رەتتە ول بەنۋدىڭ تاعى دا كەلىپ-كەتكەنىن ءبىلدى. شەشەسى تاماق بەرىپ، سىي-قۇرمەت كورسەتىپتى. اڭگىمەلەسە كەلە قاريا ونى بۇرىنعىدان دا ۇناتىپ قالسا كەرەك.
ءبىر ەمەس، بەنۋ وسىلاي بىرنەشە رەت كەلدى.
− اناسى جوق قوي ونىڭ ۇيىندە، ءبىز دەپ تۇراتىنى سودان! مەن ونى سەنىڭ ءىنىڭ سياقتى، ءوزىمنىڭ بالام سياقتى كورەمىن. وسىنداي جىلىلىقتى كورگەن سوڭ مەنى ول اپا دەپ ايتۋ ءۇشىن عانا كەلەدى، − دەپ ول ءساريىنىڭ ءبىر شەتىمەن كوزىن ءسۇرتتى.
اقىر سوڭىندا ءبىر كۇنى ول ءوزىن كۇتىپ وتىرعان بەنۋمەن كەزدەستى. ولار ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن اڭگىمە قۇردى. بەنۋ بىلاي دەدى:
− اكەم مۇلدە كۇن كورسەتەتىن ەمەس. شىداۋعا شامام قالمادى. ايەل الادى دەگەندى ەستىگەن سوڭ كوڭىلىم مۇلدە قالدى. روتي-بابۋ لايىقتى ادام قاراستىرىپ ءجۇر. ونسىز اياعىن قيا باسپايتىن بولدى عوي اكەم. بۇرىن كەشىگىپ قالسام، تىنىشى كەتە باستاۋشى ەدى، ال ەندى بىرنەشە كۇن جوعالىپ كەتەيىنشى، قۋانباسا رەنجىمەيدى. ەسىلدەرتى قايتسەم ايەل ادام. ال ول ايەل ال، بۇل ۇيدە مەن تىرلىك قۇرا المايمىن. قالاي شىعامىن وسى قيىندىقتان. ءسىز ماعان جول كورسەتۋگە ءتيىسسىز. مەن ەندى ءوز كۇنىمدى ءوزىن كورگىم كەلەدى.
حورلال اياپ تا، قامىعىپ تا وتىر. باسىنا قيىندىق تۇسكەن اۋىر ساتتە بەنۋدىڭ بۇرىنعى ۇستازىن تاپقانى ءارى قۋانتادى، ءارى قايعىرتادى ونى. ءبىراق، ۇستازىنىڭ قولىنان نە كەلەدى؟
قايتكەن كۇندە دە: انگلياعا بارىپ ادۆوكات وقۋىن وقۋىم كەرەك، باسقا جول جوق ماعان. − دەدى بەنۋ..
− ودحور-بابۋ جىبەرە مە سەنى؟
كەتسەم، قۋانباسا، رەنجىمەيدى.. جاقسى-اق قولدى بايلايتىنى قاراجات جاعى. ودان شەتەلدە تۇرمىس قۇرارلىق اقشا الۋ وڭاي بولماس. ايلا تابۋ كەرەك.
بەنۋدىڭ اككىلىگىن بايقاپ حورلال جىميىپ قويدى.
− ايلا؟ قانداي ايدا؟ — دەپ سۇرادى.
− مەن امانات قاعاز بەرىپ قارىز الامىن. كەيىن قارىز بەرگەن ادام مەنىڭ ۇستىمنەن شاعىم، بەرتىندە اجەم: مەنى ايار دا تولەيتىن بولار. ال مەن ول اقشامەن انگلياعا اتتانامىن. شەتەلگە بارعان سوڭ ول ماعان اقشا جىبەرمەي تۋرا المايدى.
− ال قارىزدى ساعان كىم بەرەدى؟
− ءسىز شە، بەرە المايسىز با؟'
تاڭىرقاعان حورلال قايتالاپ سۇرادى:
− مەن بە؟
− نەگە ءسىز ەمەس.. كۇزەتشى سۋمكاعا سالىپ سونشاما اقشا اكەلگەن جوق پا، بۇگىن
حورلال كۇلدى.
− كۇزەتشىگە مەن قانداي نە بولسام، اقشاعا دا سونداي يەمىن مەن. − سودان كەيىن ول بەنۋگە ءوز جۇمىسىنىڭ ءمانىن تۇسىندىرە باستادى.
− ءسىڭىرى شىققان كەدەيدىڭ ۇيىندە بۇل اقشا. ءبىر-اق كۇن تۇنەيدى، ال ەرتەڭىنە جان-جاققا جول تارتادى.
− وندا باستىعىڭىز قارىز بەرە الماس پا ەكەن، ءوسىمىن كوبىرەك ەتىپ، قايتارار ەدىم.
− ەگەر دە اكەڭ امانات سالسا، مەنىڭ وتىنىشىممەن مۇمكىن بەرىپ تە قالار ما ەدى..
− اكەم امانات سالۋعا باراتىن بولسا، وندا وزىمە دە اقشا بەرگەن بولار ەدى عوي، − دەپ بەنۋ قارسىلىق ءبىلدىردى.
اڭگىمە وسىمەن تىندى. حورياال؛ "ەگەردە ايتەۋىر وزىمدىك بىردەمە بولسا، ءۇيدى دە، دۇنيەنى دە ساتار ەدىم: دە، بالاعا كومەكتەسكەن بولار ەدىم"، — دەپ ويلادى.
بۇل ويىنىڭ جۇزەگە اسۋىنا ءبىر عانا جاعداي كولدەنەڭ تۇردى − ونىڭ ءۇيى دە، كۇيى دە جوق بولاتىن.
ءبىر جۇما كۇنىنىڭ كەشىندە حورلال ءۇيىنىڭ الدىنا كۇيمە كەلىپ توقتادى. ىشىنەن بەنۋ شىقتى. كۇزەتشى وعان تاعزىم ەتتى دە، ءوز مىرزاسىنا بارىپ حابارلادى. بەنۋ كىرگەندە حورلال جاتار بولمەنىڭ ەدەنىندە وتىرىپ اقشا ساناپ جاتىر ەدى. بۇل جولى بالا مىرزانىڭ كيىم كيىسى دە بولەك ەكەن. ەرۋلىك ادەمى ءدحوتيى مەن چادورىنىڭ ورنىنا، تولىق دەنەسىنە جاراسىمدى تۇرىك شاپانى مەن شالبارىن كيىپتى. باسىندا كەپكا. سۇق ساۋساعىنا جارقىراۋىق اسىل تاسى بار ساقينا سالعان، ال شاپانىنىڭ جەڭىنەن كويلەك جەڭىنىڭ جاقۇت تۇيمەلى قايىرماسى كورىنەدى.
حورلال اقشانى جيناپ بىلاي قويدى.
− نە بولىپ قالدى، نەگە بۇلاي كيىنگەنسىڭ، نەگە بۇلاي تۇندەلەتىپ ءجۇرسىڭ؟
− ەرتەڭ جوق، ارعى كۇنى اكەم ايەل الادى. مەنەن ونىسىن جاسىرعان بولادى، ءبىراق ماعان بىرەۋلەر جەتكىزىپ قويدى. مەن ودان ءبىراز ۋاقىت باراق قۇرداعى وزىمىزگە قاراستى جەرگە بارىپ جاتىپ قايتايىن دەپ سۇرانىپ ەدىم؛ اكەم قۋانىپ كەتتى، رۇقسات بەردى. مەن اتتانىپ بارامىن، ۇيگە قايتىپ ورالمايمىن ەندى. قايتەيىن، ەرلىگىم جەتسە گانگاعا سۋعا كەتىپ ولەر ەدىم.
بەنۋ جىلاپ جىبەردى. حورلالدىڭ جۇرەگىنە قانجار قادالعانداي بولدى. ءقادىرلى انانىڭ كوزىندەي ىستىق زاتتاردىڭ ءبارىن، انا وتىرعان بولمەنى دە، ول جاتقان توسەكتى دە ەندى باسقا ءبىر جات ايەل كەلىپ يەمدەنەتىن بولادى. بەنۋ سورلىعا بۇل قانداي قيىن دەسەڭشى. حورلال وسىنى قينالا ويلادى. "انادان اسا داۋلەتتى ادام بولىپ جارالۋعا بولار، ءبىراق بۇل ءبارىبىر قايعى-قاسىرەت پەن ءجابىر-جاپادان قورعاي المايدى" − دەپ ويلادى ول. حورلال وعان نە ايتۋدى، ءقايتىپ جۇباتۋدى بىلمەدى، بار بولعانى قولىنان الدى. سول ساتتە ول "قانداي باقىتسىزدىق، ال بەنۋ بولسا، تويعا باراتىنداي قاتىپ تۇرىپ كيىنىپ الىپتى" − دەپ ويلادى تاعى دا. حورلالدىڭ قىمبات جۇزىككە قاراپ قالعانىن بەنۋ دە سەزدى، تەگى ۇستازىنىڭ ءۇنسىز قويعان ساۋالىن اڭعارعان دا بولسا كەرەك.
− بۇل انامنىڭ جۇزىگى ەدى، − دەدى ول
حورلال كومەيىنە كەلىپ قالعان كوز جاسىن زورعا باستى. سودان كەيىن:
− بەنۋ سەن تاماق ءىشتىڭ بە؟ − دەپ سۇرادى.
− ىشكەنمىن، ال ءوزىڭىز شە؟
− مەن مىنا اقشانى ساناپ، سەيفكە سالماي شىعا المايمىن.
− سىزبەن سويلەسەتىن كوپ نارسەلەر بار. بارىپ تاماقتانىپ كەلىڭىز، اپاڭ ءدامىن دايىنداپ كۇتىپ وتىر. مۇندا مەن قالا تۇرايىن.
تولقىعان حورلال ازدان سوڭ:
− جارايدى، تەز تاماقتانىپ كەلە قويايىن، − دەدى. از-كەم مەزگىلدەن سوڭ تاماعىن ىشكەن حورلال اناسىمەن بىرگە قايتىپ كەلدى.
بەنۋ قارياعا ءيىلىپ سالەم ەتتى، انا ونىڭ يەگىنەن ءسۇيدى. جىگىت وتىرىپ ءوز جايىن قايتا ايتتى. حورلالدىڭ شەشەسى بالانى اياپ مۇسىركەۋمەن بولدى. ول ارينە قانشا قامقورشى بولسا دا، بەنۋ ءۇشىن ءوز اناسىنىڭ ورنى ايرىقشا بولەك ەكەنىن بىلەدى. ونى ازاپتايتىن دا وسى وي.
ولار وڭاشا بولمەدە شاشىلىپ جاتقان اقشا اراسىندا وتىرىپ كوپ اڭگىمەلەستى. بەنۋدىڭ بالالىق شاعىن ەسكە ءتۇسىردى، ءوز بالاسىن ايرىقشا جاقسى كورگەن مارقۇم انا تۋرالى ءسوز بولدى. ءبىر كەزدە بەنۋ وقىس ساعاتىنا قاراسا ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعى بولىپ قالىپتى.
− ەندى وتىرا الماسپىن، ەگەر كەشىكسەم پويىزدان قالىپ قويام، − دەدى ول
− بۇگىن وسىندا بول، قاراعىم، تاڭەرتەڭ حورلالمەن بىرگە اتتانارسىڭ، − دەپ جالىندى قاريا.
− جوق، جوق، وتىنەمىن، جالىنباڭىزشى، مەن قايتسەم دە بۇگىن كەتۋىم كەرەك، − دەدى بەنۋ. سودان كەيىن حورلالعا قارادى. — ۇستاز، تۇندە مىنا اسىل تاستاردى الىپ ءجۇرۋ ءقاۋىپتى عوي، وسىندا قالسىن، قايتىپ ورالعان سوڭ كەلىپ الارمىن. انا كۇزەتشىڭىزگە ايتىڭىزشى، كۇيمەدەن بارىپ، بىلعارى قورجىندى اكەلسىن. مەن بۇلاردى سوعان سالىپ قويايىن.
كۇزەتشى بارىپ كىشكەنە ءبىر قول چەمودان اكەلدى. بەنۋ التىن ساعاتى مەن قىمبات جۇزىكتەرىن، اسىل تۇيمەلەرىن سوعان سالدى. ءاماندا ساق جۇرەتىن حورلال چەموداندى اپارىپ بىردەن سەيفكە تىقتى. بەنۋ حورلالدىڭ اناسىنىڭ اياعىنان توپىراق الدى. قاريا كوز جاسى مولتىلدەپ وڭ ساپارىڭ بولسىن دەگەندى ايتتى.
− دۇرعا انانىڭ ءوزى جەبەي كورسىن سەنى.
سودان كەيىن بەنۋ حورلالعا كەلىپ تاعزىم ەتتى دە، پرونام جاسادى. بۇرىن ول مۇنداي قۇرمەتتىڭ ءبىرىن دە كورسەتپەگەن ەدى. حورلال ءۇن قاتپادى، قاتتى قىسىپ قۇشاقتادى دا، دالادا تۇرعان كۇيمەگە باستاپ ءجۇردى. جەر تارپىپ ويناقشىپ تۇرعان سايگۇلىك اتتار قاراڭعى تۇندە گاز شامدارى جارقىلداعان كالكۋتتاعا قاراي وسقىرىنا تارتىپ الا جونەلدى.
وسىدان كەيىن حورلال ءوز بولمەسىندە ءۇن قاتپاستان كوپ وتىردى. اقىرىندا تەرەڭ ءبىر كۇرسىنىپ الدى دا، ۇساق اقشالاردى ساناپ، بولەك-بولەك سۋمكالارعا سالا باستادى. ال ءىرى اقشالاردى ول بۇرىن دەستەلەپ، سەيفكە تىعىپ قويعان بولاتىن-دى.
XI
ءتۇن ورتاسى اۋعان سوڭ، حورلال اقشا ساقتالعان بولمەدە سەيفتىڭ كىلتىن جاستىعىنىڭ استىنا تىعىپ ۇيقىعا كەتتى. تۇسىندە ول بەتىنە پەردە ۇستاعان بەنۋدىڭ شەشەسىن كوردى. الدەنە دەپ ايقايلاپ بالاسىنا ۇرسىپ جاتىر ەكەن. ءسوزى انىق ەستىلمەدى. ۇستىندەگى لاعىل تاستى اشەكەيلەردەن قىزىلدى-جاسىلدى قىزىق ءبىر ساۋلە شاشىرايدى. حورلال بار داۋىسىن سالىپ بەنۋدى شاقىرعىسى كەلەدى، ءبىراق نەگە ەكەنى بەلگىسىز ءۇنى شىقپايدى. كەنەت ادام شوشىرلىق تارسىل-گۇرسىل شىقتى. قارا پەردە قاق ايىرىلىپ جەرگە ءتۇستى. حورلال شوشىپ وياندى. ءالى قاراڭعى ەكەن. سوعىپ وتكەن جەلدەن سارت ەتىپ تەرەزە جابىلىپ، جالت ەتىپ شام ءسونىپتى. حورلال سىرىڭكە تۇتاتىپ شامدى قايتا جاقتى دا، ساعاتىنا قارادى. ۋاقىت تاڭعى تورت ەكەن، ەندى جاتىپ ۇيىقتاۋعا بولمايدى، اقشانى الىپ ءۋالاياتقا تارتۋ كەرەك.
اناسى تۇرىپ:
− بالام، ويانىپ قالدىڭ با؟ − دەپ شاقىرعان كەزدە، حورلال بەتى-قولىن جۋىپ ءوز بولمەسىنە كىرگەن ەدى.
ول اناسىنىڭ قاسىنا باردى، پرونام جاساپ، تاعزىم ەتتى. انا وعان وڭ ساپارىن تىلەدى دە:
− بالام جاڭا عانا ءبىر ءتۇس كوردىم، سەن كەلىن اكەلەم دەپ كەتىپ بارا جاتىر ەكەنسىڭ دەيمىن، تاڭ سارىدە كورگەن ءتۇس اينا-قاتەسىز اينىماي كەلەدى دەيتىن ەدى.
ەزۋ تارتقان حورلال ءوز بولمەسىنە باردى دا، سەيفتەن اقشا سالعان ءاميانداردى شىعارا باستادى، كەنەت بىرنەشە ءامياننىڭ ىشىندە اقشا جوق بولىپ شىقتى. ءوڭى مە، ءتۇسى مە، اڭىرىپ قالدى. سەيفتى سىلكىلەدى، ءبىراق ونىڭ ىشىندە دە ەشتەڭە جوق. ەندى ءاميانداردى باس-باسىنا اقتارا باستاپ ەدى، كەنەت بىرەۋىنىڭ ىشىنەن بەنۋدىڭ قولىمەن جازىلعان حات شىعا كەلدى. ءبىرىنشىسى اكەسىنە، ال ەكىنشىسى حورلالعا ارنالىپتى. حورلال قالتىراعان قولىمەن كونۆەرتتى اشىپ وقي باستادى. دۇنيە كۇڭگىرت تارتىپ كەتكەندەي بولدى، ول ەشتەڭەنى كورمەدى، شامنىڭ بىلتەسىن كوتەرە تۇسۋگە تۋرا كەلدى. حاتتا نە جازىلعانىنا تۇسىنبەدى، كەنەت ءوزىنىڭ انا ءتىلى − بەنگال ءتىلىن ۇمىتىپ قالعان سياقتى.
بايقاسا، بەنۋ ءۇش مىڭ سوم رۋپيانى الىپتى دا، انگلياعا اتتانىپتى. كەمە بۇگىن ازاندا جۇرمەكشى ەكەن. بەنۋ بىلاي دەپ جازىپتى:
"العان قارىزىمدى وتەسىن دەپ مەن اكەمە حات تاستاپ وتىرمىن. ال انا قول چەموداندى اشساڭىز، انامنان قالعان اسىل تاستاردى كورەسىز. ولاردىڭ قانشا تۇراتىنىن مەن بىلمەيمىن، ءبىراق ءۇش مىڭ رۋپيادان ارتىق پا دەپ شامالايمىن. ەگەردە انام مارقۇم ءتىرى بولسا، اكەم ماعان جول قاراجاتىن بەرمەگەن كۇننىڭ وزىندە دە، مىنا قىمبات اشەكەيلەرىن ساتىپ، مەنىڭ قالتاما اقشا سالىپ بەرگەن بولار ەدى. شىنىن ايتسام، اكەمنىڭ بۇل اشەكەيلەردى باسقا بىرەۋگە بەرۋىن سونداي قىزعانامىن. مەن ولاردى اكەمنەن زوردىڭ كۇشىمەن الدىم. ەگەردە شال انا-مىنا دەپ قارىزدى سوزا بەرەتىن بولسا، بۇل اسىلداردى ويلانباي-اق ساتا بەرىڭىز، نە بىرەۋگە اماناتقا تاپسىرىڭىز. بۇل اپامنىڭ دۇنيەسى عوي. سول سەبەپتى مەنىڭ دە دۇنيەم بولىپ تابىلادى". حاتتا تىكەلەي ىسكە قاتىسى جوق باسقا دا، ءار نارسەلەر جازىلعان ەكەن.
حورلال بولمەنى جاپتى دا، جۇگىرىپ تىسقا شىقتى. كۇيمە جالداپ گانگا وزەنىنە تارتتى. ءبىراق ول بەنۋدىڭ قانداي كەمەمەن كەتەتىنىن بىلگەن جوق ەدى. پريستانعا كەلگەننەن كەيىن، بۇگىن تاڭدا انگلياعا ەكى كەمە اتتانعانىن ءبىلدى. بەنۋ سونىڭ قايسىسىندا كەتىپ بارا جاتىر، كەمەنى قايتىپ توقتاتپاق كەرەك − ارينە حورلال مۇنى ويلاپ تابا المادى. پريستاننان ول قايتىپ ورالدى. شاشىراي كۇن شىعىپ كەلەدى. كالكۋتتا ۇيقىدان ويانا باستادى. ال حورلال ەشتەڭەنى دە بايقامادى. ەسى شىققان ادامداي مەڭ-زەڭ، ۇستىنەن ءزىل قارا تاس باسقانداي، اياعىن كوتەرىپ الار حالدە ەمەس. كۇيمە ءوزىنىڭ ءقادىرلى اناسى تۇراتىن ۇيگە، جۇمىس كۇنىنىڭ تولىپ جاتقان تاۋقىمەتىن تارتىپ شارشاپ كەلگەندە قۇر اتقا مىنگەندەي ەتىپ جىبەرەتىن ءۇيدىڭ الدىنا كەلىپ توقتادى. حورلال ارباكەشپەن ەسەپتەستى دە، الدەبىر ۇرەي-قورقىنىشپەن تابالدىرىقتى اتتادى. ۇرەيلەنىپ قالعان انا:
− بالام، سەن قايدا بارىپ قايتتىڭ؟ − دەپ سۇرادى.
− مەن ساعان كەلىن ىزدەپ كەلدىم، − دەپ جايباراقات كۇلە جاۋاپ بەردى دە، شالقالاپ بارىپ قۇلاپ ءتۇستى.
− و، ءتاڭىرىم، بۇل نە سۇمدىق؟ − دەپ ۇرەيى ۇشقان كەمپىر حورلالدىڭ بەتىنە اكەپ سۋ بۇرىكتى.
حورلال ەسىن جيدى، كوزىن اشتى دا، جان-جاعىنا شالىقتاي قارادى.
− قورىقپاي-اق قوي، اپا، مەنىڭ وڭاشا بولعىم كەلەدى، − دەدى ول سودان كەيىن اسىعا تۇرىپ ءوز بولمەسىنە باردى دا، ىشتەن جاۋاپ الدى. انا بوساعاعا كەلىپ وتىردى. وعان كوكتەم كۇنىنىڭ نۇرى ءتۇستى. ءالسىن-الى جابىق ەسىككە ەڭكەيىپ بالاسىن شاقىردى.
− حورلال، قاراعىم. حورلال، دەيمىن!
− انا، مەن كەيىنىرەك شىعامىن، ءوز بولمەڭە بارا بەر، كەمپىر كۇن ساۋلەسى تۇسكەن بوساعادا وتىرىپ، كۇبىرلەپ دۇعا وقي باستادى. كەڭسەدەن كۇزەتشى كەلدى، حورلالدىڭ ەسىگىن قاعىپ:
− بابۋ، ەگەر ءبىز ءقازىر شىقپاساق پويىزدان قالىپ قويامىز، − دەدى.
حورلال ىشتەن بىلاي دەپ جاۋاپ بەردى:
− جەتىنىڭ پويىزىمەن ءبىز جۇرمەيتىن بولدىق.
− وندا قاشان؟
− ونى كەيىن ايتامىن.
كۇزەتشى باسىن شايقادى دا تومەنگە ءتۇستى.
حورلال ازاپتى ويدا وتىر:
"مەن مۇنى كىمگە ايتا الماقپىن؟ ۇرلىق قوي بۇل! ءوز قولىممەن بەنۋدى قايتىپ ۇستاپ بەرمەكپىن؟"
كەنەت ول قىمبات اشەكەيلەردى ەسىنە الدى. ءتىپتى ونى ۇمىتىپ تا كەتىپتى عوي. كەنەت قاراڭعى تۇنەككە ساۋلە ءىزى تارامدالا جۇگىرگەندەي بولدى. قول چەموداندى اشىپ ەدى، ساعات پەن جۇزىكتەردەن، التىن تۇيمەلەردەن باسقا، قىمبات بىلەزىك، شاش باستىراتىن التىن اشەكەي، مارجان تاستار دا بار ەكەن. ارينە مۇنىڭ ءبارى ءۇش مىڭ سومنان ارتىق تۇراتىن زاتتار. الايدا، شىنداپ كەلگەندە بۇلار دا ۇرلانعان زاتتار عوي. ويتكەنى ول بەنۋدىڭ دۇنيەسى ەمەس. ايتا بەرسەڭ، ءتىپتى بۇل چەموداننىڭ وسى ۇيدە تۇرۋىنىڭ، ءوزى وعان قاتەرلى ەمەس پە؟
ول جالعىز ءسات ايالدامادى، بەنۋدىڭ اكەسىنە جازعان حات پەن قول چەموداندى الدى دا، جۇگىرىپ بولمەدەن شىقتى.
− بالام، قايدا باراسىڭ؟ − دەپ سۇرادى شەشەسى.
− ودحورلالدىڭ ۇيىنە.
كەمپىر ەندى عانا ۋھ دەپ دەم العانداي بولدى. قارا تاستاي ۇستىنەن باسقان الدەبىر قورقىنىشتان قۇتىلىپ شىققانداي. ول ەندى بەنۋدىڭ اكەسىنىڭ ۇيلەنۋى جايىنداعى حابار بالاما تىم اۋىر تيگەن عوي، بەيمازا بولعانى سول شىعار دەپ ويلادى. بەنۋ دەسە جانى-قۇتى قالمايدى، ايتەۋىر!
− سەن ءسويتىپ بۇگىن ءۋالاياتقا جۇرمەيتىن بولدىڭ با؟
− جوق، جوق، اپا، − دەپ جاۋاپ بەردى حورلال دالاعا جۇگىرىپ بارا جاتىپ.
ودحور-بابۋدىڭ ۇيىنە اۋدەم جەر قالعاندا تاماشا ءبىر كۇي سازى قۇلاققا كەلدى. الايدا جاقىنداي بەرىپ، توي بولىپ جاتقان وسى ءبىر سالتاناتتى ۇيدەن الدەبىر دۇرلىگۋشىلىكتىڭ بارىن اڭعارعانداي بولدى. ەسىك الدىنداعى كۇزەتشىلەر قاھارلانىپ العان. ءۇي قىزمەتشىلەرىنىڭ ءبىرىن دە دالاعا شىعارمايدى. ءار ادامنىڭ كەيپىنەن ۇرەي مەن ابىگەردىڭ بارى سەزىلەدى. بايقاسا كەشە كەشكە تامان اسا ءبىر قىمبات دۇنيەلىكتەر قولدى بولىپتى. كۇدىككە الىنعان بىرنەشە قىزمەتشىلەردى پوليسياعا ۇستاپ بەرۋدى ويلاستىرىپ جاتىر ەكەن. حورلال ەكىنشى قاباتتىڭ بالكونىنا كوتەرىلدى. ودحور-بابۋ جىندى ادامشا قۇتىرىنىپ وتىر. روتيكانتو داعدىسىنشا تەمەكىسىن بۇرقىراتادى.
− سىزبەن وڭاشا سويلەسەتىن ءسوزىم بار ەدى، − دەدى حورلال
ودحور-بابۋ اشۋلانا جاۋاپ بەردى:
− سەنىمەن وڭاشالانىپ جاتار ۋاقىتىم جوق، ايتارىڭدى وسى ارادا-اق ايت.
ول تەگى حورلالدى قارىزعا اقشا سۇراي كەلدى دەسە كەرەك.
− ەگەردە بابۋ قىسىلاتىن بولسا، مەن شىعا تۇرايىن، − دەدى روتيكانتو.
− وتىر، ەشقايدا كەتپەيسىڭ، − دەپ ودحورلال تىكسىنە سويلەدى.
− كەشە كەشكە تامان بەنۋ ءبىزدىڭ ۇيگە مىنا ءبىر ساكۆوياجدى قالدىرىپ كەتتى.
− وندا نە بار؟
حورلال ساكۆوياجدى اشتى دا ودحور-بابۋعا ۇسىندى.
− ءا، ءا... ۇستازى مەن شاكىرتى بىرلەسىپ جاقسى شارۋانى ويلاعان ەكەن! ۇرلانعان نارسەنى ساتاتىن بولسا، ۇستالاتىنىن بىلگەن، سول سەبەپتى قايتارىپ وتىر. ادالدىق ءۇشىن ءسۇيىنشى الامىن دەپ ويلايدى عوي!
حورلال ودحورلالعا بەنۋدىڭ حاتىن ۇسىندى. ول حاتتى وقىپ وتىرىپ، ءبىر قىزارىپ، ءبىر سۇرلاندى.
− ال جاقسى، مەن پوليسياعا حابارلايمىن. ەمشەك تابى كەپپەگەن جاس بالانى سەن عوي ازعىرىپ انگلياعا جىبەرىپ جۇرگەن. مۇمكىن ءبىر بەس ءجۇز رۋپيا بەرگەن شىعارسىڭ دا، ءۇش مىڭ رۋپيا الدىم دەپ قولحات جازۋعا ءماجبۇر ەتكەن بولارسىڭ. مەن بۇل قارىزدى وتەمەيمىن.
− مەن وعان قارىز بەرگەن جوقپىن
− ال وندا مىنا اقشانى قايدان الدى؟ ساندىعىڭدى بۇزىپ ۇرلاپ الىپ پا؟
حورلال ۇندەمەدى. روتيكانتو قامقورشىسىنا قاراپ كوزىن قىستى دا:
− بۇدان سۇراڭىزشى، ءۇش مىڭدى بىلاي قويايىن، سول بەس ءجۇز رۋپيانىڭ ءوزىن ءوز كوزىمەن كوردى مە ەكەن وسى مۇندار؟ سۇراڭىزشى.
قالاي دەسە دە بۇل ۇرلىقتىڭ توركىنى كورىنىپ قالدى.
الايدا بەنۋدىڭ انگلياعا كەتكەن حابارىن ەستىگەندە بۇل ۇيدە قايتادان ءبىر سۇمدىق ابىگەرشىلىك تۋىپ كەتتى. سونىڭ بارلىعىنا ايىپتى حورلال بولدى دا شىقتى.
ول ەسىنەن تانعان ادامشا تاعى دا مەڭ-زەڭ بولدى. ويدان دا، ۇرەيدەن دە ادا ءالجۋاز ءبىر حالگە ءتۇستى. ءتىپتى وسى وقيعانىڭ ارتى نەگە اپارىپ سوعارىنا دا ۇڭىلگىسى كەلمەدى.
ۇيىنە جاقىنداي بەرىپ، ول ەسىك الدىندا تۇرعان كۇيمەنى كوردى. كەنەت ءبىر ءۇمىت شىراعى جالت ەتتى. بەنۋ قايتىپ ورالعان! ارينە بەنۋ! ءوز ءحالىنىڭ مۇشكىل ەكەنىن ول قايتسە دە مويىنداعىسى كەلمەدى.
حورلال كۇيمەگە جۇگىرىپ كەلدى دە، ءوز كەڭسەسىندەگى ساقىپتى كوردى. ساقىپ كۇيمەدەن شىقتى دا، حورلالدى قولىنان ۇستاپ ۇيگە ەندى.
− سەن بۇگىن ءۋالاياتقا نەگە كەتپەي قالدىڭ؟ − ەرتەمەن كەلگەن كۇزەتشى حورلالدان جارىتىپ ەشتەڭە ەستي الماعان سوڭ، باستىققا بارىپ ايتقان ەكەن، ول ءبىلىپ كەل دەپ ءوزىنىڭ كومەكشىسىن جىبەرىپتى.
− ءۇش مىڭ رۋپيا اقشام جەتپەيدى.
− ونى قايدا جىبەردىڭ؟
حورلال ۇندەمەدى.
− كانە كورەيىكشى اقشانىڭ قايدا جاتاتىنىن. ساقىپ قايتا سانادى، ءۇي ءىشىن اينالا قارادى. انانىڭ شىدامى تاۋسىلعان ەدى، بولمەسىنەن شىقتى دا تىنىشسىزدانا سۇراي بەردى.
− حورلال، حورلال، نە سۇمدىق بولدى بۇل؟
− اپا، اقشا ۇرلاندى.
قالاي ۇرلانادى؟ كىم ۇرلايدى؟
− دابىستاما، اپا.
− بۇگىن تۇندە كىم بولىپ ەدى؟ − دەپ سۇرادى ساقىپ.
− مەن ەسىكتى جاپتىم دا، بارىپ ۇيىقتادىم، باسقا ءتىرى پەندە بولعان جوق.
ساقىپ اقشانى وزىنە الدى دا، حورلالعا:
− جارايدى، ولاي بولسا باستىققا بارايىق، − دەدى. بالاسىنىڭ ساقىپپەن كەتىپ بارا جاتقانىن كورىپ، انا حورلالدىڭ الدىنان شىقتى:
− ساقىپ، بالامدى قايدا اپارماقسىڭ! مەن مۇنى اۋزىمداعىنى جىرىپ بەرىپ اسىراعان ەدىم. بىرەۋدىڭ الا ءجىبىن اتتامايدى مەنىڭ بالام.
ساقىپ بەنگال ءتىلىن بىلمەيتىن ەدى، سول سەبەپتى:
− جارايدى، جارايدى، − دەي بەردى.
− قاپالانباي-اق قوي، اپا، مەڭگەرۋشىگە بارامىن دا تەز قايتىپ كەلەمىن.
− سەن ورازاڭدى دا اشقان جوقسىڭ عوي، − دەپ قاريا مازاسىزدانا بەردى.
حورلال جاۋاپ قاتپادى، ساقىپپەن كۇيمەگە بارىپ ءمىندى دە تارتىپ وتىردى.
انا كۇرە تامىرى قيىلعانداي، ەدەنگە قۇلاپ ءتۇستى. ۇلكەن ساقىپ حورلالعا:
− ال كانە، قالاي بولدى، شىنىڭدى ايت؟ − دەدى.
− مەن اقشا العانىم جوق.
− راس، ءوزىڭ الدىڭ دەپ مەن كۇدىكتەنبەيمىن، ءبىراق سەن اقشانى كىمنىڭ العانىن بىلەسىڭ.
حورلال باسىن تومەن سالدى، ۇندەمەدى.
− ال قالاي ويلايسىڭ، اقشانى كىم الۋعا ءتيىستى؟
− كىمنىڭ العانىنا ءوزىم دە قايرانمىن.
− تىڭدا، حورلال، مەن ساعان سەنگەن ەدىم، سول سەبەپتى ەشقانداي امانات الماي-اق وسى جۇمىستى تاپسىردىم، كەڭسەدە بۇعان قارسى شىعۋشىلار دا بولدى. ءۇش مىڭ دەگەن نە، كوپ اقشا ەمەس. ءبىراق سەن مەنى قاتتى ۇياتقا قالدىرايىن دەپ تۇرسىڭ. مەن ساعان تۇتاسىمەن ءبىر كۇن بەرەمىن. نە ىستەسەڭ ول ىستە، جيناپ اكەپ اقشانى ورنىنا سال سودان كەيىن ءوزىڭ دە ەشتەڭە بولماعانداي-اق باياعىشا جۇمىسىڭدى ىستەي بەرەتىن بولاسىڭ.
ۇلكەن ساقىپ تۇرەگەلدى. ەرتەڭگى ساعات ون ءبىردى سوقتى. حورلال ءيىنى ءتۇسىپ كەڭسەدەن شىقتى، ال شوق-شوقتاپ ايىزى قانعان كلەركتەر حورلالدىڭ بۇل سۇرىنگەنىن ور ساققا جۇگىرتىپ اڭگىمەلەي باستادى.
"ەندى نە ىستەۋىم كەرەك؟" − دەپ ويلادى حورلال بۇل ءىستىڭ نەمەن تىنارىن ول بىلە المادى، ءتىپتى سوعان ايقىن وي جۇگىرتەر دە شاماسى جوق. كوشەلەردى كەزىپ ماقسات-ويسىز بەت الدى جۇرە بەردى.
مىڭداعان ادامدارعا باسپانا بولعان ۇلكەن قالا كالكۋتتا حورلالعا ءبىر تۇزاق سياقتاندى، قالاي ەتسە دە بوساتار ەمەس. بار قاۋىم بىتكەن، بار ادام اتاۋلى دا مىنا ەشكىمگە زيان، قياناتى جوق كىشكەنە حورلالدى مىقتاپ ۇستاپ العان، نە قىلعان كۇندە دە ايىرىلاتىن ءتۇرى جوق سەكىلدى.
جۇرتتىڭ ءبارى دە بەيتانىس، ءتىپتى وتان قاستاندىق ويلاعان دا ەشكىم جوق، سوندا دا بارشاسى دا دۇشپان سياقتى.
ال تىرشىلىك شىركىن باياعىشا ءوتىپ جاتىر. ارلى-بەرلى وتكەندەر حورلالدى قاعىپ وتەدى. كوشەدە كلەركتەر مولدەك ستاقاندارعا قۇيىپ سۋ ىشەدى، بۇعان كوڭىل اۋدارعان پەندە جوق. مىنە انەبىر ەرىككەن بىرەۋ اتاشتىڭ تۇبىنە كەلىپ وتىردى. باسىن قولىمەن ۇستاپ، ورامعا جايباراقات كوز سالادى.
كاليگحاتتى بەتكە الىپ، ءبىر توپ ءۇندى قىزى مىنگەن كۇيمە زىمىراپ ءوتتى. الدەبىر چاپراسي حورلالعا كەلىپ ءبىر مەكەن-جاي وقىپ بەرۋىن ءوتىندى، حورلال مەن بىلايعى جۇرتتىڭ اراسىندا ايىرما بارلىعىن قاساقانا بايقاماعان سياقتى. چاپراسيعا ول ءجون سىلتەپ جىبەردى.
مەكەمەلەر مەن كەڭسەلەردە جۇمىس اياقتالدى. قيان-قيلى كۇيمەلەر ادامداردى ۇيلەرىنە تاسي باسادى. اۋزى-مۇرنىنان شىققان ترامۆايلارداعى كلەركتەر دە كوشەدەگى تەاتر جارنامالارىنا كوز سالىپ ۇيلەرىنە كەتىپ بارادى.
جۇمىس، قول بوس ۋاقىت، اسىعىپ ۇيگە بارۋ − وسى ءبىر ۇعىمداردىڭ ءبارىنىڭ دە ەندى حورلال ءۇشىن تۇك ماعىناسى بولماي قالدى. توڭىرەكتەگىنىڭ ءبارى دە − ۇيلەر، مەكەمەلەر، شۋلى كوشە قوزعالىسى − ءبارى دە حورلالعا بىرەسە قاتىگەز شىندىق، بىرەسە الدەبىر كومەسكى كورگەن ءتۇس سياقتى بولىپ كەتەدى. تاماق تا ىشپەدى، ءبىر ساتكە تىزە بۇگىپ دەم دە العان جوق. وسى ءبىر الاساپىران ءزىلزالا كۇننىڭ قالاي وتكەنى دە جادىندا ەمەس.
گاز شامدارى جاندى. جەمتىكتى قاراۋىلداعان ىبىلىستەرگە ۇقساپ، وڭمەنىڭنەن وتەتىن جۇزدەگەن وتكىر كوز ءتۇن قاراڭعىلىعىنا سۇعىندى.
حورلال ۋاقىتتىڭ قالاي ءوتىپ جاتقانىن بايقامادى. باسى زەڭىپ، شەكەسى سىنىپ بارادى، دەنەسى كۇيىپ-جانادى، اياعىن باسۋعا مۇرشاسى جوق. بىردە ونى بەزىلدەپ اۋىرعان جۇرەگى ازاپتاسا، بىردە قاجىپ-شارشاعاندىق پەن شىعارعا جول تاپپاي تورىققان كوڭىلدىڭ قاسىرەتى بيلەدى. حورلالدىڭ تۇلا بويى، اقىل-ويى سۋىنا بەرگەندەي. تەك ءبىر اۋىق اناسى تانا جالت ەتىپ ويىنا ورالادى. بايتاق كالكۋتتادا سول اناسىنان باسقا كەزەرگەن ەرنىن قىبىرلاتىپ ەسىنە الار ءتىرى پەندە جوق. ول، جۇرتتىڭ ءبارى قالىڭ ۇيقىعا كەتىپ، ءوزىن قورعايتىن ەش پەندە قالماعان ءتۇننىڭ مەڭىرەۋ شاعىندا اناسىنا كەلىپ، تىزەسىنە باسىن قويىپ ۇيىقتاپ كەتسەم دەپ اڭسادى. سوندا ءتىپتى ول ماڭگى-باقي ويانباي-اق قويسىنشى.
الايدا ۇيگە ورالۋعا بولمايتىن ەدى، − ول انامدى پوليسەيلەر تىلدەپ جاتقان ۇستىنەن شىعام با دەپ قورىقتى.
شارشاعان حورلالدىڭ جۇرۋگە شاماسى كەلمەي، قۇلاپ بارا جاتتى، سول ساتتە قاسىنان وتە بەرگەن جالدامالى كۇيمەگە كوزى ءتۇستى.
− قايدا باراتىن ەدىڭىز، مىرزا؟ − دەپ سۇرادى ارباكەش.
− قايدا اپارساڭىز دا ءبارىبىر، جاي ءبىر تازا اۋا جۇتىپ، دەم الايىن دەپ ەدىم. مايدان ورامىنداعى كوشەلەرمەن جۇرسەڭ دە بولادى. ارباكەش مىنا ءبىر اپەندى ادامعا كۇدىكتەنە قاراپ ىلگەرى كەتە بەرمەك ەدى. ءبىراق حورلال الدىن الا ءبىر رۋپيا ۇسىنعان سوڭ، مايداندى اينالىپ جۇرە باستادى. تالىپ شارشاعان حورلال كۇيىپ-جانىپ بارا جاتقان باسىن كۇيمە تەرەزەسىنىڭ جاقتاۋىنا سالدى دا كوزىن جۇمدى.
اۋىرعانى ازداپ تارقايىن دەدى. قىزۋى دا باسىلا باستادى. كوڭىلىن تۇڭعيىق ءبىر راقات سەزىمى، ماڭگى-باقيلىق تىنىشتىق پەن ازاپ-قاسىرەتتەن ادالىق سەزىمى باستى. ارىلماس قايعى، جول تاۋىپ شىعا الماس شىتىرمان دەپ تۇسىنگەنى قانداي اداسقاندىق دەسەڭشى. ول ەندى اڭعاردى، بۇل ءبىر قورقىنىشتان تۋعان نارسە ەكەن، ال شىعارعا جول جوق، قۇتىلۋعا بولمايدى دەگەن وي ءتىپتى ورەسكەل قاتە ەكەن.
ونىڭ جانىنا تىرناعىن قاداعان تەمىر شەڭگەل بوساپ جۇرە بەردى. اسپاننىڭ قيان-شالعاي تورىنەن شەكسىز ءبىر ەركىندىك پەن كەڭ دۇنيەنىڭ، باقىتتىڭ سامال لەبى كەلىپ سوققانداي بولدى حورلالعا. ەشبىر حاننىڭ دا، ەشبىر پاتشانىڭ دا ءامىرى جۇرمەيتىن ەدى وتان. ەندى حورلالدى قايعى-قاسىرەتتىڭ، قورلىق پەن ادىلەتسىزدىكتىڭ تورىندا ەشكىم دە ۇستاپ تۇرا المايدى.
ءوزىن-وزى تۇمشالاعان قورقىنىش-ۇرەي ءبۇعاۋىنىڭ تالقانى شىقتى. سول ساتتە حورلال ۇلان-عايىر بۇل دۇنيەدە ءوز اناسىنىڭ بارلىعىن سەزىندى. كوشەدە دە، ۇيدە دە، بارلىق جەردە دە اناسى بار، وعان ەش پەندە كولدەنەڭ كەلە المايدى.
اسپان دا، جەل دە، ءتىپتى بۇكىل الەم بىتكەن سول ءوز اناسى سياقتى جىپ-جىلى بولىپ بارا جاتتى.
سول ءبىر ىستىق دۇنيەدە ازاپ، قايعى-مۇقتاجدىقتىڭ قاراسى ءوشتى، ءتىپتى تىرلىك دەگەن ۇعىمنىڭ ءوزى دە جويىلدى. ىستىق جاس شىمىرلاپ توگىلمەيتىن بولدى. تۇن-تۇنەك تە، نۇر-ساۋلە دە جوق، تەك ماڭگى-باقيلىق قانا قالدى.
حرام ساعاتى تۇنگى ساعات ءبىردى ءپاش ەتتى. مايداننىڭ قاراڭعى كوشەلەرىن كەزىپ اينالا بەرۋ ارباكەشتى دە جالىقتىرىپ جىبەردى.
− بابۋ اتتار بولدىرايىن دەدى، ايت، قايدا اپارايىن؟
تىم-تىرىس. ارباكەش قوزدادان سەكىرىپ ءتۇستى دە، حورلالدى ستيلەي باستادى. سەلكەۋ دىبىس شىعارعان ول جوق. زارەسى ۇشقان ارباكەش كەۋدەسىنە قول سالدى، حورلالدىڭ دەنەسىنەن جان كەتىپ قالعان ەكەن.
ءسويتىپ ارباكەش ءوز ساۋالىنا جاۋاپ الا المادى، ول ەندى قالاي قاراي جۇرمەك؟
You Might Also Like
-
ۇلى اباي شىعارماشىلىعى حالقىمىزدىڭ عاسىرلار بويى ماڭىزىن جويمايتىن رۋحاني قازىناسى.
-
جۇرەك-قان تامىرلارىنىڭ اۋرۋلارىن ادام دەنساۋلىعىنىڭ ءبىرىنشى جاۋى دەپ اتايدى، ويتكەنى باسقا اۋرۋلارعا قاراعاندا، بۇدان ادامدار اجالعا كوبىرەك ۇشىرايدى. ميوكارد ينفاركتى – جۇرەك-قان تامىرلارى س...
