InfoHub Logo

BALA SHOQAN

Músinshi Mysyq

Qosqımaly atanǵan Qusmuryn adyrynyń soltús-tigindegi Tóre aýlynyń kúzeý qudyǵy kúzgi malǵa shóbi shúıgin quıqaly qonys. Bir jaǵy Qusmuryn salasyna jalǵasatyn betegeli keń tepseń; ekinshi jaǵy jaǵalaı kóktarlaýly qara otty ashylaýyt oı. Tóre aýlynyń bul kúzegin ushqan qus, júgirgen ań, bolmasa, salt atty kisi baspaıdy. Qysta qulan, elsiz bolyp qar bassa, jazda jalǵyz úı kúzetshi otyrady. Osy kúzetshiniń qara lashyǵy Qosqımalynyń yq jaǵynda qalyń shıdi yqtaı qaraqshy bolyp shoqaıady da turady. Sol qara lashyqtan shyqqan aryqtaý shegir kóz sary balanyń eki túrli ǵana ermegi bar. Biri – eki sıyrdyń buzaýyn baǵyp, enesine jamyratpaı jaıý, mezgilinde sýarý. Ekinshisi – tebindegi sazdan balshyq alyp, oıynshyq jasaý.

Tóre aýyly kúzekke kelgende sary bala sondaı qý-andy. Ala jazdaı zaryǵa jalǵyz oınaǵandaǵy oıynan ketpeıtin bir dosy bar. Ol tóre balasy – Shoqan. Shyńǵys Qusmuryn eline aǵa sultan bolyp taǵaıyndalysymen, osy kúzekke eki bólmeli keńse úıi salynǵan. Sol úıdiń jazǵy, qysqy kúzetshisi – sary balanyń áke-sheshesi. Sary balanyń sol saǵyna kútken dosy jolbarystaı shubar qunanyn eleńdete aıańdatyp jetip keldi. Á degende tosyrqap qalǵan sary bala balshyqtan jasaǵan oıynshyqtaryn jıa qoıyp, ornynan erbıip tura keldi.

– Eı, Mysyq, aman ba? Myna oıynshyqty kim iste-di? – dep Shoqan sary balaǵa jyly amandasyp, kúlim-deı qarady.

– Ózimdiki, ózim istedim, – dep tanaýyn bir tartyp, kishkene kókshil kózi shegireıip, Mysyq oıynshyqtaryn baýyryna qaraı ıkemdeı berdi. Shoqan qunannan túsip, ózine qaraı júrgende, sary bala:

– Iá, bermeımin, – dep oıynshyqtaryn jınaı bastady.

– Eı, Mysyq, nemene, óziń sonsha qorqasyń. Almaımyn, kóreıin, – dep kúlimdeı surady Shoqan.

– Joq, seniń qunanyń bar, alyp qashyp ketesiń. Men jaıaýmyn. Keshe álgi bir tentek bala ózimdi sabap ketti. Sen tımeısiń be? – dep Mysyq batyldana, muńyn shaǵa sóıledi.

– Joq, men alyp qashpaımyn. Tek kórem. Mysyq Shoqanǵa burynǵy úıirligine senip, oıynshyqtaryn te-gis kórsetti.

– Úıleriń qaıda, Mysyq?

– Áne, – dep, qalyń shıdiń ishinen shanyshpa qara qostyń shoshaıǵan tóbesin kórsetti.

– Sen, nemene, meni jatyrqap qalǵansyń ba? – dedi Shoqan Mysyqty ózine tarta sóılep. – Ákeń qaıda?

– Ákem úlken tóreniń aýlyna ketken.

– Sen myna oıynshyqtaryńdy maǵan beresiń be?

– Joq, bermeıim, keshegi balalardaı sen alyp qashasyń, – dep oıynshyqtaryn sholaq krıton kóıleginiń etegine sala bastady.

– Qoryqpa, men tımeımin. Káne, kórsetshi, óziń ustasyń ǵoı. Aqysyna ne alasyń, maǵan ana balshyq atyńdy bershi, – dep Shoqan, zorlyq emes, yqtıarymen almaq boldy.

– Ne beresiń, baýyrsaq beresiń be, qant beresiń be? – dep Mysyq ıkemge kele bastady.

– Berem, sen maǵan oıynshyǵyńdy ber. Bizdiń úıge júr, apamnan kóp qant, baýyrsaq áperem, – dep Shoqan sendire sóıledi.

– Iá, barmaıym, qorqam, sizdiń aýyldyń balalary tentek, ıti qabaǵan, meni ıtke talatady, – dep Mysyq burynǵy kórgen zorlyqtaryn aıtyp jolaǵysy kelmedi.

– Joq, men tıgizbeıim, ózim ertip baram.

– Iá, apań ursady, qorqam, – dep eteginen túıe ǵyp jasaǵan bir oıynshyǵyn alyp Shoqanǵa berdi.

– Eı, kádýilgi túıe. Óı óziń qandaı shebersiń. Júr menimen. Apama urystyrmaıym.

– Qunanyńa mingestiresiń be, baraıyn, – dedi My-syq óz tilegin bildirip.

– Kel, min! – dep, Shoqan ózi qunanyna minip, úzeń-gisin bosatty. Oıynshyqtaryn bir shıdiń túbine tasalaı tastaı berip, Shoqannyń qunanyna jarmasyp mine bergende, qunan móńkı jóneldi. Mingesip ornyqpaǵan Mysyq jerge top ete tústi. Shoqan eriniń qasynan ustap qulaýǵa sál-aq qaldy.

Shoqan qunanyn toqtatyp, qaıta burylyp kelgende Mysyq keıin sheginip:

– Minbeıim, qunanyńnyń minezi jaman eken. Týlaıdy, – dep taıqaqtaı qorqaqtap oıynshyǵyna qaraı jóneldi. Shoqan da qunanynan túsip, Mysyqtyń qasyna kelip:

– Nemene, bir jeriń aýyryp qaldy ma? – dep jany ashı surady.

– Joq, esh jerim aýyrǵan joq. Biraq jyǵylǵanda jaman qoryqtym, sen de jyǵylady eken dep oılap em. Atqa myqty ekensiń, jyǵylmadyń.

– Men budan asaý kúnińde de bul qunannan jyǵylǵanym joq, – dep Shoqan maqtanyp qoıdy. – Endeshe jaıaý baraıyq, júr, – dep Shoqan qunanyn jetektep aýylǵa qaraı júrdi. Burynǵydaı emes, Shoqanǵa boıy úırengen Mysyq tartynbaı erip keledi. Bular úıge taıanǵanda, aldarynan Shoqannyń inisi Jaqyp júgire shyqty. Kesek deneli Jaqyp kele Shoqanǵa:

– Eı, mynaý kim, qaıdan erttiń, túý ózi sap-sary, – dep shaıpaý minezben Mysyqty bir nuqyp qaldy.

– Óı jyndy, ári ket, munda neń bar, – dep Shoqan tura umtylyp edi, qashyp úıge kirip ketti. Erke, sotqar Jaqyptyń urynshaq minezinen qaımyǵyp Mysyq keıin sheginip, orynsyz tıgen qol óktemdik kúshke qorlanyp jylap ta jiberdi.

– Mysyq, nege jylaısyń? – dep Shoqan qasyna keldi. Inisiniń eshbir kinásiz uryp ketken tentektigine ishinen yza da bolyp tur. Biraq ol Mysyqty qolynan tartyp úıine qaraı alyp júrdi. Mysyqtyń tartynǵanyna jol bergen joq.

Úlken aq úıdiń esiginen Shoqan ózi kirgende Mysyqty qaldyrmaı erte kirdi. Buryn mundaı úıge kirip kórmegen kishkene Mysyq aıaǵyn ilgeri basýǵa bata almady.

Esikten tórge deıin kilem tóselgen, ýyqtyń qaryna tirelte jasaý jınalǵan, ǵajap múlikti úıge Mysyq ózin syıǵyza almady. Ol qaıtadan atyp shyǵyp tura qashýǵa, syrtta jatqan qos qarala tóbetten qorqyp bo-saǵada sileıip tura qaldy.

– Mysyq, beri júr, – dep Shoqan ony qolynan tartty.

Úlde men búldege oranǵan úlken aqsary áıeldiń qasynda otyrǵan álgi tentek Jaqyp qolyna shybyrt-qy qamshy ustap, áli de Mysyqqa óshige qarap:

– Óı, ózin qara, nege keldiń, shyq úıden, – dep tur. Shoqan Jaqypty ala kózimen atyp:

– Aýlaq ket, munda neń bar? Qorqytpa, tıispe, bul meniń joldasym, – dep apasyna qarady.

Balalardyń qaǵysyp qalǵan sáttegi isterine salmaqpen qaraǵan sary báıbishe Shoqanǵa bir, Mysyqqa bir qarap:

– Shoqan-aý, mynaýyń kim? Qaıdaǵyny qasyńa ertip, ústi-basy nemene, qasyna jolamashy. Oınaýyńa bir jóndi bala tabylmady ma? – dep, Mysyqqa qarap: – Eı, sen qaı aýyldyń balasysyń. Munda qaıdan kel-diń? – dedi.

Mysyq tómen qarap úndeı almaı tur. Shoqan sheshe-siniń ertip kelgen joldasyn qorlaǵan sózine qysyl-ǵandaı, qorqyp turǵan Mysyqqa taman taıanyp, aqyryn ǵana:

– Qoryqpa, – dedi.

– Iá, men ketem. Baǵana aıtqanym qaıda, ursady, sabaıdy dep, – Osyny aıtyp Mysyq esikke qaraı sheginshekteı berdi. Syrttan úıge kirip kele jatqan Shoqannyń ákesiniń tizesine soqtyǵyp etbetinen tústi. Syrtynan ózin bireý urdy dep oılaǵan Mysyq qoryqqannan baqyryp jiberdi. Shoqannyń ákesiniń ári at-qosshysy, ári qarshyǵasyn ustaǵan Sydyq eńkeıip úıge kire bergende aıaǵynyń astynan shyqqan ashshy daýystan shoshyp, qolyndaǵy qarshyǵa dalpyldap Mysyqtyń basyna qustyń qanaty kelip soǵyldy. Meni qusqa jegiz-geli jatyr dep túsinip, Mysyq basyn qolymen basyp, onan saıyn baqyrdy.

– Óı, Mysyq, qoryqpa! – dep Shoqan qasyna jetip bardy.

– Keıin tartshy qolyńdy. Myna shirkindi qaıdan ertip júrsiń. Daýsy qalaı ashshy edi, áketshi ári, – dep semiz báıbishe syrttan kirgen qusshy jigitke buıyra sóıledi. Báıbisheniń jarlyǵy qulaǵyna tıer-tımesten:

– Óı, ket bylaı, joldan! – dep Sydyq aıaǵymen nuqyp qalǵanda, aıaǵy Mysyqqa tımeı bosaǵada turǵan úlken shylapshynǵa tıip qańǵyr etkizdi. Shoqan Mysyqty ornynan turǵyzyp aldy. Endi Sydyqtyń Mysyqpen jumysy bolǵan joq. Ol qolyndaǵy qarshyǵanyń aıaq baýyn keregeden bir ilip jiberip, syrly tuǵyr-ǵa qondyrdy.

Kók qarshyǵa shegir kózin tóńkere shańyraqtan aspan álemine qumarta bir qarap, bir ret dúr silkinip qoıdy. Buryn mundaı qusty kórmegen Mysyq onan kózin almaı ári tańdanyp, ári qorqyp qaraıdy. Mysyqtyń baǵanadan beri kózi túspegen bir nárse taǵy shyǵa keldi. Ol sonaý balbyrap otyrǵan semiz báıbi-sheniń arjaǵyndaǵy úlken bıik tósektiń bas jaǵynan tura kelgen tarǵyl arlan edi. Eki qulaǵynyń balbyraǵan shashaǵy tógilip tur. Kúmis qarǵyly taıdaı tazy turyp alyp, aldyńǵy eki aıaǵyn kósilip jiberip, tósin jerge tıgize kerildi. Moınyndaǵy kúmis qarǵynyń kúmis saqınalary syldyr qaǵyp, tazy esikke qaraı bet aldy. Mysyq murny shýyldap, záresi ushyp Shoqannyń artyna qaraı yǵystaı berdi.

– Qoryqpa, tımeıdi, – dep Shoqan Mysyqty óziniń qataryna qaraı yǵystyrdy. – Ájeke, myna Mysyqqa baýyrsaq bergizshi, – dep Shoqan sheshesine ótinishti erke tilek aıtty.

Shı jaqta ydys-aıaq ázirlep júrgen qara tory áıelge:

– Áı, Qanıpa, ana balaǵa baýyrsaq ápershi, ana jerge otyrǵyzyp qymyz ber. Shoqanjan ertip kelipti ǵoı, – dep sary báıbishe baǵanadaı emes, Shoqannyń yǵyna ıilip jumsaı sóıledi. Shoqannan ımenip qalǵan tentek Jaqyp, ájekesiniń arǵy jaǵynan mysqyldaı qarap, syqylyqtaı judyryǵyn kórsetip, kijinip qoıady.

Qara tory áıeldiń syrly tostaǵanǵa salyp qoıǵan baýyrsaǵyn bir-birlep alyp ımene jep, qymyzdy jaılaý ımene jutyp otyrǵan Mysyqka Shoqan:

– Sen nemene, áli de qorqyp otyrsyń ba? Jep qoı baýyrsaqty, qalǵanyn etegińe salyp al, – dedi oǵan tos-taǵandy ysyryp. Shoqannyń sózi shıratqan Mysyq sypaıylanyp otyrǵan qysylýdan jadyrap, qymyzdy jutyp salyp, aıaqty jerge qoıyp, baýyrsaqty etegine tóge búktep alyp, esikke bettedi. Bosaǵaǵa taıap baryp sileıip tura qaldy. Onyń syrttaǵy ıtterden qorqyp turǵanyn sezgen Shoqan qasyna kelip:

– Sirá, qorqyp tursyń-aý, á. Káne, júr, – dep ertip úıden alysqa shyǵaryp salyp, – erteń men baram, maǵan jaqsylap túıe istep qoı! – dedi.

– Joq, men qus isteımin, – dedi Mysyq, kishkene sholaq murnyn tartyp.

– Iá, ıá, iste, tipti jaqsy, – dedi Shoqan onyń oıyn quptap.

Mysyq aýyldyń soltústigindegi shıleýitke jete be-re artyna bir qarap, ıtten, tentek Jaqyptan aman qu-tylǵanyna qýanyp, júgire basyp úıine tartty.

---