Altaı taýlarynyń marjany
SHQO, Úrjar aýdany, Janaı aýyly,
"Janaı orta mektep» KMM geografıa - bıologıa pánderi muǵalimi
Agımbekova Bazargúl Altynbekqyzy
Maqalany jazǵandar: Baqytbek Jamanbaev otstavkadaǵy polısıa polkovnıgi, tabıǵat janashyry.
Saılaý Tóleýov, Qazaqstan Jýrnalıser odaǵynyń múshesi.
Altaı taýlarynyń marjany
Marqakólde nege týrısik sala damymaı otyr?
«Týrızm úshin ınfraqurylym – jeke baǵyt. Onyń basty basymdyǵy jumys oryndary sanyn kóptep qurý múmkindigi bolyp tabylady. Munda bir jumys ornyn qurý ónerkásipke qaraǵanda 10 ese arzanǵa túsedi». Memleket basshysy N. Á. Nazarbaev Qazaqstan halqyna arnaǵan «Nurly Jol – bolashaqqa bastar jol» Joldaýynda osylaı degen bolatyn.
XX ǵasyrdyń basynda ataǵy álemge málim jıhankez, natýralıs, Altaıdyń birden - bir bilgiri N.I.Iablonskıı bylaı dep jazypty: « Ońtústik Altaı taýlaryndaǵy osy bir úlken kóldiń tańǵajaıyp sulýlyǵyn bir ǵana sát esime alsam boldy, ár joly meni eriksizden – eriksiz álemniń osy bir ǵajap buryshyna, jer betiniń osy bir jumaǵyna qaıta - qaıta tarta beredi. Men ómirimde aıaq baspaǵan jerim joq, biraq budan asqan ásem jer, budan asqan taýdaǵy kóldi eshqandaı jerden eshýaqytta kezdestirmeppin. Ómirimniń Ońtústik Altaıda ótken kezeńinde men Marqakólde birneshe márte boldym. Búkil dúnıeni umytyp súısine qaraýshy edim, toıattamaýshy edim, ári ol jerden úıge keri qaıtqym kelmeýshi edi» (1907jyl).
Marqakól óńiri jaǵrapıalyq ornalasýy boıynsha shóleıtti jer, sýbalpi, alpi taý aldy jazyǵy, máńgi toń basqan óńir bolyp 5 aımaqqa bólinedi. Osy 5 aımaqtyń tula boıynda Jer sharyndaǵy ósip - ónetin ósimdikter, dándi daqyldar barlyq aǵashtardyń túri, balyq, janýarlardyń on shaqty túrleri bar. Qoınaýynda altyn, qola, kúmis, kómir, munaı myrysh kóptegen kenderdiń mol qory tunyp tur. Zamanynda ekinshi Shveısarıa atanǵan, botanyń kózindeı sulýMarqakóli teńiz deńgeıinen 1500 - 2000metr bıiktikten atqylap aǵyp jatqan Qaljyrynyń, Aq Qaba, Arasan Qaba, Jaman Qaba, Qara Qaba ózenderiniń jóni bólek.
Kól jaǵalaýyn qaraǵaı, samyrsyn, shyrsha, qaıyń ósken ormandy alqap alyp jatyr. Munda zooplanktondardyń 60 túri kezdesse, qustardyń ondaǵan túri mekendeıdi. Kól tóbesinen tóngen kúmbez tárizdi Azýtaýda altyn tamyr, maral tamyry, ondaǵan dárilik ósimdikter kóptep ósedi.
Muhıt syndy Marqakól Altaıdaǵy,
Jamalynan áli kún ár taımady.
Tynys alyp taýlardyń jantaıǵany.
Sáýle tússe, júziniń ózi Kúndeı,
Sýy móldir jastyqtyń sezimindeı.
Kelinshekteı qyrdaǵy kórki, biraq,
Sulýlyǵyn júretin ózi bilmeı.
Kókoraıda shyq tunar, shań shashylmaı,
Súıedi aǵyn jaǵanyń jartasyn jaı.
Taý qorshaǵan Marqakól túrkilerdiń
Sulýlary taǵatyn alqasyndaı,- dep qazaqtyń aıaýly aqyn qyzy Farıza apamyz jyrlaǵan osy ǵajap Marqakól tabıǵaty adamdar tarapynan zardap shegip otyr. Nege deısiz ǵoı?
Aldyńǵy jyldyń jazynda Qytaımen shekaralas Marqakól óńirinde shekara otrádynyń jaýyngerleri memlekettik shekarany buzǵan Qytaı eliniń 12 azamatyn qolǵa túsirdi. Muńlyqov bastaǵan kúzet toby eldiń aýmaǵyna ótip ketip, dárilik ósimdik jınap júrgen 4 azamatty ustaıdy. Shekara kúzeti kúsheıtiledi. Qytaılar óz ákesiniń úıinde júrgendeı sezingen. Olar qarsylyq kórsetken. Sóıtip olardy komendatýraǵa ákelip qamaıdy.
Joǵarǵy aqparlardan keıin, marqakóldikterdiń tirshiligine az - kem toqtalaıyq. Marqakól aýdanynyń taratylýy nátıjesinde aıtýly óńir, ásirese kól mańaıyndaǵy taýdaǵy eldi mekender memlekettik quzyrly organdar shoǵyrlanǵan aýdan ortalyǵynan alys qaldy. Joldar buzylǵan. Qara jolmen júrý halyqqa qolaısyzdyq týdyrady. Qystaǵy aýa raıy 30 - 40 gradýs sýyqta joldyń nasharlyǵynan qatynas ta bolmaı qalady. Kólge taqaý jatqan aýyl adamdarynyń tirshilik kózderi negizinen kúz, qys aılarynda balyq aýlap satýmen, kóktem kezinde balyq ýyldyryq shashatyn kezde kólge quıatyn ózen - bulaqtarda zańsyz balyq ustap, ýyldyryǵyn jınap satý, sońǵy jyldary jaz jáne kúzde taýlarda Qyzyl kitapqa engen ósimdikterdiń tamyryn qazyp, emdik qasıeti qýatty qurttardy jınap satýmen baılanysty.
Kóldiń «Marqakól memlekettik qoryǵynyń» quramynda ekenin, qoryq zańnama talaptary boıynsha kólden áýesqoılyq balyq aýlaýǵa tek kól jaǵalaýlarynda ornalasqan Uranhaı, Matabaı, Qaraǵaıly – bulaq atty úsh eldi mekenniń turǵyndaryna ǵana, kisi basyna 5 kelige deıin aýlaýǵa ruqsat beriletinin, al ýyldyryq shashý kezinde múldem tıym salynatynyn eskersek, aýyl turǵyndarynyń negizgi tirshilik kózderiniń zańsyz áreket ekenin túsinersiz.
Tabıǵat qorǵaý zańdaryn buzýmen qazyp alyp, jınalatyn emdik qasıeti bar qurttardy kórshi Qytaıǵa jasyryn zańsyz tasymaldaıtyn kontrabandalyq toptardyń jergilikti ókilderi satyp alady. Eń qaýiptisi - osy zańsyz áreketterdiń májbúrlik tirshilik kózinen jekelegen toptardyń, azamattardyń zańsyz baıý kózine aınalyp bara jatqany. Sońǵy jyldary óńirde, jastar arasynan osy baǵaly balyqty ýyldyryqty, qurtty zańsyz baıý kózderine aınaldyrý nıetimen ártúrli deńgeıde uıymdasqan toptar qurylyp jatqany da belgili jaıt. Balyqty kólden qytaı torlarymen aýlaý áreketteri de órship tur. Zańsyz áreketterin bógetsiz iske asyrý maqsatynda bul toptar óz qatarlaryna ishinara memlekettik qoryq qyzmetkerlerin de tartýda. Sybaılas jemqorlyq ta osydan týyndap jatyr. Osynyń bárinen tabıǵatqa qıanat jasalýda.
Odan keıin, sońǵy on - on bes jyldarda paıda bolǵan tabys kózderiniń biri - kólge kelgen saıahatshylarǵa, balyq aýlaý úshin kelgen týrıserge jalǵa jatar oryn, úı usyný jáne olardy qystyń kúnderi at - shanamen aqysyna kólge tasymaldaý, al muz qatqanǵa deıin qaıyq usyný. Árıne, bul da esh júıesiz, memleket tarapynan rettelmeı, qoldaýyn tappaı, árkimniń óz betinshe jasap jatqan týrısik saladaǵy tirshilik áreketteri.
Al jalpyǵa tán sıpat alyp bara jatqan tabıǵatqa qaýipti úrdisti toqtatyp, túpkilikti joıý úshin munyń negizgi sebepterin joıý kerek.
Týrıserdi tartýdyń taǵy bir joly, ol bul ólkeniń álem jurtshylyǵyn qyzyqtyratyn basty erekshelikteriniń biri kórikti de kıeli Altaı taýlarynda ekenin eskerip, halyqaralyq «Altaı - bizdiń ortaq úıimiz», « Altaı - túrki áleminiń altyn besigi», t. s. s. baǵdarlamalardyń aıasynda da naqty jobalar jasap, tarıhı qundylyqtaryna da álem halyqtarynyń kóńilin burý. Marqakól óńirinde de ashyp zertteýdi talap etetin obalar, eski tas jazýlary sıaqty tarıhı eskertkish oryndary kóp. Árıne, bul jumystarǵa arheologtardy, tarıhshylardy, basqa salalardaǵy bilikti mamandardy tartý qajet. Qazaqtyń belgili aqyny Ulyqbek Esdáýletovtiń keıbirde «Biz Shyǵysty túrki órkenıetiniń besigi dep jıi aıtamyz. Endeshe, Ertistiń Zaısanǵa quıar tusynda Bilge qaǵan, Tonykók, Kúltegin babalarymyzdyń alyp eskertkishterin nege ornatpasqa?! Óıtkeni, bizge jetken tarıh boıynsha Qara Ertis sol túrki qaǵandarynyń týǵan jeri», degeni bar edi. Joǵaryda kórsetilgen baǵdarlamalar memleket tarapynan qarajat shyǵynyn talap etetini de belgili. Biraq, baǵdarlama iske asyp jatsa, birinshiden, ortalyqtan shalǵaıda, Qytaımen jaqyn shekarada jatqan osy taýly ólkedegi jergilikti halyqtyń áleýmettik ekonomıkalyq máselesi ońtaıly sheshilýine kóp áser tıetinine kúmán bolmasa kerek. Sebebi, týrızmniń kóp salaly, soǵan sáıkes jergilikti turǵyndardyń qatysýyn kóp talap etetin tabysty kásip kózi ekeni daý týdyrmaıdy.
Ekinshiden, halyqqa zańdy da mardymdy tabys kózin taýyp bere otyryp, halyqtyń tabıǵat baılyǵyn zańdy túrde zalalsyz paıdalaný múmkindigine kózin jetkizip, baǵdarlamany iske asyrýǵa qatysýǵa yntalandyryp, tabıǵatqa qıanat jasaý raıynan qaıtarýǵa áserin tıgizetini sózsiz.
Úshinshiden, zańdy týrızm negizinde jeke baǵdarlama qabyldanyp, júzege asyrylsa, ólkede osy saladaǵy bızneske jol ashylyp, jańadan qanshama jumys oryndary ashylyp, jeke kásipkerlik, shaǵyn kásiporyndar paıda bolyp, jumystar júrgizer edi. Osyǵan sáıkes, ketken shyǵyn salyq, mindetti tólemder, basqa da memlekettik lısenzıa, ruqsat qujattardyń zańdy tólemder túrinde respýblıkalyq búdjetke de, jergilikti búdjetke de, ketken shyǵynnyń orny da tolar edi.
Elbasy N. Á. Nazarbaevtiń 2014 jylǵy Qazaqstan halqyna Joldaýynda aıtylǵan
«Qoldaýdy ekonomıkalyq ósim men jumyspen qamtýda asa úlken mýltıplıkatıvti tıimdilik beretin salalar alýy tıis» degen sózderi Marqakóldegi týrızmdi damytýǵa úndep turǵandaı.
"Janaı orta mektep» KMM geografıa - bıologıa pánderi muǵalimi
Agımbekova Bazargúl Altynbekqyzy
Maqalany jazǵandar: Baqytbek Jamanbaev otstavkadaǵy polısıa polkovnıgi, tabıǵat janashyry.
Saılaý Tóleýov, Qazaqstan Jýrnalıser odaǵynyń múshesi.
Altaı taýlarynyń marjany
Marqakólde nege týrısik sala damymaı otyr?
«Týrızm úshin ınfraqurylym – jeke baǵyt. Onyń basty basymdyǵy jumys oryndary sanyn kóptep qurý múmkindigi bolyp tabylady. Munda bir jumys ornyn qurý ónerkásipke qaraǵanda 10 ese arzanǵa túsedi». Memleket basshysy N. Á. Nazarbaev Qazaqstan halqyna arnaǵan «Nurly Jol – bolashaqqa bastar jol» Joldaýynda osylaı degen bolatyn.
XX ǵasyrdyń basynda ataǵy álemge málim jıhankez, natýralıs, Altaıdyń birden - bir bilgiri N.I.Iablonskıı bylaı dep jazypty: « Ońtústik Altaı taýlaryndaǵy osy bir úlken kóldiń tańǵajaıyp sulýlyǵyn bir ǵana sát esime alsam boldy, ár joly meni eriksizden – eriksiz álemniń osy bir ǵajap buryshyna, jer betiniń osy bir jumaǵyna qaıta - qaıta tarta beredi. Men ómirimde aıaq baspaǵan jerim joq, biraq budan asqan ásem jer, budan asqan taýdaǵy kóldi eshqandaı jerden eshýaqytta kezdestirmeppin. Ómirimniń Ońtústik Altaıda ótken kezeńinde men Marqakólde birneshe márte boldym. Búkil dúnıeni umytyp súısine qaraýshy edim, toıattamaýshy edim, ári ol jerden úıge keri qaıtqym kelmeýshi edi» (1907jyl).
Marqakól óńiri jaǵrapıalyq ornalasýy boıynsha shóleıtti jer, sýbalpi, alpi taý aldy jazyǵy, máńgi toń basqan óńir bolyp 5 aımaqqa bólinedi. Osy 5 aımaqtyń tula boıynda Jer sharyndaǵy ósip - ónetin ósimdikter, dándi daqyldar barlyq aǵashtardyń túri, balyq, janýarlardyń on shaqty túrleri bar. Qoınaýynda altyn, qola, kúmis, kómir, munaı myrysh kóptegen kenderdiń mol qory tunyp tur. Zamanynda ekinshi Shveısarıa atanǵan, botanyń kózindeı sulýMarqakóli teńiz deńgeıinen 1500 - 2000metr bıiktikten atqylap aǵyp jatqan Qaljyrynyń, Aq Qaba, Arasan Qaba, Jaman Qaba, Qara Qaba ózenderiniń jóni bólek.
Kól jaǵalaýyn qaraǵaı, samyrsyn, shyrsha, qaıyń ósken ormandy alqap alyp jatyr. Munda zooplanktondardyń 60 túri kezdesse, qustardyń ondaǵan túri mekendeıdi. Kól tóbesinen tóngen kúmbez tárizdi Azýtaýda altyn tamyr, maral tamyry, ondaǵan dárilik ósimdikter kóptep ósedi.
Muhıt syndy Marqakól Altaıdaǵy,
Jamalynan áli kún ár taımady.
Tynys alyp taýlardyń jantaıǵany.
Sáýle tússe, júziniń ózi Kúndeı,
Sýy móldir jastyqtyń sezimindeı.
Kelinshekteı qyrdaǵy kórki, biraq,
Sulýlyǵyn júretin ózi bilmeı.
Kókoraıda shyq tunar, shań shashylmaı,
Súıedi aǵyn jaǵanyń jartasyn jaı.
Taý qorshaǵan Marqakól túrkilerdiń
Sulýlary taǵatyn alqasyndaı,- dep qazaqtyń aıaýly aqyn qyzy Farıza apamyz jyrlaǵan osy ǵajap Marqakól tabıǵaty adamdar tarapynan zardap shegip otyr. Nege deısiz ǵoı?
Aldyńǵy jyldyń jazynda Qytaımen shekaralas Marqakól óńirinde shekara otrádynyń jaýyngerleri memlekettik shekarany buzǵan Qytaı eliniń 12 azamatyn qolǵa túsirdi. Muńlyqov bastaǵan kúzet toby eldiń aýmaǵyna ótip ketip, dárilik ósimdik jınap júrgen 4 azamatty ustaıdy. Shekara kúzeti kúsheıtiledi. Qytaılar óz ákesiniń úıinde júrgendeı sezingen. Olar qarsylyq kórsetken. Sóıtip olardy komendatýraǵa ákelip qamaıdy.
Joǵarǵy aqparlardan keıin, marqakóldikterdiń tirshiligine az - kem toqtalaıyq. Marqakól aýdanynyń taratylýy nátıjesinde aıtýly óńir, ásirese kól mańaıyndaǵy taýdaǵy eldi mekender memlekettik quzyrly organdar shoǵyrlanǵan aýdan ortalyǵynan alys qaldy. Joldar buzylǵan. Qara jolmen júrý halyqqa qolaısyzdyq týdyrady. Qystaǵy aýa raıy 30 - 40 gradýs sýyqta joldyń nasharlyǵynan qatynas ta bolmaı qalady. Kólge taqaý jatqan aýyl adamdarynyń tirshilik kózderi negizinen kúz, qys aılarynda balyq aýlap satýmen, kóktem kezinde balyq ýyldyryq shashatyn kezde kólge quıatyn ózen - bulaqtarda zańsyz balyq ustap, ýyldyryǵyn jınap satý, sońǵy jyldary jaz jáne kúzde taýlarda Qyzyl kitapqa engen ósimdikterdiń tamyryn qazyp, emdik qasıeti qýatty qurttardy jınap satýmen baılanysty.
Kóldiń «Marqakól memlekettik qoryǵynyń» quramynda ekenin, qoryq zańnama talaptary boıynsha kólden áýesqoılyq balyq aýlaýǵa tek kól jaǵalaýlarynda ornalasqan Uranhaı, Matabaı, Qaraǵaıly – bulaq atty úsh eldi mekenniń turǵyndaryna ǵana, kisi basyna 5 kelige deıin aýlaýǵa ruqsat beriletinin, al ýyldyryq shashý kezinde múldem tıym salynatynyn eskersek, aýyl turǵyndarynyń negizgi tirshilik kózderiniń zańsyz áreket ekenin túsinersiz.
Tabıǵat qorǵaý zańdaryn buzýmen qazyp alyp, jınalatyn emdik qasıeti bar qurttardy kórshi Qytaıǵa jasyryn zańsyz tasymaldaıtyn kontrabandalyq toptardyń jergilikti ókilderi satyp alady. Eń qaýiptisi - osy zańsyz áreketterdiń májbúrlik tirshilik kózinen jekelegen toptardyń, azamattardyń zańsyz baıý kózine aınalyp bara jatqany. Sońǵy jyldary óńirde, jastar arasynan osy baǵaly balyqty ýyldyryqty, qurtty zańsyz baıý kózderine aınaldyrý nıetimen ártúrli deńgeıde uıymdasqan toptar qurylyp jatqany da belgili jaıt. Balyqty kólden qytaı torlarymen aýlaý áreketteri de órship tur. Zańsyz áreketterin bógetsiz iske asyrý maqsatynda bul toptar óz qatarlaryna ishinara memlekettik qoryq qyzmetkerlerin de tartýda. Sybaılas jemqorlyq ta osydan týyndap jatyr. Osynyń bárinen tabıǵatqa qıanat jasalýda.
Odan keıin, sońǵy on - on bes jyldarda paıda bolǵan tabys kózderiniń biri - kólge kelgen saıahatshylarǵa, balyq aýlaý úshin kelgen týrıserge jalǵa jatar oryn, úı usyný jáne olardy qystyń kúnderi at - shanamen aqysyna kólge tasymaldaý, al muz qatqanǵa deıin qaıyq usyný. Árıne, bul da esh júıesiz, memleket tarapynan rettelmeı, qoldaýyn tappaı, árkimniń óz betinshe jasap jatqan týrısik saladaǵy tirshilik áreketteri.
Al jalpyǵa tán sıpat alyp bara jatqan tabıǵatqa qaýipti úrdisti toqtatyp, túpkilikti joıý úshin munyń negizgi sebepterin joıý kerek.
Týrıserdi tartýdyń taǵy bir joly, ol bul ólkeniń álem jurtshylyǵyn qyzyqtyratyn basty erekshelikteriniń biri kórikti de kıeli Altaı taýlarynda ekenin eskerip, halyqaralyq «Altaı - bizdiń ortaq úıimiz», « Altaı - túrki áleminiń altyn besigi», t. s. s. baǵdarlamalardyń aıasynda da naqty jobalar jasap, tarıhı qundylyqtaryna da álem halyqtarynyń kóńilin burý. Marqakól óńirinde de ashyp zertteýdi talap etetin obalar, eski tas jazýlary sıaqty tarıhı eskertkish oryndary kóp. Árıne, bul jumystarǵa arheologtardy, tarıhshylardy, basqa salalardaǵy bilikti mamandardy tartý qajet. Qazaqtyń belgili aqyny Ulyqbek Esdáýletovtiń keıbirde «Biz Shyǵysty túrki órkenıetiniń besigi dep jıi aıtamyz. Endeshe, Ertistiń Zaısanǵa quıar tusynda Bilge qaǵan, Tonykók, Kúltegin babalarymyzdyń alyp eskertkishterin nege ornatpasqa?! Óıtkeni, bizge jetken tarıh boıynsha Qara Ertis sol túrki qaǵandarynyń týǵan jeri», degeni bar edi. Joǵaryda kórsetilgen baǵdarlamalar memleket tarapynan qarajat shyǵynyn talap etetini de belgili. Biraq, baǵdarlama iske asyp jatsa, birinshiden, ortalyqtan shalǵaıda, Qytaımen jaqyn shekarada jatqan osy taýly ólkedegi jergilikti halyqtyń áleýmettik ekonomıkalyq máselesi ońtaıly sheshilýine kóp áser tıetinine kúmán bolmasa kerek. Sebebi, týrızmniń kóp salaly, soǵan sáıkes jergilikti turǵyndardyń qatysýyn kóp talap etetin tabysty kásip kózi ekeni daý týdyrmaıdy.
Ekinshiden, halyqqa zańdy da mardymdy tabys kózin taýyp bere otyryp, halyqtyń tabıǵat baılyǵyn zańdy túrde zalalsyz paıdalaný múmkindigine kózin jetkizip, baǵdarlamany iske asyrýǵa qatysýǵa yntalandyryp, tabıǵatqa qıanat jasaý raıynan qaıtarýǵa áserin tıgizetini sózsiz.
Úshinshiden, zańdy týrızm negizinde jeke baǵdarlama qabyldanyp, júzege asyrylsa, ólkede osy saladaǵy bızneske jol ashylyp, jańadan qanshama jumys oryndary ashylyp, jeke kásipkerlik, shaǵyn kásiporyndar paıda bolyp, jumystar júrgizer edi. Osyǵan sáıkes, ketken shyǵyn salyq, mindetti tólemder, basqa da memlekettik lısenzıa, ruqsat qujattardyń zańdy tólemder túrinde respýblıkalyq búdjetke de, jergilikti búdjetke de, ketken shyǵynnyń orny da tolar edi.
Elbasy N. Á. Nazarbaevtiń 2014 jylǵy Qazaqstan halqyna Joldaýynda aıtylǵan
«Qoldaýdy ekonomıkalyq ósim men jumyspen qamtýda asa úlken mýltıplıkatıvti tıimdilik beretin salalar alýy tıis» degen sózderi Marqakóldegi týrızmdi damytýǵa úndep turǵandaı.
You Might Also Like
