InfoHub Logo

Әрбір халықтың табиғи жаратылы­сында өзін басқалардан ерекшелеп тұра­тын кемел қасиеті болады. Айталық, ағар­тушы Ыбырай Алтынсарин 1879 жы­лы Орынборда жарық көрген «Қазақ хрестоматиясы» атты еңбегінде, қазақ жара­тылысы өте таза халық, оның сана-сезімі мен сұңғылалығы біреу салып берген тар шеңберге сыймайды десе, ХІХ ғасырда өмір сүрген поляк зерт­теушісі А.Янушкеевич күнделігінде, «қа­зақ­тардың ақыл-ой қабілеті мен сұңғы­ла­лы­ғына ерік­сіз таңырқай, таңданбасқа амал жоқ» деп халқымыздың басқалардан артық кемел қасиеті жайлы тамсана жазады.

Сол сияқты қазақта «Аяз би» атты ертегі бар. Осында хан ертегінің бас кейіпкері Жаман дейтін уәзіріне өзін сынатады. Жамекең ханның бетіне қарап тұрып: «Тақсыр сіз жеті атаңыздан хан емессіз, қарапайым нау­байшының баласысыз» дейді. Хан анасын шақырып сұрайды. Расында солай болып шығады. «Мұны қалай білдіңіз?» дегенде Жаман: — Алдыңызға алғаш келгенімде сіз мені наубайханадан ас ішуге жібердіңіз, содан білдім», — дейді.

Жоғарыдағы оқиғалардан қазақта аса керемет адамтану ілімі болғанын аңғарамыз. Бұл ілімді аталарымыз «сұңғылалық» деп атаған. Бірақ екінің бірі сұңғыла бола бермейді. Сұңғылалық — адамға сезімтал түйсік, терең таным арқылы берілетін қасиетті ілім. Мұн­дай ілім иелерін қазақ қоғамы ел бірлігін сақтайтын, әділ үкім ететін би, яғни қазы етіп сайлайтын болған.

Ал мұсылман әлемі бұл ғылымды «Илмул Фироса» деп атап, оны үйренуге өте-мөте мән берген. Қазіргі қолданыстағы «парасат» сөзі осы «фиросаның» қазақыланған түрі. Тарихта фироса ілімін ежелгі исрайыл қауымы жақсы игергені жайлы айтылады. Мысалы, Мұхаммед пайғамбар алейһиссалам заманында ежелгі исрайыл қауымы «рас пайғамбар ма, әлде өтірікші ме, барып білші» деп фироса ілімінің асқан білгірі Хусейн ибн Саламды жұмсайды. Ол кісі Аллаһ елшісінің бетіне ұзақ қарап тұрып: «Бұл рас пайғамбар» дейді. Қалай білдіңіз дегендерге, «жүзінен жалғандықтың ізін таппадым» депті.

---