InfoHub Logo

Astana qalasy, №53 mektep – lıseıiniń
hımıa-bıologıa páni muǵalimi:
Knázova Aqmaral Qambarbekqyzy

Konferensıa sabaq
Taqyryby: «D.I.Mendeleevtiń ǵylymı shyǵarmashylyq jetistikteri»
Synyby: 8-9-10 synyptar

Taqyryby: «D.I.Mendeleevtiń ǵylymı shyǵarmashylyq jetistikteri»
Maqsaty: Oqýshylardyń hımıa pánine degen yntasy men qyzyǵýshylyǵyn, belsendiligin perıodtyq júıeniń damýy júıesinde arttyra otyryp, elementterdiń mańyzy men qasıetterin taldaýǵa jáne tereń bilim men parasatty tárbıe berýge baýlý.

Júrgizýshi:
Elementterdi júıeleýge árkimder aq eńbek etken
Oılaǵany oryndalmaı, eńbekteri bosqa ketken
Zamanynda bar elementti topqa bólip,
Zańdylyqty ashýǵa Mendeleevtiń qoly jetken
Ol zańmen jeti perıod ornalasqan
Tiginen segiz topqa arna ashqan
Toltyryp sol arnanyń bos ornyn
Bul kúnde bar element 100 den asqan
Júrmeısiń muny bilip qate basyp,

Atomdar jumbaqtaryn turady ashyp
Bar element tańbasy osynda tur
Sap qurap massaǵa saı qatarlasyp
Árbir top óz aldyna bir bir dastan
Ǵylymnyń damýyna úles qosqan
Alpys úsh elementtiń syryn bilip
Keıbirin Mendeleev boljap ashqan
Perıod bastalady metaldardan
Inertti alty gazben aıaqtalǵan
Jetinshi perıod ta bitpeı kelgen
Bul kúnde aqtaýǵa taıap qalǵan
Perıod zańymen qurǵan qatar

Birinshiden beımetaldyq topqa jatar
Kishige, úlkenge de, bitpegenge
Perıod osy zańyn qaıtalatar
Árbir top basy jeńil elementten
Massasy artqan saıyn tómen ketken
Tómendep turǵandary joǵarydan
Metaldyq qasıetin basyp ótken
Kesteden túrli túster kórinedi
Báride deńgeıge saı óriledi
Zań ortaq, perıod ortaq, topta uqsas
Zańdylyq zarádtarmen bólinedi
Danyshpan jolmen júrip aldyndaǵy
Belgili san ǵylymnyń ashylǵany
İlimniń bilý úshin syryn jetik
Úıren sen valenttilik formýlany

Júrgizýshi: D.I. Mendeleevtiń ómiri men shyǵarmashylyǵy jaıly oqýshylar baıandama oqıdy.
Hımıkterdiń aýylynda
Arnaýly sol bir keshte
Hımıanyń toıy boldy
Altyn toıyn basqarypty
Elementter qaýymynda
Mendeleev kestesinde
Án, kúı, aıtys, oıyn boldy
Qyzyq aıtys bastalypty

Platına
Ózgelerdiń bárinen
Aıtysqa shyq, qorǵasyn aý
Naǵyz jyltyr qatty zatpyn
Artyq sózben qyzba biraq
Ornym biraq kesh qoıylyp
Aldymen sen ornypsyń aý
Sol kóńilime qatty batty

Qorǵasyn
Qorǵasynǵa qol tıgizgen
Jaýyna bas ıgizgen
İshi tarlar qaıdan shyqty
Bola qoımas mendeı myqty
Ójettengen qaharmanmyn
Aıtysýǵa quqylymyn
Toǵyzynshy qatardanmyn
Abyroı joq egesýden
Alǵa qoı dep qasarmaımyn
Jóni emes bul qutylýdyń
Platına, munyń bolmas
Artyq ataq suraǵanyń

Platına
Súırik tildi element kóp
Súıinetin kil otyna
Jeńil oılyq men emes, tek
Jeńilmeıdi platına

Temir
Áı, platına, qorǵasyndar
Bosqa aıtysyp áýrelenbe
Oryntyńdar, nyq
Ókinish bar, biraq mende
Tıtan qalaı buryn shyqty
Syryńdy aıt endi sen endi
Aıtysaıyq bolsań myqty

Tıtan
Temir nege jarqyldadyń
Tıtteı artyq jeriń bar ma?
Keshirmeıdi parqym áli
Kem bolmaımyn elim barda

Kúmis
Qaıda kúmis syńǵyrlarym
Qalaı munsha artta turmyn
Ornym nege quldyrady?
Tek jetinshi sortta turmyn
Erkindetip sýtekti ábden
Eń aldyǵa qoıypty ǵoı
Qospaımyz ony sýdan
Sári ǵalym aıypty ǵoı

Sýtegi
Sýtegimin sýdyń arǵy tegimin
Sýda nashar metaldy erımin
Tússiz ıissiz dámsiz gazben jelden
Serigimin ottegi atty seriniń
Jalynymen metaldardy kesedi
Kavendıshtiń kórgenimen ashyldym

Adam sýdy ómir nári desedi
Júıede de birinshi men turamyn
Syńarymmen birge árkez turamyn
Massam da bir tek birinshi kelemin
Men bolamyn syldyraǵan bulaǵyń
On tórt ese jeńilmin men aýadan
On alty paıyz jer betine taraǵam
Tirshiliktiń tynysy sýda bolamyn

Magnıı
Men magnıı kúmis tústi metalmyn
Kóp jaǵdaıda magnezıa ataldym
Japyraqta hlorofıldi túzýshi
Tirshiliktiń kózi bolyp kete aldym
Janýarda adamda barmyn men
Talaı snarád bombalardy jardym men
Qaıtkende de, bolashaǵym zor meniń
Polıgrafıada da artty maǵan zor senim
Tirshiliktiń tiregimin kózimin
Durys bolar este saqtap sengeniń

Kúmis
Maqtanasyń sen ǵana jer betinde
Ǵajaıyp bor metaldy kelbetinde
Túsin, túrin , qadirin, qasıetin
Keler meken menimen teńdesýge?!
Sabyrlysyń kúmisteı
Salmaqty dep maqtaıdy
Men turǵanda appaq bop
Qarap saǵan jatpaıdy
Jarysta topta ozǵanda
Taǵady meni tósine
Altynnyń basqa aldyma
Túsetinin joq shyǵar
Maqtanbaıyn nesine

Altyn
Maqtana ber, maqtana ber kúmisim
Altyn aǵań qoshtaǵan da inisin
Ketpe biraq umytyp sen jarqynym
Ardaqtymyn jasyna da kárine
Dúnıeniń menmin kórki ári de
Tolyqsyǵan tolǵan aıdaı jaryqpyn
Ólshemimin barlyq baǵa naryqtyń
Bar bazardyń álemge ortaq tili men
Dańq bolyp omyraýǵa da ilinem

Alúmını
Bolmasa da aıtarlyqtaı salmaǵym
Men kóbinen ardaqtymyn aldamyn
Ushaq bolyp aspanǵa ushyp qalyqtap,
Jerdiń júzin kók aspanda sharladym
Dúralúmınıı deıtin meniń qospamdy
Áspetteıdi hımıanyń dostary
Osylarǵa tósek, ústel, ydyspen
Baǵandardyń buıdalaryn qos taǵy
Qaǵazda men qant sháıdi sándegen
Toqqa balqyp kelip turǵan án de men

Kálsı
Kálsı degen kúmis tústi metalmyn
Ómir boıy keregine jete aldym
Menmin aq bor, áktas, mármár ǵanamyn
Tirshilikke qajet metal ataldym
Qyrtysynda jerdiń mende kezdesem
Artyq bolmas «jer metaly men desem»
Ǵaryshtaǵy raketada ushaqta
Qoltańbamdy sen tabasyń izdeseń
Janýardyń baqalshaǵy qańqasy
Jer betiniń mıneraldy ár tasy
San qurylystyń sáýleti negizi
Qalanady menen ǵana oılanshy

Temir
Maqtanbaımyn, qarańdarshy halaıyq
Aınalaǵa kóz júgirtip qaraıyq
Bolat joldy bógeı almas eshbir kúsh
Káne meniń qasıetimdi sanaıyq
Jaratsam tyńnan topyraq kóterip
Tyrmalaımyn tuqym shashyp neshe put
Ǵaryshqa da alyp ushyp adamdy,
Jerdi aınaldym artyma ot iz qaldyryp

II. Bilimdi myńdy jyǵady. Vıktorınalyq suraqtar:

D. I. Mendeleev neshe jasynda oqýǵa bardy? (5 jasynda gımnazıaǵa oqýǵa túsken)
1. D.I. Mendeleevti alǵash ǵylymǵa qyzyqtyrǵan ustazy kim? (orys hımıasynyń atasy A. A. Voznesenskıı)
2. D. I. Mendeleev óziniń magıstrlik dısertasıasyn qashan jáne qansha jasynda qorǵady? (1856 jyly 22 jas)
3. D. I. Mendeleev óziniń doktorlyq dısertasıasyn qashan jáne qansha jasta, qandaı taqyrypta qorǵady? (32 jasynda 1865 jyly spırttiń sýmen qosylysy)
4. Neshinshi element D . I. Mendeleev atymen atalady, kim ashty? (№101 Mendeleevıı, 1956 jyly Amerıkan ǵalymdary)
5. D.I. Mendeleev atymen atalatyn qandaı jer, sý, mekemeleri bilesizder? (hımıalyq element, Kýrıl aralynda janartaý, Soltústik Muzdy muhıtta Mendeleev jotalary, meteorologıalyq ǵylymı zertteý ınstıtýty jáne búkil álem oqýshylary oqyp jatqan perıodtyq zań)

6. Qorytyndy
Bir kúni tisi aýyrǵan adam del-sal bolyp kele jatty. Aınaladaǵy kisilerden járdem suraǵysy kelip, aınalaǵa jaltaq jaltaq qarady.Sodan Mendeleev kestesiniń qasynan ótip bara jatyp, kestege telmire qarady.Kestedegi elementter munyń jaıyn túsinip, olarǵa til bitedi.Árkim óz kómegin usynǵysy keledi.Eń áýeli sózdi ıod bastaıdy.
Iod men emshi elementpin.biraq tis aýyrýyna kómektese almaımyn
Sodan kómekke temir umtyldy.

Temir: men gemoglobın kóterýge birden bir sebepshimin. Biraq, ókinishke oraı, men de seniń tis aýrýyńa kómektese almaımyn. Biraq meniń jaqsy usynysym bar. Kómekke myshákty shaqyraıyq.Bári myshákty kómekke shaqyrady. Barlyǵy birigip Arsenıkým (mysháktyń latynsha ataýy) dep shaqyrady.
Myshák: ıá meni de medısınada qoldanady. Ásirese tistegi qurtty óltirýge birden birden sebepshimin. Qazir men seniń aýrýyńdy jeńildetemin (aýrý adamnyń tisin sıpaıdy)
Barlyq elementter jınalyp adamǵa kómekke umtyldy.Al, mysháktyń kómegimen adamnyń tisi qulan taza jazylyp ketti.