InfoHub Logo

Bekzat aǵam kerýendeı sozylǵan aqbas Alataýdyń shyńdaryna súısine qarap otyr eken. Álginde ǵana kún kókjıekke shym batyp, qubyla bet órtteı alaýlanyp tur edi, endi reńi solǵyndana bastapty. Bet qaratpas dóńgelek shoq-baqyr kún uıasyna jartykeshtene batyp, taýly betten ańyzaq jel esken.

«Qaraqýystyń samaly soqty. Erteń kún ashyq bolady. Sýyqtan kóterilip ketesińder», dedi ol qýanyshyn jasyrmaı. Aǵaı túnimen kóz ilgen joq. Ystyǵy kóterilip, kúrk-kúrk jótelýi bir tolastamady.

— Áı, syǵyr qylǵan qudaı-aı! Osy maly qurǵyrdan basqany aýzyńa almaýshy ma ediń. Jaılaýǵa bir jetermiz. Onan da densaýlyǵyńdy túzep alsańshy, — dedi apam keıip. Keshegi kúni tal tústegi doly áıeldiń ashýyndaı burq-sarq bop jer-dúnıeni dúrliktirgen nóser aǵaıymdy óristen kele-aq tósekke alyp urǵan.

— Qoıdy eki jaqtap aıdaǵanda quda da, qudaǵı da tynysh bolatyn edi. Aýylda basy qalǵandaı qańǵyp, — dep apam Jumajanǵa shúıildi. Kómekshi shopan qoı baǵyp ketken. Ózi estigende Jumajan qasyn kerip, kirpigin jıi-jıi qaǵyp, óti jarylardaı, aýzyn qompańdatyp biraz týlaıtyn edi.

— Áı, apa-aı, nıetsiz istegen jumystyń berekesin qaıdan izdeısiz. Sol pálege tıispeshi. Qolqanatym — Batyrjanym bar. Bári ornyna keledi, — dep sóz aıaǵyn bitirmeı Bekzat uzaq jóteldi. Apam kinásin sezdi bilem, qurt ezip otyrǵan astaýshasyn tastaı berip, tysqa shyǵyp ketti.

Bekzat sálden soń basyn kóterdi.

— Batyrjan-aı, apamnyń ashýy qıyn. Betine kelseń, jaǵdaıdyń qıynǵa aınalǵany. Erte qamdap, jaıly qonysqa jata jastanbasa, maldyń qońyn túsirip alamyz. Erteń erte attanyńdar, — dedi ol.

— Ózińiz she? — dep aǵaıymnyń betine qaradym.

— Qudaı keselinen saqtasa, jambasqa ınesin biraz suqqylatyp ap, arttaryńan men de jetermin. Áıteýir maldy kózińnen tasa qylma. Jumajanǵa sene berme. Berekesizdeý ǵoı, ol aǵań.

Men basymdy ızedim. Bekzat shashymnan sıpady. Jumajan súıek týys adam. Jasy otyzdyń ar jaq-ber jaǵynda. Túrmege bir jyl otyryp keldi degen qaýeset bar. Sonaý kúzde Bekberli zootehnık mashınasyna sap alyp kelip:

— Áý, Bekzat, týysyńdy taptym. Kómekshige jarymap ediń, — degende, apam:

— E, álgi jýas qaınaǵanyń balasy eken ǵoı. Qudaı jóni. El-jurtyń aman ba? Al júreksinbe, tórge shyq, óz úıindeı kór, — dep qaýqalaqtaı qarsy alǵan. Biraq amal ne? Aýyzeki áńgimede apam da, jeńgem de, Jumajan dese túrpideı jıyrylady. Bekzat aǵaıym Jumajan keshe aýylǵa baryp oralǵanda, qabaǵyn shytyp:

— Maldy jaılaýǵa aıdasyp salýǵa kómektes. Ótinishim bolsyń. Keıingi jaıdy óziń shesh. Basyń jas. Bul mal shirkinge shydaý da ońaı emes. Qazan qaınatatyn kúshiń bar, — degen. Jumajan qýanyp ketti.

— Bekzat aǵa ishimdegini aıtpaı sezedi, — dedi ol kózderi kúlimdep.

Sóıtkenshe, qazaq úıdiń aldyna dúr etip mashına kep toqtady. Esiginde medısınalyq qyzyl kres belgisi bar.

— Prash keldi, — dedim apama, qýanyp esikten bas suqqan kúıi.
— Aýyrǵan jerińdi durystap aıt. Aýrýhanaǵa barmaımyn dep qıǵylyq salma. Bilem ǵoı, seniń minezińdi.

Apam sóz aıaǵyn sybyrlaı bitire, úıge dáriger kirip keldi. Ózimizdiń aýyldaǵy Arnaıdyń Qalıbaı degen jalǵyz balasy. Murtyn edireıtip, aǵamdy kóılegin sheshindirip tósekke jatqyzyp, ary-beri qarady da:

— Eki ókpeńizge sýyq qatty tıipti. Alyp ketemiz, — dedi. Apamnyń sondaǵy sózin estiseń.

— Áketińder, balalar. Dúnıe degen jel qaıyq. Bar tirshiligi bir kúngi densaýlyǵyna jetpeıdi.

Bekzat aǵam áp-sátte kıinip bop, syrtqa bettedi.

— Batyrjan, erte tur, qolqanatym. Malyńa bas-kóz bol, — dedi qolyn usynyp.

— İske sát. Qaraqýystyń jeli soǵyp tur ǵoı...

Kenep qorapty mashına bel asa, qoıdyń aldy qazaq úıge jaqyndap kelgen edi.

* * *

Kirpigim ilinip ketipti. Betimdi sıpaǵan jel tur-turlap jatqandaı. Qaraqýystyń jeli. Tań qulanıektenip keledi eken. Tańǵy shapaq kúńgirt aspannyń qıyr betindegi jıekke túse bastapty.

— Aǵa, tań atty, — deımin qoı shetindegi yrdýańdy arbanyń ústinde, qalyń kórpeni qymtana jamylǵan Jumajandy oıatyp.

— Aý, — deıdi ol uıqyly-oıaý.

— Qoıdy aıdaý kerek.

— Astyńnan sý shyqty ma, eı, — deıdi ol keıip.

— Kún salqynda Sýyqqa jeteıik. Bekzat aǵam solaı tapsyrǵan.

Jumajan da endi únsiz qaldy. Aıaq astynan apamnyń sap ete qalǵany mundaı jaqsy bolar ma?

— Oı, bále! Qyryq kún jortqan qas batyrsha mynasy nesi, — dedi ol renjip. — Tur-turdan habar kelse, uıqydan maza ketedi.

— Jumajan keýdesin kóterip, aýyq-aýyq esinep ap, «aýp» dep ornynan ázer turdy.

— Mine, sýsyndaryń. Qorjynnyń ishinde nan, maılaryń bar. Shaı qaınatyp ishińder. Shabdardyń qanjyǵasyna baıla, — dep apam da jaıyna ketti...

Kók múıizdi teke bastaǵan top eshki ornynan qozǵalyp edi, qoılar sońynan erdi.

— Joldaryń bolsyn, — dep daýystady apam. — Qoıdan aıyrylyp qap júrmeńder.

— Jaraıdy, apa, — dedim men daýystap.

* * *

Taý silemderi jaqyndaı tusti. Álgindegi sansyz sarbazdaı qarań-qurań etken tobylǵynyń túbirtegi, shoq-shoq qarasora ázireıil túsinen aırylyp, aıqyndala bastady. Tabıǵattyń ózi ǵajap sýretshi-aq. Alyp dalaǵa mynaý ǵajap taýdy qalaı ǵana ákep qondyra salǵan. Sonaý bıikten qulap, saı-saıdy qýalap, tómenge atylǵan kúrkiremeni aıtsańshy. Qyp-qyzyl tasty qashap, ǵajap arna jasap alypty. Keremet dep osyny aıt. Qaraqýystyń úńgirin qara. Al sonaý bıikke órmelegen shyrsha, qaraǵaılar she. Ǵajap, Jońǵardyń sonaý naıza shyńdary alyp qarıany elestetedi. Ǵasyrlar boıy ótkinshi ómirdiń qıǵylyǵyn bastan ótkerip, shashy aǵarǵan-aý.

— Áı,Bekzat! — dedi atyn tebinip janyma jaqyndap kelgen Jumajan. — Jarty saǵatqa Saǵadaǵy elge baryp keleıin. Qoıdy sonaý bıikke aıdaý degen ońaı sharýa emes. Adam taýyp ákelemin.

Men keliskendeı bas ızedim.

— Saıdyń tabanyna qoıdy ıire tur. Men de jetermin, — dep ol atyna mine qamshy basty.

— Taý áli jetkizer emes. Bulttan shyqqan kún ashshy, kóz ashtyrmaıdy. Osy sát Qaraqýystyń salqyn samaly da tyna qaldy. Qoı da kánigi ádetke basyp, uıyǵyp, jyljýy shabandaı bastady. Konserviniń qalbyrynan tizbektep jasaǵan syldyrmaǵymdy syldyrlatyp ary-beri alasuryp shaýyp júrmin. Kún ysyp barady. Álginde Jumajanǵa «ózimiz de jetemiz» dep aıtpaq bop turdym da, áp-sátte «kómekke adam ákelemin» degen soń, aınyp qalǵanymdy qarashy. Kóńilshektiktiń arty beınet deýshi edi, apam. Shyndyǵynda jeti júz qoı, — bir otardy jaılaýǵa aıdap ákele jatqan myna meni er deseńshi.

Sálden soń artyma jaltaqtaı bastadym. Jumajan jym-jylas. Sýyqtyń jaqpar-jaqpar quzdary jaqyndaǵan saıyn ushýǵa qomdanǵan samuryq qustaı sustanyn barady. Jurttyń «Sýyqtan assań suraǵanyndy bereıin» degen sózi esime tústi. Ushar basyna kóz tikseń qalpaǵyń túsetindeı.

Birazdan soń tereń saı «aýzyn» aıdahardaı ashyp bizdi juta berdi. Buralań-buralań taýdyń soqpaǵy. Bıikti betke alǵan kókteke. Kún saı tabanyna shaqyraıa túsip, tóbeden tónip tur. Jumajan áli kórinbeıdi.

Sheńbershe alańqaıǵa jaqyndaı bere kes-kestep kóktekeniń aldyna shyqtym. «Oý, jol bastaýshy. Sabyr et. Aldyńa kóz tastasańshy. Tik asý jatyr ǵoı. Álgi qańǵybas Jumajandy kúteıik. Kelip qalar» deımin kóktekege sóılep. Attan túsip, sýsynnan iship, mandaıymdaǵy terimdi bir sypyrdym. At kórpemdi jambasyma sap, jantaıa kettim. Jolbarys pen Tuıǵyn da jaqyndap kep, kóp tobylǵynyń kóleńkesin panalady. Qoılar da bir-birine basyn tyǵyp, myzǵyp ketkendeı. Kún tóbede tur.

— Tur, eı, tur. Jatysyn munyń! Tań atpaı tyqyrańdap eń! — Kózim ilinip ketipti. Kerbestiniń ústinde maǵan tóne qarap Jumajan tur. Ornymnan atyp turdym. Jumajan tarqyldaı kúlip jiberdi.

— Áı, qoı baqqan túrin! Bir-ekeýin tastyń tasasyna tastaı salsam, myna túrińmen eshteńe bilmeısiń ǵoı, — dep yrjalaqtady Jumajan. Óne boıym dir etti. Mundaı ázildi kómekshi shopan aıtpasa kerek. Janynda kózi tuzdaı, shashy tikireıgen, qońqaq muryndy áldekim.

— Áı, Qarabaı, jınal. Aıdadyq qoıdy, — dedi Jumajan salǵan jerden. Júzinde mysqyl taby.

— Men Qarabaı emespin, — dedim.

— Onda durys eken, — dedi ol taǵy myrs etip.

— Jospar bylaı. Atyń myqty. Kóktekeni, Batyrjan, sen aıdaısyń. Qoı sońynan biz eremiz. Joldan shyǵyp ketse, aıyrylyp qalýymyz múmkin.

Saıdyń arnasymen beleńge órleıtin joldyń qos beti jaqpar-jaqpar tas, tip-tik jar. Artynan qysym sap aıdaǵan Jumajan men beıtanys jigittiń aıqaıynan soń jolǵa syımaǵan birer qoı-eshki lyqsyp qabaqqa shyǵyp ketedi de, erkindik ap, shóp julyp jep, bıikke qaraı órledi. Olardy qaıyrý kerek. Asýdyń aýyry da osy.

— Áı, kóktekeni toqtat, — dep aıqaılaıdy tómennen Jumajan. Arttaǵy qoıý shańnan ekeýin ajyratý qıyn. Sálden soń shań basyla Jumajan bólingen maldy qýyp túsý úshin joǵary órlep bara jatty. Uzyn qamshyny sartyldata úıirip álek. Qoı ataýlyǵa jan kerek. Ary-beri qashyp áýrege túsiredi. Jumajannyń aýzynan aq ıt kirip, kók ıt shyǵady.

—Tezirek aıda, — deıdi sonan soń.

Kókteke alǵashqydaı aryndy emes. Tik qıaǵa órlep kór. Shabdardyń da aq sorpasy shyqty. Keı sátte attan qarǵyp tusip, aıqaıdy sap, syldyrmaǵymdy syldyrlatyp biraz jer uzatyp sap, shabdarǵa qaıta oralamyn. Artyma qarasam, túk kórinbes qoıý shań.

Sýyqtyń basyna ilinýge az-aq jer qalǵan. Kóktekeni uzatyp sap, atyma oralyp kele jatqanmyn.

— Qımylda, — degen Jumajannyń jaryqshaq úni estildi. Qulaǵym eleń etti. — Qarabaıdyń qarasy úzildi. Bol! Tez!

Tómenge qaraı umtyla jazdap, ózimdi-ózim ázer toqtattym. Oıda joqta qylań bergen kúdik bulty seıilip sala berdi. Qoıdy tezirek aıda degeni shyǵar, Jumajannyń. Tómenge kóz júgirtsem, qos qaraıǵan, barynsha daýys sap, qoıdy qaýsyrmalata aıdap keledi eken. Mańdaıymnan saýlaǵan terdi aýyq-aýyq qoldyń qyrymen bir sypyryp tastaımyn. Kózim ashyp barady. Qolymdy kólegeıleı bıikke qaraımyn. Sýyqtyń basy taıaq tastam jer sıaqty. Biraq jetkizer emes. Apamdar aınalma jolmen mashınamen kóship kep, qazaq úıdi tigip, sary qymyzdy sapyryp, eki kózi tórt bop, bizdi kútip otyrǵan shyǵar-aý.

Kún tas tóbeden aýyp, beldiń basqa betine aýnap tústi. Asý endi anyq kórindi. Sýyqtyń basyna shyǵýy úshin quz-qıany, jaqpar-jaqpar tasty, ázireıil tumsyqtardy aınala berippiz. Qoıý shańnan baıqamappyn. Qubyla betimiz tereń shatqal eken. Tabanda doldana aqqan Kúrkiremeniń sýy, synyq aınadaı jaltyraıdy.

Kókteke bastaǵan bir otar qoı Sýyqtyń tóbesine shyǵa, jaılaýdyń shúıgin shóbine aýyz salǵan. Oń jaǵymda Jumajan da, sol jaǵymda beıtanys jigit. Qorjyndy ortaǵa alyp jambastap jatyp, qymyzdy silte kep. Beıtanys kóılegin sheship, máıkisheń otyrǵan. Ústi basy kókala jazý. Qyzdyń basy, ıreleńdegen jylan. Dóńes qabaqtarynyń astynan jylt-jylt etken jylan kózderi aınalany tinte qaraıdy eken.

— Al, Kúke, qaıtasyń ǵoı, endi, — dedi bir sát Jumajan.

— Batyrjan, aǵańnyń eńbeginiń aqysyn tóle. Qapelimde sasyp qaldym. Mundaıdy kim bilgen. Beıtanys únsiz. Qaljyńy emes, shyny sıaqty. Maǵan kóz qıyǵyn sap qoıady. Oıyma ınternatqa barǵan soń, qarnyń ashsa birdeńe-birdeńe satyp alarsyń dep tyqqyshtaǵan apamnyń on myń tenge aqshasy tústi.

— Minekıińiz, — dedim beıtanysqa usynyp.

Jumajan janyp tústi.

— Jigit! Jaradyń, Batyrjan! — dep qýana daýystady ol.

— Kúke, men de sizben birge aýylǵa baryp qaıtaıyn. Zarplat bergen joq. Bes-alty pashke temekige sizdiń oljańyzǵa jarmasyp degendeı. Beıtanys basyn ızedi.

— Asýlyǵa deıin jer tegis. Qazir shaı qaınatymda jetip barasyń. Apań kútip otyrǵan shyǵar. Kóktekeni aldyǵa sal da, júre ber. Shyny kerek, Jumajannyń da, Kúkeńniń de endi maǵan qajeti joq edi.

— Maqul, — dedim.

Ekeýi turǵan kúıi kúbir-kúbir sóılesip syrt aınaldy.

— Siz myqty ekensiz. Joǵarydaǵy qara tas tómen qaraı domalasa, qaıda qashyp qutylasyz. Ásirese, ana eki tas jup-jumyr eken. Zárem ushty.

Jumajan oǵan máz.

Oıyma bir kúdik sap ete qaldy. «Qyzyq» eken deımin aspanǵa qarap, shalqamnan jatqan kúıi. Qaraptan qarap qara tastardy tómen qaraı domalatqannyń nesi kúlkili?

Úıdeı tasty qulatýǵa kúsh qaıda. Qalaı-qalaı qutyrtady. Budan ári shydamadym, ornymnan atyp turdym. Bári de túsinikti dep aıqaılaǵym kep ketti. «Qara tasy - qoı». Beıtanys Jumajan ekeýi jup-jumyr eki qoıdy oljalaǵan. Meni balaǵa sanaǵan ǵoı tegi. Jumbaqtaı sóıleýin bulardyń. Jumajan naǵyz aram tamaqtyń ózi. Jóni túzý adam elge sıymdy bolýshy edi. Shabdardy tusamystap, tómen qaraı quldıladym. «Qımylda, Qarabaıdyń qarasy óshti» dep aıqaılaǵan tusqa da jettim. Attan túsken ekeý kórindi. Beıtanys beıqam. Jumajan aýyq-aýyq artyna karap qoıady. Mine, dosy betkeıge kilt buryldy. Sodan búksheńdep álde neni tarta bastady. Artynsha dónen qoıdy súırete saı tabanyna tústi. Yzadan jarylyp keterdeımin. «Aramzalar» deımin ishimnen. Oılaǵanym dál keldi. Áp-sátte álgiler aıaqtary tusalyp baılanǵan eki nán qoıdy atqa óńgere bastady. Iyǵymdaǵy aǵamnyń qos aýyz myltyǵyn qolyma aldym. Urylarǵa qaraı qustaı ushtym. Aramyz on-on bes qadamdaı jerge de jettim-aý. Men bıikte, olar tómende. Ózderin ushyp-qonyp júrgen jyndy kóbelek dersiń. Qoıdy óńgerip taıyp turmaq. Budan ári shydamadym. Myltyqtyń shúrippesin tartyp qaldym. Kók tútin burq etti, saı ishi jańǵyryǵyp ketti. Jumajan baqyryp jiberdi.

— Urylar! — dedim daýystap. — Káne, qoıdy tastańdar!

— Áı, bala, — dedi beıtanys maǵan jalt burylyp.

— Moınyńdy burap, ana saıǵa laqtyryp jiberemin...

— Aǵańnyń minezi jaman, oıbaı. Aman-saýyńda qoıǵa bar, — deıdi Jumajan uıalmaı qyzarmaı.

Bastarynan asyra myltyqty taǵy da atyp jiberip edim, batyrlarǵa jan kerek eken, qoıdy tastap, quıryǵyn qysqan qasqyrdaı taıyp berdi.

Eki uryny biraz jer uzatyp sap, saı tabanyna tústim. Eki qoıdyń aıaǵyn sheship jolǵa salyp, bıikke órlep kelemin. Saqtyqty da umytqan joqpyn. «Jaý joq deme, jar astynda, bóri joq deme, bórik astynda». Sálden soń Sýyqtyń ústine ilindim. Kókteke bastaǵan otar uzaı qoımapty. Ón-boıym sergip, salqyn samal júzimdi ópti. «Jaradyń, Batyrjan», deıtin sıaqty. Qaraqýystyń jeli soǵyp tur.

---