زەرگەرلىك ونەر
استانا قالاسى،
№53 مەكتەپ-ليسەي
تەحنولوگيا ءپانى ءمۇعالىمى
كانافين تولەش ساپاروۆيچ
زەرگەرلىك ونەر
“جىگىتكە جەتى ونەر دە از”، “شەبەردىڭ قولى ورتاق” سىندى ماقال - ماتەلدەردى كەيىنگى ۇرپاقتارىنا ميراس ەتكەن قازاق حالقىندا ونەردىڭ ءتۇرى دە سان الۋان. سولاردىڭ ءبىرى — قيىندىعى “ينەمەن قۇدىق قازعانداي” ءارى ىسمەرلىكپەن قوسا، اسقان تاباندىلىقتى، ىجداعاتتىلىقتى قاجەت ەتەتىن زەرگەرلىك ونەرى. بۇل — اۋقىمى جاعىنان شاعىن بولىپ كورىنگەنىمەن وتە نازىك تە كۇردەلى ونەر. حالىقپەن بىرگە جاساسىپ، بىتە قايناسىپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا مۇرا بوپ كەلە جاتقان كونەنىڭ كوزى — ۇلكەن تاربيە مەكتەبى.
سوعان قاراماستان، وسى ونەر ءتۇرىنىڭ كوپ جىلدار بويى قاعاجۋ كورىپ، شەتتەۋ قالىپ كەلگەنى دە بارشامىزعا ايان. اسىرەسە، كەڭەس ءداۋىرىنىڭ العاشقى جىلدارىندا زەرگەرلىك ونەر توقىراپ قالدى دەسە دە بولعانداي ەدى. مۇنىڭ ءوزى - زەرگەرلىككە تاپتىق ءمان بەرىپ، ونى ەسكىلىكتىڭ قالدىعى، تەك ۇستەم تاپ وكىلدەرىنە عانا قىزمەت ەتۋگە ارنالعان دەپ تۇسىنگەن سول كەزدەگى “شاش ال دەسە — باس الار” اسىرا سىلتەۋشى اپەرباقانداردىڭ كەسىرى. دەسە دە، “ەل ءىشى — ونەر كەنىشى” دەگەندەي، مۇنداي كەلەڭسىزدىكتەر مەن توسقاۋىلدار تامىرىن تەرەڭگە جايعان حالىقتىق ونەرىمىزدى مۇقالتىپ، ءىز - ءتۇزسىز وشىرە العان جوق. ال ەلىمىز ەگەمەندىگىن العان سوڭ رەسپۋبليكامىزدىڭ ءار تۇپكىرىندەگى حالىق شەبەرلەرى ەكونوميكالىق - الەۋمەتتىك قيىندىقتارعا قاراماستان ۇلتتىق ونەرىمىزدىڭ وسىناۋ اسەم ءتۇرىن كەڭىنەن قولعا الىپ، ىلگەرى دامىتىپ كەلەدى. ءسويتىپ، زەرگەرلىك ونەردىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان يگى داستۇرلەرى قايتا جاڭعىرىپ، جاڭارىپ، ودان ءارى جالعاسىن تابا تۇسۋدە. بۇل — كوڭىل قۋانتارلىق جاي.
زەرگەرلىك — جالپى ادامزاتتى، ونىڭ ىشىندە جاس جەتكىنشەكتەردى سۇلۋلىق پەن اسەمدىككە قۇشتارلىققا، تالعامپازدىق پەن تازالىققا تاربيەلەيتىن ونەر. ويتكەنى زەرگەردىڭ قولىنان شىققان بۇيىمداردىڭ ءبارى - ساندىك، اسەمدىك زاتتارى. بۇل زەرگەرلىك زاتتاردى، اسىرەسە كۇمىس ەر، كۇمىس جۇگەن، ومىلدىرىك، قۇيىسقان، تارتپا ايىلباسى، ۇزەڭگى، تورسىق، ششاڭشا سەكىلدى تۇرمىس - سالت ابزەلدەرى مەن قازاقي كيىم ۇلگىلەرىنەن كوپتەپ كەزدەستىرەمىز. مىسالى، زەر شاپان، وقالى كامزول، كەستەلى كيمەشەك، مەتالل شىتىرالارمەن بەزەندىرىلگەن كىسە بەلبەۋ. قىز ۇزاتىپ، كەلىن تۇسىرگەندە كيگىزەتىن باس كيىمدەرگە لاعىل، جاقۇت، ءىنجۋ، مارجان، اقىق سياقتى باعالى اسىل تاستار، التىن، كۇمىس شىتىرالار جالاتىلعان ساكاگۇلدى ساۋكەلە، ۇكىلى، زەرلى قاسابا، كەمەر بەلبەۋ، قىزدار بۋىناتىن شيراتپالى نازىك بەلدىك ت. ت.
وي سالىپ قاراعان ادامعا وسى كيىم اتاۋلارىنىڭ ءوزى - اق. (زەرلى، وقالى، شيراتپالى، شىتىرالى، جەزدى) زەرگەرلىك ونەرىنەن مول حابار بەرىپ تۇرعانداي. ماسەلەن، ەرتەرەكتە ساۋكەلەنىڭ ورنىنا ۇزاتىلار قىز كيەتىن باس كيىم — قاسابا كونە تۇركىشە “التىن زەرلى” دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى ەكەن. ال جالپى زەرگەرلىكتىڭ ءتۇبىرى “زەر” پارسىنىڭ “التىن” دەگەن سوزىنەن شىققان. ياعني، زەرگەر ءسوزى كەڭ ماعىناسىندا “التىنمەن جۇمىس ىستەيتىن شەبەر” دەگەن ۇعىمدى اڭعارتادى. ەندەشە زەرگەردىڭ قولىنان شىققان بۇيىمنىڭ اناۋ - مىناۋ ەمەس، ناعىز "التىنمەن اپتالىپ، كۇمىسپەن كۇپتەلگەن” اسىل دۇنيەلەر ەكەندىگىندە داۋ جوق.
جالپى ساندىك بۇيىمداردىڭ ەر ادامعا جانە ايەلگە ءتان سيپاتتا بولىپ كەلەتىندىگىن زەرتتەۋشىلەرىمىزدىڭ قاپەرىندە ۇستاعانى تەرىس بولماس ەدى. بۇيىمداردىڭ باسىم كوپشىلىگى ايەل حالقىنىڭ تۇتىنۋى ءۇشىن شىعارىلاتىنى تاعى بەلگىلى. العاشقى قاۋىمدىق كەزەڭدەردىڭ وزىندە - اق ادامزاتتار جىلتىراققا، كوركەم زاتقا ەرىكسىز اۋەستەنە باستاعانى زەرتتەۋلەر ناتيجەسىندە جاقسى ءمالىم. سولاردىڭ ىشىندە، اسىرەسە، ايەل زاتىنىڭ ساندەنۋگە، ادەمى زاتقا ءۇيىر بولعانىن بۇگىنگى عالىمدارىمىز دالەلدەپ وتىر.
ولار مويىندارىنا جانۋارلاردىڭ ءار ءتۇرلى سۇيەكتەرى مەن وسىمدىك مۇشەلەرىن (داندەرىن، جاڭعاقتارىن، بۇتاقتارىن جانە ت. ب.) ءىلىپ، وزدەرىنشە ساندەنەتىن بولعان. وسىنداي تابيعي اسەم زاتتارعا ەلىكتەپ، قىزىعۋدىڭ نىشاندارى تروپيكالىق ايماقتاعى ارتتا قالعان تايپالاردا ءالى كۇنگە كەزدەسەدى. ۋاقىت وتە كەلە ادامدار تابيعي ونىمدەردى وڭدەپ، جەتىلدىرىپ پايدالانۋدى ۇيرەنە باستاعانى بەلگىلى. ياعني، زەرگەرلىك ونەردىڭ العاشقى قاراپايىم قادامدارى جاسالدى. مىسالى، ادەمى تاستاردى، سۇيەكتەردى، مۇيىزدەردى، بالىق، قۇس، وسىمدىك مۇشەلەرىن نوبايعا كەلتىرىپ، تەسىپ، وڭدەۋ سياقتى ارەكەتتەر بۇل ونەردىڭ العاشقى قادامدارى ەكەنى ءسوزسىز.
كوپتەگەن ەلدەردە ادام مونشاق، سىرعا، سالپىنشاق، بىلەزىك ءتارىزدى ساندىك بۇيىمداردى نەعۇرلىم كوپ تاعاتىن بولسا، سوعۇرلىم ول باي بولىپ ەسەپتەلەدى. ال باي سانالعان ايەل ءارى سىمباتتى، ءارى سۇلۋ بولۋى ءتيىس. افريكا، وڭتۇستىك ازيا ەلدەرى مەن كەيبىر ارالداردا مۇنداي ۇعىم وسى كۇنگە دەيىن بار كورىنەدى. ايەلدى بىلەگىنە تاققان بىلەزىكتەرىنىڭ سانىنا قاراي باعالايتىن جۇرتتار دا بار.
ساندىك ءۇشىن قۇلاق تەسۋمەن عانا توقتالىپ قالماي، مۇرىندارىن، ەرىندەرىن تەسەتىن ادامدار دجۋنگليلەردىڭ اراسىندا ءالى كۇنگە دەيىن كەزدەسەدى. ەندەشە وسى سۇرانىستاردىڭ بارلىعىن قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن شەبەرلەردىڭ ونەرى مەن ەڭبەگى قاجەت. ۋاقىت وتە كەلە زەرگەرلىك جالپى ونەر اتاۋلىعا قويىلاتىن ورتاق تالاپتار دەڭگەيىنە كوتەرىلىپ، تۇتىنۋشىعا شىن مانىندە ەستەتيكالىق ءلاززات سىيلاي الاتىن بيىكتىككە كوتەرىلدى. ادامداردىڭ قورشاعان ورتا مەن كوركەمدىك تۋرالى تۇسىنىك - تالعامى وسكەن سايىن زەرگەرگە قويىلاتىن تالاپ تا ارتا تۇسكەن. كەيبىر تالعامپاز تاپسىرىس بەرۋشىلەردىڭ ورتان قول دۇنيەنى الماي، زەرگەردىڭ ەڭبەگىن زايا كەتىرەتىن كەزدەرى دە از بولماعان.
سونىمەن بىرگە كەز كەلگەن زەرگەرلىك بۇيىمنىڭ حالىقتىق قولدانبالى ونەردىڭ جەمىسى، حالىقتىق كوركەم ويدىڭ كورىنىسى ەكەنىن ۇمىتۋعا بولمايدى. اشەكەي بۇيىمدارى ارقىلى ءار حالىقتىڭ وزىندىك سىر - سيپاتى، ونەرگە دەگەن كوزقاراسى، ۇلتتىق تاعىلىمى مەن قورشاعان ورتاعا دەگەن ۇعىم - تۇسىنىگى ءبىلىنىپ تۇراتىنىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. وسى تۇرعىدان الىپ قاراعاندا، قازاق زەرگەرلىك ونەرىنىڭ دە وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار. ءبىر شۇكىرشىلىك ەتەتىنىمىز، سالىستىرىپ، تالداپ قاراي كەلگەندە، قازاق زەرگەرلىك ونەرىنىڭ دۇنيەجۇزىلىك دەڭگەيدەن ەشقانداي دا تومەن ەمەس ەكەندىگىن بايقايمىز. ءبىزدىڭ قول شەبەرلەرىمىزدىڭ جاساعان الۋان ءتۇرلى بۇيىمدارى دۇنيە ءجۇزىنىڭ ءار ءتۇرلى كورمەلەرىنە قاتىسىپ، جاقسى باعالانىپ كەلەدى.
قازاق زەرگەرلەرى وزدەرىنىڭ قولتاڭبالارىن ساقتاي وتىرىپ، جالپى ادامزاتقا ورتاق، بيىك تالعامنىڭ ۇردىسىنەن كورىنىپ كەلەدى دەپ ايتۋعا ابدەن نەگىز بار.
بۇل سوزىمىزگە “قارعالى قويماسىنداعى” التىن ءتاج، ەرميتاجدا ساقتالعان باتىر دۋلىعاسى مەن قازاقستاننىڭ مۇراجاي قورىنداعى كىسە بەلبەۋ وقشانتايلارى، قاپسىرمالار، بويتۇمارلار مەن نازىك بەلدىك ايشىقتارى ايقىن دالەل بولا الادى. قازاق حالقىنداعى زەرگەرلىك ونەردىڭ باستاۋ كوزىن سوناۋ باعزى زامانداردان، اتاپ ايتقاندا، العاشقى تايپالىق، بىرلەستىكتەر داۋىرلەرىنەن ىزدەگەن ءجون دەپ ويلايمىز. ويتكەنى، قازاقستان اۋماعىنداعى ءار ءتۇرلى قازبالاردان تابىلعان ءتۇرلى قولونەر ەسكەرتكىشتەرى وسى پىكىردى دالەلدەي تۇسەدى.
باسقاسىن ايتپاعاندا، نەوليت نەمەسە مىس (ب. د. د. 3 - 2 مىڭ جىلدىقتار)، قولا (ب. د. د. 2 مىڭ جىلدىق - VIII عاسىر ارالىعى) زاماندارى مەن العاشقى تەمىر كەزەڭىنە (ب. د. د. VIII - IX عع.) بايلانىستى قازبالاردان شەبەرلەردىڭ زەرگەرلىك ونەرمەن اينالىسقانىن ايعاقتايتىن جەكەلەگەن زاتتار مەن زاتتاردىڭ فراگمەنتتەرى تابىلعان. بەلگىلى ارحەولوگ عالىم كەمەل اقىشيەۆتىڭ ايتۋىنشا، «التىن ادامدى» بەزەندىرگەن اشەكەي زاتتاردىڭ سانى 3000 - داي كورىنەدى. ال جالپى وسىناۋ ءمايىت جاتقان ءقابىردىڭ ىشىنەن تابىلعان التىن زاتتاردىڭ جالپى سانى 4000 ەكەن. ال “التىن زات”، “التىن بۇيىم” دەگەن ۇعىممەن بىرگە “زەرگەرلىك” دەگەن تۇسىنىكتىڭ قوسا جۇرەتىنى بەلگىلى. سوندىقتان دا “التىن ادامعا” قاتىستى اڭگىمەنىڭ باسىم بولىگى قولونەر شەبەرلىگى، ونىڭ ىشىندە زەرگەرلىك ۇعىمىمەن ۇشتاسىپ جاتىر دەسەك ارتىق ايتقاندىق بولماس ەدى. “التىن ادام” - باسىنان اياعىنا دەيىن تۇنىپ تۇرعان ىسمەرلىك ۇلگىسى، زەرگەرلىك ونەرىنىڭ جەتكەن جەرىن كورسەتەتىن بيىكتىك. بۇل ارادا ارحەولوگيالىق تابىسقا قىسقاشا انىقتاما مەن سيپاتتاما بەرىپ كەتسەك جەتكىلىكتى.
مۇندا سىرت كيىمدەردىڭ، باس كيىم مەن بەلبەۋلەردىڭ اشەكەيلەرىن بىلاي قويعاندا، قارۋ - جاراقتاردىڭ دا كوپ جەرلەرىنە زەرگەرلىك جۇمىستار جۇرگىزىلگەن. تەك ءبىر باس كيىمنىڭ ءوزى 150 - گە جۋىق اشەكەي زاتتارمەن بەزەندىرىلگەن ەكەن. قابىردەن تابىلعان التىن سىرعا جاقۇت تاستارمەن اسەمدەلگەن. التىن ادامنىڭ التىن بەلبەۋى، بەلدەمشەسى، ۇساق مونشاقتارى شەبەرلىكپەن وڭدەلگەن. بۇل ادام ءومىر سۇرگەن كەزدەن بەرى 2500 جىل ءوتتى دەپ ەسەپتەگەن كۇننىڭ وزىندە زەرگەرلىك ونەردىڭ قانداي دەڭگەيدە دامىعانىن ايقىن اڭعارۋعا بولادى.
بۇدان باسقا كيىمدەردىڭ سىرتىندا قۇرامالى بەلبەۋلەر، توعالار، جاپسىرمالار، سالپىنشاقتار جانە ت. ب. زاتتاردىڭ ءبارى دە التىننان جاسالعان جانە بۇلاردىڭ ءبارى قالاي بولسا سولاي، دورەكى جاسالا سالماعان. ءبارى دە كوركەم قولونەردىڭ بەلگىلى ءبىر جۇيەلەرىنە باعىندىرىلىپ، جەتىلگەن تەحنولوگيامەن وڭدەلگەنى كورىنىپ تۇر.
كيىمدەگى جاپسىرمالاردىڭ استارىندا تىكبۇرىشتى كەلگەن كۇمىس قۇلاقشالاردا بار. ءبىر عاجابى - ولار وتە ۇقىپتىلىقپەن دانەكەرلەنگەن. جىلىنشىككە بايلانعان التىن دوعالاردىڭ جاسالۋى دا، ورنالاسۋى دا ەرەكشە. ءتىپتى بۇلارعا بۇگىنگى كۇننىڭ زەرگەرلەرى دە باسا نازار اۋدارسا، ارتىق بولماس دەگەن ويدامىز.
التىن اداممەن بىرگە تابىلعان قارۋ - جاراقتاردىڭ ءون بويىنان - قانجاردان، جەبەدەن، قورامساقتان جانە ت. ب. زەرگەرلىك ونەردىڭ نازىك ىزدەرى ايقىن كورىنىپ ءتۇر. مىسالى، قانجاردىڭ قىنىنا جانۋارلار بەينەلەنگەن ەكى التىن پلاستينكا جاپسىرىلعان. وسى پلاستينكانىڭ ورىندالۋى وتە شەبەر شىققان. بۇنى ناعىز ونەر تۋىندىسى دەپ باعالاعانىمىز ابزال. ءتىپتى التىن جەبە، قول اينالاردىڭ جاسالۋى دا جوعارى شەبەرلىك دەڭگەيىندە ەكەنى ءسوزسىز. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، “التىن ادامنىڭ” كيىمدى بەزەندىرۋ بارىسىندا ەرتەدەگى زەرگەر ۇستالار شىن مانىندە جوعارى دەڭگەيدەگى شەبەرلىك تانىتا بىلگەن.
قازاقتىڭ ەجەلگى زەرگەرلىك ونەرىنىڭ ايتۋلى ۇلگىلەرى اتاقتى “وتىرار توبە” ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشىن قازۋ بارىسىندا دا تابىلعان. ەرتەدەگى قالا قويماسىنان، مىسالى، ايەلدەردىڭ ساندىك بۇيىمى - ءتورت مونشاق تا - بىلعان، ونىڭ ۇشەۋى اينەكتەن جاسالعان. ەكەۋىنە ءتۇسى ءتۇتىن تۇستەس، جاسىل كوز سالىنعان. دوڭگەلەك اشەكەيلەر مەن بىلەزىك تە وسى قويمادان تابىلعان.
ءبىر قىزىعى، وتىرار قازباسىنان تەمىردەن جاسالعان اشەكەي زاتتار دا شىققان. ولار - كيىم قاپسىرمالارى، بىلەزىكتەر، ءار ءتۇرلى اشەكەيلەر. تەمىر بولعاندىقتان دا بۇلاردىڭ كوپشىلىگىن تات باسىپ قالعان.
مونشاقتاردىڭ ىشىندە اقىقتان (سەردوليكتەن)، تاستان جانە اينەكتەن جاسالعاندارى دا از ەمەس جانە بۇلاردىڭ جاسالۋ تەحنولوگياسى اجەپتاۋىر جەتىلگەن دەسەك، شىندىقتان الىس كەتە قويمايمىز. ارينە، وسىلاردىڭ بارلىعى سول جەردىڭ وزىندە جاسالعان دەۋگە بولمايدى. سەبەبى، ۇلى جىبەك جولى ارقىلى كورشىلەس ەلدەردەن اكەلىنگەندەرى دە از بولماۋى مۇمكىن. الايدا، زەرگەرلىك ونەردىڭ وتىراردا جاقسى دامىعانىن دالەلدەيتىن دايەكتەمەلەر ءار جەردەن تابىلىپ قالۋدا. سوندىقتان وتىرار ەكسپوناتتارى بۇل تۇرعىدان الىپ قاراعاندا باعا جەتپەس بايلىق دەۋگە بولادى.
ءار حالىقتىڭ زەرگەرلەرىنىڭ جاساعان بۇيىمدارىندا ورتاق سيپاتتارمەن بىرگە ءتۇرلى ايىرماشىلىقتاردىڭ دا بولاتىنىن ءومىر شىندىعى دەپ قاراۋ كەرەك. حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ ورتاسىنا، تابيعي ونىمدەرىنە بايلانىستى شەبەرلەردىڭ پايدالاناتىن ماتەريالدارى دا بىركەلكى بولا بەرمەيدى. ول ماتەريالداردىڭ ىشىندەگى جەر جۇزىندەگى ەڭ كەڭ تاراعانى — التىن، كۇمىس، قولا، مىس سياقتى مەتالدار، ءار ءتۇرلى اسىل تاستار، سۇيەك، ءمۇيىز، بىلعارى تۇرلەرى. ال ەگەر وسى زەرگەرلىك ماتەريالداردى ودان ءارى تاراتىپ، جىكتەي تۇسەتىن بولساق، اسىل تاستىڭ دا، سۇيەكتىڭ دە، بىلعارىنىڭ دا ءتۇر - ءتۇرى بار ەكەنىن بايقار ەدىك. مىسالى، ەكۆاتورلىق، تروپيكالىق ايماقتاردى مەكەن ەتكەن حالىقتاردىڭ شەبەرلەرى الۋان ءتۇرلى بالىقتاردىڭ سۇيەكتەرى مەن قابىرشاقتارىن، مۇحيت تۇبىنەن الىناتىن ءىنجۋ، مارجان سياقتى اسىل تاستاردى ءپىل، كەرىك ت. ب. جانۋارلاردىڭ سۇيەكتەرىن نەمەسە بامبۋك، تەمىر اعاش، پالما ت. ب. اعاشتاردىڭ مۇشەلەرىن اسەمدىك بۇيىمداردى جاساۋعا پايدالاناتىنىن اڭعارۋعا بولادى.
زەرگەرلىكتىڭ سۇيەك وڭدەۋمەن بايلانىسى. ال قازاق شەبەرلەرىنىڭ بۇل ماتەريالداردى كوبىرەك كادەگە جاراتۋىنىڭ وزىندىك سەبەبى بار. ويتكەنى كۇن كورىسى ءتورت تۇلىك مال بولعان قازاقتار ءۇشىن ولاردىڭ ونىمدەرى دە ءقادىرلى. ونىڭ ۇستىنە تابيعاتتىڭ باسقاداي قاجەتتى زاتتارى سيرەك ۇشىراساتىن دالالى جەرلەردە وسى مال ونىمدەرىنەن ارتىق ماتەريال دا تابۋ قيىن. وسى جاعدايدى جاقسى سەزىنگەن زەرگەرلەر داستۇرىندە الگى ايتىلعان مال ونىمدەرىن كادەگە جاراتۋ تەحنولوگياسى عاسىرلار بويى قالىپتاسقان.
ال سوندا قازاق شەبەرلەرى سۇيەكتى، ءمۇيىزدى نەمەسە بىلعارىنى قانداي تاسىلمەن وڭدەگەن؟ مۇنىڭ ءوزى نازار اۋدارىپ، زەرتتەي بىلگەن ادامعا كوپتەگەن توسىن جايتتاردى سەزدىرىپ، ۇلتتىق ىسمەرلەردىڭ شەبەرلىگى تۋرالى پايىمداۋعا جەتەلەرى ءسوزسىز. سۇيەكپەن جۇمىس ىستەيتىن قازاق زەرگەرلەرىنىڭ بارلىعى دا كەز كەلگەن سۇيەكتى پايدالانا بەرمەگەن. زەرگەرلىك ونەر تاريحىنا ءۇڭىلىپ قارايتىن بولساق، ولاردىڭ اسىرەسە قادىرلەيتىندەرى تۇيە مەن جىلقىنىڭ سۇيەكتەرى ەكەنىن اڭعارار ەدىك. نەگە دەسەڭىز، بۇل مالداردىڭ سۇيەكتەرىنىڭ قۋىسىندا كەمىگى از بولادى، ونىڭ ۇستىنە بۇزىلماستان ۇزاق ساقتالادى. ءتىپتى ساقتالعان سايىن ءوڭى كىرىپ، كورىكتەنە تۇسەتىندەرى دە بار.
زەرگەر سۇيەكتىڭ ءتۇسىن ءوز قالاۋىنشا وڭدەيدى. اشەكەي بۇيىمدارىن جاساۋعا سەمىز، جاس مالدىڭ سۇيەگى جاقسى. سۇيەكتى اعارتۋ ءۇشىن الدىمەن ونى سۋعا قايناتىپ الادى دا، جانىپ كەتكەن وتتىڭ قولامتاسىنا كومىپ قويادى. ال كەرىسىنشە سۇيەكتىڭ ءتۇسىن سارعايتۋ قاجەت بولسا، وندا وعان ماي جاعىپ، جانعان ءشوپتىڭ تۇتىنىنە ۇستاۋ كەرەك ەكەن.
سەمىز، جاس مالدىڭ سۇيەگى مايىسقاق، ۇرىپ - سوققانعا، تەسكەنگە شىتىناي قويمايدى. نەگىزىندە مۇنداي سۇيەكتەردى قايناتپاي تۇرعان كەزدە وڭدەپ العان، مىسالى، ورنەكتەپ، ويۋ سالعان قولايلى. جوعارىدا ايتىلعان ءتۇسىن كەلتىرۋ پروسەسىن بۇدان كەيىن دە جاساي بەرۋگە بولادى.
سۇيەكتى وڭدەيتىن قۇرالدارعا جاتاتىندار – قايقى پىشاق، ىڭعىرۋ، ۇسكى، ءتۇرپى، شارىق، ەگەۋ، پىشقى، شاپاشوت جانە تاعى باسقالارى. ولارعا قويىلاتىن باستى شارت - قاي - قايسىسىنىڭ دا وتكىر نەمەسە ۇشكىر بولۋى. ويتكەنى، سۇيەك - ءارى قاتتى، ءارى مورت ماتەريال. شاما كەلگەنشە جۇمىس ۇستىندە ونى ءبۇلدىرىپ الماعان ابزال. كوپشىلىك شەبەرلەر سۇيەكتى وڭدەۋ بارىسىڭدا ونىڭ ۇستىنە از - ازداپ ىستىق سۋ قۇيىپ وتىرادى. سوندا ول شىتىنامايدى ەكەن.
سۇيەكپەن سالىستىرىپ قاراعاندا جانۋارلاردىڭ مۇيىزدەرىن وڭدەۋ جۇمىستارى الدەقايدا جەڭىل ەكەنى تاجىريبەدەن بەلگىلى. ولاردى جونۋعا، كەسۋگە، قالىپقا سالىپ دەفورماسيالاۋعا (تابيعي ءپىشىنىن وزگەرتۋگە)، تەسۋگە، شەگەلەۋگە بولادى. باسقا زاتتارعا، مىسالى، تەمىرگە، اعاشقا قيۋلاستىرىپ سالۋ، كەرىسىنشە، قىمبات مەتالدار مەن تاستاردى مۇيىزگە ورناتۋ دا جەڭىلگە تۇسكەن. سوندىقتان قازاق زەرگەرلەرى بۇل ماتەريالداردىڭ وسى ايتىلعان قاسيەتتەرىن ۇتىمدى پايدالانىپ وتىرعان.
بەرىكتىك، يىلگىشتىك قاسيەتتەرىنىڭ ءار ءتۇرلى بولعانىنا قاراماستان، سۇيەك تە، ءمۇيىز دە ءتۇرلى اشەكەي بۇيىمدار جاساۋعا نەمەسە ءۇي ىشىلىك - تۇرمىستىق زاتتاردى اشەكەيلەۋگە پايدالانىلىپ وتىرعان. بۇرىنعى قازاق تۇرمىسىندا بۇلار ارالاسپاعان ساندىك بۇيىمدار كەم دە كەم دەسەك، ارتىق ايتقاندىق بولماس ەدى. مىسالى، زەرگەرلەر بۇلاردى ۇتىمدى قولدانا وتىرىپ، ءتۇرلى اشەكەي زاتتاردى، اتاپ ايتقاندا، شولپى، القا، مونشاق، تاراق، قاپسىرما، بىلەزىك، بەلدىك سياقتى تولىپ جاتقان نارسەلەردى جاساعان. اسەم وڭدەلگەن سۇيەك پەن ءمۇيىز اسادال، كەبەجە، ادالباقان، شاقشا جانە ت. ب. زاتتار جاساۋعا، ات ابزەلدەرى مەن قارۋ - جاراقتار جاساۋعا دا قولدانىلعان.
ءتىپتى ىدىس - اياق، قۇرال - سايمانداردىڭ ىشىندە وسى ەكەۋىنىڭ پايدالانىلۋى ارقىلى جاسالعاندارى قانشاما. سۇيەك پەن ءمۇيىزدى پايدالانۋ ارقىلى ءتۇرلى ويۋ - ورنەكتەر، سالپىنشاقتار، ۇساق-تۇيەك اشەكەي بۇيىمدار جاساۋ دا قازاق شەبەرلەرىنىڭ داستۇرىنە ەرتە زاماننان – اق ەنگەنىن ايتۋىمىزعا بولادى.
ال وسىلاردى جاساعان كەزدە قالاي بولسا سولاي ىستەۋ كەرەك دەگەن پرينسيپ بولماعان. ءاربىر اسەم بۇيىم، ءاربىر اشەكەي بەلگىلى ءبىر ستيلمەن ءتيىستى كوركەمدىك شەشىمگە باعىندىرىلىپ وتىرعان. بۇل - قازاق شەبەرلەرىنىڭ وي تەرەڭدىگى مەن اسەمدىك ءپرينسيپىن ۇنەمى ۇشتاستىرىپ وتىرعاندىعىنىڭ نىشانى. بۇعان تىم ۇزاققا بارماي-اق، رەسپۋبليكامىزدىڭ ءتۇرلى مۇراجايلارىندا تۇرعان ءار ءتۇرلى زەرگەرلىك ەكسپوناتتارعا ءۇڭىلىپ، زەرتتەي قاراپ وتىرىپ-اق كوز جەتكىزۋگە بولار ەدى.
№53 مەكتەپ-ليسەي
تەحنولوگيا ءپانى ءمۇعالىمى
كانافين تولەش ساپاروۆيچ
زەرگەرلىك ونەر
“جىگىتكە جەتى ونەر دە از”، “شەبەردىڭ قولى ورتاق” سىندى ماقال - ماتەلدەردى كەيىنگى ۇرپاقتارىنا ميراس ەتكەن قازاق حالقىندا ونەردىڭ ءتۇرى دە سان الۋان. سولاردىڭ ءبىرى — قيىندىعى “ينەمەن قۇدىق قازعانداي” ءارى ىسمەرلىكپەن قوسا، اسقان تاباندىلىقتى، ىجداعاتتىلىقتى قاجەت ەتەتىن زەرگەرلىك ونەرى. بۇل — اۋقىمى جاعىنان شاعىن بولىپ كورىنگەنىمەن وتە نازىك تە كۇردەلى ونەر. حالىقپەن بىرگە جاساسىپ، بىتە قايناسىپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا مۇرا بوپ كەلە جاتقان كونەنىڭ كوزى — ۇلكەن تاربيە مەكتەبى.
سوعان قاراماستان، وسى ونەر ءتۇرىنىڭ كوپ جىلدار بويى قاعاجۋ كورىپ، شەتتەۋ قالىپ كەلگەنى دە بارشامىزعا ايان. اسىرەسە، كەڭەس ءداۋىرىنىڭ العاشقى جىلدارىندا زەرگەرلىك ونەر توقىراپ قالدى دەسە دە بولعانداي ەدى. مۇنىڭ ءوزى - زەرگەرلىككە تاپتىق ءمان بەرىپ، ونى ەسكىلىكتىڭ قالدىعى، تەك ۇستەم تاپ وكىلدەرىنە عانا قىزمەت ەتۋگە ارنالعان دەپ تۇسىنگەن سول كەزدەگى “شاش ال دەسە — باس الار” اسىرا سىلتەۋشى اپەرباقانداردىڭ كەسىرى. دەسە دە، “ەل ءىشى — ونەر كەنىشى” دەگەندەي، مۇنداي كەلەڭسىزدىكتەر مەن توسقاۋىلدار تامىرىن تەرەڭگە جايعان حالىقتىق ونەرىمىزدى مۇقالتىپ، ءىز - ءتۇزسىز وشىرە العان جوق. ال ەلىمىز ەگەمەندىگىن العان سوڭ رەسپۋبليكامىزدىڭ ءار تۇپكىرىندەگى حالىق شەبەرلەرى ەكونوميكالىق - الەۋمەتتىك قيىندىقتارعا قاراماستان ۇلتتىق ونەرىمىزدىڭ وسىناۋ اسەم ءتۇرىن كەڭىنەن قولعا الىپ، ىلگەرى دامىتىپ كەلەدى. ءسويتىپ، زەرگەرلىك ونەردىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان يگى داستۇرلەرى قايتا جاڭعىرىپ، جاڭارىپ، ودان ءارى جالعاسىن تابا تۇسۋدە. بۇل — كوڭىل قۋانتارلىق جاي.
زەرگەرلىك — جالپى ادامزاتتى، ونىڭ ىشىندە جاس جەتكىنشەكتەردى سۇلۋلىق پەن اسەمدىككە قۇشتارلىققا، تالعامپازدىق پەن تازالىققا تاربيەلەيتىن ونەر. ويتكەنى زەرگەردىڭ قولىنان شىققان بۇيىمداردىڭ ءبارى - ساندىك، اسەمدىك زاتتارى. بۇل زەرگەرلىك زاتتاردى، اسىرەسە كۇمىس ەر، كۇمىس جۇگەن، ومىلدىرىك، قۇيىسقان، تارتپا ايىلباسى، ۇزەڭگى، تورسىق، ششاڭشا سەكىلدى تۇرمىس - سالت ابزەلدەرى مەن قازاقي كيىم ۇلگىلەرىنەن كوپتەپ كەزدەستىرەمىز. مىسالى، زەر شاپان، وقالى كامزول، كەستەلى كيمەشەك، مەتالل شىتىرالارمەن بەزەندىرىلگەن كىسە بەلبەۋ. قىز ۇزاتىپ، كەلىن تۇسىرگەندە كيگىزەتىن باس كيىمدەرگە لاعىل، جاقۇت، ءىنجۋ، مارجان، اقىق سياقتى باعالى اسىل تاستار، التىن، كۇمىس شىتىرالار جالاتىلعان ساكاگۇلدى ساۋكەلە، ۇكىلى، زەرلى قاسابا، كەمەر بەلبەۋ، قىزدار بۋىناتىن شيراتپالى نازىك بەلدىك ت. ت.
وي سالىپ قاراعان ادامعا وسى كيىم اتاۋلارىنىڭ ءوزى - اق. (زەرلى، وقالى، شيراتپالى، شىتىرالى، جەزدى) زەرگەرلىك ونەرىنەن مول حابار بەرىپ تۇرعانداي. ماسەلەن، ەرتەرەكتە ساۋكەلەنىڭ ورنىنا ۇزاتىلار قىز كيەتىن باس كيىم — قاسابا كونە تۇركىشە “التىن زەرلى” دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى ەكەن. ال جالپى زەرگەرلىكتىڭ ءتۇبىرى “زەر” پارسىنىڭ “التىن” دەگەن سوزىنەن شىققان. ياعني، زەرگەر ءسوزى كەڭ ماعىناسىندا “التىنمەن جۇمىس ىستەيتىن شەبەر” دەگەن ۇعىمدى اڭعارتادى. ەندەشە زەرگەردىڭ قولىنان شىققان بۇيىمنىڭ اناۋ - مىناۋ ەمەس، ناعىز "التىنمەن اپتالىپ، كۇمىسپەن كۇپتەلگەن” اسىل دۇنيەلەر ەكەندىگىندە داۋ جوق.
جالپى ساندىك بۇيىمداردىڭ ەر ادامعا جانە ايەلگە ءتان سيپاتتا بولىپ كەلەتىندىگىن زەرتتەۋشىلەرىمىزدىڭ قاپەرىندە ۇستاعانى تەرىس بولماس ەدى. بۇيىمداردىڭ باسىم كوپشىلىگى ايەل حالقىنىڭ تۇتىنۋى ءۇشىن شىعارىلاتىنى تاعى بەلگىلى. العاشقى قاۋىمدىق كەزەڭدەردىڭ وزىندە - اق ادامزاتتار جىلتىراققا، كوركەم زاتقا ەرىكسىز اۋەستەنە باستاعانى زەرتتەۋلەر ناتيجەسىندە جاقسى ءمالىم. سولاردىڭ ىشىندە، اسىرەسە، ايەل زاتىنىڭ ساندەنۋگە، ادەمى زاتقا ءۇيىر بولعانىن بۇگىنگى عالىمدارىمىز دالەلدەپ وتىر.
ولار مويىندارىنا جانۋارلاردىڭ ءار ءتۇرلى سۇيەكتەرى مەن وسىمدىك مۇشەلەرىن (داندەرىن، جاڭعاقتارىن، بۇتاقتارىن جانە ت. ب.) ءىلىپ، وزدەرىنشە ساندەنەتىن بولعان. وسىنداي تابيعي اسەم زاتتارعا ەلىكتەپ، قىزىعۋدىڭ نىشاندارى تروپيكالىق ايماقتاعى ارتتا قالعان تايپالاردا ءالى كۇنگە كەزدەسەدى. ۋاقىت وتە كەلە ادامدار تابيعي ونىمدەردى وڭدەپ، جەتىلدىرىپ پايدالانۋدى ۇيرەنە باستاعانى بەلگىلى. ياعني، زەرگەرلىك ونەردىڭ العاشقى قاراپايىم قادامدارى جاسالدى. مىسالى، ادەمى تاستاردى، سۇيەكتەردى، مۇيىزدەردى، بالىق، قۇس، وسىمدىك مۇشەلەرىن نوبايعا كەلتىرىپ، تەسىپ، وڭدەۋ سياقتى ارەكەتتەر بۇل ونەردىڭ العاشقى قادامدارى ەكەنى ءسوزسىز.
كوپتەگەن ەلدەردە ادام مونشاق، سىرعا، سالپىنشاق، بىلەزىك ءتارىزدى ساندىك بۇيىمداردى نەعۇرلىم كوپ تاعاتىن بولسا، سوعۇرلىم ول باي بولىپ ەسەپتەلەدى. ال باي سانالعان ايەل ءارى سىمباتتى، ءارى سۇلۋ بولۋى ءتيىس. افريكا، وڭتۇستىك ازيا ەلدەرى مەن كەيبىر ارالداردا مۇنداي ۇعىم وسى كۇنگە دەيىن بار كورىنەدى. ايەلدى بىلەگىنە تاققان بىلەزىكتەرىنىڭ سانىنا قاراي باعالايتىن جۇرتتار دا بار.
ساندىك ءۇشىن قۇلاق تەسۋمەن عانا توقتالىپ قالماي، مۇرىندارىن، ەرىندەرىن تەسەتىن ادامدار دجۋنگليلەردىڭ اراسىندا ءالى كۇنگە دەيىن كەزدەسەدى. ەندەشە وسى سۇرانىستاردىڭ بارلىعىن قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن شەبەرلەردىڭ ونەرى مەن ەڭبەگى قاجەت. ۋاقىت وتە كەلە زەرگەرلىك جالپى ونەر اتاۋلىعا قويىلاتىن ورتاق تالاپتار دەڭگەيىنە كوتەرىلىپ، تۇتىنۋشىعا شىن مانىندە ەستەتيكالىق ءلاززات سىيلاي الاتىن بيىكتىككە كوتەرىلدى. ادامداردىڭ قورشاعان ورتا مەن كوركەمدىك تۋرالى تۇسىنىك - تالعامى وسكەن سايىن زەرگەرگە قويىلاتىن تالاپ تا ارتا تۇسكەن. كەيبىر تالعامپاز تاپسىرىس بەرۋشىلەردىڭ ورتان قول دۇنيەنى الماي، زەرگەردىڭ ەڭبەگىن زايا كەتىرەتىن كەزدەرى دە از بولماعان.
سونىمەن بىرگە كەز كەلگەن زەرگەرلىك بۇيىمنىڭ حالىقتىق قولدانبالى ونەردىڭ جەمىسى، حالىقتىق كوركەم ويدىڭ كورىنىسى ەكەنىن ۇمىتۋعا بولمايدى. اشەكەي بۇيىمدارى ارقىلى ءار حالىقتىڭ وزىندىك سىر - سيپاتى، ونەرگە دەگەن كوزقاراسى، ۇلتتىق تاعىلىمى مەن قورشاعان ورتاعا دەگەن ۇعىم - تۇسىنىگى ءبىلىنىپ تۇراتىنىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. وسى تۇرعىدان الىپ قاراعاندا، قازاق زەرگەرلىك ونەرىنىڭ دە وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار. ءبىر شۇكىرشىلىك ەتەتىنىمىز، سالىستىرىپ، تالداپ قاراي كەلگەندە، قازاق زەرگەرلىك ونەرىنىڭ دۇنيەجۇزىلىك دەڭگەيدەن ەشقانداي دا تومەن ەمەس ەكەندىگىن بايقايمىز. ءبىزدىڭ قول شەبەرلەرىمىزدىڭ جاساعان الۋان ءتۇرلى بۇيىمدارى دۇنيە ءجۇزىنىڭ ءار ءتۇرلى كورمەلەرىنە قاتىسىپ، جاقسى باعالانىپ كەلەدى.
قازاق زەرگەرلەرى وزدەرىنىڭ قولتاڭبالارىن ساقتاي وتىرىپ، جالپى ادامزاتقا ورتاق، بيىك تالعامنىڭ ۇردىسىنەن كورىنىپ كەلەدى دەپ ايتۋعا ابدەن نەگىز بار.
بۇل سوزىمىزگە “قارعالى قويماسىنداعى” التىن ءتاج، ەرميتاجدا ساقتالعان باتىر دۋلىعاسى مەن قازاقستاننىڭ مۇراجاي قورىنداعى كىسە بەلبەۋ وقشانتايلارى، قاپسىرمالار، بويتۇمارلار مەن نازىك بەلدىك ايشىقتارى ايقىن دالەل بولا الادى. قازاق حالقىنداعى زەرگەرلىك ونەردىڭ باستاۋ كوزىن سوناۋ باعزى زامانداردان، اتاپ ايتقاندا، العاشقى تايپالىق، بىرلەستىكتەر داۋىرلەرىنەن ىزدەگەن ءجون دەپ ويلايمىز. ويتكەنى، قازاقستان اۋماعىنداعى ءار ءتۇرلى قازبالاردان تابىلعان ءتۇرلى قولونەر ەسكەرتكىشتەرى وسى پىكىردى دالەلدەي تۇسەدى.
باسقاسىن ايتپاعاندا، نەوليت نەمەسە مىس (ب. د. د. 3 - 2 مىڭ جىلدىقتار)، قولا (ب. د. د. 2 مىڭ جىلدىق - VIII عاسىر ارالىعى) زاماندارى مەن العاشقى تەمىر كەزەڭىنە (ب. د. د. VIII - IX عع.) بايلانىستى قازبالاردان شەبەرلەردىڭ زەرگەرلىك ونەرمەن اينالىسقانىن ايعاقتايتىن جەكەلەگەن زاتتار مەن زاتتاردىڭ فراگمەنتتەرى تابىلعان. بەلگىلى ارحەولوگ عالىم كەمەل اقىشيەۆتىڭ ايتۋىنشا، «التىن ادامدى» بەزەندىرگەن اشەكەي زاتتاردىڭ سانى 3000 - داي كورىنەدى. ال جالپى وسىناۋ ءمايىت جاتقان ءقابىردىڭ ىشىنەن تابىلعان التىن زاتتاردىڭ جالپى سانى 4000 ەكەن. ال “التىن زات”، “التىن بۇيىم” دەگەن ۇعىممەن بىرگە “زەرگەرلىك” دەگەن تۇسىنىكتىڭ قوسا جۇرەتىنى بەلگىلى. سوندىقتان دا “التىن ادامعا” قاتىستى اڭگىمەنىڭ باسىم بولىگى قولونەر شەبەرلىگى، ونىڭ ىشىندە زەرگەرلىك ۇعىمىمەن ۇشتاسىپ جاتىر دەسەك ارتىق ايتقاندىق بولماس ەدى. “التىن ادام” - باسىنان اياعىنا دەيىن تۇنىپ تۇرعان ىسمەرلىك ۇلگىسى، زەرگەرلىك ونەرىنىڭ جەتكەن جەرىن كورسەتەتىن بيىكتىك. بۇل ارادا ارحەولوگيالىق تابىسقا قىسقاشا انىقتاما مەن سيپاتتاما بەرىپ كەتسەك جەتكىلىكتى.
مۇندا سىرت كيىمدەردىڭ، باس كيىم مەن بەلبەۋلەردىڭ اشەكەيلەرىن بىلاي قويعاندا، قارۋ - جاراقتاردىڭ دا كوپ جەرلەرىنە زەرگەرلىك جۇمىستار جۇرگىزىلگەن. تەك ءبىر باس كيىمنىڭ ءوزى 150 - گە جۋىق اشەكەي زاتتارمەن بەزەندىرىلگەن ەكەن. قابىردەن تابىلعان التىن سىرعا جاقۇت تاستارمەن اسەمدەلگەن. التىن ادامنىڭ التىن بەلبەۋى، بەلدەمشەسى، ۇساق مونشاقتارى شەبەرلىكپەن وڭدەلگەن. بۇل ادام ءومىر سۇرگەن كەزدەن بەرى 2500 جىل ءوتتى دەپ ەسەپتەگەن كۇننىڭ وزىندە زەرگەرلىك ونەردىڭ قانداي دەڭگەيدە دامىعانىن ايقىن اڭعارۋعا بولادى.
بۇدان باسقا كيىمدەردىڭ سىرتىندا قۇرامالى بەلبەۋلەر، توعالار، جاپسىرمالار، سالپىنشاقتار جانە ت. ب. زاتتاردىڭ ءبارى دە التىننان جاسالعان جانە بۇلاردىڭ ءبارى قالاي بولسا سولاي، دورەكى جاسالا سالماعان. ءبارى دە كوركەم قولونەردىڭ بەلگىلى ءبىر جۇيەلەرىنە باعىندىرىلىپ، جەتىلگەن تەحنولوگيامەن وڭدەلگەنى كورىنىپ تۇر.
كيىمدەگى جاپسىرمالاردىڭ استارىندا تىكبۇرىشتى كەلگەن كۇمىس قۇلاقشالاردا بار. ءبىر عاجابى - ولار وتە ۇقىپتىلىقپەن دانەكەرلەنگەن. جىلىنشىككە بايلانعان التىن دوعالاردىڭ جاسالۋى دا، ورنالاسۋى دا ەرەكشە. ءتىپتى بۇلارعا بۇگىنگى كۇننىڭ زەرگەرلەرى دە باسا نازار اۋدارسا، ارتىق بولماس دەگەن ويدامىز.
التىن اداممەن بىرگە تابىلعان قارۋ - جاراقتاردىڭ ءون بويىنان - قانجاردان، جەبەدەن، قورامساقتان جانە ت. ب. زەرگەرلىك ونەردىڭ نازىك ىزدەرى ايقىن كورىنىپ ءتۇر. مىسالى، قانجاردىڭ قىنىنا جانۋارلار بەينەلەنگەن ەكى التىن پلاستينكا جاپسىرىلعان. وسى پلاستينكانىڭ ورىندالۋى وتە شەبەر شىققان. بۇنى ناعىز ونەر تۋىندىسى دەپ باعالاعانىمىز ابزال. ءتىپتى التىن جەبە، قول اينالاردىڭ جاسالۋى دا جوعارى شەبەرلىك دەڭگەيىندە ەكەنى ءسوزسىز. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، “التىن ادامنىڭ” كيىمدى بەزەندىرۋ بارىسىندا ەرتەدەگى زەرگەر ۇستالار شىن مانىندە جوعارى دەڭگەيدەگى شەبەرلىك تانىتا بىلگەن.
قازاقتىڭ ەجەلگى زەرگەرلىك ونەرىنىڭ ايتۋلى ۇلگىلەرى اتاقتى “وتىرار توبە” ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشىن قازۋ بارىسىندا دا تابىلعان. ەرتەدەگى قالا قويماسىنان، مىسالى، ايەلدەردىڭ ساندىك بۇيىمى - ءتورت مونشاق تا - بىلعان، ونىڭ ۇشەۋى اينەكتەن جاسالعان. ەكەۋىنە ءتۇسى ءتۇتىن تۇستەس، جاسىل كوز سالىنعان. دوڭگەلەك اشەكەيلەر مەن بىلەزىك تە وسى قويمادان تابىلعان.
ءبىر قىزىعى، وتىرار قازباسىنان تەمىردەن جاسالعان اشەكەي زاتتار دا شىققان. ولار - كيىم قاپسىرمالارى، بىلەزىكتەر، ءار ءتۇرلى اشەكەيلەر. تەمىر بولعاندىقتان دا بۇلاردىڭ كوپشىلىگىن تات باسىپ قالعان.
مونشاقتاردىڭ ىشىندە اقىقتان (سەردوليكتەن)، تاستان جانە اينەكتەن جاسالعاندارى دا از ەمەس جانە بۇلاردىڭ جاسالۋ تەحنولوگياسى اجەپتاۋىر جەتىلگەن دەسەك، شىندىقتان الىس كەتە قويمايمىز. ارينە، وسىلاردىڭ بارلىعى سول جەردىڭ وزىندە جاسالعان دەۋگە بولمايدى. سەبەبى، ۇلى جىبەك جولى ارقىلى كورشىلەس ەلدەردەن اكەلىنگەندەرى دە از بولماۋى مۇمكىن. الايدا، زەرگەرلىك ونەردىڭ وتىراردا جاقسى دامىعانىن دالەلدەيتىن دايەكتەمەلەر ءار جەردەن تابىلىپ قالۋدا. سوندىقتان وتىرار ەكسپوناتتارى بۇل تۇرعىدان الىپ قاراعاندا باعا جەتپەس بايلىق دەۋگە بولادى.
ءار حالىقتىڭ زەرگەرلەرىنىڭ جاساعان بۇيىمدارىندا ورتاق سيپاتتارمەن بىرگە ءتۇرلى ايىرماشىلىقتاردىڭ دا بولاتىنىن ءومىر شىندىعى دەپ قاراۋ كەرەك. حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ ورتاسىنا، تابيعي ونىمدەرىنە بايلانىستى شەبەرلەردىڭ پايدالاناتىن ماتەريالدارى دا بىركەلكى بولا بەرمەيدى. ول ماتەريالداردىڭ ىشىندەگى جەر جۇزىندەگى ەڭ كەڭ تاراعانى — التىن، كۇمىس، قولا، مىس سياقتى مەتالدار، ءار ءتۇرلى اسىل تاستار، سۇيەك، ءمۇيىز، بىلعارى تۇرلەرى. ال ەگەر وسى زەرگەرلىك ماتەريالداردى ودان ءارى تاراتىپ، جىكتەي تۇسەتىن بولساق، اسىل تاستىڭ دا، سۇيەكتىڭ دە، بىلعارىنىڭ دا ءتۇر - ءتۇرى بار ەكەنىن بايقار ەدىك. مىسالى، ەكۆاتورلىق، تروپيكالىق ايماقتاردى مەكەن ەتكەن حالىقتاردىڭ شەبەرلەرى الۋان ءتۇرلى بالىقتاردىڭ سۇيەكتەرى مەن قابىرشاقتارىن، مۇحيت تۇبىنەن الىناتىن ءىنجۋ، مارجان سياقتى اسىل تاستاردى ءپىل، كەرىك ت. ب. جانۋارلاردىڭ سۇيەكتەرىن نەمەسە بامبۋك، تەمىر اعاش، پالما ت. ب. اعاشتاردىڭ مۇشەلەرىن اسەمدىك بۇيىمداردى جاساۋعا پايدالاناتىنىن اڭعارۋعا بولادى.
زەرگەرلىكتىڭ سۇيەك وڭدەۋمەن بايلانىسى. ال قازاق شەبەرلەرىنىڭ بۇل ماتەريالداردى كوبىرەك كادەگە جاراتۋىنىڭ وزىندىك سەبەبى بار. ويتكەنى كۇن كورىسى ءتورت تۇلىك مال بولعان قازاقتار ءۇشىن ولاردىڭ ونىمدەرى دە ءقادىرلى. ونىڭ ۇستىنە تابيعاتتىڭ باسقاداي قاجەتتى زاتتارى سيرەك ۇشىراساتىن دالالى جەرلەردە وسى مال ونىمدەرىنەن ارتىق ماتەريال دا تابۋ قيىن. وسى جاعدايدى جاقسى سەزىنگەن زەرگەرلەر داستۇرىندە الگى ايتىلعان مال ونىمدەرىن كادەگە جاراتۋ تەحنولوگياسى عاسىرلار بويى قالىپتاسقان.
ال سوندا قازاق شەبەرلەرى سۇيەكتى، ءمۇيىزدى نەمەسە بىلعارىنى قانداي تاسىلمەن وڭدەگەن؟ مۇنىڭ ءوزى نازار اۋدارىپ، زەرتتەي بىلگەن ادامعا كوپتەگەن توسىن جايتتاردى سەزدىرىپ، ۇلتتىق ىسمەرلەردىڭ شەبەرلىگى تۋرالى پايىمداۋعا جەتەلەرى ءسوزسىز. سۇيەكپەن جۇمىس ىستەيتىن قازاق زەرگەرلەرىنىڭ بارلىعى دا كەز كەلگەن سۇيەكتى پايدالانا بەرمەگەن. زەرگەرلىك ونەر تاريحىنا ءۇڭىلىپ قارايتىن بولساق، ولاردىڭ اسىرەسە قادىرلەيتىندەرى تۇيە مەن جىلقىنىڭ سۇيەكتەرى ەكەنىن اڭعارار ەدىك. نەگە دەسەڭىز، بۇل مالداردىڭ سۇيەكتەرىنىڭ قۋىسىندا كەمىگى از بولادى، ونىڭ ۇستىنە بۇزىلماستان ۇزاق ساقتالادى. ءتىپتى ساقتالعان سايىن ءوڭى كىرىپ، كورىكتەنە تۇسەتىندەرى دە بار.
زەرگەر سۇيەكتىڭ ءتۇسىن ءوز قالاۋىنشا وڭدەيدى. اشەكەي بۇيىمدارىن جاساۋعا سەمىز، جاس مالدىڭ سۇيەگى جاقسى. سۇيەكتى اعارتۋ ءۇشىن الدىمەن ونى سۋعا قايناتىپ الادى دا، جانىپ كەتكەن وتتىڭ قولامتاسىنا كومىپ قويادى. ال كەرىسىنشە سۇيەكتىڭ ءتۇسىن سارعايتۋ قاجەت بولسا، وندا وعان ماي جاعىپ، جانعان ءشوپتىڭ تۇتىنىنە ۇستاۋ كەرەك ەكەن.
سەمىز، جاس مالدىڭ سۇيەگى مايىسقاق، ۇرىپ - سوققانعا، تەسكەنگە شىتىناي قويمايدى. نەگىزىندە مۇنداي سۇيەكتەردى قايناتپاي تۇرعان كەزدە وڭدەپ العان، مىسالى، ورنەكتەپ، ويۋ سالعان قولايلى. جوعارىدا ايتىلعان ءتۇسىن كەلتىرۋ پروسەسىن بۇدان كەيىن دە جاساي بەرۋگە بولادى.
سۇيەكتى وڭدەيتىن قۇرالدارعا جاتاتىندار – قايقى پىشاق، ىڭعىرۋ، ۇسكى، ءتۇرپى، شارىق، ەگەۋ، پىشقى، شاپاشوت جانە تاعى باسقالارى. ولارعا قويىلاتىن باستى شارت - قاي - قايسىسىنىڭ دا وتكىر نەمەسە ۇشكىر بولۋى. ويتكەنى، سۇيەك - ءارى قاتتى، ءارى مورت ماتەريال. شاما كەلگەنشە جۇمىس ۇستىندە ونى ءبۇلدىرىپ الماعان ابزال. كوپشىلىك شەبەرلەر سۇيەكتى وڭدەۋ بارىسىڭدا ونىڭ ۇستىنە از - ازداپ ىستىق سۋ قۇيىپ وتىرادى. سوندا ول شىتىنامايدى ەكەن.
سۇيەكپەن سالىستىرىپ قاراعاندا جانۋارلاردىڭ مۇيىزدەرىن وڭدەۋ جۇمىستارى الدەقايدا جەڭىل ەكەنى تاجىريبەدەن بەلگىلى. ولاردى جونۋعا، كەسۋگە، قالىپقا سالىپ دەفورماسيالاۋعا (تابيعي ءپىشىنىن وزگەرتۋگە)، تەسۋگە، شەگەلەۋگە بولادى. باسقا زاتتارعا، مىسالى، تەمىرگە، اعاشقا قيۋلاستىرىپ سالۋ، كەرىسىنشە، قىمبات مەتالدار مەن تاستاردى مۇيىزگە ورناتۋ دا جەڭىلگە تۇسكەن. سوندىقتان قازاق زەرگەرلەرى بۇل ماتەريالداردىڭ وسى ايتىلعان قاسيەتتەرىن ۇتىمدى پايدالانىپ وتىرعان.
بەرىكتىك، يىلگىشتىك قاسيەتتەرىنىڭ ءار ءتۇرلى بولعانىنا قاراماستان، سۇيەك تە، ءمۇيىز دە ءتۇرلى اشەكەي بۇيىمدار جاساۋعا نەمەسە ءۇي ىشىلىك - تۇرمىستىق زاتتاردى اشەكەيلەۋگە پايدالانىلىپ وتىرعان. بۇرىنعى قازاق تۇرمىسىندا بۇلار ارالاسپاعان ساندىك بۇيىمدار كەم دە كەم دەسەك، ارتىق ايتقاندىق بولماس ەدى. مىسالى، زەرگەرلەر بۇلاردى ۇتىمدى قولدانا وتىرىپ، ءتۇرلى اشەكەي زاتتاردى، اتاپ ايتقاندا، شولپى، القا، مونشاق، تاراق، قاپسىرما، بىلەزىك، بەلدىك سياقتى تولىپ جاتقان نارسەلەردى جاساعان. اسەم وڭدەلگەن سۇيەك پەن ءمۇيىز اسادال، كەبەجە، ادالباقان، شاقشا جانە ت. ب. زاتتار جاساۋعا، ات ابزەلدەرى مەن قارۋ - جاراقتار جاساۋعا دا قولدانىلعان.
ءتىپتى ىدىس - اياق، قۇرال - سايمانداردىڭ ىشىندە وسى ەكەۋىنىڭ پايدالانىلۋى ارقىلى جاسالعاندارى قانشاما. سۇيەك پەن ءمۇيىزدى پايدالانۋ ارقىلى ءتۇرلى ويۋ - ورنەكتەر، سالپىنشاقتار، ۇساق-تۇيەك اشەكەي بۇيىمدار جاساۋ دا قازاق شەبەرلەرىنىڭ داستۇرىنە ەرتە زاماننان – اق ەنگەنىن ايتۋىمىزعا بولادى.
ال وسىلاردى جاساعان كەزدە قالاي بولسا سولاي ىستەۋ كەرەك دەگەن پرينسيپ بولماعان. ءاربىر اسەم بۇيىم، ءاربىر اشەكەي بەلگىلى ءبىر ستيلمەن ءتيىستى كوركەمدىك شەشىمگە باعىندىرىلىپ وتىرعان. بۇل - قازاق شەبەرلەرىنىڭ وي تەرەڭدىگى مەن اسەمدىك ءپرينسيپىن ۇنەمى ۇشتاستىرىپ وتىرعاندىعىنىڭ نىشانى. بۇعان تىم ۇزاققا بارماي-اق، رەسپۋبليكامىزدىڭ ءتۇرلى مۇراجايلارىندا تۇرعان ءار ءتۇرلى زەرگەرلىك ەكسپوناتتارعا ءۇڭىلىپ، زەرتتەي قاراپ وتىرىپ-اق كوز جەتكىزۋگە بولار ەدى.
You Might Also Like
