InfoHub Logo

Jas óspirimderdegi oı-sana, zerektik deńgeıiniń damýy ata-analardy da, muǵalimderdi de qyzyqtyratyn taqyryp. Balanyń zerektiginiń jetilýinde genetıkalyq qurylym basym ról oınasa da, negizinde qorshaǵan ortanyń, ıaǵnı jetilip jatqan ortaǵa baılanysty faktorlardyń da balanyń jetilýine áseri mol. Bir sábı mıynda shamamen 180 mıllıard jasýshamen dúnıege keledi. Bul jasýshalar bir-birimen neırondar (júıke jasýshalary) arqyly baılanysady. Bir júıke jasýshasy aınalasyndaǵy jasýshalarmen qanshalyqty kóp baılanys qura alsa, ıaǵnı sınaps qura alsa zerektik jetilýi sonshalyqty belsendi bolady. Áke-shesheniń geni arqyly sábıde qalyptasatyn baılanys sany shamamen 50 mıllıondy quraıdy. Bul baılanys mólsheri qorshaǵan ortanyń bolymdy áseri arqyly trıllıondarǵa deıin bara alady. Qarapaıym tilmen aıtqanda balaǵa aınalasyndaǵy áserler turǵysynan qanshalyqty baı, jan-jaqty orta berilse, onyń mıyndaǵy sınaps mólsheri sonshalyqty kóp bolady. Kerisinshe eger ústem zerektikpen dúnıege kelgen bala aınalasyndaǵy sharttarǵa baılanysty qajetti orta berilmese, zerektik qabiletin qajetti deńgeıge kótere almaıdy.

Mı fýnksıalaryna qatysty jasalǵan zertteýler zerektik deńgeıiniń 85%-y on jasqa deıin tolyǵatynyn kórsetýde. Iaǵnı 4-10 jas aralyǵyndaǵy merzim mıda qurylatyn baılanystar men zerektik qabiletin shyńdaý, jetildirý turǵysynan mańyzdy bolyp tabylady.

Osy turǵyda mektepke deıingi jáne bastaýysh synyp shaǵyndaǵy balalardyń zerektigin jetildirý úshin ata-ana retinde ne isteı alatynymyzdy bylaı tizbekteýge bolady:

● Salaýatty qorektenýin qamtamasyz etýimiz kerek. Balalyq shaqta mıdyń jetilýi alynǵan azyq mólsheri men qunarlyǵyna tyǵyz baılanysty. Belgili mıneraldar men proteın turǵysynan jetkilikti azyqtaný mıdyń damýy úshin óte paıdaly.

● Kúndelikti oqıǵalar, zattar, adamdar týraly balańyzben sóılesińiz. Balamen jıi sóılesýińiz zeıindik damýyna bolymdy túrde áser etip, sóz qorynyń kóbeıýin qamtamasyz etedi. Sonymen qatar oǵan suraq qoıyp, jaýap berýine merzim berińiz. Biraq suraqtyń jaýaby «ıá» nemese «joq» bolatyndaı emes, oılanýǵa ıtermeleıtindeı bolýy tıis.

● Kitap oqý - balanyń zerektigin jetildirýde óte mańyzdy. Kitap oqyǵanda mıdyń oń jáne sol jarty sharlary bir mezette jumys isteıdi jáne mıda jańa sınapstar qalyptasady. Sondaı-aq kitap oqý sóz qorynyń baıı túsýine, áleýmettik zeıinniń qoldanylýy, máselelerge álternatıvti sheshim tabý jáne ónimdiliktiń artýyna oń yqpal etedi. Sondyqtan mektepke deıingi kezeńderde balaǵa kúnde júıeli túrde joǵary daýyspen kitap oqý jaqsy bolady. Oqylatyn dúnıeniń balalar kitaby bolýy shart emes. Bir gazet nemese jýrnal betindegi balanyń jasyna saı jazýlardy da daýystap oqyp, olardyń zeıininiń damýyna qoldaý kórsete alamyz.

● Balalyq shaqta oıyn oınaý zerektikti damytatyn mańyzdy faktorlardyń biri. Oıyn oınaý arqyly balalar izdený, zattardy taný jáne máselelerdi sheshý qabiletterin jetildiredi. Pishin, tús, kólem, salmaq, ólshem, sanaý, ýaqyt, meken jáne qashyqtyq sekildi birshama túsinikterdi oıyn barysynda úırenedi. Osy sebepti ata-ana retinde úırenýge beıim turǵan balaǵa laıyqty oıyndyq orta qamtamasyz ete alýymyz qajet.

● Oınaıtyn oıynshyq pen qurylǵylary balanyń oı-sanasyn jetildiretin bolýyna den qoıýymyz qajet. Mundaı oıynshyqtar ár túrli zeıindik amaldar qajet etetindikten aqyldy shynyqtyrady. Máselen balaǵa oıynshyq alarda ul bolsa kólik, qyz bolsa qýyrshaq sekildi standart oıynshyqtardyń ornyna, zerektigin jetildiretin oıynshyqtardy alsaq bolady. Osylaısha balanyń zeıinin damytýǵa qoldaý kórsetken bolamyz.

● Balalardyń shattana oınaıtyn pazl, konstrýktor, jumbaq sheshý, shashka, shahmat, sýdoký, sýrettiń uqsasyn tabý, sýrettegi aıyrmashylyqtardy tabý jáne jasyrylǵan sózdi tabý sekildi belsendilikter olardyń zerektigin damytýǵa úles qosý joldarynyń biri.

● Balanyń teledıdar kórý daǵdysyn jasyna saı bolatyndaı rettep tárbıelik mándi baǵdarlamalardy tamashalaýyna ruqsat berýge bolady.

● Júıeli túrde sportpen shuǵyldaný adam denesin fızıkalyq turǵyda jetildirýmen qatar mıdyń jetilýi men este saqtaý qabiletine de bolymdy áser etedi. Balalyq shaqta zattardy qaǵyp alyp laqtyrý, eńbekteý, júrý, júgirý, sekirý sekildi áreketter balalardy fızıkalyq turǵyda shynyqtyrady jáne ózine degen senimdiligin nyǵaıtýyna yqpal etedi. Sonymen qatar sporttyq áreketter balanyń kóshbasshylyq qasıetterdi ıemdenýine, jaýapkershilik alýdy úırenýine jáne minez-qulyq tárbıesine oń yqpal etetini kóptegen derekkózderde ótedi.

● Balany áleýmettendiretin ortalarǵa aparyp onyń basqa adamdarmen baılanys qurýyn qamtamasyz ete alamyz. Onymen birge dúkenge, saýda-sattyqqa jáne oıyn parkterine barý sekildi kúndelikti qarapaıym amaldar balanyń áleýmettik eskertýler alýyna jáne áleýmettik qabiletteriniń jetilýine yqpal etedi.     

---