ءۇي جانۋارلارىنىڭ پايداسى مەن زيانى. مىسىق تۇقىمداستارى تۋرالى مالىمەت
اقتوبە وبلىسى، بايعانين اۋدانى،
قارابۇلاق ورتا مەكتەبى بيولوگيا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى:
ەرمۋكانوۆا انار
سىنىپتان تىس شارا
تاقىرىبى: ءۇي جانۋارلارىنىڭ پايداسى مەن زيانى. مىسىق تۇقىمداستارى تۋرالى مالىمەت
ماقساتى: وقۋشىلارعا ءۇي جانۋارلارىنىڭ ءبىرى مىسىقتىڭ كەيبىر ەمدىك قاسيەتتەرى، ادامعا جۇعاتىن اۋرۋلار جانە اۋرۋدىڭ الدىن الۋ شارالارى تۋرالى ويىن ويناتا وتىرىپ تۇسىنىك قالىپتاستىرۋ.
كۇتىلەتىن ناتيجە: مىسىقتار تۋرالى ءوز بەتتەرىنشە ماعلۇماتتار جيناقتاپ، پايداسى مەن زيانىن بىلەدى. ساقتانۋ شارالارىن ەسكە ساقتايدى.
جوسپارى:
ءى ءبولىم تانىستىرۋ
ءىى ءبولىم نانىم – سەنىمدەر
ءىىى ءبولىم بىزدەن - سۇراق، سىزدەن - جاۋاپ
ءىV ءبولىم ءوز مىسىعىڭدى تاپ
V ءبولىم ءسىز بىلەسىز بە؟ ايدارى
Vءى ءبولىم كەدەرگىدەن ءوتۋ.
Vءىى ءبولىم قورىتىندى.
سايىس بارىسى:
ۇيىمداستىرۋ.
مەكتەپ ءدالىزىن بەزەندىرۋ
سايىسكەرلەردى ءبىر پارتاعا مىسىعىمەن تۇرعىزۋ.
كىرىسپە ءسوز.
قۇرمەتتى ۇستازدار، وقۋشىلار، اتا – انالار بۇگىنگى «ءۇي جانۋارلارىنىڭ پايداسى مەن زيانى» تاقىرىبىندا وتكەلى وتىرعان سايىسىمىزعا قوش كەلىپسىزدەر. جالپى ءۇي جانۋارى ءسوزىنىڭ ماعىناسىنا توقتالىپ كەتەتىن بولسام «دومەستيكاسيا» – جانۋارلاردىڭ قولعا ۇيرەتىلگەن تۇرلەرى دەپ اتالادى. ءمۇيىزدى ءىرى قارا، تۇيە، جىلقى، ەسەك، قوي – ەشكى، يت، شوشقا، مىسىق، ءۇي قويانى، تەڭىز تىشقانى؛ قۇستاردان تاۋىق، ۇيرەك، قاز، كۇركەتاۋىق، كەپتەر، توعانداردا وسىرىلەتىن بالىقتار ءۇي جانۋارلارىنا جاتادى. ءۇي جانۋارلارىن قولعا ۇيرەتۋ العاشقى ادامدار مەكەندەرىن قازىپ زەرتتەۋ ناتيجەسىندە، بۇدان 15 – 10 ملن جىل بۇرىن باستالعان. اڭشىلىق ءتاسىل جەتىلگەن سايىن جابايى، تاعى جانۋارلار سانى ازايىپ، ادام بالاسىنىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىس قاجەتىن قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن ءۇي جانۋارلارى قولعا ۇيرەتىلە باستادى. وسى كەزدەگى مال تۇقىمدارى ءوزىنىڭ جابايى اتا تەگىنەن ەداۋىر ءىرى، ەتتى، اياقتارى قىسقا، تۇرقىندا دا وزگەرىستەر قالىپتاستى. سونىمەن قاتار ءۇي جانۋارلارىنىڭ جۇيكە جۇيەسىندە دە وزگەرىستەر پايدا بولدى. مىسالى، قولداعى مال ميىنىڭ كولەمى كىشىرەيىپ، سالماعى ازايعان، كورۋ، ەستۋ، ءيىس سەزۋ ورتالىقتارىنىڭ قىزمەتى تومەندەگەن. وسىنداي قولعا ۇيرەتىلگەن جانۋارلارىمىزدىڭ ءبىرى ادامنىڭ سۇيكىمدى جانۋارى مىسىق بولسا، ەندى ءبىرى ايىرىلماس دوسىنا اينالا بىلەتىن، اتا بابامىز جەتى قازىنانىڭ بىرىنە جاتقىزعان يت.
العاشقى وتكىزگەلى وتىرعان سايىسىمىز مىسىق تۋرالى. ەندەشە باستايمىز.
الدىمەن سايىسقا كەلىپ تۇرعان 6 – 8 سىنىپ وقۋشىلارى وزدەرىن جانە مىسىقتارىن تانىستىرىپ وتسە.
ءىى. ءبولىم. قازاق حالقىنىڭ كوشپەلى ءومىر سالتى سان عاسىرلار بويى تابيعاتپەن ەتەنە تانىسۋىنا مۇمكىندىك بەردى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە جابايى جانۋارلاردىڭ تىرشىلىك تىنىسىن، ولاردىڭ ءبىر – بىرىنەن ايىرماشىلىعىن، مەكەن ورنىن، پايداسى مەن زيانىن اجىراتا ءبىلدى. ولاردىڭ اتالىق، انالىق جانە ۇرپاقتارىن جەكە اتاۋمەن اتاپ، ءارقايسىسىنا ەرەكشە ءمان بەرگەن. كەيبىر جانۋارلاردى قاسيەتتى دەپ ساناعان، نە كيەسى ۇرادى دەپ ەسەپتەگەن. سول سەكىلدى مىسىققا بايلانىستى ىرىم – تىيىم سوزدەر سول اتا – بابامىزدان قازىرگە جەتكەن سوزدەر بار. سول كەزدە استارلاپ ايتىلعان ءسوز ءقازىر عىلىمدا دالەلمەن كەلتىرىلىپ جاتىر. ولاي بولسا وسى مىسىققا بايلانىستى وقۋشىلار قانداي ىرىم – تىيىمدار بىلەدى ەكەن؟
1 – قاتىسۋشى: عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا، كەيبىر جەرلەردىڭ ادامعا جاعىمدى جانە جاعىمسىز اسەر ەتەتىن قاسيەتتەرى بولادى ەكەن. مۇنداي جەرلەردى اجىراتۋ ءۇشىن اتا - بابالارىمىزدىڭ سالت - داستۇرلەرىنە ۇڭىلگەن ءجون. قاريالاردىڭ ايتۋىنشا، ونداي ورىندى مىسىق جاقسى كورەدى ەكەن، ال يت ەشقاشان جامان جەرگە جاتپايتىن كورىنەدى. ويتكەنى مىسىقتىڭ بويىندا جامان ەنەرگيانى سەزەتىن «انتەننا» بار. ول مۇنداي جاعىمسىز ەنەرگيالاردى ادەيى ىزدەپ، بويىنا جينايدى. سونىمەن قاتار كۇندەلىكتى ومىردە جاڭا قونىسقا جايعاسار الدىندا مىسىقتى ءۇي ىشىنە ءبىرىنشى جىبەرۋى، وسى جاعىمسىز ەنەرگيانى ءوز بويىنا جيناۋى ءۇشىن ەكەن.
2 - قاتىسۋشى: حالىق بولجامشىلارى مىسىققا بايلانىستى اۋا – رايىن بولجاعان. مىسىق بوساعانى نەمەسە اعاش تىرەۋدى تىرنالاپ مازالانسا، اۋا - رايى قاتتى بۇزىلادى، جەل تۇرادى نەمەسە بوران بولادى. مۇندايدا ءۇي يەلەرى «بوران شاقىرىپ تۇر» دەپ مىسىقتى زابىرلەپ، ۇرىسىپ جاتادى. بۇل دۇرىس ەمەس، ول بوران شاقىرىپ تۇرعان جوق، كۇن رايىنىڭ بۇزىلاتىنىن حابارلاپ تۇرعانى. مىسىق كەرىلىپ ۇيقىعا بەرىلسە شە؟ وندا ۇزاق ۋاقىت بويى اۋا رايى قولايلى بولادى دەپ اتا - بابامىز بولجام جاساعان ەكەن.
3 – قاتىسۋشى: ۇلكەندەردەن كەيدە ەستيتىن مەنى قىزىقتىرعان ءبىر ۇعىم «مىسىقتىلەۋ» دەگەن ءسوز بولاتىن. مىسىق «وسى ۇيدە بالا بولماسا، ءۇي يەلەرىنىڭ جالعىز الدانىشى مەن بولسام» دەپ تىلەيدى» دەيتىن اڭگىمەلەر كەزدەسەدى. كەيدە ىرىمداپ، مىسىققا تاماق بەرگەندە «و دۇنيەدە «يەم ەشتەڭە بەرگەن جوق» دەمە» دەگەن ماعىنادا ماڭدايىنان شەرتەتىنى بار. قازاق مىسىقتى جەك كورمەۋى ءتيىس ەدى عوي. ويتكەنى، «مىسىقتى پايعامبارىمىز دا جاقسى كورىپتى» دەگەن اڭگىمەلەر بار. ءتىپتى، «پايعامبارىمىز شاپانىنىڭ ەتەگىندە مىسىق ۇيىقتاپ جاتقاندا، ونى تۇرعىزباي، شاپانىن شەشىپ كەتىپتى» دەيتىن ءاپسانالار دا كەزدەسەدى. وسى ءسوزدىڭ استارىن ءبىلۋ ءۇشىن عالامتور جەلىسىن اقتارىپ قارادىم سوندا تاپقانىم. وسىناۋ ءبىر حايۋانعا قاتىستى قازاقتىڭ تانىمىندا بولەك ۇعىمدار بار. ول، مىسىقتان جۇعاتىن توكسوپلازموز اۋرۋى ايەلدەردىڭ جۇكتى كەزىندە جاتىرداعى نارەستەنىڭ ءوسىپ - ونۋىنە وراسان زور نۇقسان كەلتىرەتىن كورىنەدى. ونى ورىستار «كوشاچىي بولەزن» دەيدى ەكەن. بۇل پارازيتتىك اۋرۋدى 1908 جىلى فرانسۋز عالىمدارى اشىپتى. فرانسۋز عالىمدارى نيكولا مەن مانسو تۋنيستە، سپلەندور برازيليادا الگى ءپارازيتتى زەرتتەگەن ەكەن. كەيىن، 1923 جىلى چەح عالىمى يانك بۇل ءپارازيتتىڭ ايەل جاتىرىنداعى نارەستەنىڭ پاتولوگيالىق اۋرۋلارعا ۇشىراتاتىنىن، ءتىپتى ءسابيدىڭ ءولى تۋۋىنا سەبەپشى بولاتىندىعىن انىقتاپتى. بىلەتىندەر پارازيت كوبىنە مىسىقتان جۇعاتىنىن ايتادى. قازاقتىڭ جۇكتى ايەلدەرگە مىسىقتى جولاتپايتىن ىرىم - تىيىمدارى وسىدان ەكەن. توكسوكارا، توكسواسكاريد دەگەن اۋرۋلاردىڭ دا مىسىقتان، يتتەن جۇعادى.
زەرتتەۋشىلەر الماتى قالاسىنداعى اقىل - ەسى كەم بالالاردىڭ ينتەرنات ۇيىندە زەرتتەۋ جۇرگىزگەندە، بالالاردىڭ 23 پايىزى توكسوپلازموز اۋرۋىمەن سىرقاتتاناتىنىن انىقتاپتى. شاماسى، مىسىقتان جۇعاتىن بۇل دەرت سابيلەردىڭ اقىل - ەسىنىڭ كەم بولىپ تۋۋىنا دا اسەر ەتكەن بولسا كەرەك. بۇل دەرەكتەردىڭ بارلىعى، قازاقتىڭ «مىسىقتىلەۋلى» دەگەن ءسوزىنىڭ استارىندا ۇلكەن ءمان جاتقاندىعىن كورسەتەدى.
4 – سۇراق
مۇنىڭ ءتۇپ - تامىرى كەلتتەردىڭ تاريحىندا جاتىر. ولاردىڭ قارا مىسىقتارى جىلان اتاۋلىسىنان قورىقپايتىن بولعان. اۋلاعان ولجالارى ءتىرى بولسا دا، ۇيلەرىنە اكەلەدى ەكەن. ال ۇيگە اكەلىنگەن جىلاندى باقىتتىڭ نىشانى دەپ ايتۋ قيىنعا سوعادى. وسى اڭىزدار ەلدەن ەلگە تارالىپ، قارا مىسىق جولىڭىزدى سولدان وڭعا قاراي كەسىپ وتسە نەمەسە جول بويىندا توقتاپ وتىرىپ السا باقىتسىزدىق بولاتىندىعى دەگەن سەنىم تارالعان. ال باسقا تۇستىلەرى تەك جاقسىلىق اكەلەدى ەكەن. جولدان ءوتىپ بارا جاتىپ جولىمىزدى قارا مىسىق كەسىپ وتسە، ايالداپ تاس لاقتىرىپ، وزگە بىرەۋدىڭ ءوتىپ كەتۋىن كۇتىپ تۇراتىن ادەت وسى كۇندەرى بار. مۇندايدا مىسىقتار باقىت پەن ب ا ق نەمەسە باقىتسىزدىق الىپ كەلەدى دەگەن سەنىم تالاي جىلداردان بەرى جالعاسىپ كەلەدى. ونى دالىرەك انىقتاۋ ءۇشىن ەگيپەتتىكتەردىڭ ب. ز. د. IV عاسىرىنا شەگىنەيىك.
«قارا مىسىق الدىندى كەسىپ جۇگىرىپ وتسە، جولىڭ بولمايدى» دەگەن ىرىم بار. الايدا، بۇل قارا مىسىقتىڭ كەسىرى تيەدى دەگەن ءسوز ەمەس. قايتا كەرىسىنشە، مىسىق جولدى كەسىپ كەتۋ ارقىلى سىزگە بەلگىلى ءبىر ءقاۋىپ - قاتەر تونگەنىن سەزدىرەدى، ءسويتىپ، تەرىس نارسەدەن اراشالاپ قالعىسى كەلەدى. سوندىقتان قارا مىسىقتى ۇناتپايتىن ادامدارعا قۇلاققاعىس: قارا ءتۇستى مىسىقتىڭ وزگە ءتۇستى مىسىقتارعا قاراعاندا تىلسىمعا قارسى قورعانىش قابىلەتى الدە قايدا مىقتى، ءارى ول تەرىس ەنەرگيانىڭ تۇگىن قالدىرماي جۇتىپ الاتىن كورىنەدى. كەيبىر ەكستراسەنستەردىڭ ۇيلەرىندە قارا مىسىقتى ۇستايتىنى دا سول. ول كوز تيۋ مەن بالە - جالادان قورعاپ، ءۇيدى الاستاپ بەرەدى.
5. مىسىقتىڭ قارعىسى
جالعىز مىسىقتىڭ قارعىسى قىرىق كىسىگە جۇك بولادى اقىن جازۋشىلاردىڭ اڭگىمەسىندە كەزدەسەدى. ونىڭ ۇستىنە، مىسىقتى ولتىرۋگە بولمايدى دەگەن دە بار عوي. ءبىر اڭىزدا، مەككەگە كەتىپ بارا جاتقان كەمە تەڭىزدە داۋىلعا ۇشىرايدى. سوندا توپ ىشىنەن ءبىر ادام شىعىپ: «مىسىق ولتىرگەندەر بار ما ارامىزدا؟» دەپ سۇرايدى. ءبىر جىگىت مويىنداپ، ونى سول ارادا ءبارى سۋعا تاستاپ، سودان كەيىن عانا داۋىل باسىلىپ، كەمە جەرىنە جەتكەن ەكەن دەيدى. مۇنداعى مورال: مىسىقتىڭ قارعىسى قاتتى بولادى.
ال مەن باسقاشا ەستىگەم. ءداۋىت پايعامبار ناماز وقىپ وتىرعاندا ءبىر جىلان شاعايىن دەپ جاقىنداپ، سول جىلاندى مىسىق ءولتىرىپتى. سودان ءداۋىت پايعامبار «جاۋىرىنىڭ جەرگە تيمەسىن» دەپ باتا بەرىپتى. نە بولسا دا، اپام كوپ ايتىپ وتىراتىن: «مىسىق پايعامباردان باتا العان جانۋار» دەپ.
بىردە ۇلكەن كىسىلەردەن ەستىگەم: نۇق پايعامبار كەمەسىنىڭ ءتۇبىن تىشقان تەسكەن ەكەن، سول كەزدە تىشقان ۇستاپ الىپ مىسىق جەپ قويىپتى دەيدى.
ءمۇعالىم ءسوزى:
ال ءسىز مۇنداي ىرىمعا سەنەسىز بە؟ مىسىق يت ءتارىزدى ءوز يەسىنە ادال سەرىك بولا المايدى. ويتكەنى مىسىقتىڭ و باستاعى جاراتىلىسى مۇلدە بولەك، ول باسقا ماقسات ءۇشىن جاراتىلعان. بۇرىندارى ادام مىسىقتى تىشقان اۋلاۋ ءۇشىن اسىرادى. الايدا، شىن مانىندە، مىسىقتىڭ جەر بەتىندەگى نەگىزگى قىزمەتى تىشقان اۋلاۋ دا ەمەس. ونىڭ نەگىزگى ميسسياسى – ءوزى تۇراتىن ءۇيدى الاستاۋ، ونداعى تىنىشتىق پەن ۇيلەسىمدىلىكتى ساقتاۋ. كەيدە مىسىق ءوزىنىڭ سيقىرلى قىزمەتىن قاجەت ەتەتىن ءۇيدى ءوزى ىزدەپ تاۋىپ الادى دەگەن ءسوز بار. ونداي جاعدايدا ءۇي يەسى مىسىقتى قۋماي، ونى پانالاتىپ، «سيقىرىن» ىسكە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەرۋ كەرەك ەكەن.
ءىىى. بىزدەن - سۇراق، سىزدەن - جاۋاپ
1. مىسىق ءتارىزدى ەتپەن قورەكتەنەتىن سۇتقورەكتىلەردى قالاي اتايدى؟ (جىرتقىشتار)
2. حالىقارالىق جانۋارلار كۇنى؟ (4 قازان)
3. ەڭ اۋىر مىسىق؟ سالماعى 9 كگ جەتەدى (رەگدولل)
4. مىسىقتار جىلىنا نەشە رەت بالالايدى؟
5. مىسىق تۇقىمداس بارىستىڭ ادامعا زالالى بار ما؟ (مىسىقشا مياۋلاپ، قاتتى ءۇن شىعارا، قۇلاقتارىن جىمقىرا ىرىلداعانى بولماسا، زالالى جوق)
6. ماۋلەن، سوقىر، مارعاۋ قانداي مىسىق اتاۋلارى؟ (ماۋلەن – ۇرعاشى مىسىق سوقىر – مىسىقتىڭ ءالى كوزىن اشپاعان بالاسى مارعاۋ – مىسىقتىڭ ەسەيگەن بالاسى)
ءىV ءبولىم. ءوز مىسىعىڭدى تاپ. وقۋشىلار مىسىقتارىن قانشالىقتى جاقسى بىلەتىندىگىن، ولاردىڭ داۋسىن تاني الۋىن ءبىلۋ ءۇشىن مەنىڭ كومەكشىلەرىم قوراپقا سالىنعان مىسىقتاردى اكەلەدى ورتاعا. ءدال تاپقان وقۋشىلاردىڭ باعاسىن ءادىلقازى مۇشەلەرى جوعارى باعالايدى.
V. ءسىز بىلەسىز بە؟
ءبىزدىڭ بابالارىمىز قازىرگىدەي اسا قۋاتتى ميكروسكوپتار جوق كەزدە، پارازيتولوگيا عىلىمىنىڭ زاتى تۇگىلى، اتى قالىپتاسپاعان كەزدە كادىمگى مىسىقتىڭ جۇكتى ايەلدەردىڭ، ءتىپتى ادامنىڭ دەنساۋلىعىنا كەرى اسەر ەتەتىندىگىن بىلگەن ەكەن - اۋ. بالكىم، بابالار مىسىقتاعى پارازيتتەردى بىلمەگەن شىعار، ءبىراق كەيبىر اۋرۋلارعا مىسىقتىڭ دا قاتىسى بار ەكەندىگىن انىقتاعان بولار. ءبىزدىڭ حالىقتىڭ جۇكتى ايەلدەرگە مىسىقتى جولاتپاي، مىسىقتىڭ ماڭدايىنان شەرتىپ بارىپ تاماق بەرەتىنى، «مىسىقتىڭ تىلەۋى جامان» دەپ ىرىمدايتىنى بالكىم سودان شىعار.
وقۋشىلارعا ءۇي تاپسىرماسى رەتىندە بەرىلگەن بۋكلەتتى قورعاۋ. ءسىز بىلەسىز بە؟ ايدارى
6 سىنىپ وقۋشىسى «مىسىق تۇقىمداستارى» تۋرالى بۋكلەت
7 سىنىپ وقۋشىسى «مىسىقتىڭ پايداسى» تۋرالى بۋكلەت
8 سىنىپ وقۋشىسى «مىسىقتان جۇعاتىن اۋرۋلار» تاقىرىبىندا بۋكلەت قورعايدى.
Vءى. كەدەرگىدەن ءوتۋ. كوكتەمنىڭ العاشقى كۇنى 1 ناۋرىز داستۇرگە اينالعان حالىقارالىق مىسىقتار كۇنى. ءبىر قىزىعى، كوپتەگەن حالىقتار وسى ادامعا جاقىن ءۇي جانۋارىنىڭ ءبىرى مىسىقتار كۇنىن مەرەكەلەۋدى ۇلتتىق مەرەكەگە اينالدىرعان.
Vءىى ءبولىم قورىتىندى. فەلينولوگتاردىڭ ايتۋىنشا مىسىقتار وتە اقىلدى جانۋارلار. سوندىقتان دا ول جانۋار وزىنە قۇرمەتپەن قاراۋدى تالاپ ەتەدى، ول بۇيرىقتى ۇناتپايدى، ونىڭ ورنىنا سيپالاپ ماقتاعاندى جاقسى كورەدى. ارينە مىسىقتار تۋرالى كوپ ايتۋعا بولادى.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
قارابۇلاق ورتا مەكتەبى بيولوگيا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى:
ەرمۋكانوۆا انار
سىنىپتان تىس شارا
تاقىرىبى: ءۇي جانۋارلارىنىڭ پايداسى مەن زيانى. مىسىق تۇقىمداستارى تۋرالى مالىمەت
ماقساتى: وقۋشىلارعا ءۇي جانۋارلارىنىڭ ءبىرى مىسىقتىڭ كەيبىر ەمدىك قاسيەتتەرى، ادامعا جۇعاتىن اۋرۋلار جانە اۋرۋدىڭ الدىن الۋ شارالارى تۋرالى ويىن ويناتا وتىرىپ تۇسىنىك قالىپتاستىرۋ.
كۇتىلەتىن ناتيجە: مىسىقتار تۋرالى ءوز بەتتەرىنشە ماعلۇماتتار جيناقتاپ، پايداسى مەن زيانىن بىلەدى. ساقتانۋ شارالارىن ەسكە ساقتايدى.
جوسپارى:
ءى ءبولىم تانىستىرۋ
ءىى ءبولىم نانىم – سەنىمدەر
ءىىى ءبولىم بىزدەن - سۇراق، سىزدەن - جاۋاپ
ءىV ءبولىم ءوز مىسىعىڭدى تاپ
V ءبولىم ءسىز بىلەسىز بە؟ ايدارى
Vءى ءبولىم كەدەرگىدەن ءوتۋ.
Vءىى ءبولىم قورىتىندى.
سايىس بارىسى:
ۇيىمداستىرۋ.
مەكتەپ ءدالىزىن بەزەندىرۋ
سايىسكەرلەردى ءبىر پارتاعا مىسىعىمەن تۇرعىزۋ.
كىرىسپە ءسوز.
قۇرمەتتى ۇستازدار، وقۋشىلار، اتا – انالار بۇگىنگى «ءۇي جانۋارلارىنىڭ پايداسى مەن زيانى» تاقىرىبىندا وتكەلى وتىرعان سايىسىمىزعا قوش كەلىپسىزدەر. جالپى ءۇي جانۋارى ءسوزىنىڭ ماعىناسىنا توقتالىپ كەتەتىن بولسام «دومەستيكاسيا» – جانۋارلاردىڭ قولعا ۇيرەتىلگەن تۇرلەرى دەپ اتالادى. ءمۇيىزدى ءىرى قارا، تۇيە، جىلقى، ەسەك، قوي – ەشكى، يت، شوشقا، مىسىق، ءۇي قويانى، تەڭىز تىشقانى؛ قۇستاردان تاۋىق، ۇيرەك، قاز، كۇركەتاۋىق، كەپتەر، توعانداردا وسىرىلەتىن بالىقتار ءۇي جانۋارلارىنا جاتادى. ءۇي جانۋارلارىن قولعا ۇيرەتۋ العاشقى ادامدار مەكەندەرىن قازىپ زەرتتەۋ ناتيجەسىندە، بۇدان 15 – 10 ملن جىل بۇرىن باستالعان. اڭشىلىق ءتاسىل جەتىلگەن سايىن جابايى، تاعى جانۋارلار سانى ازايىپ، ادام بالاسىنىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىس قاجەتىن قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن ءۇي جانۋارلارى قولعا ۇيرەتىلە باستادى. وسى كەزدەگى مال تۇقىمدارى ءوزىنىڭ جابايى اتا تەگىنەن ەداۋىر ءىرى، ەتتى، اياقتارى قىسقا، تۇرقىندا دا وزگەرىستەر قالىپتاستى. سونىمەن قاتار ءۇي جانۋارلارىنىڭ جۇيكە جۇيەسىندە دە وزگەرىستەر پايدا بولدى. مىسالى، قولداعى مال ميىنىڭ كولەمى كىشىرەيىپ، سالماعى ازايعان، كورۋ، ەستۋ، ءيىس سەزۋ ورتالىقتارىنىڭ قىزمەتى تومەندەگەن. وسىنداي قولعا ۇيرەتىلگەن جانۋارلارىمىزدىڭ ءبىرى ادامنىڭ سۇيكىمدى جانۋارى مىسىق بولسا، ەندى ءبىرى ايىرىلماس دوسىنا اينالا بىلەتىن، اتا بابامىز جەتى قازىنانىڭ بىرىنە جاتقىزعان يت.
العاشقى وتكىزگەلى وتىرعان سايىسىمىز مىسىق تۋرالى. ەندەشە باستايمىز.
الدىمەن سايىسقا كەلىپ تۇرعان 6 – 8 سىنىپ وقۋشىلارى وزدەرىن جانە مىسىقتارىن تانىستىرىپ وتسە.
ءىى. ءبولىم. قازاق حالقىنىڭ كوشپەلى ءومىر سالتى سان عاسىرلار بويى تابيعاتپەن ەتەنە تانىسۋىنا مۇمكىندىك بەردى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە جابايى جانۋارلاردىڭ تىرشىلىك تىنىسىن، ولاردىڭ ءبىر – بىرىنەن ايىرماشىلىعىن، مەكەن ورنىن، پايداسى مەن زيانىن اجىراتا ءبىلدى. ولاردىڭ اتالىق، انالىق جانە ۇرپاقتارىن جەكە اتاۋمەن اتاپ، ءارقايسىسىنا ەرەكشە ءمان بەرگەن. كەيبىر جانۋارلاردى قاسيەتتى دەپ ساناعان، نە كيەسى ۇرادى دەپ ەسەپتەگەن. سول سەكىلدى مىسىققا بايلانىستى ىرىم – تىيىم سوزدەر سول اتا – بابامىزدان قازىرگە جەتكەن سوزدەر بار. سول كەزدە استارلاپ ايتىلعان ءسوز ءقازىر عىلىمدا دالەلمەن كەلتىرىلىپ جاتىر. ولاي بولسا وسى مىسىققا بايلانىستى وقۋشىلار قانداي ىرىم – تىيىمدار بىلەدى ەكەن؟
1 – قاتىسۋشى: عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا، كەيبىر جەرلەردىڭ ادامعا جاعىمدى جانە جاعىمسىز اسەر ەتەتىن قاسيەتتەرى بولادى ەكەن. مۇنداي جەرلەردى اجىراتۋ ءۇشىن اتا - بابالارىمىزدىڭ سالت - داستۇرلەرىنە ۇڭىلگەن ءجون. قاريالاردىڭ ايتۋىنشا، ونداي ورىندى مىسىق جاقسى كورەدى ەكەن، ال يت ەشقاشان جامان جەرگە جاتپايتىن كورىنەدى. ويتكەنى مىسىقتىڭ بويىندا جامان ەنەرگيانى سەزەتىن «انتەننا» بار. ول مۇنداي جاعىمسىز ەنەرگيالاردى ادەيى ىزدەپ، بويىنا جينايدى. سونىمەن قاتار كۇندەلىكتى ومىردە جاڭا قونىسقا جايعاسار الدىندا مىسىقتى ءۇي ىشىنە ءبىرىنشى جىبەرۋى، وسى جاعىمسىز ەنەرگيانى ءوز بويىنا جيناۋى ءۇشىن ەكەن.
2 - قاتىسۋشى: حالىق بولجامشىلارى مىسىققا بايلانىستى اۋا – رايىن بولجاعان. مىسىق بوساعانى نەمەسە اعاش تىرەۋدى تىرنالاپ مازالانسا، اۋا - رايى قاتتى بۇزىلادى، جەل تۇرادى نەمەسە بوران بولادى. مۇندايدا ءۇي يەلەرى «بوران شاقىرىپ تۇر» دەپ مىسىقتى زابىرلەپ، ۇرىسىپ جاتادى. بۇل دۇرىس ەمەس، ول بوران شاقىرىپ تۇرعان جوق، كۇن رايىنىڭ بۇزىلاتىنىن حابارلاپ تۇرعانى. مىسىق كەرىلىپ ۇيقىعا بەرىلسە شە؟ وندا ۇزاق ۋاقىت بويى اۋا رايى قولايلى بولادى دەپ اتا - بابامىز بولجام جاساعان ەكەن.
3 – قاتىسۋشى: ۇلكەندەردەن كەيدە ەستيتىن مەنى قىزىقتىرعان ءبىر ۇعىم «مىسىقتىلەۋ» دەگەن ءسوز بولاتىن. مىسىق «وسى ۇيدە بالا بولماسا، ءۇي يەلەرىنىڭ جالعىز الدانىشى مەن بولسام» دەپ تىلەيدى» دەيتىن اڭگىمەلەر كەزدەسەدى. كەيدە ىرىمداپ، مىسىققا تاماق بەرگەندە «و دۇنيەدە «يەم ەشتەڭە بەرگەن جوق» دەمە» دەگەن ماعىنادا ماڭدايىنان شەرتەتىنى بار. قازاق مىسىقتى جەك كورمەۋى ءتيىس ەدى عوي. ويتكەنى، «مىسىقتى پايعامبارىمىز دا جاقسى كورىپتى» دەگەن اڭگىمەلەر بار. ءتىپتى، «پايعامبارىمىز شاپانىنىڭ ەتەگىندە مىسىق ۇيىقتاپ جاتقاندا، ونى تۇرعىزباي، شاپانىن شەشىپ كەتىپتى» دەيتىن ءاپسانالار دا كەزدەسەدى. وسى ءسوزدىڭ استارىن ءبىلۋ ءۇشىن عالامتور جەلىسىن اقتارىپ قارادىم سوندا تاپقانىم. وسىناۋ ءبىر حايۋانعا قاتىستى قازاقتىڭ تانىمىندا بولەك ۇعىمدار بار. ول، مىسىقتان جۇعاتىن توكسوپلازموز اۋرۋى ايەلدەردىڭ جۇكتى كەزىندە جاتىرداعى نارەستەنىڭ ءوسىپ - ونۋىنە وراسان زور نۇقسان كەلتىرەتىن كورىنەدى. ونى ورىستار «كوشاچىي بولەزن» دەيدى ەكەن. بۇل پارازيتتىك اۋرۋدى 1908 جىلى فرانسۋز عالىمدارى اشىپتى. فرانسۋز عالىمدارى نيكولا مەن مانسو تۋنيستە، سپلەندور برازيليادا الگى ءپارازيتتى زەرتتەگەن ەكەن. كەيىن، 1923 جىلى چەح عالىمى يانك بۇل ءپارازيتتىڭ ايەل جاتىرىنداعى نارەستەنىڭ پاتولوگيالىق اۋرۋلارعا ۇشىراتاتىنىن، ءتىپتى ءسابيدىڭ ءولى تۋۋىنا سەبەپشى بولاتىندىعىن انىقتاپتى. بىلەتىندەر پارازيت كوبىنە مىسىقتان جۇعاتىنىن ايتادى. قازاقتىڭ جۇكتى ايەلدەرگە مىسىقتى جولاتپايتىن ىرىم - تىيىمدارى وسىدان ەكەن. توكسوكارا، توكسواسكاريد دەگەن اۋرۋلاردىڭ دا مىسىقتان، يتتەن جۇعادى.
زەرتتەۋشىلەر الماتى قالاسىنداعى اقىل - ەسى كەم بالالاردىڭ ينتەرنات ۇيىندە زەرتتەۋ جۇرگىزگەندە، بالالاردىڭ 23 پايىزى توكسوپلازموز اۋرۋىمەن سىرقاتتاناتىنىن انىقتاپتى. شاماسى، مىسىقتان جۇعاتىن بۇل دەرت سابيلەردىڭ اقىل - ەسىنىڭ كەم بولىپ تۋۋىنا دا اسەر ەتكەن بولسا كەرەك. بۇل دەرەكتەردىڭ بارلىعى، قازاقتىڭ «مىسىقتىلەۋلى» دەگەن ءسوزىنىڭ استارىندا ۇلكەن ءمان جاتقاندىعىن كورسەتەدى.
4 – سۇراق
مۇنىڭ ءتۇپ - تامىرى كەلتتەردىڭ تاريحىندا جاتىر. ولاردىڭ قارا مىسىقتارى جىلان اتاۋلىسىنان قورىقپايتىن بولعان. اۋلاعان ولجالارى ءتىرى بولسا دا، ۇيلەرىنە اكەلەدى ەكەن. ال ۇيگە اكەلىنگەن جىلاندى باقىتتىڭ نىشانى دەپ ايتۋ قيىنعا سوعادى. وسى اڭىزدار ەلدەن ەلگە تارالىپ، قارا مىسىق جولىڭىزدى سولدان وڭعا قاراي كەسىپ وتسە نەمەسە جول بويىندا توقتاپ وتىرىپ السا باقىتسىزدىق بولاتىندىعى دەگەن سەنىم تارالعان. ال باسقا تۇستىلەرى تەك جاقسىلىق اكەلەدى ەكەن. جولدان ءوتىپ بارا جاتىپ جولىمىزدى قارا مىسىق كەسىپ وتسە، ايالداپ تاس لاقتىرىپ، وزگە بىرەۋدىڭ ءوتىپ كەتۋىن كۇتىپ تۇراتىن ادەت وسى كۇندەرى بار. مۇندايدا مىسىقتار باقىت پەن ب ا ق نەمەسە باقىتسىزدىق الىپ كەلەدى دەگەن سەنىم تالاي جىلداردان بەرى جالعاسىپ كەلەدى. ونى دالىرەك انىقتاۋ ءۇشىن ەگيپەتتىكتەردىڭ ب. ز. د. IV عاسىرىنا شەگىنەيىك.
«قارا مىسىق الدىندى كەسىپ جۇگىرىپ وتسە، جولىڭ بولمايدى» دەگەن ىرىم بار. الايدا، بۇل قارا مىسىقتىڭ كەسىرى تيەدى دەگەن ءسوز ەمەس. قايتا كەرىسىنشە، مىسىق جولدى كەسىپ كەتۋ ارقىلى سىزگە بەلگىلى ءبىر ءقاۋىپ - قاتەر تونگەنىن سەزدىرەدى، ءسويتىپ، تەرىس نارسەدەن اراشالاپ قالعىسى كەلەدى. سوندىقتان قارا مىسىقتى ۇناتپايتىن ادامدارعا قۇلاققاعىس: قارا ءتۇستى مىسىقتىڭ وزگە ءتۇستى مىسىقتارعا قاراعاندا تىلسىمعا قارسى قورعانىش قابىلەتى الدە قايدا مىقتى، ءارى ول تەرىس ەنەرگيانىڭ تۇگىن قالدىرماي جۇتىپ الاتىن كورىنەدى. كەيبىر ەكستراسەنستەردىڭ ۇيلەرىندە قارا مىسىقتى ۇستايتىنى دا سول. ول كوز تيۋ مەن بالە - جالادان قورعاپ، ءۇيدى الاستاپ بەرەدى.
5. مىسىقتىڭ قارعىسى
جالعىز مىسىقتىڭ قارعىسى قىرىق كىسىگە جۇك بولادى اقىن جازۋشىلاردىڭ اڭگىمەسىندە كەزدەسەدى. ونىڭ ۇستىنە، مىسىقتى ولتىرۋگە بولمايدى دەگەن دە بار عوي. ءبىر اڭىزدا، مەككەگە كەتىپ بارا جاتقان كەمە تەڭىزدە داۋىلعا ۇشىرايدى. سوندا توپ ىشىنەن ءبىر ادام شىعىپ: «مىسىق ولتىرگەندەر بار ما ارامىزدا؟» دەپ سۇرايدى. ءبىر جىگىت مويىنداپ، ونى سول ارادا ءبارى سۋعا تاستاپ، سودان كەيىن عانا داۋىل باسىلىپ، كەمە جەرىنە جەتكەن ەكەن دەيدى. مۇنداعى مورال: مىسىقتىڭ قارعىسى قاتتى بولادى.
ال مەن باسقاشا ەستىگەم. ءداۋىت پايعامبار ناماز وقىپ وتىرعاندا ءبىر جىلان شاعايىن دەپ جاقىنداپ، سول جىلاندى مىسىق ءولتىرىپتى. سودان ءداۋىت پايعامبار «جاۋىرىنىڭ جەرگە تيمەسىن» دەپ باتا بەرىپتى. نە بولسا دا، اپام كوپ ايتىپ وتىراتىن: «مىسىق پايعامباردان باتا العان جانۋار» دەپ.
بىردە ۇلكەن كىسىلەردەن ەستىگەم: نۇق پايعامبار كەمەسىنىڭ ءتۇبىن تىشقان تەسكەن ەكەن، سول كەزدە تىشقان ۇستاپ الىپ مىسىق جەپ قويىپتى دەيدى.
ءمۇعالىم ءسوزى:
ال ءسىز مۇنداي ىرىمعا سەنەسىز بە؟ مىسىق يت ءتارىزدى ءوز يەسىنە ادال سەرىك بولا المايدى. ويتكەنى مىسىقتىڭ و باستاعى جاراتىلىسى مۇلدە بولەك، ول باسقا ماقسات ءۇشىن جاراتىلعان. بۇرىندارى ادام مىسىقتى تىشقان اۋلاۋ ءۇشىن اسىرادى. الايدا، شىن مانىندە، مىسىقتىڭ جەر بەتىندەگى نەگىزگى قىزمەتى تىشقان اۋلاۋ دا ەمەس. ونىڭ نەگىزگى ميسسياسى – ءوزى تۇراتىن ءۇيدى الاستاۋ، ونداعى تىنىشتىق پەن ۇيلەسىمدىلىكتى ساقتاۋ. كەيدە مىسىق ءوزىنىڭ سيقىرلى قىزمەتىن قاجەت ەتەتىن ءۇيدى ءوزى ىزدەپ تاۋىپ الادى دەگەن ءسوز بار. ونداي جاعدايدا ءۇي يەسى مىسىقتى قۋماي، ونى پانالاتىپ، «سيقىرىن» ىسكە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەرۋ كەرەك ەكەن.
ءىىى. بىزدەن - سۇراق، سىزدەن - جاۋاپ
1. مىسىق ءتارىزدى ەتپەن قورەكتەنەتىن سۇتقورەكتىلەردى قالاي اتايدى؟ (جىرتقىشتار)
2. حالىقارالىق جانۋارلار كۇنى؟ (4 قازان)
3. ەڭ اۋىر مىسىق؟ سالماعى 9 كگ جەتەدى (رەگدولل)
4. مىسىقتار جىلىنا نەشە رەت بالالايدى؟
5. مىسىق تۇقىمداس بارىستىڭ ادامعا زالالى بار ما؟ (مىسىقشا مياۋلاپ، قاتتى ءۇن شىعارا، قۇلاقتارىن جىمقىرا ىرىلداعانى بولماسا، زالالى جوق)
6. ماۋلەن، سوقىر، مارعاۋ قانداي مىسىق اتاۋلارى؟ (ماۋلەن – ۇرعاشى مىسىق سوقىر – مىسىقتىڭ ءالى كوزىن اشپاعان بالاسى مارعاۋ – مىسىقتىڭ ەسەيگەن بالاسى)
ءىV ءبولىم. ءوز مىسىعىڭدى تاپ. وقۋشىلار مىسىقتارىن قانشالىقتى جاقسى بىلەتىندىگىن، ولاردىڭ داۋسىن تاني الۋىن ءبىلۋ ءۇشىن مەنىڭ كومەكشىلەرىم قوراپقا سالىنعان مىسىقتاردى اكەلەدى ورتاعا. ءدال تاپقان وقۋشىلاردىڭ باعاسىن ءادىلقازى مۇشەلەرى جوعارى باعالايدى.
V. ءسىز بىلەسىز بە؟
ءبىزدىڭ بابالارىمىز قازىرگىدەي اسا قۋاتتى ميكروسكوپتار جوق كەزدە، پارازيتولوگيا عىلىمىنىڭ زاتى تۇگىلى، اتى قالىپتاسپاعان كەزدە كادىمگى مىسىقتىڭ جۇكتى ايەلدەردىڭ، ءتىپتى ادامنىڭ دەنساۋلىعىنا كەرى اسەر ەتەتىندىگىن بىلگەن ەكەن - اۋ. بالكىم، بابالار مىسىقتاعى پارازيتتەردى بىلمەگەن شىعار، ءبىراق كەيبىر اۋرۋلارعا مىسىقتىڭ دا قاتىسى بار ەكەندىگىن انىقتاعان بولار. ءبىزدىڭ حالىقتىڭ جۇكتى ايەلدەرگە مىسىقتى جولاتپاي، مىسىقتىڭ ماڭدايىنان شەرتىپ بارىپ تاماق بەرەتىنى، «مىسىقتىڭ تىلەۋى جامان» دەپ ىرىمدايتىنى بالكىم سودان شىعار.
وقۋشىلارعا ءۇي تاپسىرماسى رەتىندە بەرىلگەن بۋكلەتتى قورعاۋ. ءسىز بىلەسىز بە؟ ايدارى
6 سىنىپ وقۋشىسى «مىسىق تۇقىمداستارى» تۋرالى بۋكلەت
7 سىنىپ وقۋشىسى «مىسىقتىڭ پايداسى» تۋرالى بۋكلەت
8 سىنىپ وقۋشىسى «مىسىقتان جۇعاتىن اۋرۋلار» تاقىرىبىندا بۋكلەت قورعايدى.
Vءى. كەدەرگىدەن ءوتۋ. كوكتەمنىڭ العاشقى كۇنى 1 ناۋرىز داستۇرگە اينالعان حالىقارالىق مىسىقتار كۇنى. ءبىر قىزىعى، كوپتەگەن حالىقتار وسى ادامعا جاقىن ءۇي جانۋارىنىڭ ءبىرى مىسىقتار كۇنىن مەرەكەلەۋدى ۇلتتىق مەرەكەگە اينالدىرعان.
Vءىى ءبولىم قورىتىندى. فەلينولوگتاردىڭ ايتۋىنشا مىسىقتار وتە اقىلدى جانۋارلار. سوندىقتان دا ول جانۋار وزىنە قۇرمەتپەن قاراۋدى تالاپ ەتەدى، ول بۇيرىقتى ۇناتپايدى، ونىڭ ورنىنا سيپالاپ ماقتاعاندى جاقسى كورەدى. ارينە مىسىقتار تۋرالى كوپ ايتۋعا بولادى.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: دەرەكتەردى ەنگىزۋ، رەداكسيالاۋ جانە پىشىمدەۋ تولتىرۋ ماركەرى
