InfoHub Logo

Jambyl oblysy,
Sarysý aýdany, Jańatas qalasy
Erpaızova Kýlanda Edliqyzy

Fızıka 7 synyp
Sabaqtyń taqyryby: “Arhımed kúshi. Denelerdiń júzý sharttary”
Maqsaty: Bilimdilik: Sý ishinde denege áreket etetin yǵystyrýshy kúshti anyqtaýdy úırete otyryp bilim jáne bilik daǵdylaryn qalyptastyrý.
Damytýshylyq: Oqýshylardy oı órisin damytýǵa, óz betimen izdenýge, qorytyndy jasaýǵa, ózin - ózi baǵalap, syn kózben qaraýǵa mashyqtandyrý.
Tárbıelik: Oqýshylardy uqyptylyqqa, jaýapkershilikke, izdenimpazdyqqa, eńbeksúıgishtikke, óz elin súıýge tárbıeleý.

Sabaqtyń túri: aralas sabaq.
Sabaq tıpi: jańa taqyrypty meńgerý.
Sabaqtyń kórnekiligi: baǵalaý paraqtary, portret, ınteraktıvti
belsendi taqta, activote qurylǵysy, balaýyz, sham, sý, stakan.
Pánaralyq baılanys: matematıka, tarıh, geografıa, ádebıet, ınformatıka.

Sabaq barysy:
I. Uıymdastyrý kezeńi. Oqýshylarmen sálemdesý, túgendeý jáne synyp tazalyǵyna kóńil bólý. (2mın)
2. Ótkendi qaıtalaý. (12mın)
3. Jańa sabaqty túsindirý. (20mın)
4. Jańa sabaqty bekitý. (activote qurylǵysyn paıdalanyp test tapsyrmalaryn oryndaý). (5mın)
5. Sabaqty qorytyndylaý. (3mın)
6. Oqýshylardy baǵalaý. (2mın)
7. Úıge tapsyrma. (1mın)
II. Úı tapsyrmasyn tekserý.
1) Suraq - jaýap arqyly suraqtar berip bilimderin tekserý.
1. Kúshtiń túrlerin ata?
2. Úıkelis kúshiniń túrlerin ata?
3. Kúshti qandaı quralmen ólsheımiz?...... 15 suraq
2. Fızıkalyq shamalardy ólshem birlikterimen tutastyryńdar.
3. «Sıqyrly tekshe» eksperıment júrgizý.
4. «Oılan tap» oıyny arqyly bilimderin tekserý.
5. Fızıkalyq tájirıbe.

III. Jańa sabaqty túsindirý.
1. “Oı qozǵaý” sóz jumbaq sheshý
2. Jańa sabaqty túsindirý Biz ótken taqyrypta manometr, sorǵylar taqyrybymen tanys boldyq, endi - Arhımed kúshi taqyrybymen tanysamyz.
Sýat betinde úlken bolsa da aǵash bóreneniń júzip júretini, al oǵan tastalǵan kishkene metal kesegi batyp ketetini árkimge de belgili. Sýda júze biletin árkim aq sýdyń ózine batyrylǵan deneni yǵystyratynyn jaqsy biledi. Adam azdap maltı bilse, sý da onyń júzýine yqpal etedi. Suıyq tarapynan áreket etetin bul kúsh qaıdan paıda bolady?

Suıyqqa batyrylǵan denege áreket etetin bul yǵystyrýshy kúshtiń shamasy dene men suıyqtyń qandaı sıpattamalaryna baılanysty bolatynyn qarastyraıyq. Bul kúshtiń meniń tuńǵysh ret ertedegi grek ǵalymy Arhımed(b. z. b. 287 - 212) eseptep shyǵarǵan. Arhımedke deıin de adamdar yǵystyrýshy kúshtiń bar ekenin bilgeni anyq. Sýda kemeler, qaıyqtar, saldar júzgen, yǵystyrýshy kúsh múmkindik beretindeı dárejede olarǵa júkter tıelgen. Alaıda osy kúshtiń shamasy nege teń bolatynyn dál eseptep shyǵarǵan Arhımed bolatyn. Ańyzda aıtylatyndaı, Sırakýz patshasy Geronnyń tapsyrmasy boıynsha onyń tájin zerger taza altynnan jasady ma, álde altyn men kúmistiń qospasynan jasady ma? Degen suraqqa jaýap taba almaı, kóp kún áýrelengen ǵalym bir kúni toltyra sý quıylǵan vanaǵa túsken kezde oıyna álgi suraqtyń sheshýi kelgen deıdi.
Óziniń ashqan jańalyǵyna shattana qýanǵan ol «Evrıka!» (Taptym!) dep Sırakýz kósheleriniń boıymen aıǵaılap júgirgen eken. Sirá, jańalyq ashqan adam erekshe bir sezimge bólenetin bolar.
2. Arhımedtiń ashqan jańalyǵynyń mán - maǵynasyn túsiný úshin qarapaıym tájirıbe jasap kóreıik. Dınamometr ilgegine qandaı da bir dene ileıik te, onyń shkalasynyń kórsetýi boıynsha aýyrlyq kúshiniń mánin belgilep alaıyq. osydan keıin deneni tolyq sýǵa batyraıyq. Dınamometr kórsetýi ózgergenin baıqaımyz. Nelikten? Deneniń massasyn ózgertkenimiz joq. Demek bul jaǵdaıda denege aýyrlyq kúshinen basqa ony sýdan yǵystyratyn kúsh áreket etedi. Ol kúsh qalaı paıda bolady?
Suıyqtyń qysymy týraly bilimimizge súıene otyryp, osy suıyqqa batyrylǵan denege qandaı kúshter áreket etetinin qarastyraıyq. Deneniń búıir jaqtaryna áreket etetin kúshter teń jáne olar birin – biri teńgerip turady. Bul kúshterdiń áreketinen tek dene syǵylady. Deneniń ústińgi jaǵyn bıiktigi H1 sý baǵany Ǵ1 kúshpen, al tómengi jaǵyn bıiktigi H2 sý baǵany Ǵ2 kúshpen qysady. Mundaǵy H2 sý baǵanynyń bıiktigi H1 bıiktikten kóp, sondyqtan Ǵ2 kúshi de Ǵ1 kúshten kóp bolady. Demek, deneni suıyqtan yǵystyratyn kúsh Ǵ1 jáneǴ2 kúshteriniń aıyrmasyna teń, ıaǵnı Ǵy═Ǵ1 - Ǵ2.
Sonymen, suıyqqa batyrylǵan denege osy deneni suıyqtan yǵystyratyn kúsh áreket etedi.

3. Esep shyǵarý. Esepter deńgeımen berilgen. Oqýshylar esepterdi ózderi tańdaıdy. Durys jaýabyn juppen tekserý.
Mysal esep: Kólemi 0, 8m3 dene sýǵa batyrylǵanda oǵan qandaı yǵystyrýshy kúsh áreket etedi?
№1. Sýǵa kólemi 100sm3 bolatyn denege batyrylǵan. Osy denege áreket etetin yǵystyrýshy kúshti anyqtańdar. Sýdyń tyǵyzdyǵy 1000kg/m3
№2 Kerosınge massasy 500g temir kesegi batyrylǵan. Yǵystyrýshy kúshti anyqtańdar. Temirdiń tyǵyzdyǵy ρ =7900kg/m3, alkerosındiki
ρ =800kg/m3 IV. Jańa sabaqty bekitý:
1. Oqýlyqpen jumys.
29 jattyǵý. №1, №2
2. Test tapsyrý. (activote qurylǵysyn paıdalanyp test tapsyrmalaryn oryndaý).
1. Arhımed kúshiniń ólshem birligi.
2. Sýdyń 0, 6m tereńdiktegi qysymyn tabyńdar.
3. Kólemi 0, 001 metr kýb dene sýǵa batyrylǵan osy denege áreket etetinyǵystyrýshy kúshti anyqtańdar?
4. Suıyqtyń tyǵyzdyǵyn ólsheýge arnalǵan aspap.
5. Atmosfera sóziniń maǵynasy.
6. Arhımed kúshi qandaı shamalarmen baılanysty.
7. Maǵan jerdiń tireý núktesin kórsetseńiz bolǵany, men jerdi kóterip beremin sózimen tarıhta qalǵan ǵalym.
8. Massasy 4kg dene qandaı aýrlyq kúshin túsiredi?
9. Kólemi 40 metr kýb kerosınniń massasy nege teń? Kerosınniń tyǵyzdyǵy 800kg/m3
10. Barometr taýdyń etegindegi qysymnyń 760mm. syn. baǵ, al onyń ushar basyndaǵy qysym 722mm. syn. baǵ teń ekenin kórsetedi. Taýdyń bıiktigi qandaı?
11. Aýyrlyq kúshi Arhımed kúshinen úlken bolsa, sýdaǵy denege ne bolady?
12. Muz kesegi benzınde júzip júre ala ma?

V. Sabaqty qorytyndylaý.
Venn dıagramsy:
Arhımed kúshi men aýyrlyq kúshi
VI. Oqýshylardy baǵalaý.
VII. Úıge tapsyrma: §55 -§56, 29 - jattyǵý 6, 7, 8, 9 esepter shyǵarý