ۆيتاميندەر جانە ولاردىڭ ماڭىزى
قاراعاندى وبلىسى، جاڭاارقا اۋدانى،
س. سەيفۋللين اتىنداعى جوبب مەكتەبى
بيولوگيا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى:
كۇلپەيسوۆا ايگۇل قۇرمانسەيت قىزى
ساباقتىڭ تاقىرىبى ۆيتاميندەر جانە ولاردىڭ ماڭىزى
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىگى: ۆيتاميندەردىڭ ماڭىزى جانە تاماقتا ۆيتاميندەردىڭ ساقتالۋى، ۆيتاميندەردى دۇرىس پايدالانۋ تۋرالى، وقۋشىلاردىڭ ءبىلىم قالىپتاستىرۋ. دامىتۋشىلىعى: تاماقتىڭ قۇرامىنداعى ۆيتاميندەر ورگانيزمنىڭ دۇرىس قالىپتاسۋىنا جانە ورگانيزمنىڭ ءار ءتۇرلى اۋرۋلارعا قارسى تۇرۋىن ارتتىراتىنىن وقۋشىلارعا ايتا وتىرىپ، وي - ءورىسىن دامىتۋ.
تاربيەلىگى: وقۋشىلارعا ادامگەرشىلىك، گيگيەنالىق، سالاۋاتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرۋعا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: تابليسالار، ۇلەستىرمەلى ماتەريالدار، سلايدتار، ەلەكتروندىق وقۋلىق.
ساباقتىڭ ءادىسى: ءتۇسىندىرۋ، اۋىزشا، سۇراق – جاۋاپ.
ءپان ارالىق بايلانىسى: فيزيولوگيا، مەديسينا.
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
1. وقۋشىلارمەن امانداسۋ؛
2. وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ؛
3. ساباققا دايىندىق جۇرگىزۋ؛
ءىى. ۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ:
1. اۋىزشا سۇراقتار بەرۋ؛
2. تاراتپا ماتەريالدار بەرۋ:
• زات الماسۋدىڭ ماڭىزى قانداي؟
• اسسيميلياسيا دەگەن نە؟
• ديسسيميلياسيا دەگەن نە؟
• ءنارۋىزدىڭ ماڭىزى قانداي؟
• مينەرالدى زاتتاردىڭ ماڭىزى؟
• سۋ مولشەرىنىڭ ورگانيزمدە وزگەرىپ وتىرۋىنا نە اسەر ەتەدى؟
• كليماتى ىستىق ءشولدى جەردە ورگانيزمنىڭ ىشكى ورتالىعىنىڭ تۇراقتىلىعى قالاي ساقتالادى؟
3. بيولوگيالىق ديكتانت ورىنداتۋ.
ءىىى. جاڭا ساباقتىڭ ماقساتى.
جوسپار:
1. ۆيتاميندەر جانە ولاردىڭ ماڭىزى.
2. ا، ۆ، س، د، ك ۆيتاميندەرى.
3. تاماقتا ۆيتاميندەردىڭ ساقتالۋى.
ۆيتاميندەر جانە ولاردىڭ ماڭىزى. ۆيتاميندەر – ەرەكشە ورگانيكالىق زاتتار. ادام ولاردىڭ وتە از مولشەرىن عانا پايدالانادى. ءبىراق ءۆيتامينسىز ءبىزدىڭ ورگانيزمىمىزدەگى مۇشەلەردىڭ قالىپتى جۇمىس ىستەۋى مۇمكىن ەمەس. ۆيتاميندەر ورگانيزمنىڭ تىرشىلىك قابىلەتى ءۇشىن قاجەتتى زات، ول ادامنىڭ دەنە جانە وي ەڭبەگىن ارتتىرادى، ونىڭ ءوسۋى مەن دامۋىن، اۋرۋعا قارسى تۇرۋىن قامتاماسىز ەتەدى. تاعام قۇرامىندا ۆيتاميندەر جەتكىلىكسىز بولسا، ورگانيزمنىڭ جۇمىسى ناشارلاپ، قاتتى اۋرۋعا شالدىعادى. ۆيتاميندەر وسىمدىك پەن جانۋار ونىمدەرىنەن الىناتىن ازىق – تۇلىكتەردە بولادى. ادام ءار ءتۇرلى تاعام ءىشۋ ارقىلى وزىنە قاجەتتى ءۆيتاميندى الىپ وتىرادى. ۆيتاميندەردى لاتىن ءالفاۆيتىنىڭ باس ارىپتەرىمەن بەلگىلەنىپ، فيزيكالىق - حيميالىق قاسيەتتەرىنە قاراي 2 توپقا بولەدى:
1) سۋدا ەريتىندەر(س، ر، رر، جانە ۆ توبىنىڭ ۆيتاميندەرى)؛
2) مايدا ەريتىندەر(ا، د، ك، ە)
ا ءۆيتامينى (رەتينول) ورگانيزمنىڭ وسۋىنە جانە دامىپ، جەتىلۋىنە اسەرىن تيگىزەدى. ا ءۆيتامينى جەتىسپەسە، ادام قاراڭعىدا كوزى كورمەيتىن اقشام سوقىر اۋرۋىنا شالدىعادى. ول ورگانيزمنىڭ قورعانىش قاسيەتىن ارتتىرادى، كوزدىڭ كورگىشتىگىن جاقسارتادى، تەرىدە زات الماسۋدى رەتتەۋگە قاتىسادى. ا ءۆيتامينى – بالىق باۋىرىندا، تەڭىز الابۇعاسىندا، سارى مايدا، سابىزدە، قىزاندا، ت. ب. بولادى.
ۆ ءۆيتامينىنىڭ تۇرلەرى وتە كوپ: ۆ1، ۆ2، ۆ6، ۆ12. سوندىقتان ولاردى ۆ ۆيتاميندەر توبى دەپ اتايدى. ۆ توبىنىڭ ۆيتاميندەرى زات الماسۋ، كوپتەگەن فەرمەنتتىك رەاكسيالاردى رەتتەيدى. ۆ1 ءۆيتامينىنىڭ (تيامين) جەتىسپەۋى سال اۋرۋى (بەري - بەري )، جۇرەك اۋرۋىنا شالدىقتىرادى. ۆ 2 (ريبوفلاۆين) جاسۋشانىڭ ەنەرگيا الماسۋىن رەتتەيدى. ەگەر جەتىسپەسە كوز جانارىنىڭ بۇزىلۋىنا اكەلىپ سوقتىرادى. ۆ 6 (پيريدوكسين) ءنارۋىز بەن مايلار الماسۋىنا قاجەت. ۆ12 (سيانوكوبالامين) ءۆيتامينى جىلىك مايىندا قىزىل قان تۇيىرشىكتەرىنىڭ جەتىلىپ، قانعا تۇسۋىنە جانە وتتەكتى تاسىمالداۋعا اسەر ەتەدى. بۇل ۆيتامين جەتكىلىكسىز بولسا، قان ازدىق اۋرۋى پايدا بولادى. ۆ15 ءۆيتامينى – جۇرەك قان تامىرلارىنىڭ جۇمىسىنا اسەر ەتەدى.
س ءۆيتامينى (اسكوربين قىشقىلى) ورگانيزمنىڭ ءتۇرلى جۇقپالى اۋرۋلارعا قارسى تۇرۋىن ارتتىرادى، سۇيەك پەن ءتىستىڭ مىقتىلىعىن جاقسارتادى. ول ورگانيزمگە قىستا جانە كوكتەمدە كوبىرەك قاجەت. بۇل ۆيتامين ورگانيزمدە جەتكىلىكتى بولۋ ءۇشىن – كوكونىس پەن جەمىس – جيدەكتەردى، اشىعان قىرىققاباتتى تاعامعا كوبىرەك پايدالانعان ءجون.
د ءۆيتامينى (كالسيفەرول) ورگانيزمدە كۇن ساۋلەسىنىڭ اسەرىنەن تۇزىلەدى. بۇل ءۆيتاميننىڭ جەتىسپەۋىنەن جاس نارەستەلەر مەشەل اۋرۋىمەن اۋىرادى. مەشەل اۋرۋىمەن اۋىرعاندا – بالانىڭ ۇيقىسى ناشارلاپ، قاڭقاسى دۇرىس قالىپتاسپايدى، اياق سۇيەكتەرى قيسايىپ، باسى مەن ءىشى ۇلكەن بولادى. بۇل اۋرۋدان ساقتانۋ ءۇشىن بالا تازا اۋادا، كۇنشۋاقتا كوبىرەك سەرۋەندەۋ كەرەك.
ءبىزدىڭ ءدارى – دارمەك شىعاراتىن وندىرىستەرىمىز ءتاتتى قابىقپەن قاپتالعان دايىن ۆيتاميندەر جاسايدى. ءبىراق ۆيتاميندەردى اۋرۋ جانە ساۋ ادامداردىڭ دارىگەردىڭ رۇقساتىنسىز ءوز بەتىمەن ىشۋگە بولمايدى. ءۆيتاميندى دۇرىس پايدالانباي، مولشەردەن كوپ پايدالانسا، ءار ءتۇرلى اۋرۋلارعا ۇشىراپ، دەنساۋلىققا زيان كەلتىرۋى مۇمكىن.
ك ءۆيتامينى قاننىڭ قۇرامىنداعى قان ۇيۋعا قاتىساتىن زاتتارعا اسەرىن تيگىزەدى. سوندىقتان بۇل ۆيتامين جەتىسپەگەندە – جاراقاتتانعان ادامنىڭ قانى ۇيىماي، قان كوپ كەتەدى. ك ءۆيتامينى قىرىققاباتتا، قىزاندا جانە باۋىردا بولادى. ونى ىشەكتەگى ميكروورگانيزمدەر تۇزەدى.
تاماقتا ۆيتاميندەردىڭ ساقتالۋى. تاماقتى ساقتاعاندا جانە وڭدەگەندە ۆيتاميندەر بۇزىلادى. س ءۆيتامينى بۇزىلماي ساقتالۋى ءۇشىن - جەمىستەر مەن كوكونىستەردىڭ قابىعىن وتە جۇقا ەتىپ ارشۋ كەرەك. كوكونىستەردى ءپىسىرۋ جانە پايدالانۋ الدىندا عانا قابىعىنان تازارتىپ، كەسەدى. قابىعى ارشىلعان كارتوپتى قارايىپ كەتپەۋ ءۇشىن سۋعا سالىپ قويادى. تاماقتى ەمال نەمەسە ءىشى تەفلونمەن جابىلعان ىدىستا دايىندايدى. كوكونىستى قايناپ جاتقان سۋعا نەمەسە سورپاعا سالىپ پىسىرەدى. بۇل كەزدە سۋدىڭ كولەمىنىڭ از بولعانى ءجون. پىسكەن تاماقتا ۆيتاميندەردىڭ بۇزىلماي ساقتالۋى قاجەت.
V. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ.
1) ۆيتاميندەردىڭ ماڭىزى قانداي؟
2) ا، ۆ، س، د ۆيتاميندەردى قانداي ازىق – تۇلىكتەردە بولادى.
3) ۆيتاميندەردى شامادان ارتىق پايدالانۋدان ورگانيزمدە قانداي وزگەرىستەر بولادى؟
Vءى. قورىتىندىلاۋ.
ۆيتاميندەر – ەرەكشە ورگانيكالىق زاتتار. ادام ولاردىڭ وتە از مولشەرىن عانا پايدالانادى. ءبىراق ءۆيتامينسىز ءبىزدىڭ ورگانيزمىمىزدەگى مۇشەلەردىڭ قالىپتى جۇمىس ىستەۋى مۇمكىن ەمەس. ادام ءار ءتۇرلى تاعام ءىشۋ ارقىلى وزىنە قاجەتتى ءۆيتاميندى الىپ وتىرادى. ۆيتاميندەردى ا، ۆ، س، د جانە ت. ب. ارىپتەرىمەن بەلگىلەيدى. تاماقتى ساقتاعاندا جانە وڭدەگەندە ۆيتاميندەر بۇزىلادى.
VIءى. باعالاۋ.
VIIءى. ۇيگە تاپسىرما. ۆيتاميندەر.
س. سەيفۋللين اتىنداعى جوبب مەكتەبى
بيولوگيا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى:
كۇلپەيسوۆا ايگۇل قۇرمانسەيت قىزى
ساباقتىڭ تاقىرىبى ۆيتاميندەر جانە ولاردىڭ ماڭىزى
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىگى: ۆيتاميندەردىڭ ماڭىزى جانە تاماقتا ۆيتاميندەردىڭ ساقتالۋى، ۆيتاميندەردى دۇرىس پايدالانۋ تۋرالى، وقۋشىلاردىڭ ءبىلىم قالىپتاستىرۋ. دامىتۋشىلىعى: تاماقتىڭ قۇرامىنداعى ۆيتاميندەر ورگانيزمنىڭ دۇرىس قالىپتاسۋىنا جانە ورگانيزمنىڭ ءار ءتۇرلى اۋرۋلارعا قارسى تۇرۋىن ارتتىراتىنىن وقۋشىلارعا ايتا وتىرىپ، وي - ءورىسىن دامىتۋ.
تاربيەلىگى: وقۋشىلارعا ادامگەرشىلىك، گيگيەنالىق، سالاۋاتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرۋعا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: تابليسالار، ۇلەستىرمەلى ماتەريالدار، سلايدتار، ەلەكتروندىق وقۋلىق.
ساباقتىڭ ءادىسى: ءتۇسىندىرۋ، اۋىزشا، سۇراق – جاۋاپ.
ءپان ارالىق بايلانىسى: فيزيولوگيا، مەديسينا.
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
1. وقۋشىلارمەن امانداسۋ؛
2. وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ؛
3. ساباققا دايىندىق جۇرگىزۋ؛
ءىى. ۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ:
1. اۋىزشا سۇراقتار بەرۋ؛
2. تاراتپا ماتەريالدار بەرۋ:
• زات الماسۋدىڭ ماڭىزى قانداي؟
• اسسيميلياسيا دەگەن نە؟
• ديسسيميلياسيا دەگەن نە؟
• ءنارۋىزدىڭ ماڭىزى قانداي؟
• مينەرالدى زاتتاردىڭ ماڭىزى؟
• سۋ مولشەرىنىڭ ورگانيزمدە وزگەرىپ وتىرۋىنا نە اسەر ەتەدى؟
• كليماتى ىستىق ءشولدى جەردە ورگانيزمنىڭ ىشكى ورتالىعىنىڭ تۇراقتىلىعى قالاي ساقتالادى؟
3. بيولوگيالىق ديكتانت ورىنداتۋ.
ءىىى. جاڭا ساباقتىڭ ماقساتى.
جوسپار:
1. ۆيتاميندەر جانە ولاردىڭ ماڭىزى.
2. ا، ۆ، س، د، ك ۆيتاميندەرى.
3. تاماقتا ۆيتاميندەردىڭ ساقتالۋى.
ۆيتاميندەر جانە ولاردىڭ ماڭىزى. ۆيتاميندەر – ەرەكشە ورگانيكالىق زاتتار. ادام ولاردىڭ وتە از مولشەرىن عانا پايدالانادى. ءبىراق ءۆيتامينسىز ءبىزدىڭ ورگانيزمىمىزدەگى مۇشەلەردىڭ قالىپتى جۇمىس ىستەۋى مۇمكىن ەمەس. ۆيتاميندەر ورگانيزمنىڭ تىرشىلىك قابىلەتى ءۇشىن قاجەتتى زات، ول ادامنىڭ دەنە جانە وي ەڭبەگىن ارتتىرادى، ونىڭ ءوسۋى مەن دامۋىن، اۋرۋعا قارسى تۇرۋىن قامتاماسىز ەتەدى. تاعام قۇرامىندا ۆيتاميندەر جەتكىلىكسىز بولسا، ورگانيزمنىڭ جۇمىسى ناشارلاپ، قاتتى اۋرۋعا شالدىعادى. ۆيتاميندەر وسىمدىك پەن جانۋار ونىمدەرىنەن الىناتىن ازىق – تۇلىكتەردە بولادى. ادام ءار ءتۇرلى تاعام ءىشۋ ارقىلى وزىنە قاجەتتى ءۆيتاميندى الىپ وتىرادى. ۆيتاميندەردى لاتىن ءالفاۆيتىنىڭ باس ارىپتەرىمەن بەلگىلەنىپ، فيزيكالىق - حيميالىق قاسيەتتەرىنە قاراي 2 توپقا بولەدى:
1) سۋدا ەريتىندەر(س، ر، رر، جانە ۆ توبىنىڭ ۆيتاميندەرى)؛
2) مايدا ەريتىندەر(ا، د، ك، ە)
ا ءۆيتامينى (رەتينول) ورگانيزمنىڭ وسۋىنە جانە دامىپ، جەتىلۋىنە اسەرىن تيگىزەدى. ا ءۆيتامينى جەتىسپەسە، ادام قاراڭعىدا كوزى كورمەيتىن اقشام سوقىر اۋرۋىنا شالدىعادى. ول ورگانيزمنىڭ قورعانىش قاسيەتىن ارتتىرادى، كوزدىڭ كورگىشتىگىن جاقسارتادى، تەرىدە زات الماسۋدى رەتتەۋگە قاتىسادى. ا ءۆيتامينى – بالىق باۋىرىندا، تەڭىز الابۇعاسىندا، سارى مايدا، سابىزدە، قىزاندا، ت. ب. بولادى.
ۆ ءۆيتامينىنىڭ تۇرلەرى وتە كوپ: ۆ1، ۆ2، ۆ6، ۆ12. سوندىقتان ولاردى ۆ ۆيتاميندەر توبى دەپ اتايدى. ۆ توبىنىڭ ۆيتاميندەرى زات الماسۋ، كوپتەگەن فەرمەنتتىك رەاكسيالاردى رەتتەيدى. ۆ1 ءۆيتامينىنىڭ (تيامين) جەتىسپەۋى سال اۋرۋى (بەري - بەري )، جۇرەك اۋرۋىنا شالدىقتىرادى. ۆ 2 (ريبوفلاۆين) جاسۋشانىڭ ەنەرگيا الماسۋىن رەتتەيدى. ەگەر جەتىسپەسە كوز جانارىنىڭ بۇزىلۋىنا اكەلىپ سوقتىرادى. ۆ 6 (پيريدوكسين) ءنارۋىز بەن مايلار الماسۋىنا قاجەت. ۆ12 (سيانوكوبالامين) ءۆيتامينى جىلىك مايىندا قىزىل قان تۇيىرشىكتەرىنىڭ جەتىلىپ، قانعا تۇسۋىنە جانە وتتەكتى تاسىمالداۋعا اسەر ەتەدى. بۇل ۆيتامين جەتكىلىكسىز بولسا، قان ازدىق اۋرۋى پايدا بولادى. ۆ15 ءۆيتامينى – جۇرەك قان تامىرلارىنىڭ جۇمىسىنا اسەر ەتەدى.
س ءۆيتامينى (اسكوربين قىشقىلى) ورگانيزمنىڭ ءتۇرلى جۇقپالى اۋرۋلارعا قارسى تۇرۋىن ارتتىرادى، سۇيەك پەن ءتىستىڭ مىقتىلىعىن جاقسارتادى. ول ورگانيزمگە قىستا جانە كوكتەمدە كوبىرەك قاجەت. بۇل ۆيتامين ورگانيزمدە جەتكىلىكتى بولۋ ءۇشىن – كوكونىس پەن جەمىس – جيدەكتەردى، اشىعان قىرىققاباتتى تاعامعا كوبىرەك پايدالانعان ءجون.
د ءۆيتامينى (كالسيفەرول) ورگانيزمدە كۇن ساۋلەسىنىڭ اسەرىنەن تۇزىلەدى. بۇل ءۆيتاميننىڭ جەتىسپەۋىنەن جاس نارەستەلەر مەشەل اۋرۋىمەن اۋىرادى. مەشەل اۋرۋىمەن اۋىرعاندا – بالانىڭ ۇيقىسى ناشارلاپ، قاڭقاسى دۇرىس قالىپتاسپايدى، اياق سۇيەكتەرى قيسايىپ، باسى مەن ءىشى ۇلكەن بولادى. بۇل اۋرۋدان ساقتانۋ ءۇشىن بالا تازا اۋادا، كۇنشۋاقتا كوبىرەك سەرۋەندەۋ كەرەك.
ءبىزدىڭ ءدارى – دارمەك شىعاراتىن وندىرىستەرىمىز ءتاتتى قابىقپەن قاپتالعان دايىن ۆيتاميندەر جاسايدى. ءبىراق ۆيتاميندەردى اۋرۋ جانە ساۋ ادامداردىڭ دارىگەردىڭ رۇقساتىنسىز ءوز بەتىمەن ىشۋگە بولمايدى. ءۆيتاميندى دۇرىس پايدالانباي، مولشەردەن كوپ پايدالانسا، ءار ءتۇرلى اۋرۋلارعا ۇشىراپ، دەنساۋلىققا زيان كەلتىرۋى مۇمكىن.
ك ءۆيتامينى قاننىڭ قۇرامىنداعى قان ۇيۋعا قاتىساتىن زاتتارعا اسەرىن تيگىزەدى. سوندىقتان بۇل ۆيتامين جەتىسپەگەندە – جاراقاتتانعان ادامنىڭ قانى ۇيىماي، قان كوپ كەتەدى. ك ءۆيتامينى قىرىققاباتتا، قىزاندا جانە باۋىردا بولادى. ونى ىشەكتەگى ميكروورگانيزمدەر تۇزەدى.
تاماقتا ۆيتاميندەردىڭ ساقتالۋى. تاماقتى ساقتاعاندا جانە وڭدەگەندە ۆيتاميندەر بۇزىلادى. س ءۆيتامينى بۇزىلماي ساقتالۋى ءۇشىن - جەمىستەر مەن كوكونىستەردىڭ قابىعىن وتە جۇقا ەتىپ ارشۋ كەرەك. كوكونىستەردى ءپىسىرۋ جانە پايدالانۋ الدىندا عانا قابىعىنان تازارتىپ، كەسەدى. قابىعى ارشىلعان كارتوپتى قارايىپ كەتپەۋ ءۇشىن سۋعا سالىپ قويادى. تاماقتى ەمال نەمەسە ءىشى تەفلونمەن جابىلعان ىدىستا دايىندايدى. كوكونىستى قايناپ جاتقان سۋعا نەمەسە سورپاعا سالىپ پىسىرەدى. بۇل كەزدە سۋدىڭ كولەمىنىڭ از بولعانى ءجون. پىسكەن تاماقتا ۆيتاميندەردىڭ بۇزىلماي ساقتالۋى قاجەت.
V. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ.
1) ۆيتاميندەردىڭ ماڭىزى قانداي؟
2) ا، ۆ، س، د ۆيتاميندەردى قانداي ازىق – تۇلىكتەردە بولادى.
3) ۆيتاميندەردى شامادان ارتىق پايدالانۋدان ورگانيزمدە قانداي وزگەرىستەر بولادى؟
Vءى. قورىتىندىلاۋ.
ۆيتاميندەر – ەرەكشە ورگانيكالىق زاتتار. ادام ولاردىڭ وتە از مولشەرىن عانا پايدالانادى. ءبىراق ءۆيتامينسىز ءبىزدىڭ ورگانيزمىمىزدەگى مۇشەلەردىڭ قالىپتى جۇمىس ىستەۋى مۇمكىن ەمەس. ادام ءار ءتۇرلى تاعام ءىشۋ ارقىلى وزىنە قاجەتتى ءۆيتاميندى الىپ وتىرادى. ۆيتاميندەردى ا، ۆ، س، د جانە ت. ب. ارىپتەرىمەن بەلگىلەيدى. تاماقتى ساقتاعاندا جانە وڭدەگەندە ۆيتاميندەر بۇزىلادى.
VIءى. باعالاۋ.
VIIءى. ۇيگە تاپسىرما. ۆيتاميندەر.
You Might Also Like
-
اتىراۋ وبلىسى، جىلىوي اۋدانى،
