InfoHub Logo

Sabaqtyń bilimdilik maqsaty: Oqýshylarǵa alkandardyń alynýyn, fızıkalyq, hımıalyq qasıetterin jáne taralýyn meńgerte otyryp, hımıalyq reaksıa teńdeýlerin saýatty jazýǵa
daǵdylandyrý.

Sabaqtyń tárbıelik maqsaty: Oqýǵa sanaly sezimge, jaýapkershilikke, óz betinshe eńbektenýge tárbıeleý. Tez oılap, tez qorytýǵa jáne sóıleý mánerine tárbıeleý.
Sabaqtyń damytýshylyq maqsaty: Logıkalyq oılaý qabileti men esepteý daǵdylaryn jetildirý. Belsendilikterin arttyrý, oqýshylardyń pánge degen qyzyǵýshylyǵyn arttyrý, damytý.
Sabaqtyń túri: Jańa bilimdi ıgertý sabaǵy.
Sabaqtyń ádisi: Túsindirmeli suraq-jaýap, oı-tolǵanys. Reprodýktıvti kestelermen jumys. İskerlik oıyndar.

Sabaqtyń kórnekilikteri: 1. Interaktıvtik taqta
2. Dıdaktıkalyq oıyn «Hımıalyq sýretter».
3. Zerthanalyq qural-jabdyqtar.
Sabaqtyń barysy:
I. Uıymdastyrý kezeńi:
1. Oqýshylarmen sálemdesý.
2. Oqýshylardy túgeldeý.
3. Sabaqqa qajetti quraldaryn túgeldep, durys otyrýyna nazar aýdarý.

II. Úı tapsyrmasyn suraý:
1. «Danalyq aǵashy» iskerlik oıyny.
Bul oıynda oqýshylar jemis aǵashyndaǵy jemisterdi alý arqyly ózderine upaı ıaǵnı fıshka jınaıdy.
Eń kóp upaı sanyn jınaǵan oqýshyǵa jemis aǵashynyń eń ushyndaǵy «Bilim kilti» tabys etiledi. Iaǵnı «5» degen baǵany ıemdenedi. Qalǵan oqýshylar jınaǵan upaı sanyna qaraı baǵalanady.

«Danalyq aǵashy» iskerlik oıynynyń suraqtary:
1.Alkandardy basqasha qalaı ataýǵa bolady ? Ne sebepti?
2. Alkandar nege qanyqqan kómirsýtekter dep atalady?
3. Gamologtar degenimiz ne?
4. Gomologtyq qatar degenimiz ne?
Kelesi suraq tájirıbe suraq:
5. Belgisiz qanyqqan kómirsýtektiń molekýlalyq modeli berilgen.
Suraq: Malekýlalyq model arqyly qanyqqan kómirsýtekti tabý jáne onyń ızomeri qurastyrý.
6. Kelesi suraq «Beıne suraq»
Birinshi suraqty qoıatyn aýdanymyzdaǵy Janqoja batyr atyndaǵy №70 mekteptiń hımıa pániniń muǵalimi: Qaımaqbaı Kúmis apaı.
Suraq: Qanyqqan kómirsýtekterdiń barlyǵynda kómirtegi atomynyń totyǵý dárejesi birdeı emes, mysaly: metan molekýlasynda -4;
Al etan molekýlasynda kómirtegi qandaı totyǵý dárejesine teń?
Jaýaby: -3;
7 Ekinshi beıne suraqty mektebimizdiń hımıa-bıologıa pániniń muǵalimi İzban Nursulý apaı qoıady.
Suraq: 2-metıl 4-etıl geksanda qansha ızomer bar? Jaýaby: eki ızomer bar.

2. Hımıalyq sýret
Kelesi úı tapsyrmasyn suraýdyń sharty sýret beınelengen hımıalyq qubylysty tabý. (prezentasıada kórsetilgen)

İİİ.Jańa sabaqty túsindirý barysy:
• Alkandardyń alynýy
• Alkandardyń qasıetteri
• Alkandardyń taralýy

Alkandardy alýdyń tórt túrli ádisi belgili:
Alkandar negizinen tabıǵatta kezdesedi. Gaz tárizdi alkandardy tabıǵı munaıǵa seriktes gazdardan shyǵady. Suıyq alkandardy munaıdyń, qatty alkandar munaı men ozokerıttiń quramy da bolady. Sonymen qatar alkandardy sıntezdep alýdyń birneshe joldary bar.

1. Alkandardy zerthanada qanyqpaǵan kómirsýtekterdi órshitkileri qatysynda gıdrlep alady:
N2S= SN2 + N2N3S-SN3
Etılen Etan

2. Vúrs reaksıasy boıynsha,alkandardyń gologentýyndylaryna metal natrıımen áser etip alady:
SN3SL+2Na C2H6+2NaCL
Eger Vúrs reaksıasyna ár túrli alkandardyń gologentýyndylarynyń qatysynda júrgizilse, alkandardyń qospasy túziledi.Mysaly,ıodmetan men ıodetannyń qatysynda Vúrs reaksıasy nátıjesinde etan, propan jáne býtannyń túzilýi múmkin.

3. Alkandardy kómirdi gıdrleý arqyly da alýǵa bolady. Bul reaksıa jaı zattardyń (beıorganıkalyq) organıkalyq qosylystarǵa ótý múmkindigin sıpattaıdy. Reaksıa 5000S temperatýra shamasynda, órshitki (temir oksıdi)qatysynda júredi:
nCO+(2n+1)H2CnH2n+2+nH2O

4. Metandy zerthanada natrıı asetaty men natrıı gıdroksıdin balqytyp alady:
Alkandar tabıǵatta kóp taralǵan kómirsýtekter. Olardy tabıǵı gazdan jáne munaıdy fraksıalap aıdap bólip alady. Olar qanyqqan kómirsýtekter. Quramyndaǵy kómirtegi atomdary ózara tek dara baılanystar arqyly jalǵasqan.

Alkandardyń fızıkalyq qasıetteri.
Alkandar molekýlalyq qatarynda salystyrmaly atomdyq massalarynyń ósýine baılanysty balqý jáne qaınaý temperatýralary men tyǵyzdyqtary birtindep artady.
Gomologtyq qatardaǵy zattardyń qasıetteri uqsas bolady jáne belgili bir basqa músheleriniń qasıetterin boljaýǵa bolady.Sonymen qatar gomologtyq qatarlarda dıalektıkanyń san ózgerisine aýysý zańy aıqyn baıqalady.

Hımıalyq qasıetteri:
Alkandar orynbasý,aıyrylý, ızomerlený jáne totyǵý reaksıalaryna túsedi. Alkandardyń basqa kómirsýtektermen salystyrǵanda bir ereksheligi – olardyń quramyndaǵy kómirtek atomdarynyń valentilikterine tolyǵymen sýtek atomdarymen qanyqqan. Sondyqtan alkandar qosylý reaksıasyna túspeıdi.

Orynbasý reaksıalary:
1.Galogendený reaksıalary – alkandardyń praktıkalyq mańyzdy reaksıalarynyń biri, jaryqtyń nemese joǵarǵy temperatýranyń áserinen iske asady.Jaryqtyń áserinen júretin reaksıalar fotohımıalyq reaksıalar dep atalady. Alkandardyń gologendermen orynbasý reaksıalary hlormen jeńil,brommen qıyndaý, ıodpen qıyn júredi. Al ftormen qoparylys túze júretin bolǵandyqtan, reaksıany ınertti gaz qatysynda suıyltyp júrgizedi. Sýtektiń ornyn gologenderge almastyrǵanda, alkandardyń gologentýyndylary túziledi:
SN2+CL2SN3CL+NCL
SN3CL+CL2 SN2CL+NCL
SN2CL+CL2 SNCL3+SNCL3+ NCL
SNCL3+ CL2S CL4+ NCL
2. Nıtrleý reaksıasy.
Bul reaksıany orys ǵalymy M.I.Konavalov(1888j) ashqandyqtan, Konavalov reaksıasy dep atalady:
S2N6+ HNO3 S2N5 NO2+ H2O
3. Aıyrylý reaksıasy.
SN4S+2N2
4. Rıformıng reaksıalary nátıjesinde alkandar aromatty kómirsýtekterge, mysaly, geksan benzolǵa aınalady:
S6N14 S6N6+4N2
5. Izomerlený reaksıalary barysynda kómirtektiń arasyndaǵy baılanystary úzilip, túzý kómirtek tizbegi tarmaqtalady. Bul úrdis órshitki qatysynda jáne qyzdyrǵanda júredi.
6. Totyǵý reaksıalary: Janý reaksıasy
SN4+ 2O2SO2+4N2

Metannyń taralýy:
• Batpaqty sýlarda
• Ósimdikter men janýarlar organızminde
• Tabıǵı gazdyń quramynda

IV.Jańa sabaqty bekitý:
1. Balamaly test metan men propandy salystyrý arqyly oqýshylardyń bilimderin naqtylaý. Durys jaýapqa «+» durys emes jaýapqa «-» belgileri qoıylady.
Suraqtary:
•«Batpaq gazy» degen ataýǵa ıe bolǵan gaz.
•Otyn retinde qoldanylatyn gaz.
•Tabıǵı gazdyń quramynda bolady.
•«Syǵylǵan gaz» nemese «balon gazy» dep atalady.
•Munaıǵa serik gazdyń quramynda bar.
•Shahtadaǵy jarylysty týǵyzatyn gaz.
•Qandaı gaz qyzyl jolaqty sısternalar arqyly tasymaldanady.
2.«Hımıalyq sýret» arqyly alkandarǵa tán hımıalyq reaksıa tıpin anyqtaý kerek.

V.Oqýshylardy baǵalaý.
Vİ.Úıge tapsyrma: §3,3-§3,4 15-16 esepter.