InfoHub Logo

Ýfa gýbernıasynda İlıas degen bashqurt ómir súredi. İlıastyń ákesi baı emes edi. İlıasty úılendirgen soń bir jyldan keıin qaıtys bolady. Sol kezde İlıastyń qolynda 7 bıe, 2 sıyr, 20 qoı qalady. İlıas sharýa bolatyn, áıeli ekeýi kún demeı, tún demeı jumys isteıdi, erte turyp kesh jatady, mal-múlik satyp alady, jyldan jylǵa baııdy. İlıas eńbegimen tyrbynyp júrip 35 jyl ómir súredi, úlken baılyq jınaıdy.

İlıastyń maly 200 jylqy, 150 sıyr jáne 1200 qoıǵa jetedi. Jalshylary jylqysyn baǵyp, onyń bıelerin saýady, qymyz ashytady, sıyr sútinen maı alady, irimshik qaınatady. İlıasta molynan jetetin; mańyndaǵy adamdar İlıastyń ómirine qyzyǵa qaraıtyn. Olar: «İlıas baqytty adam, bári molynan jetedi, ólip keregi joq» deıtin. Jaqsy adamdar İlıaspen tanysyp-bilisedi. İlıasqa alystan qonaqtar kele bastaıdy. İlıas olardy qonaq qylyp, qymyz ishkizetin. Kim kelmesin bárine qymyz, shaı, sherbet sýsyny men qoı eti ázir turatyn. Qonaq kelgende tezdetip qoı soıatyn, ne ekeýin birdeı jyǵa soıatyn, kóp qonaq kelgende bıe soıylatyn.

İlıastyń eki uly men qyzy bar edi. İlıas uldaryn úılendirip, qyzyn kúıeýge beredi. İlıas kedeı bolǵanda uldary ózimen birge jumys isteıtin, tabyn kúzetetin, qoı baǵatyn, olardyń baılyǵy asqan saıyn uldary erkeleı bastaıdy, bireýi araq iship ketedi. Bireýin, úlken ulyn tóbeleste óltirip ketedi, al ekinshi, kishi ulyna tákappar áıel kezigip, ákesin tyńdamaı, İlıas ulyn bólek shyǵarýǵa týra keledi.  

İlıas ulyn bólek shyǵaryp, úıin, malyn beredi, osylaı onyń baılyǵy kemı túsedi. Artynan qoılaryna aýrý tıip, aram qatady. Bir jyly shóp shyqpaı, maly juttan qyrylady. Qalǵan jylqy tabynyn qazaqtar barymtalap ketedi, osylaı İlıastyń múlki azaıa túsedi. Kúnnen kúnge dáýleti tómendeı beredi. Kúsh qýaty qaıtyp, 70-ke taıaǵan shaǵynda amalsyzdan qolyndaǵy jyly ishik tondardy, tús kilemderin, qymbat er turmandardy, kúıme arbalaryn satyp kún kóredi, artynan qalǵan malyn satady. İlıastyń baılyǵynan eshteńe qalmaıdy. Burynǵy baılyqtan eshteńe qalmaǵanyn ózi de kórmeı qalady. İlıastyń úı-jaıy, ústindegi kóılegi, ishigi, tymaǵy, kebis mási men áıeli Sham-SHemaǵa ǵana qalady, onyń ózi kári kempir edi. Uly basqa eldi  jaǵalap, alysqa ketedi, qyzy qaıtys bolady. Qartaıǵanda olarǵa qaraılasatyn eshkim qalmaıdy.

Kári adamdarǵa kórshisi Muhamedshah kómektesedi. Muhamedshah kedeıde emes, baıda emes, birqalyppen ómir súretin jaqsy adam edi. İlıastyń nan tuzynan dám tatqanyn eske alyp, olarǵa jan ashyp, İlıasqa: «İlıas, sen, kempiriń ekeýiń maǵan kelip turyńdar. Jazda baqshaǵa jumys kúshi kerek, al qysta mal jaılarsyń, Sham-SHemaǵa bıe saýsyn, qymyz ashytsyn. Ekeýińe tamaqtaryńdy beremin, kıindirem, surasańdar kerekterińdi bereıin» deıdi. İlıas kórshisine alǵys aıtyp, Muhamedshahqa áıeli ekeýi jumysqa jaldanyp tura bastaıdy. Basynda qıyn bolǵanmen, artynan úırenip, jumys istep ketedi.

Muhamedshahqa mundaı adamdardy ustaý tıimdi edi, óıtkeni olar sharýa, istiń mánisin biletin, erinbeı, adal jumys isteıtin adamdar edi; Muhamedshah olarǵa qarap, bıikke jetken osyndaı adamdar qalaı tómen túsip ketkenderine qynjylatyn.

Birde Muhamedshahqa alystan qonaqqa qudalary keledi; qonaqta molda bolady. Muhamedshah İlıasqa qoı ustap, soıýdy tapsyrady. İlıas etti múshelep, pisirip qonaqtar aldyna jiberedi. Qonaqtar et jep, shaılaryn iship, qymyzdan ala bastaıdy. Qonaqtar úı ıesimen mamyq jastyq jastanyp, kilem ústinde, keseden qymyz iship, áńgimelesip otyrady, İlıas jumysyn bitirip, aınalasyn jınap, esik aldynan ótip bara jatqanda Muhamedshah İlıasty kórip qonaqqa:

— Esik aldynan ótken qartty kórdiń be? — deıdi.

— Kórdim, — deıdi qonaǵy, — oǵan tańqalatyn nesi bar?

— Iá, tańqalatyny sol, esimi — İlıas, bizdegi eń baı adam bolatyn, múmkin estigen shyǵarsyń?

— Qalaı estimeıin, — deıdi qonaq,—   kórmesem de onyń ataǵy alys jerlerge  taralǵanyn bilemin.

— Endi mine, dáýletinen eshteńe qalmady, áıeli ekeýi maǵan jaldanyp jumys isteıdi, áıeli bıe saýady.

Qonaq qaıran qalyp, tańdaıyn qaǵyp, basyn shaıqaı beredi:

— Iá, solaı, baqyt degen ushyp qonady, aınalyp júrip; bireýdi joǵary kóteredi, al bireýdi tómen túsiredi. Iá, bálkim, shal ótkenine qaıǵyratyn shyǵar? — deıdi qonaq.

— Kim bilsin, úndemeıdi, tynysh, jumysty jaqsy isteıdi.

Qonaq  bolsa:

— Onymen sóılesýge bola ma? Odan ómir týraly surasaq qalaı? — deıdi.

— Nege bolmasyn! — dep, úı ıesi, kıiz úıden aıqaılap shaqyrady:

— Babaı (bashqurtsha — ata), úıge kir, kel, qymyz ish, áıelińdi shaqyr.

İlıas áıeli ekeýi úıge kiredi. İlıas qonaqtarǵa, úı ıesine sálem berip, duǵasyn oqyp, esik aldynda tizelep otyra salady; áıeli shymyldyq artyna baryp úı ıesi báıbishesiniń qasyna otyrady. İlıasqa qymyz quıǵan kese usynady. İlıas qonaqtarǵa, úı ıesine basyn ıip, qymyzdan shamaly urttap, dastarhanǵa qoıady.

— Iá, ata, —  deıdi qonaq, — bizge qarap, burynǵy ómirińdi saǵynatyn shyǵarsyń, — buryn baqytty ediń, endi qaıǵy-qasyretshilegen ómir qalaı eken?

İlıas jymıa kúlip:

— Eger men baqyt pen baqytsyzdyq týraly aıtsam, maǵan báribir sen senbes ediń; odan da meniń qatynymnan sura; ol júregindegisin, aýzyndaǵysyn aıtatyn qatyn; suraǵanyń týraly barlyq shyndyqty aıtyp beredi,  - deıdi.

Qonaq shymyldyq  artyna:

— Solaı bolsyn, áje, káne, odan da sen aıtshy, burynǵy baqytty ómiriń men qazirgi kúıbeń tirshiligiń týraly ne oılaısyń?

Sham-SHemaǵa shymyldyq artynan:

— Men bylaı oılaımyn: shalym ekeýmiz elý jyl ómir súrdik — baqytty ómir izdedik, taba almadyq, qolymyzda eshteńe qalmaǵasyn, mine, eki jyl boldy, jaldanyp, júrip jatyrmyz, naǵyz baqytty taptyq, bizge basqa kerek joq.

Qonaq tańdanyp qaraıdy, úı ıesi de bundaı jaýapqa tańǵalyp kempirdi kórý úshin shymyldyqty qaıyryp, ornynan turyp shaqyrady, al kempir bolsa qolyn keýdesine qoıyp mıyǵynan kúledi, shalǵa qaraıdy, shal kempirine jymıyp qaraıdy. Kempir taǵy sóıleıdi:

— Shyn aıtamyn, ázilim emes: jarty ǵasyr baı bolyp, baqyt izdedik, taba almadyq, qazir eshteńe qalmady, adamdar arasyna keldik — sondaı baqytty taptyq, budan artyq ne kerek.

— Iá, sonda sizderdiń qazirgi baqyttaryńyz nede?

— Munyń syry mynada: baı bolǵanda, shalym ekeýmizde tynym bolmaıtyn; áńgimelesýge, janymyzdy aıap, qudaıǵa syıynýǵa murshamyz joq bolatynn. Ýaıymymyz artyp jetetin! Úıge qonaq kelse — olarǵa qandaı tamaq beremiz, uıat bolmas úshin ne syılaımyz dep ýaıym jeıtinbiz. Qonaq ketken soń, qyzmetshilerdi ańdyımyz — olar jumysty jatyp istep, tátti jegendi jaqsy kóredi, biz bolsaq ózimizdiki joǵalyp ketpesin dep kúnáǵa batatynbyz. Qulyndy, ne buzaýdy qasqyr jaryp ketpese eken, urylar tabyndy aıdap ketpese eken dep ýaıymdaımyz,  uıyqtaıyn deseń otar qozylardy taptap ketpesin dep kóz ilmeısiń, uıqy joq; endi tynyshtaldyq-aý degende qysqa azyq jınaý kerek. Bul az bolǵandaı shal ekeýmiz jaraspaıtynbyz. Ol bolsa maǵan bylaı isteý kerek edi deıdi, men bolsam oǵan bylaı isteý kerek edi deımin, ekeýmiz kúnáǵa batyp, daýlasyp, kerisetinbiz. Bir ýaıymnan ekinshi ýaıymǵa, kúnádan kúnáǵa batyp júrip, baqytty ómirdi kórmeı qalyppyz.

— Al, qazir she?

— Qazir shal ekeýmiz turǵan boıda súıip qosylamyz, syılap kórisemiz, bizge kerisetin, ýaıymdaıtyn eshteńe joq, — tek bir ýaıym bar, ol qojaıynǵa qyzmet etý. Bar kúshimizdi salyp, ynta jigermen, qojaıyn shyǵynǵa batpasa eken, tabysty bolsa eken dep jumys isteımiz. Túste  kelseń — túski as ázir, keshte — keshki asyń daıyn, qymyz bar. Tońsań — jylynatyn tezek bar, tonyń bar. Sóılesýge, janyńdy kútip, qudaıǵa syıynatyn ýaqyt bar. Elý jyl baqyt izdedik, endi taptyq.

Qonaqtar kúle bastaıdy.

Al İlıas sonda:

— Baýyrlarym, kúlmeńder, bul oınaıtyn nárse emes, bul adam ómiri. Biz kempirimiz ekeýmiz aqymaq boldyq, baılyqtan aıyryldyq  dep jyladyq, endi qudaı bizdiń kózimizdi ashty, ermek úshin emes, senderge jaqsy bolsyn dep aıtyp otyrmyz.

Molda:

— Bul aqyldy sóz, İlıas shyndyqty dál aıtty, qasıetti kitapta jazylǵan.

Qonaqtar kúlgenderin doǵaryp, oılanyp qalady.

1886 j

Aýdarǵan Salaýat Kárim 

---